…Ўзбек хақининг шаклланишида, унинг ўзини анг­лаш жараёнида Адабиёт етакчи рол ўйнади. У ҳамиша халқнинг онгини уйғотишга, унинг зўравонлар ўчириб юборишни маъқул биладиган тарихий хотирасини мустаҳкамлашга ҳаракат қилди; Одамларнинг тақдирини тасвирлаш асносида, бугуннинг суратини чизди; эртанинг орзумандалигида яшади ва бу орзуларни элнинг эрларига юқтирди. У халқнинг руҳи ва онгига айланди. Гўзалликнинг, мутаносиб­ликнинг манбаси сифатида одамларнинг дидини – жамиятнинг дидини юксалтирди. Мен чинакам Адабиёт ҳақида гапиряпман. Адабиётнинг қай даражада тириклиги – Халқ тириклиги даражасини ўлчаб берадиган мезондир.

Усмон Азим
АДАБИЁТ ФИДОКОР ИНСОНЛАР ҚАЛБИНИНГ ЁЛҚИНИДИР

…«Боланинг бирор-бир нарсага қизиқиши қони­да бўлади. Эсимни билибманки, китоб атрофида ўралашганман. Уйимизда кечалари (айниқса, узун қиш тунлари) эртак айтиб бериш, жамоа бўлиб китоб ўқиш расм бўлган. Бу нарса менга шу қадар ёқиб қолганки, эртак айтиб беришларини ортиқча инжиқлик билан талаб қилганларим эсимда . Мактабга ҳам эрта борганман. Саводим жуда тез чиққан. Ёзишни ўзлаштириб улгурмасданоқ, босма ҳарфларни ўрганиб олиб, китоб ўқишга тушиб кетганман. Ўша пайт чоп этила бошлаган халқ достонларини, катталарга тақлид қилиб, қироат билан ўқишга тутинганман. Бобом менга деярли ҳар кун достон ўқитар эди. У киши китобни очиб, кеча келиб тўхтаган жойимизни албатта бармоқлари билан кўрсатар, мен эса ўша жойдан ўқишни давом эттирар эдим.

Ўша пайтларда болаларнинг китобга яқинлашуви анча мушкул эди. Одамларнинг яшаш шароити жуда оғир: турмуш ташвишларининг бир қисми болаларнинг ҳали қотиб улгурмаган елкасида – кундузи кўпинча китобга вақт етмас, кечаси эса биргина чироқ дарс тайёрлайман деганларнинг ўртасида талаш…

Болалагимда ёзувчию шоирларни аллақандай сирли, ўзгача оламдаги одамлардай тасаввур этганман. Шу сабабданми, илк бор ўз исмимни газетада кўрганимда аллатовур ҳаяжонга кўмилиб юрганларим эсимда…

…Ижодкор ўз йўлида билимдон ва хайрихоҳ одамларни учратиши бу Оллоҳнинг ишоратидир. Истеъдодли одам билан суҳбатдош бўлмоқ ёш ижодкорни беқиёс ўстирадиган улуғ манба. Истеъдодларнинг бир-бири билан топишуви, баҳсу тортушувлар, дўстлик ва ҳатто очиқ-яширин рақобат – маълум бир даврда ижодни мукаммаллик сари етаклайдиган йўлдир. Шунинг учун адабиётда тез-тез ижодий давралар пайдо бўлиб туради ва бу давраларнинг савияси ажиб бир тарзда турфа кўриниш олади. Яъни истеъдодларининг даражаси бир-бирига яқин одамлар ҳаётда ҳам қандайдир бир тарзда сараланиб, ижодий давралар ташкил этадилар. Ижодкор учун бу ҳам бир босқич. Мен ижодкорга ўқимишли ва истеъдодли давра ҳам улкан устозлик ролини бажаради демоқчиман…

…Йигирматача китобим чоп этилган. “Юрак” ва “Фонус” деган шеърий китобларим шу кунларда нашр этилди. Биласиз, шеърий китобларнинг адади катта бўлмайди. Китобларимнинг жами адади икки юз минг атрофида бўлса кераг-ов…

Ижодкорнинг кўнгли ёзганларидан ҳеч қачон тўл­май­ди. Аммо ёлғон камтарликни йиғиштириб айтсам, ижодда нимагадир эришганимни ҳам англайман…

…Янгангиз Раънохон, хабардорсиз, бадиий таржима билан шуғулланади. Россия Ташқи ишлар вазирлигининг “Золотое перо” мукофоти билан тақдирланган. Жуда меҳнаткаш аёл.

Болаларим адабиётга яқин – чин маънода ўқимишли одамлар. Каттам Улуғбекнинг қўлидан ёзув-чизув келади. Аммо бу ишга жиддий қарагани йўқ. Кичкинам Шодия ҳам уқувлигина, лекин ҳозиргача аллақандай хом режалар гирдобида – насиб бўлса, бирор қарорга келар. Болаларимдан ёзишга журъат этгани Назокат – Назокат Азим тахаллуси билан эндигина адабиёт аҳлига танилиб келяпти. “­Қаҳвахўр қизлар” деган китоб ҳам нашр эттирди. Айтгандай, унинг илк ҳикояси “Ёшлик”да – сизларнинг журналларингизда чоп этилган. Ҳозир бир ижодий ташкилот билан ҳамкорликда катта бир лойиҳа устида ишлаяпти.

Усмон Азим қизи Назокат Азим билан

Олтита неварам бор: Шоҳруҳмирзо, Темурмалик, Исмоилбек, Муҳаммадбобир, Сарвар, Комрон…

…Ўзбек хақининг шаклланишида, унинг ўзини анг­лаш жараёнида Адабиёт етакчи рол ўйнади. У ҳамиша халқнинг онгини уйғотишга, унинг зўравонлар ўчириб юборишни маъқул биладиган тарихий хотирасини мустаҳкамлашга ҳаракат қилди; Одамларнинг тақдирини тасвирлаш асносида, бугуннинг суратини чизди; эртанинг орзумандалигида яшади ва бу орзуларни элнинг эрларига юқтирди. У халқнинг руҳи ва онгига айланди. Гўзалликнинг, мутаносиб­ликнинг манбаси сифатида одамларнинг дидини – жамиятнинг дидини юксалтирди. Мен чинакам Адабиёт ҳақида гапиряпман. Адабиётнинг қай даражада тириклиги – Халқ тириклиги даражасини ўлчаб берадиган мезондир.

…Адабиёт – адабий қаллоблар ўйлаганидай, шахсий маанфаатлар дўкони эмас, балки халқи тақдирини ўйлайдиган фидокор инсонлар қалбининг ёлқинидир.

Иллатларнинг эса иккитасини санаб ўтаман. Бири, юқорида ёзганим, адабий қаллоблик – ўзини буюк адиб қилиб кўрсата билиш санъати. Бу – истеъдодсизликнинг энг хавфли кўринишидир.

Хушомадгўйлик ҳам адабий анъана сифатида шакл– ланиб бормоқда. Бу – жуда уят адабий ҳодиса. Коммунистик ва феодал ўтмишдан қолган бундай ялтоқиликдан Адабиётимиз жирканмоғи лозим деб ўйлайман. Чунки Адабиётининг ғурури бўлган халққина ор-номусли бўлади.

…Мен оқимларни жуда ёмон кўраман. Айниқса, улар сунъий равишда ташкил қилинса. Аммо ўзини “модернчиман” деб юрганларни ҳам тушунаман: тепада ёзиб ўтганим нусхаларнинг сафида бўлмоқдан улар ор-номус қилган бўлсалар ажабмас. Кейин эса бу туйғуга озгина олифтачилик аралаштириб, “модернизм” деб атаб қўя қолган бўлсалар керак. Мен аввал ҳам айтганман, бунақа шеърий машқлар жаҳон адабиётининг чўнтагидан аллақачонлар тушиб қолган. Улар ҳозир постмодернизмдан ҳам кечмоқчи бўлиб туришибди. Биздаги жуда ҳам модерн қиёфада кўрингиси келиб турганларнинг ёзиши адабиётнинг ривожи туфайли табиий ўсиб чиқадиган бир ҳолдир. Истеъдод эса ҳамиша саноқли бўлади, бир тўда бўлмайди. Бизнинг модернчиларларнинг сафида бир-икки шоир бор, қолганлари ҳали шеър ёзишни ўрганиши лозим бўлган ҳаваскорлар. Хуллас, “модернизм” сўзи менда “соцреализм” тушунчасидай ёқимсиз таассурот қолдиради. Менимча, адабиётда икки тоифа ижодкорлар бор: истеъдодлилар ва истеъдодсизлар. Тамом…

…Янги йил режалари…

«Ёзаверайлик, қолгани бир гап бўлар», деган эски иш режам бўйича бошлаб юбордим».

“Ёшлик” журнали. 2 (231)-сон. 2010

Usmon Azim
ADABIYOT FIDOKOR INSONLAR QALBINING YOLQINIDIR

…«Bolaning biror-bir narsaga qiziqishi qoni­da bo’ladi. Esimni bilibmanki, kitob atrofida o’ralashganman. Uyimizda kechalari (ayniqsa, uzun qish tunlari) ertak aytib berish, jamoa bo’lib kitob o’qish rasm bo’lgan. Bu narsa menga shu qadar yoqib qolganki, ertak aytib berishlarini ortiqcha injiqlik bilan talab qilganlarim esimda . Maktabga ham erta borganman. Savodim juda tez chiqqan. Yozishni o’zlashtirib ulgurmasdanoq, bosma harflarni o’rganib olib, kitob o’qishga tushib ketganman. O’sha payt chop etila boshlagan xalq dostonlarini, kattalarga taqlid qilib, qiroat bilan o’qishga tutinganman. Bobom menga deyarli har kun doston o’qitar edi. U kishi kitobni ochib, kecha kelib to’xtagan joyimizni albatta barmoqlari bilan ko’rsatar, men esa o’sha joydan o’qishni davom ettirar edim.

O’sha paytlarda bolalarning kitobga yaqinlashuvi ancha mushkul edi. Odamlarning yashash sharoiti juda og’ir: turmush tashvishlarining bir qismi bolalarning hali qotib ulgurmagan yelkasida – kunduzi ko’pincha kitobga vaqt yetmas, kechasi esa birgina chiroq dars tayyorlayman deganlarning o’rtasida talash…

Bolalagimda yozuvchiyu shoirlarni allaqanday sirli, o’zgacha olamdagi odamlarday tasavvur etganman. Shu sababdanmi, ilk bor o’z ismimni gazetada ko’rganimda allatovur hayajonga ko’milib yurganlarim esimda…

…Ijodkor o’z yo’lida bilimdon va xayrixoh odamlarni uchratishi bu Ollohning ishoratidir. Iste’dodli odam bilan suhbatdosh bo’lmoq yosh ijodkorni beqiyos o’stiradigan ulug’ manba. Iste’dodlarning bir-biri bilan topishuvi, bahsu tortushuvlar, do’stlik va hatto ochiq-yashirin raqobat – ma’lum bir davrda ijodni mukammallik sari yetaklaydigan yo’ldir. Shuning uchun adabiyotda tez-tez ijodiy davralar paydo bo’lib turadi va bu davralarning saviyasi ajib bir tarzda turfa ko’rinish oladi. Ya’ni iste’dodlarining darajasi bir-biriga yaqin odamlar hayotda ham qandaydir bir tarzda saralanib, ijodiy davralar tashkil etadilar.
Ijodkor uchun bu ham bir bosqich. Men ijodkorga o’qimishli va iste’dodli davra ham ulkan ustozlik rolini bajaradi demoqchiman…

Usmon Azim va Xurshid Davron

…Yigirmatacha kitobim chop etilgan. “Yurak” va “Fonus” degan she’riy kitoblarim shu kunlarda nashr etildi. Bilasiz, she’riy kitoblarning adadi katta bo’lmaydi.  Kitoblarimning jami adadi ikki yuz ming atrofida bo’lsa kerag-ov…

Ijodkorning ko’ngli yozganlaridan hech qachon to’l­may­di. Ammo yolg’on kamtarlikni yig’ishtirib aytsam, ijodda nimagadir erishganimni ham anglayman…

…Yangangiz Ra’noxon, xabardorsiz, badiiy tarjima bilan shug’ullanadi. Rossiya Tashqi ishlar vazirligining “Zolotoe pero” mukofoti bilan taqdirlangan. Juda mehnatkash ayol.

Bolalarim adabiyotga yaqin – chin ma’noda o’qimishli odamlar. Kattam Ulug’bekning qo’lidan yozuv-chizuv keladi. Ammo bu ishga jiddiy qaragani yo’q. Kichkinam Shodiya ham uquvligina, lekin hozirgacha allaqanday xom rejalar girdobida – nasib bo’lsa, biror qarorga kelar. Bolalarimdan yozishga jur’at etgani Nazokat – Nazokat Azim taxallusi bilan endigina adabiyot ahliga tanilib kelyapti. “­Qahvaxo’r qizlar” degan kitob ham nashr ettirdi. Aytganday, uning ilk hikoyasi “Yoshlik”da – sizlarning jurnallaringizda chop etilgan. Hozir bir ijodiy tashkilot bilan hamkorlikda katta bir loyiha ustida ishlayapti.

Oltita nevaram bor: Shohruhmirzo, Temurmalik, Ismoilbek, Muhammadbobir, Sarvar, Komron…

…O’zbek xaqining shakllanishida, uning o’zini ang­lash jarayonida Adabiyot yetakchi rol o’ynadi. U hamisha xalqning ongini uyg’otishga, uning zo’ravonlar o’chirib yuborishni ma’qul biladigan tarixiy xotirasini mustahkamlashga harakat qildi; Odamlarning taqdirini tasvirlash asnosida, bugunning suratini chizdi; ertaning orzumandaligida yashadi va bu orzularni elning erlariga yuqtirdi. U xalqning ruhi va ongiga aylandi. Go’zallikning, mutanosib­likning manbasi sifatida
odamlarning didini – jamiyatning didini yuksaltirdi. Men chinakam Adabiyot haqida gapiryapman. Adabiyotning qay darajada tirikligi – Xalq tirikligi darajasini o’lchab beradigan mezondir.

…Adabiyot – adabiy qalloblar o’ylaganiday, shaxsiy maanfaatlar do’koni emas, balki xalqi taqdirini o’ylaydigan fidokor insonlar qalbining yolqinidir.

Illatlarning esa ikkitasini sanab o’taman. Biri, yuqorida yozganim, adabiy qalloblik – o’zini buyuk adib qilib ko’rsata bilish san’ati. Bu – iste’dodsizlikning eng xavfli ko’rinishidir.

Xushomadgo’ylik ham adabiy an’ana sifatida shakl– lanib bormoqda. Bu – juda uyat adabiy hodisa. Kommunistik va feodal o’tmishdan qolgan bunday yaltoqilikdan  Adabiyotimiz jirkanmog’i lozim deb o’ylayman. Chunki Adabiyotining g’ururi bo’lgan xalqqina or-nomusli bo’ladi.

…Men oqimlarni juda yomon ko’raman. Ayniqsa, ular sun’iy ravishda tashkil qilinsa. Ammo o’zini “modernchiman” deb yurganlarni ham tushunaman: tepada yozib  o’tganim nusxalarning safida bo’lmoqdan ular or-nomus qilgan bo’lsalar ajabmas. Keyin esa bu tuyg’uga ozgina oliftachilik aralashtirib, “modernizm” deb atab qo’ya qolgan bo’lsalar kerak. Men avval ham aytganman, bunaqa she’riy mashqlar jahon adabiyotining cho’ntagidan allaqachonlar tushib qolgan. Ular hozir postmodernizmdan ham kechmoqchi bo’lib turishibdi. Bizdagi juda ham modern qiyofada ko’ringisi kelib turganlarning yozishi adabiyotning rivoji tufayli tabiiy  o’sib chiqadigan bir holdir. Iste’dod esa hamisha sanoqli bo’ladi, bir to’da bo’lmaydi. Bizning modernchilarlarning safida bir-ikki shoir bor, qolganlari hali she’r yozishni o’rganishi lozim bo’lgan havaskorlar. Xullas, “modernizm” so’zi menda “sotsrealizm” tushunchasiday yoqimsiz taassurot qoldiradi. Menimcha, adabiyotda  ikki toifa ijodkorlar bor: iste’dodlilar va iste’dodsizlar. Tamom…

…Yangi yil rejalari…

«Yozaveraylik, qolgani bir gap bo’lar», degan eski ish rejam bo’yicha boshlab yubordim».

“Yoshlik” jurnali. 2 (231)-son. 2010