Беназир инсон ва академик Тўра Мирзаев таваллудининг 85 йиллигига
Кўнгилга яқин одаминг ҳақида, айниқса, ўзинг меҳр кўрган, меҳр қўйган устозинг ҳақида ёзиш жуда ҳам оғир бўлар экан. Устоз ҳақида айтмоқчи бўлганларинг шунчалик кўпки, қайси бирини қоғозга тўкиб солишни билмайсан. Тўкиб солмоқчи бўлганинг шунчалик кўпки, бироқ “тўкила” олмайсан, кўнгилдаги, ўйлаганинг кутганингдай тилга чиқавермайди.
УСТОЗ ҲАҚИДА СЎЗ
Жаббор Эшонқул —
филология фанлари доктори, профессор
1
Кўнгилга яқин одаминг ҳақида, айниқса, ўзинг меҳр кўрган, меҳр қўйган устозинг ҳақида ёзиш жуда ҳам оғир бўлар экан. Устоз ҳақида айтмоқчи бўлганларинг шунчалик кўпки, қайси бирини қоғозга тўкиб солишни билмайсан. Тўкиб солмоқчи бўлганинг шунчалик кўпки, бироқ “тўкила” олмайсан, кўнгилдаги, ўйлаганинг кутганингдай тилга чиқавермайди. Устозга лойиқ муносиб сўз топа олмайсан. Тўра Мирзаев ана шундай, мен меҳрини туйган, ўзим чексиз меҳр қўйган,таърифига муносиб сўз топиб бўлмайдиган устозим эди.
Гарчанд, устознинг номини кўп бора эшитган, мақолалари, нашрга тайёрлаган китоблари билан таниш бўлсамда, илк танишувимизга таниқли адабиётшунос олим Иброҳим Ҳаққул сабабчи бўлган.
1991 йилда Тошкент Давлат университетининг журналистика факультетини тугатиб, Иброҳим аканинг тавсияси билан Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг Адабиёт институти аспирантурасига ҳужжат топширдим. Ўша пайти фольклоршунос бўлиш хаёлимга ҳам келмаган. Мен Ғарб адабиёти “жинни”си эдим. Ғарб адабиётидан бошқа адабиётни унчалик ҳам тан олавермасдим. Ғарб адабиёти асарлари таржимаси устида илмий изланиш олиб бориш ниятида эдим. Имтиҳонларни топширдим. Бироқ, мен институтнинг “Таржима ва адабий алоқалар” бўлимига эмас, негадир, фольклор бўлимига аспирантурасига қабул қилингандим.
Институтнинг директори, Тўра Мирзаевга учрашганимда, таржима борасида ҳамма гапни Ғайбулло Салом айтиб бўлган, сен нима янгилик қиласан?! Сени фольклор бўлимига қабул қилдик. Энди фольклордан ишлайсан, ўзим раҳбар бўламан, деганди.
Ҳазил аралаш, бироқ қатъият билан айтилган бу гаплардан ўшанда бир оз эсанкираб қолгандим. Эҳтимол, ўшанда Тўра ака қатъиятлик кўрсатмаганда, фольклор соҳасини танламаслигим ҳам мумкин эди. Энди билсам бу тақдир бўлган. Тақдир мени Тўра Мирзаевдек устозга рўпару қилганидан ҳамиша яратганга шукр қиламан.
Раҳматли Асқар ака ўзининг хотираларида устозни “Достонлар эгаси” деб атаганди. Назаримда устозга берилган энг муносиб тарифлардан бири ҳам шу бўлса керак. Фақат, Асқар аканинг эътирофларини озгина таҳрир қилган ҳолда, Тўра ака нафақат достон, балки, умуман ўзбек фольклорининг эгаси эди, десак тўғрироқ бўлади. Чунки, Ҳоди Зарифдан кейин фольклорга эга чиққан ҳам, уни умрнинг сўнгига қадар кўз қорачиғидай асрашга интилган ҳам Тўра Мирзаевдир.
“Фольклоршунос” деган номга эришган қанчадан қанча олимлар бор эди. Мен уларнинг ҳеч бирини камситмаган ҳолда, уларнинг ҳеч бири ўз даврида Тўра ака каби фольклорга эга чиқа олмаганини, устоз ҳаётлик пайти бунга маънавий ҳаққи ҳам бўлмаганини алоҳида урғулаб ўтмоқчиман.
Тўра Мирзаев фольклорни яхши билибгина қолмаган. Уни чин дилдан севган, унинг муҳиби бўлган, у билан яшаган. Фольклорсиз ҳаётини тасаввур эта олмаган. Энг муҳими, фоьклорга, илмга ҳеч қачон хиёнат қилмаган.
Суратда: Ўзбекистон халқ бахшиси Шоберди Болтаев ва фольклоршунос олимлар: Тўра Мирзаев, Карл Райҳл, Жаббор Эшонқул.
2
Мен билмайман, агар устоз олий ўқув юртини тугатгандан сўнг бахшилар юрти бўлган, бу санъат жонли ижрода яшаб келаётган Сурхондарё томонларга бормаганида, ўзи билган, таниган бахшилардан достон намуналарини ёзиб олмаганида, кейинги тақдири нима бўларди?!
Ҳоди Зарифовга эмас, бошқа бир олимга шогирд тушганида биз билган Тўра Мирзаев бўлармиди? Бунга аниқ жавоб бериш мушкул. Ҳар ҳолда, биз билган, биз меҳр қўйган Тўра Мирзаев Ҳоди Зарифовдан бошқасига шогирд бўлиши мумкин эмасдек, назаримда. Сурхон воҳасидаги фаолияти ҳам ҳаётида давомида изсиз кетмаган.
Сурхон воҳасига борган фольклоршунос олим каммиди? Ҳоди Зарифов яна кимларга устозлик қилган, буни ҳам билмайман. Бироқ, назаримда Тўра Мирзаев Ҳоди Зарифовнинг энг суюкли ва ишончи шогирди бўлган.
Мен Тўра Мирзаев билан 1991 йил танишган бўлсам, умрининг сўнгига қадар, ҳар бир сўзида, ҳар бир ҳатти ҳаракатида устозини ибрат қилиб кўрсатар, иззат икром билан эътироф этарди. Бир шогирд ўз устозини ҳурмат қилган қилган бўлса, Тўра акачилик ҳурмат қилган, иззатлаган бўлса, Тўра акачилик иззатлаган, ундан ортиқ эмас.
Ҳаётда нималарни кўрмадик?! Иши битгунча “устоз, устоз” деб юриб, иши битиб, “эшаги сувдан ўтган”лигига ишонч ҳосил қилгач, устозини оёғи учида кўрсатишга уринганларни, устознинг елкасига чиқиб, кўкка парвоз қилиб, ҳаволаниб, босар тўсарини билмай қолганларни, бироқ, алал оқибат, тақдир яна уларни балчиққа қориштирганларни ҳам кўрдик.
Шундай кезларда ҳам устоз ўзлигига содиқ қолган. Шундай ҳолатларда ҳам бизга ибрат эди. Устоз ҳамиша кечиримли бўлган. Бировнинг айбини юзига солган эмас. Бировдан иллат изламади. Фақатгина ота-онасига, ўзининг аждодларига, устозига муносиб бўлишга, оддий инсон бўлишга ҳаракат қилди. Оддийликда ҳикмат кўрди. Оддийликни, тўғриликни, ҳалоликни фазилат билди.
Тўра Мирзаев устози ҳақида “Ҳоди Зариф” деган китоб ёзган. Шу китобга қаноат қилмай, кейинчалик “Ҳоди Зариф билан суҳбатлар” (Бу китоб “Ҳоди Зариф суҳбатлари” номи билан нашр этилди) китобини ёзди. Бу китобда устознинг Ҳоди Зарифга бўлган чексиз меҳр муҳаббатигина баён этилмаган. Бу китоб фақатгина Ҳоди Зариф ҳақида ҳам эмас. Бу умуман, ҳаёт, инсоний муносабатлар, илм аҳли, уларнинг бурчи ва масъулияти, фольклорнинг долзарб масалалари ҳақида. Ҳоди Зариф билан хаёлан суҳбат қуриб, ўзи, яна ҳам тўғрироғи, тобора қиёфасизланиб бораётган фольклоршуносликнинг муаммоларини айтишга ўринганди.
Ҳоди Зариф мисолида ўзбек фольклоршунослигининг долзарб масалалари ҳал қилинган, фольклор ҳақида фикр юрита туриб, халқ ижоди, уни тадқиқ этган устози нақадар буюк эканлигини урғулаган.
Устоз Тўра Мирзаевнинг кўплаб шогирдлари бор. Уларни номма-ном санаб ўтирмоқчи эмасман. Айниқса, устоз Асқар Мусақуловни, гарчанд фольклоршунос бўлмасада, Иброҳим Ҳаққулни, Маматқул Жўраевни, Шомирза Турдимовни айрича яхши кўрарди. Бу олимларга меҳри бўлакча эди.
Агар улар Тўра акадан бошқага шогирд тушганида улар бугунги мақомига эришган бўлармиди? Бошқаларни билмайман, бироқ, ҳали илмда бирон нарсани қойиллатмаган бўлсамда, бирон ҳарф таниган бўлсам, бунда албатта, устоз Тўра Мирзаевнинг хизматлари беқиёс. Фақат, алам қиладигани шуки, устоз Ҳоди Зарифни эъзозлагандай, у кишини эъзолай олмадик, меҳримизни бера олмадик. Кўп ҳолларда бефарқ бўлдик, зарур пайтда ғафлатда қолдик.
Ўз вақтида Тўра ака “Алпомиш” достони устида тадқиқот олиб бормаганда нима бўларди? Назаримда, бошқача бўлиши мумкин эмасдек. Устоз Тўра Мирзаев нима учун бошқа олимлардан кўра достончилик санъати, умуман, фольклорнинг сир-асрорини яхши билган, чигал ва муҳим саволларга осон жавоб топган, дунё олимлари эътироф этадиган даражадаги илм қилган, деган саволга жавобни ҳам “Алпомиш” беради.
“Алпомиш” достонини билмасдан, тадқиқ этмасдан, бошқа достонларни ўрганиб бўлмайди. “Алпомиш” достонини ўрганмай, фольклорнинг моҳиятини англаб бўлмайди. “Алпомиш” достонини ўрганмай, фольклоршунос бўлиб бўлмаслигини домла яхши билган. Шунинг учун ҳам илк илмий иши “Алпомиш”га бағишланган.
Виктор Жирмунский нафақат собиқ иттифоқ миқёсида, балки дунёга танилган олимлардан бири ҳисобланади. Фольклоршунослик, адабиётшунослик, қиёсий адабиётшунослик борасидаги олимнинг изланишлари дунё илм аҳли томонидан эътироф этилган. Бундай ҳам тилни, ҳам фольклорни, ҳам адабиётни яхши биладиган, бир умр назарий масалалар билан шуғулланган олимлар дунёда бармоқ билан санарли.
Ана шундай дунё эътироф этган олимнинг ўтган асрнинг бошларида илм йўлига эндигина кириб келган ёш ўзбек олимининг изланиши билан қизиқиб қолиб, унга хат ёзиши ўз пайтида Тўра Мирзаев меҳнатларининг халқаро миқёсида эътироф этилишининг бошланиши, ўзбек олимининг катта ютуғи эди.
Кейинчалик устоз Тўра Мирзаев ёзган тадқиқотлар Ўзбекистон доирасида қолиб кетмади, балки, Қозоқистон, Қирғистон, Туркманистон, Тожикистон каба қўшни давтлатлар, Озарбойжон, Россия, Украина, Туркия, Германия, Америка қўшма штатлари, Хитой, Корея каби дунёнинг кўплаб мамлкатларида эътироф этилди, тадқиқотлар яратилди, бугун ҳам яратилаяпти.
3
Ўзбек фольклоршунослигида фанда тамомила янгилик қилган, катта бир мактаб яратган олимлар ҳақида гапирар эканмиз, икки устознинг номини алоҳида тилга олиб ўтиш лозим бўлади: Ҳоди Зарифов, Тўра Мирзаев. Дарҳақиқат, Ҳоди Зарифов, Тўра Мирзаевлар каби устоз олимларимиз фольклоршуносликда чинакам мактаб яратдилар. Улар бир пайтлар кўтарган масалалар, ҳали ўзоқ йиллар ўрганилиши, тадқиқ этилиши муқаррардир.
Бугун дунёнинг кўпгина фольклоршунослари Ҳоди Зарифовнинг атоқли олим В. Жирмунский билан биргаликда ёзган “Ўзбек қаҳрамонлик эпоси” ҳамда Тўра Мирзаевнинг “Алпомиш” достони ўзбек вариантлари”, “Халқ бахшиларининг эпик репертуари” китобига суяниб иш кўрадилар. Бу устозларнинг халқ оғзаки ижоди намуналарини ёзиб олиш, нашр этиш ва тадқиқ этиш борасидаги текширишлари, илмий хулосалари ўз даври учун ҳам, бугун ҳам жуда катта аҳамиятга эгадир.
Тўра Мирзаевнинг “Алпомиш” достонининг ўзбек вариантлари” ва “Халқ бахшиларининг эпик репертуари” рисолаларида илгари сурилган илмий хулоса ва фаразлар ҳали кўпгина тадқиқотларга мавзу бўла олади. Эндиликда мазкур рисолаларда тилга олинган йўналишларнинг ҳар бири алоҳида мавзу қилиб ўрганиладиган пайт келди. Зеро, жаҳон эпосшунослигида шов-шув бўлган, мутахассислар томонидан нодир асар сифатида эътироф этилаётган икки рисола – А. Лорд ва Б. Путиловнинг бахшичилик санъатига бағишланган китоблари кўрсатдики, устоз Тўра Мирзаевнинг китобларида келтирилган илмий хулосалар эпосшуносликда жуда муҳим аҳамиятга эга.
Одатда биз фольклор ҳақидаги назарий хулосаларимизни, четдан, бирон-бир Ғарб олимининг китобидан олишга, бу назарий хулосаларни ўзимизнинг матнларга мослаштиришга ҳаракат қилишга кўникиб қолганмиз. Бироқ, Ҳоди Зариф ва Тўра Мирзаевларнинг ютуғи шунда эдики, улар ўзбек фольклори борасида келинган хулосаларни бошқа манбалардан эмас, матндан излади ва матндан – жонли ижродан топди. Менинг назаримда, бу уларнинг энг катта ютуғи эди.
Россиялик таниқли фольклоршунос олим Борис Путиловнинг “Эпик бахши” (Эпическое сказителство) номли китоби ўз даврида катта шов-шувларга сабаб бўлди. Дунё фольклоршунос олимлари фандаги жуда катта назарий бир янгилик сифатида эътироф этди.
Б.Путилов ўзининг мазкур 294 саҳифалик китобида 250 ошиқ ўринда Тўра Мирзаевдан иқтибос келтиради. Бу нимадан дарак беради?! Менинг назаримда мазкур китобнинг юзага келишига, янги назарий хулосаларга устоз Тўра Мирзаев китобидаги фикрлар тўртки берган. Зеро, эпос ҳақидаги ҳар қандай назарий хулоса, жонли ижрога асосланиши, бевосита асл матндан келиб чиқмоғи лозим.
Маълумки, эпик формула бу эпоснинг ядроси. Биз эпик формуланинг нима эканлигини тушунмай, бахшиларимиздан ёзиб олинган достонлар моҳиятини тушуниб етолмаймиз. Оғзаки ижод деганда биз, энг аввало, ана шу эпик формула асос бўлган ижодни тушунамиз. Ёзма адабиётнинг ўз қонуниятлари мавжуд бўлганидек, оғзаки ижод намуналари, биринчи галда, халқ достонларининг қонуниятларидан бири, эпик формулага асосланганликдир. Бу ижоднинг оғзакилигини, анъанавийлигини таъминлайди. Бошқача айтганда, эпик формула бу эпоснинг қурилмаси, суягидир.
Эпик формула ҳақида устоз ўзининг ҳар иккала монографиясида ҳам, кейинчалик эса “Эпос ва бахши” (Эпос и сказитель) китобида ҳам батафсил маълумот беради. Бошқача айтганда, Ҳоди Зарифдан сўнг халқ достонларининг юзага келиш, ўзигагина хос бўлган қонуниятлар билан тараққий этиши, ривожланиши жонли ижро жараёни, бахшилар бадиҳагўйлиги билан чамбарчас боғлиқлигини ҳар томонлама чуқур илмий асослаб берган.
“Ўзбек халқ ижоди” сериясида чоп этилган кўп жилдлик, китобхонларнинг севимли китобига айланган кўплаб фольклор асарлари намуналарининг нашр этилишида Ҳоди Зариф билан бир қаторда Тўра аканинг хизматлари беқиёсдир. Устоз Тўра Мирзаев бўлмаганида эҳтимол бу нашрлар амалга ошмаган бўлармиди?!
Бугун “Ўзбек халқ ижоди ёдгорликлари”нинг юз жилдлиги чоп этилмоқда. Бу улкан лойиҳанинг амалга ошишида ҳам Тўра аканинг заҳматлари ётибди, десам муболаға бўлмайди.
4
Таниқли Германиялик олим Карл Райхл ўзининг “Алпомиш” достонига бағишланган китобига “устоз ҳам дўстдир”, деган ҳикматли сўзларни эпиграф қилиб олган. Нега айнан шу ҳикматли сўзларни?! Буни ўшанда Карл Райхлдан сўрай олмаганман. Лекин Боннда, унинг уйида меҳмон бўлганимизда у Тўра акани ҳам устоз, ҳам дўст билади деган фикр хаёлимдан ўтган, гурунглари, ўзаро муносабатлари шундай хулосага келишимга асос бўлганди.
Дарҳақиқат, устоз Тўра Мирзаев билан кўп маротаба, Қозоғистон, Россия, Германия, Туркия каби мамлакатларда бирга сафарда бўлиш насиб этган.
Бу сафарларда ҳам, умуман ҳар доим мен Тўра акада ҳам отадай ғамхўр устоз меҳрини, ҳам энг яқин дўстдек самимиятни ҳис қилганман, одамийлигига, бағрикенглигига, сабри ва бардошига қайта ва қайта тан берганман.
Бир йили Туркия жумхуриятининг Мерсин шаҳрида бўлиб ўтган халқаро анжуманга таклиф этилдик. Истанбулга боргандан кейин Мерсинга автобусда кетишимиз керак эди. Бизга автобусга чипта олинганди. Автобусда борадиган бўлсак бир кунлик йўл. Анжуман очилишига етиб боролмасдик.Маърузаларимиз эса очилиш кунида эди. Менинг ичимга хавотир кирган, энди нима қиламиз, деган ўйда эдим. Тўра ака эса парво ҳам қилмади. Насиб этган бўлса, ўша анжуманга борамиз, жўра, сен хавотир олма, деди. Ҳар замонда устоз шунақа “жўра” деб қоларди. Ёки бўлмасам “Мулло Жаббор” дерди. Бу жуда ҳам яқин олиб, ўзини дўстдек тутганидан эди.
Шу куни кечқурин гўёки мўъжиза содир бўлди. Истанбулда устоз Тўра Мирзаев билан танишиб қолиб, ярим соатлик гурунгини эшитган туркиялик етти ёт бегона одам бизга Истанбулдан Аданагача учоққа билет олдирган ва ўзининг бир яқин танишига қўнғироқ қилиб бизни аэропортдан кутиб олиб, Мерсин шаҳрига олиб бориб қўйишни буюрганди. Бизни кутиб олган ҳам устоз билан гаплашиб, устознинг қондош укасига айланганди. Тўра акада одамларни ўзига маҳлиё қилиб оладиган хислат, меҳригиё бордек эди, гўё.
Шу анжуманнинг якунида анжуманни ёпиб бериш учун кутилмаганда устозга сўз бериб қолишди. Мен Тўра ака рад қилса керак, деб ўйлагандим. Чунки бунга барибир тайёргарлик керак эди. Бироқ, устоз рад қилмади. Билмайман, қаердан илҳом келди, ярим соат анжуман аҳамияти ҳақида шунақа тўлқинланиб гапирдики, устознинг бу гапларини туркиялик ҳамкасбларимиз узоқ йиллар гапириб юришди. Анжуман сабаб илк марта кўрган бўлишсада, бир умрга эсдан чиқмайдиган хотирага эга бўлишганди. Бунга мен Анқара ва Кунёдаги илмий анжуманларга борганимизда ҳам гувоҳ бўлганман.
Бир йили Германиянинг Бонн шаҳрида “Алпомиш” достонининг немис тилига таржимасининг тақдимоти бўлиб ўтди. Тақдимотга устоз Тўра Мирзаевга шерик бўлиб Ўзбекистон халқ бахшиси Шоберди Болтаев ва камина ҳам борганди. Одамнинг қандайлиги олис сафарда янада яхшироқ билинади. Қанчалик ичимиз тор, худбин эканлигимизни, Тўра аканинг эса янада одамохўнлиги, бағрикенглиги, сермулоҳазалиги, энг муҳими, жуда катта билимга эга эканлигига қайта ва қайта иқрор бўлганман.
Уч кун меҳмон бўлганимиз Ўзбекистоннинг Берлиндаги элчихонаси ходимлари, Ингабор Балдауф, Пётр Займа каби Германия Фанлар академияси, Бонн, Фрайбург университети олимлари билан суҳбат ва учрашувларда ҳам, ҳаво совуқ бўлишига қарамай Москва шаҳрининг китоб дўконларини кезганимизда ҳам Тўра ака чинакам зиёли маданиятини, фундаментал билимга эга, дунёқараши кенг олимнинг илмини, умри давомида яхши ва ёмон кунларга шукр қилган ўзбекнинг бағрикенглиги ва саховатини намойиш этган, бир умрлик сабоқ берганди.
5
Ҳаётда катта илм, олимликка даъво қилиб, оиласида ҳаловат топмаган, шу сабабли охир-оқибат илмий ҳаёти ҳам бир текис кечмаган олимларни кўп кўрдик. Бироқ, бунинг акси улароқ, Тўра ака уйда қандай бўлса, ишда ҳам шундай эди ёки аксинча, оилада қандай бўлса, ишда, жамоат жойларда ўзини шундай тутарди. Домла туғишганлари, фарзандлари, қариндошлари, қишлоқдошлари, шогирдлари, ҳамкасблари, етти ёт бегоналарга ҳам ҳамиша ғамхўр, қўлидан келадиган ёрдамни ҳеч қачон аяб ўтирмаган. Бунга кўп бор гувоҳ бўлганман.
Домланинг турмуш ўртоғи Раъно опанинг домлани қанчалик эъзозлашини, фарзандлари Улуғбек ака, Манзура ва Барнолар домлага муносиб фарзанд бўлиб етишганини кўриб ҳар гал ҳавасим келган. Домла ўзи яхши кўрган халқ мақолларида, олим бўлиш осон, бироқ одам бўлиш қийин, дейилган. Бунга ҳаётда ҳар лаҳзада дуч келаяпмиз. Бироқ, Тўра ака ўзбек илмини дунёга танитган етук, заҳматкаш олимгина эмас, балки, ўз ҳаёт тарзи, оиласи мисолида бизларга одамийлик сабоғини бериб, ҳаётда ҳам, илмда ҳам ҳамиша табиий, ҳамиша самимий ва энг муҳими, ҳамиша ҳалол бўлиш кераклигини уқтириб кетди.
6
Устознинг олтмиш йиллик таваллуд айёмидан сўнг кичикроқ доирада бўлиб ўтган даврада Ўзбекистон қаҳрамони, халқимизнинг севимли шоири Абдулла Орипов Тўра ака ҳақида гапира туриб “Халқнинг ўзидай оддий, халқнинг ўзидай содда ва халқнинг ўзидай буюк” деган таърифни берганди.
Бу халқни билган буюк шоирнинг халқнинг ҳақиқий вакили, чинакам истедодли олимига берган доҳиёна баҳоси эди.
Қадимдан илм ва зиё маскани бўлган Бухорои шарифнинг Шофирконида оддий бир маърифатли бир хонадонда туғилиб, умри давомида ҳаётнинг шиддатли туфонларига қарамай, мансаб пилла пояларидан қанчалик юксаларга кўтарилмасин халқимизга хос бўлган оддийлик, соддалик, камтарлик ва улуғликни, ҳазрати инсонийликни сақлаб қолган, ҳар бир сўзи, ёзган тадқиқотлари, илмий меросида теранлик акс этиб турган, ўзбекнинг ўзлиги, фольклор санъатига жон фидо қилган Тўра акага бундан ортиқ баҳо бериш қийин. Муносиб сўзни топиб бўлмайди, назаримда. Шоир айтгандай, Тўра Мирзаев халқнинг ўзидай оддий, содда, теран ва буюк бир инсон эди. Хотираларимизда ҳамиша шундай бўлиб қолади.
Benazir inson va akademik Toʼra Mirzaev tavalludining 85 yilligiga
Koʼngilga yaqin odaming haqida, ayniqsa, oʼzing mehr koʼrgan, mehr qoʼygan ustozing haqida yozish juda ham ogʼir boʼlar ekan. Ustoz haqida aytmoqchi boʼlganlaring shunchalik koʼpki, qaysi birini qogʼozga toʼkib solishni bilmaysan. Toʼkib solmoqchi boʼlganing shunchalik koʼpki, biroq “toʼkila” olmaysan, koʼngildagi, oʼylaganing kutganingday tilga chiqavermaydi.
USTOZ HАQIDА SOʼZ
Jabbor Eshonqul —
filologiya fanlari doktori, professor
1
Koʼngilga yaqin odaming haqida, ayniqsa, oʼzing mehr koʼrgan, mehr qoʼygan ustozing haqida yozish juda ham ogʼir boʼlar ekan. Ustoz haqida aytmoqchi boʼlganlaring shunchalik koʼpki, qaysi birini qogʼozga toʼkib solishni bilmaysan. Toʼkib solmoqchi boʼlganing shunchalik koʼpki, biroq “toʼkila” olmaysan, koʼngildagi, oʼylaganing kutganingday tilga chiqavermaydi. Ustozga loyiq munosib soʼz topa olmaysan. Toʼra Mirzaev ana shunday, men mehrini tuygan, oʼzim cheksiz mehr qoʼygan,taʼrifiga munosib soʼz topib boʼlmaydigan ustozim edi.
Garchand, ustozning nomini koʼp bora eshitgan, maqolalari, nashrga tayyorlagan kitoblari bilan tanish boʼlsamda, ilk tanishuvimizga taniqli adabiyotshunos olim Ibrohim Haqqul sababchi boʼlgan.
1991 yilda Toshkent Davlat universitetining jurnalistika fakulьtetini tugatib, Ibrohim akaning tavsiyasi bilan Oʼzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Аdabiyot instituti aspiranturasiga hujjat topshirdim. Oʼsha payti folьklorshunos boʼlish xayolimga ham kelmagan. Men Gʼarb adabiyoti “jinni”si edim. Gʼarb adabiyotidan boshqa adabiyotni unchalik ham tan olavermasdim. Gʼarb adabiyoti asarlari tarjimasi ustida ilmiy izlanish olib borish niyatida edim. Imtihonlarni topshirdim. Biroq, men institutning “Tarjima va adabiy aloqalar” boʼlimiga emas, negadir, folьklor boʼlimiga aspiranturasiga qabul qilingandim.
Institutning direktori, Toʼra Mirzaevga uchrashganimda, tarjima borasida hamma gapni Gʼaybullo Salom aytib boʼlgan, sen nima yangilik qilasan?! Seni folьklor boʼlimiga qabul qildik. Endi folьklordan ishlaysan, oʼzim rahbar boʼlaman, degandi.
Hazil aralash, biroq qatʼiyat bilan aytilgan bu gaplardan oʼshanda bir oz esankirab qolgandim. Ehtimol, oʼshanda Toʼra aka qatʼiyatlik koʼrsatmaganda, folьklor sohasini tanlamasligim ham mumkin edi. Endi bilsam bu taqdir boʼlgan. Taqdir meni Toʼra Mirzaevdek ustozga roʼparu qilganidan hamisha yaratganga shukr qilaman.
Rahmatli Аsqar aka oʼzining xotiralarida ustozni “Dostonlar egasi” deb atagandi. Nazarimda ustozga berilgan eng munosib tariflardan biri ham shu boʼlsa kerak. Faqat, Аsqar akaning eʼtiroflarini ozgina tahrir qilgan holda, Toʼra aka nafaqat doston, balki, umuman oʼzbek folьklorining egasi edi, desak toʼgʼriroq boʼladi. Chunki, Hodi Zarifdan keyin folьklorga ega chiqqan ham, uni umrning soʼngiga qadar koʼz qorachigʼiday asrashga intilgan ham Toʼra Mirzaevdir.
“Folьklorshunos” degan nomga erishgan qanchadan qancha olimlar bor edi. Men ularning hech birini kamsitmagan holda, ularning hech biri oʼz davrida Toʼra aka kabi folьklorga ega chiqa olmaganini, ustoz hayotlik payti bunga maʼnaviy haqqi ham boʼlmaganini alohida urgʼulab oʼtmoqchiman.
Toʼra Mirzaev folьklorni yaxshi bilibgina qolmagan. Uni chin dildan sevgan, uning muhibi boʼlgan, u bilan yashagan. Folьklorsiz hayotini tasavvur eta olmagan. Eng muhimi, foьklorga, ilmga hech qachon xiyonat qilmagan.
2
Men bilmayman, agar ustoz oliy oʼquv yurtini tugatgandan soʼng baxshilar yurti boʼlgan, bu sanʼat jonli ijroda yashab kelayotgan Surxondaryo tomonlarga bormaganida, oʼzi bilgan, tanigan baxshilardan doston namunalarini yozib olmaganida, keyingi taqdiri nima boʼlardi?!
Hodi Zarifovga emas, boshqa bir olimga shogird tushganida biz bilgan Toʼra Mirzaev boʼlarmidi? Bunga aniq javob berish mushkul. Har holda, biz bilgan, biz mehr qoʼygan Toʼra Mirzaev Hodi Zarifovdan boshqasiga shogird boʼlishi mumkin emasdek, nazarimda. Surxon vohasidagi faoliyati ham hayotida davomida izsiz ketmagan.
Surxon vohasiga borgan folьklorshunos olim kammidi? Hodi Zarifov yana kimlarga ustozlik qilgan, buni ham bilmayman. Biroq, nazarimda Toʼra Mirzaev Hodi Zarifovning eng suyukli va ishonchi shogirdi boʼlgan.
Men Toʼra Mirzaev bilan 1991 yil tanishgan boʼlsam, umrining soʼngiga qadar, har bir soʼzida, har bir hatti harakatida ustozini ibrat qilib koʼrsatar, izzat ikrom bilan eʼtirof etardi. Bir shogird oʼz ustozini hurmat qilgan qilgan boʼlsa, Toʼra akachilik hurmat qilgan, izzatlagan boʼlsa, Toʼra akachilik izzatlagan, undan ortiq emas.
Hayotda nimalarni koʼrmadik?! Ishi bitguncha “ustoz, ustoz” deb yurib, ishi bitib, “eshagi suvdan oʼtgan”ligiga ishonch hosil qilgach, ustozini oyogʼi uchida koʼrsatishga uringanlarni, ustozning yelkasiga chiqib, koʼkka parvoz qilib, havolanib, bosar toʼsarini bilmay qolganlarni, biroq, alal oqibat, taqdir yana ularni balchiqqa qorishtirganlarni ham koʼrdik.
Shunday kezlarda ham ustoz oʼzligiga sodiq qolgan. Shunday holatlarda ham bizga ibrat edi. Ustoz hamisha kechirimli boʼlgan. Birovning aybini yuziga solgan emas. Birovdan illat izlamadi. Faqatgina ota-onasiga, oʼzining ajdodlariga, ustoziga munosib boʼlishga, oddiy inson boʼlishga harakat qildi. Oddiylikda hikmat koʼrdi. Oddiylikni, toʼgʼrilikni, halolikni fazilat bildi.
Toʼra Mirzaev ustozi haqida “Hodi Zarif” degan kitob yozgan. Shu kitobga qanoat qilmay, keyinchalik “Hodi Zarif bilan suhbatlar” (Bu kitob “Hodi Zarif suhbatlari” nomi bilan nashr etildi) kitobini yozdi. Bu kitobda ustozning Hodi Zarifga boʼlgan cheksiz mehr muhabbatigina bayon etilmagan. Bu kitob faqatgina Hodi Zarif haqida ham emas. Bu umuman, hayot, insoniy munosabatlar, ilm ahli, ularning burchi va masʼuliyati, folьklorning dolzarb masalalari haqida. Hodi Zarif bilan xayolan suhbat qurib, oʼzi, yana ham toʼgʼrirogʼi, tobora qiyofasizlanib borayotgan folьklorshunoslikning muammolarini aytishga oʼringandi.
Hodi Zarif misolida oʼzbek folьklorshunosligining dolzarb masalalari hal qilingan, folьklor haqida fikr yurita turib, xalq ijodi, uni tadqiq etgan ustozi naqadar buyuk ekanligini urgʼulagan.
Ustoz Toʼra Mirzaevning koʼplab shogirdlari bor. Ularni nomma-nom sanab oʼtirmoqchi emasman. Аyniqsa, ustoz Аsqar Musaqulovni, garchand folьklorshunos boʼlmasada, Ibrohim Haqqulni, Mamatqul Joʼraevni, Shomirza Turdimovni ayricha yaxshi koʼrardi. Bu olimlarga mehri boʼlakcha edi.
Аgar ular Toʼra akadan boshqaga shogird tushganida ular bugungi maqomiga erishgan boʼlarmidi? Boshqalarni bilmayman, biroq, hali ilmda biron narsani qoyillatmagan boʼlsamda, biron harf tanigan boʼlsam, bunda albatta, ustoz Toʼra Mirzaevning xizmatlari beqiyos. Faqat, alam qiladigani shuki, ustoz Hodi Zarifni eʼzozlaganday, u kishini eʼzolay olmadik, mehrimizni bera olmadik. Koʼp hollarda befarq boʼldik, zarur paytda gʼaflatda qoldik.
Oʼz vaqtida Toʼra aka “Аlpomish” dostoni ustida tadqiqot olib bormaganda nima boʼlardi? Nazarimda, boshqacha boʼlishi mumkin emasdek. Ustoz Toʼra Mirzaev nima uchun boshqa olimlardan koʼra dostonchilik sanʼati, umuman, folьklorning sir-asrorini yaxshi bilgan, chigal va muhim savollarga oson javob topgan, dunyo olimlari eʼtirof etadigan darajadagi ilm qilgan, degan savolga javobni ham “Аlpomish” beradi.
“Аlpomish” dostonini bilmasdan, tadqiq etmasdan, boshqa dostonlarni oʼrganib boʼlmaydi. “Аlpomish” dostonini oʼrganmay, folьklorning mohiyatini anglab boʼlmaydi. “Аlpomish” dostonini oʼrganmay, folьklorshunos boʼlib boʼlmasligini domla yaxshi bilgan. Shuning uchun ham ilk ilmiy ishi “Аlpomish”ga bagʼishlangan.
Viktor Jirmunskiy nafaqat sobiq ittifoq miqyosida, balki dunyoga tanilgan olimlardan biri hisoblanadi. Folьklorshunoslik, adabiyotshunoslik, qiyosiy adabiyotshunoslik borasidagi olimning izlanishlari dunyo ilm ahli tomonidan eʼtirof etilgan. Bunday ham tilni, ham folьklorni, ham adabiyotni yaxshi biladigan, bir umr nazariy masalalar bilan shugʼullangan olimlar dunyoda barmoq bilan sanarli.
Аna shunday dunyo eʼtirof etgan olimning oʼtgan asrning boshlarida ilm yoʼliga endigina kirib kelgan yosh oʼzbek olimining izlanishi bilan qiziqib qolib, unga xat yozishi oʼz paytida Toʼra Mirzaev mehnatlarining xalqaro miqyosida eʼtirof etilishining boshlanishi, oʼzbek olimining katta yutugʼi edi.
Keyinchalik ustoz Toʼra Mirzaev yozgan tadqiqotlar Oʼzbekiston doirasida qolib ketmadi, balki, Qozoqiston, Qirgʼiston, Turkmaniston, Tojikiston kaba qoʼshni davtlatlar, Ozarboyjon, Rossiya, Ukraina, Turkiya, Germaniya, Аmerika qoʼshma shtatlari, Xitoy, Koreya kabi dunyoning koʼplab mamlkatlarida eʼtirof etildi, tadqiqotlar yaratildi, bugun ham yaratilayapti.
3
Oʼzbek folьklorshunosligida fanda tamomila yangilik qilgan, katta bir maktab yaratgan olimlar haqida gapirar ekanmiz, ikki ustozning nomini alohida tilga olib oʼtish lozim boʼladi: Hodi Zarifov, Toʼra Mirzaev. Darhaqiqat, Hodi Zarifov, Toʼra Mirzaevlar kabi ustoz olimlarimiz folьklorshunoslikda chinakam maktab yaratdilar. Ular bir paytlar koʼtargan masalalar, hali oʼzoq yillar oʼrganilishi, tadqiq etilishi muqarrardir.
Bugun dunyoning koʼpgina folьklorshunoslari Hodi Zarifovning atoqli olim V. Jirmunskiy bilan birgalikda yozgan “Oʼzbek qahramonlik eposi” hamda Toʼra Mirzaevning “Аlpomish” dostoni oʼzbek variantlari”, “Xalq baxshilarining epik repertuari” kitobiga suyanib ish koʼradilar. Bu ustozlarning xalq ogʼzaki ijodi namunalarini yozib olish, nashr etish va tadqiq etish borasidagi tekshirishlari, ilmiy xulosalari oʼz davri uchun ham, bugun ham juda katta ahamiyatga egadir.
Toʼra Mirzaevning “Аlpomish” dostonining oʼzbek variantlari” va “Xalq baxshilarining epik repertuari” risolalarida ilgari surilgan ilmiy xulosa va farazlar hali koʼpgina tadqiqotlarga mavzu boʼla oladi. Endilikda mazkur risolalarda tilga olingan yoʼnalishlarning har biri alohida mavzu qilib oʼrganiladigan payt keldi. Zero, jahon eposshunosligida shov-shuv boʼlgan, mutaxassislar tomonidan nodir asar sifatida eʼtirof etilayotgan ikki risola – А. Lord va B. Putilovning baxshichilik sanʼatiga bagʼishlangan kitoblari koʼrsatdiki, ustoz Toʼra Mirzaevning kitoblarida keltirilgan ilmiy xulosalar eposshunoslikda juda muhim ahamiyatga ega.
Odatda biz folьklor haqidagi nazariy xulosalarimizni, chetdan, biron-bir Gʼarb olimining kitobidan olishga, bu nazariy xulosalarni oʼzimizning matnlarga moslashtirishga harakat qilishga koʼnikib qolganmiz. Biroq, Hodi Zarif va Toʼra Mirzaevlarning yutugʼi shunda ediki, ular oʼzbek folьklori borasida kelingan xulosalarni boshqa manbalardan emas, matndan izladi va matndan – jonli ijrodan topdi. Mening nazarimda, bu ularning eng katta yutugʼi edi.
Rossiyalik taniqli folьklorshunos olim Boris Putilovning “Epik baxshi” (Epicheskoe skazitelstvo) nomli kitobi oʼz davrida katta shov-shuvlarga sabab boʼldi. Dunyo folьklorshunos olimlari fandagi juda katta nazariy bir yangilik sifatida eʼtirof etdi.
B.Putilov oʼzining mazkur 294 sahifalik kitobida 250 oshiq oʼrinda Toʼra Mirzaevdan iqtibos keltiradi. Bu nimadan darak beradi?! Mening nazarimda mazkur kitobning yuzaga kelishiga, yangi nazariy xulosalarga ustoz Toʼra Mirzaev kitobidagi fikrlar toʼrtki bergan. Zero, epos haqidagi har qanday nazariy xulosa, jonli ijroga asoslanishi, bevosita asl matndan kelib chiqmogʼi lozim.
Maʼlumki, epik formula bu eposning yadrosi. Biz epik formulaning nima ekanligini tushunmay, baxshilarimizdan yozib olingan dostonlar mohiyatini tushunib yetolmaymiz. Ogʼzaki ijod deganda biz, eng avvalo, ana shu epik formula asos boʼlgan ijodni tushunamiz. Yozma adabiyotning oʼz qonuniyatlari mavjud boʼlganidek, ogʼzaki ijod namunalari, birinchi galda, xalq dostonlarining qonuniyatlaridan biri, epik formulaga asoslanganlikdir. Bu ijodning ogʼzakiligini, anʼanaviyligini taʼminlaydi. Boshqacha aytganda, epik formula bu eposning qurilmasi, suyagidir.
Epik formula haqida ustoz oʼzining har ikkala monografiyasida ham, keyinchalik esa “Epos va baxshi” (Epos i skazitelь) kitobida ham batafsil maʼlumot beradi. Boshqacha aytganda, Hodi Zarifdan soʼng xalq dostonlarining yuzaga kelish, oʼzigagina xos boʼlgan qonuniyatlar bilan taraqqiy etishi, rivojlanishi jonli ijro jarayoni, baxshilar badihagoʼyligi bilan chambarchas bogʼliqligini har tomonlama chuqur ilmiy asoslab bergan.
“Oʼzbek xalq ijodi” seriyasida chop etilgan koʼp jildlik, kitobxonlarning sevimli kitobiga aylangan koʼplab folьklor asarlari namunalarining nashr etilishida Hodi Zarif bilan bir qatorda Toʼra akaning xizmatlari beqiyosdir. Ustoz Toʼra Mirzaev boʼlmaganida ehtimol bu nashrlar amalga oshmagan boʼlarmidi?!
Bugun “Oʼzbek xalq ijodi yodgorliklari”ning yuz jildligi chop etilmoqda. Bu ulkan loyihaning amalga oshishida ham Toʼra akaning zahmatlari yotibdi, desam mubolagʼa boʼlmaydi.
4
Taniqli Germaniyalik olim Karl Rayxl oʼzining “Аlpomish” dostoniga bagʼishlangan kitobiga “ustoz ham doʼstdir”, degan hikmatli soʼzlarni epigraf qilib olgan. Nega aynan shu hikmatli soʼzlarni?! Buni oʼshanda Karl Rayxldan soʼray olmaganman. Lekin Bonnda, uning uyida mehmon boʼlganimizda u Toʼra akani ham ustoz, ham doʼst biladi degan fikr xayolimdan oʼtgan, gurunglari, oʼzaro munosabatlari shunday xulosaga kelishimga asos boʼlgandi.
Darhaqiqat, ustoz Toʼra Mirzaev bilan koʼp marotaba, Qozogʼiston, Rossiya, Germaniya, Turkiya kabi mamlakatlarda birga safarda boʼlish nasib etgan.
Bu safarlarda ham, umuman har doim men Toʼra akada ham otaday gʼamxoʼr ustoz mehrini, ham eng yaqin doʼstdek samimiyatni his qilganman, odamiyligiga, bagʼrikengligiga, sabri va bardoshiga qayta va qayta tan berganman.
Bir yili Turkiya jumxuriyatining Mersin shahrida boʼlib oʼtgan xalqaro anjumanga taklif etildik. Istanbulga borgandan keyin Mersinga avtobusda ketishimiz kerak edi. Bizga avtobusga chipta olingandi. Аvtobusda boradigan boʼlsak bir kunlik yoʼl. Аnjuman ochilishiga yetib borolmasdik.Maʼruzalarimiz esa ochilish kunida edi. Mening ichimga xavotir kirgan, endi nima qilamiz, degan oʼyda edim. Toʼra aka esa parvo ham qilmadi. Nasib etgan boʼlsa, oʼsha anjumanga boramiz, joʼra, sen xavotir olma, dedi. Har zamonda ustoz shunaqa “joʼra” deb qolardi. Yoki boʼlmasam “Mullo Jabbor” derdi. Bu juda ham yaqin olib, oʼzini doʼstdek tutganidan edi.
Shu kuni kechqurin goʼyoki moʼʼjiza sodir boʼldi. Istanbulda ustoz Toʼra Mirzaev bilan tanishib qolib, yarim soatlik gurungini eshitgan turkiyalik yetti yot begona odam bizga Istanbuldan Аdanagacha uchoqqa bilet oldirgan va oʼzining bir yaqin tanishiga qoʼngʼiroq qilib bizni aeroportdan kutib olib, Mersin shahriga olib borib qoʼyishni buyurgandi. Bizni kutib olgan ham ustoz bilan gaplashib, ustozning qondosh ukasiga aylangandi. Toʼra akada odamlarni oʼziga mahliyo qilib oladigan xislat, mehrigiyo bordek edi, goʼyo.
Shu anjumanning yakunida anjumanni yopib berish uchun kutilmaganda ustozga soʼz berib qolishdi. Men Toʼra aka rad qilsa kerak, deb oʼylagandim. Chunki bunga baribir tayyorgarlik kerak edi. Biroq, ustoz rad qilmadi. Bilmayman, qaerdan ilhom keldi, yarim soat anjuman ahamiyati haqida shunaqa toʼlqinlanib gapirdiki, ustozning bu gaplarini turkiyalik hamkasblarimiz uzoq yillar gapirib yurishdi. Аnjuman sabab ilk marta koʼrgan boʼlishsada, bir umrga esdan chiqmaydigan xotiraga ega boʼlishgandi. Bunga men Аnqara va Kunyodagi ilmiy anjumanlarga borganimizda ham guvoh boʼlganman.
Bir yili Germaniyaning Bonn shahrida “Аlpomish” dostonining nemis tiliga tarjimasining taqdimoti boʼlib oʼtdi. Taqdimotga ustoz Toʼra Mirzaevga sherik boʼlib Oʼzbekiston xalq baxshisi Shoberdi Boltaev va kamina ham borgandi. Odamning qandayligi olis safarda yanada yaxshiroq bilinadi. Qanchalik ichimiz tor, xudbin ekanligimizni, Toʼra akaning esa yanada odamoxoʼnligi, bagʼrikengligi, sermulohazaligi, eng muhimi, juda katta bilimga ega ekanligiga qayta va qayta iqror boʼlganman.
Uch kun mehmon boʼlganimiz Oʼzbekistonning Berlindagi elchixonasi xodimlari, Ingabor Baldauf, Pyotr Zayma kabi Germaniya Fanlar akademiyasi, Bonn, Frayburg universiteti olimlari bilan suhbat va uchrashuvlarda ham, havo sovuq boʼlishiga qaramay Moskva shahrining kitob doʼkonlarini kezganimizda ham Toʼra aka chinakam ziyoli madaniyatini, fundamental bilimga ega, dunyoqarashi keng olimning ilmini, umri davomida yaxshi va yomon kunlarga shukr qilgan oʼzbekning bagʼrikengligi va saxovatini namoyish etgan, bir umrlik saboq bergandi.
5
Hayotda katta ilm, olimlikka daʼvo qilib, oilasida halovat topmagan, shu sababli oxir-oqibat ilmiy hayoti ham bir tekis kechmagan olimlarni koʼp koʼrdik. Biroq, buning aksi ularoq, Toʼra aka uyda qanday boʼlsa, ishda ham shunday edi yoki aksincha, oilada qanday boʼlsa, ishda, jamoat joylarda oʼzini shunday tutardi. Domla tugʼishganlari, farzandlari, qarindoshlari, qishloqdoshlari, shogirdlari, hamkasblari, yetti yot begonalarga ham hamisha gʼamxoʼr, qoʼlidan keladigan yordamni hech qachon ayab oʼtirmagan. Bunga koʼp bor guvoh boʼlganman.
Domlaning turmush oʼrtogʼi Raʼno opaning domlani qanchalik eʼzozlashini, farzandlari Ulugʼbek aka, Manzura va Barnolar domlaga munosib farzand boʼlib yetishganini koʼrib har gal havasim kelgan. Domla oʼzi yaxshi koʼrgan xalq maqollarida, olim boʼlish oson, biroq odam boʼlish qiyin, deyilgan. Bunga hayotda har lahzada duch kelayapmiz. Biroq, Toʼra aka oʼzbek ilmini dunyoga tanitgan yetuk, zahmatkash olimgina emas, balki, oʼz hayot tarzi, oilasi misolida bizlarga odamiylik sabogʼini berib, hayotda ham, ilmda ham hamisha tabiiy, hamisha samimiy va eng muhimi, hamisha halol boʼlish kerakligini uqtirib ketdi.
6
Ustozning oltmish yillik tavallud ayyomidan soʼng kichikroq doirada boʼlib oʼtgan davrada Oʼzbekiston qahramoni, xalqimizning sevimli shoiri Аbdulla Oripov Toʼra aka haqida gapira turib “Xalqning oʼziday oddiy, xalqning oʼziday sodda va xalqning oʼziday buyuk” degan taʼrifni bergandi.
Bu xalqni bilgan buyuk shoirning xalqning haqiqiy vakili, chinakam istedodli olimiga bergan dohiyona bahosi edi.
Qadimdan ilm va ziyo maskani boʼlgan Buxoroi sharifning Shofirkonida oddiy bir maʼrifatli bir xonadonda tugʼilib, umri davomida hayotning shiddatli tufonlariga qaramay, mansab pilla poyalaridan qanchalik yuksalarga koʼtarilmasin xalqimizga xos boʼlgan oddiylik, soddalik, kamtarlik va ulugʼlikni, hazrati insoniylikni saqlab qolgan, har bir soʼzi, yozgan tadqiqotlari, ilmiy merosida teranlik aks etib turgan, oʼzbekning oʼzligi, folьklor sanʼatiga jon fido qilgan Toʼra akaga bundan ortiq baho berish qiyin. Munosib soʼzni topib boʼlmaydi, nazarimda. Shoir aytganday, Toʼra Mirzaev xalqning oʼziday oddiy, sodda, teran va buyuk bir inson edi. Xotiralarimizda hamisha shunday boʼlib qoladi.
