Таниқли адабиётшунос олим Иброҳим Ҳаққул таваллудининг 70 йиллигига

   Иброҳим Ҳаққул  ўтган асрнинг 70-йилларида ёрқин асарлари билан кўзга кўрина бошлаган навқирон авлоднинг, янги адабий даврнинг, ўзгара бошлаган муҳитнинг меҳварида бўлди. Ўзи ана шу муҳит шароитида шаклланди, тарбия топди ва вояга етди. Айни вақтда принципиал қарашлари, мақола ва китобларида илгари сурган фикрлари билан шу авлод ижодининг эстетик принципларининг барқарорлана борувига ва ҳатто шу тенгқур шоир-ёзувчиларнинг шахс ва инсон сифатида қарор топишига таъсир кўрсатди.

Абдуқодир ҲАЙИТМЕТОВ
ИБРОҲИМ ҲАҚҚУЛ

Одатда адабиётга истеъдодли бир шоир ёки адибнинг кириб келиши муҳим воқеа ҳисобланади. Бундан қарийб йигирма беш йил муқаддам ёш Иброҳим Ҳаққулнинг адабиётшунослик ва танқидчилик соҳасига кириб келиши ҳам шундай ҳодисалардан бири бўлган эди. Бугун у ўз ҳаётининг 50-баҳорини нишонламоқда.
Тийрак ва зийрак олим, серғайрат ва меҳнатсевар инсон Иброҳим Ҳаққул 1949 йили Бухоро вилоятининг Шофиркон туманидаги Талижа қишлоғида дунёга келди. Бухоро давлат педагогика институтини тамомлаб, икки йилгача шу туман газетасида ишлаб, кейинги бутун фаолиятини Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти билан боғлади. Бу ерда у оддий лаборантликдан бўлим мудиригача бўлган илмий-ижодий йўлни босиб ўтди. 1975 йилда у “Ўзбек мумтоз шеъриятида рубоий” мавзуида номзодлик, 1995 йилда “Ўзбек тасаввуф шеъриятининг шаклланиши” мавзуида докторлик диссертациясини ёқлади.
Адабиёт масалалари бўйича Иброҳим Ҳаққул бугунгача 10 дан зиёд китоб, 100 га яқин мақола ва тақризлар эълон қилди. Жамоатчилик орасида у бой мумтоз ва замонавий шеъриятимизнинг зукко ва билимдон тадқиқотчиси сифатида жуда тез танилди.
И.Ҳаққулнинг “Ўзбек адабиётида рубоий” деб номланган 1981 йили “Фан” нашриётида чоп этилган монографияси ҳар жиҳатдан, хусусан, муаллифнинг адабий танқидчи ва олим бўлиб шаклланишида алоҳида аҳамиятга эга бўлди, дейиш мумкин. Чунки рубоийда бир сўз ортиқ ҳам, кам ҳам бўлмаслиги керак. Фикр аниқ ва равшан, гўзал ва ёрқин ифодаланиши зарур. И.Ҳаққулнинг ҳар бир китоби ва мақоласида, унинг ёзиш услубида ҳам бу хусусиятлар кўзга яққол ташланиб туради. У мақоладан-мақолага, китобдан-китобга ўсиб, адабиёт ҳақидаги муҳокама ва мулоҳазалари кун сайин теранлашиб борди.
Олимнинг тезкорлик ва шижоат билан меҳнат қилиши ҳамда самарали изланишлари натижасида унинг кетма-кет “Занжирбанд шер қошида”(1989), “Абадият фарзандлари” (1990), “Камол эт касбким…” (1991), “Тасаввуф ва шеърият” (1991) каби бир неча китоблари юзага келди. Бу китоблари билан у адабий меросимизни илмий ўрганишга ўзининг улкан ҳиссасини қўшди. Улардан ўрин олган ҳар бир мақолада муаллиф мумтоз шеъриятимиз намояндалари ижодининг ичига чуқур кириб, уларнинг янгидан-янги қирраларини кашф эта олди.
Иброҳим Ҳаққул ҳақиқий маънода янги давр – Истиқлол даврининг тадқиқотчиси. Унинг мақола ва тадқиқотларида Аҳмад Яссавий, Мавлоно Лутфий, Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Машраб, Увайсий, Аваз каби шоирларимиз китобхонлар кўз ўнгида тарихий жиҳатдан ўзларига хос қиёфаларда янгича намоён бўла бошладилар. Яқин ўтмишда ҳақиқатдан кўз юмиб, бу ижодкорларнинг асарларини илоҳиётдан, Шарқ адабиёти ривожида катта мавқе тутган тасаввуфдан ажратиб таҳлил этиш адабиётимиз тарихини кўп ўринларда бузишга, ўта бирёқламаликка олиб келган эди. У биринчилардан бўлиб Аҳмад Яссавий, Сулаймон Боқирғоний, Абдулҳамид Чўлпон асарларини нашрга тайёрлади ва чоп эттирди. 1997 йилдан бери “Тафаккур” журналида ўзи тузган тасаввуф атамалари луғатини эълон қилиб келмоқда.
Иброҳим Ҳаққул тадқиқотларининг бошқа кўп тадқиқотлардан ажралиб турадиган жиҳатларидан бири яна шундаки, у ўзбек адабиёти тарихини, хусусан, ундаги маҳорат масалаларини шу адабиёт доирасида эмас, жаҳон адабиёти контекстида, адабий алоқалар йўналишида, ўрни келганда замонавий адабиёт билан ёнма-ён қўйиб текширади, адабий меросга умумбашарий мулк сифатида қараб, изчил равишда унинг тарихий ва ҳаётий ҳақиқатларга, гўзалликларга йўл очувчи машъаллардан бири эканини исботлашга интилади. Шу нуқтаи назардан унинг ўзбек адабиёти намуналарининг айрим фактларини гоҳ форс-тожик, гоҳ Европа, гоҳ рус адабиётларидаги факт ва ҳолатлар билан ёнма-ён қўйиб, қиёслаб, улар ҳақида фикр-мулоҳаза юритиши ижобий ҳодисадир.
И.Ҳаққулнинг илмий тадқиқотлари доираси ниҳоятда кенг. Бунда унинг замонавий адабиётимиз ва шеъриятимиз борасида ёзган китоб ва мақолалари ҳам эътиборга лойиқ. Олимнинг Абдулла Орипов, Шавкат Раҳмон, Жамол Камол, Рауф Парфи, Усмон Азим, Миразиз Аъзам, Хуршид Даврон каби ўзбек шоирларининг шеърияти юзасидан матбуотда тез-тез чиқиб туришлари, давра суҳбатларида уларнинг асарларидаги ютуқ ва камчиликлар юзасидан билдирган кескин танқидий мулоҳазалари ҳам бугунги адабий жараён учун муҳим бўлиб, ҳозирги ўзбек шеърияти ривожида ижобий роль ўйнади ва ўйнамоқда.
Бир қатор ёш олимларни тарбиялаган ва устоз даражасига кўтарилган заҳматкаш олимнинг “Ўзбек адабиёти тарихи” (рус тилида, икки жилдлик), Алишер Навоийнинг йигирма жилдлик Мукаммал асарлар тўпламини нашрга тайёрлаш каби жамоа ишларида фаол қатнашгани ҳам унинг бугунги адабиётимиз ва адабиётшунослигимиз ташвишлари билан яшаётгани ва нафас олаётганидан гувоҳлик беради. Унинг шу кунларда янгидан яратилаётган кўп жилдлик “Ўзбек адабиёти тарихи”нинг асосий муаллифлари ва илмий раҳбарларидан бири эканлиги ҳам ана шундай ҳаракатчанлиги ва тезкорлиги натижасидир.
Ажойиб инсон ва сермаҳсул тадқиқотчи Иброҳим Ҳаққулга бахт ва омад доим ёр бўлсин. Биз унга узоқ умр ва илмий фаолиятида янги зафарлар тилаймиз.

M: “Ўзбек тили ва адабиёти”, 1999 йил. 4-сон

Наим КАРИМОВ,
ИБРОҲИМ ҲАҚҚУЛ ФЕНОМЕНИ

Ҳаётнинг ўзгарувчанлигини қаранг. Яқин-яқингача олий ўқув юртларининг филология факультетларини тугатган ёшларда замонавий ўзбек адабиёт масалаларини ўрганиш иштиёки ғоят кучли эди. Билмадим, орадан қанча вақт ўтди – институт аспирантурасига кириш учун ариза берган ёшлар орасида мумтоз адабиёт масалалари билан шуғулланишни истаганлар сони, кутилмаганда, бараварлашиб қолди. Бу, жамиятдаги ўзгаришлар натижаси эди. Халқ ва жамиятнинг ўтмиш маданиятини, жумладан, адабиётини ўрганиш учун йўл очилган, ўтмиш адабиётини дунёвий адабиёт билан диний адабиётга, дунёвий адабиёт билан сарой адабиётига ажратишлар даври ортда қолган эди.
Ана шу ғаройиб даврнинг бошларида Алишер Навоий номи билан аталган Тил ва адабиёт институтига Иброҳим Ҳаққул ҳам дадил кириб келди. Бу, янглишмасам, адабиётда Абдулла Ориповнинг жасоратли шеърияти билан ёшлар эътиборини ўзига оҳанрабо сингари маҳкам тортган даври эди
Кунларнинг бирида, пахта майдонидами, ёдимда йўқ, ҳар ҳолда Тўра Мирзаевнинг директорлиги чоғида қаердадир тўпланиб қолдик. Баҳс Абдулла Орипов шеъриятига кўчди. Шунда Иброҳим шоирнинг бир неча шеърини ёд ўқиди. Орадан бир неча кун ўтгач, Абдулла Ориповнинг шеърияти ҳақида каттагина мақола ёзиб, менга ўқишга берди. Бу ҳам илмий тадқиқот, ҳам эстетик таассурот омухтаси эди. Мақола менга жуда манзур бўлди. Мен шу пайтгача А.Орипов шеърияти шу қадар чуқур таҳлил қилинган мақолани ўқимаган эдим. Ўйладимки, бу Иброҳим ёза бошлаган диссертациянинг бирор фасли бўлса керак, деб. Лекин кейин билдим, Абдулла Орипов шеърияти унинг “хобби”си экан. Иброҳимнинг асосий мақсади ва ҳаётининг ўша даврдаги маъноси бошқа – Навоий рубоийларини ўрганиш экан.
Одатда мумтоз ўзбек адабиёти тарихи билан шуғулланган олимлар, жумладан, ёшлар замонавий ўзбек адабиёти ва унинг намояндалари борлигини билмагандек, ҳуштак чалиб юрардилар. Иброҳимнинг Абдулла Орипов шеъриятини сева ва чуқур тушуна туриб, назар-эътиборини беш аср олдинга қаратгани мени ҳайрон қолдирди. Мен буни ўткинчи воқеа, Иброҳим номзодлик диссертациясини ҳимоя қилганидан сўнг яна Абдулла Ориповга, яна замонавий адабиётга қайтади, деб ўйладим. Лекин ҳаёт оқими бошқача кечди. Иброҳим, икки оёғи мумтоз ўзбек адабиётидан, хусусан, Навоий оламидан айрилмагани ҳолда у замонавий ўзбек адабиётида кечаётган жараёнларни ҳам шу давр адабиётининг аксар мутахассисларидан яхши ва чуқур ўрганишда ва таҳлилий фикр юритишда давом этди. Унинг мумтоз адабиёт бўйича билими замонавий адабиётни кузатиши ва ўрганишида муҳим база бўлиб хизмат қилди.
Биз адабий билимимизнинг гўё бепоёнлигини кўрсатиш учун Алишер Навоий номини тилга олганимизда Фирдавсийдан бошлаб қарийб Лойиққача бўлган форс-тожик адабиёти классикларнинг номларини тилга олишни хуш кўрамиз. Ваҳолонки, Фирдавсий ҳақида унннг Маҳмуд Ғазнавийга бағишланган ҳажвиясидан бошқа ҳеч нарсани билмаймиз. Маълум бўлишича, бу ҳажвия ҳам Фирдавсий қалами билан ёзилмаган, демак, унинг ҳажвияси эмас экан…
Мумтоз ўзбек адабиёти, айниқса, Навоийни билиш ва тушуниш учун нафақат у яшаган тарихий давр, шу даврдаги адабий-маданий жараён, балки, бир томондан, Аҳмад Яссавий каби Навоийдан олдин ўтган туркий шоирлар, балки буюк форс шеъриятини ҳам билиш ғоят зарурдир. Бу билимсиз ҳам рисолаю ёстиқдек-ёстиқдек тадқиқотлар ёзиш мумкин, аммо бу рисолаю ёстиқдек-ёстиқдек тадқиқотларни бир пуфласангиз, шу заҳоти пучайиб қолади.
Иброҳим Ҳаққулнинг энг катта ютуғи шундаки, у ўзбек ва форс-тожик маданиятлари туташган нуқтада – Бухорода туғилган. Бухорода туғилиб-да, ўзбек тили ва адабиётини ҳам, форс-тожик тили ва адабиётини ҳам билмай улғайиш мумкин. Аммо Иброҳим Оллоҳ берган ноёб имкониятдан фойдаланиб, форс-тожик тилини ҳам мукаммал ўрганиб, Навоийнинг бешигини тебратган улуғ форс шоирлари ижодидан ҳам баҳраманд бўлиб ўсди.
Шу ерда лирик чекиниш қилишга зарурат туғилади. Гап шундаки, бундан бир қанча асрлар илгари, поездлару самолётлар инсониятнинг тушига ҳам кирмаган даврларда одамлар неча-неча қиру саҳролар, дарёлар ва тоғлардан ошиб, мусулмонлик бурчини адо этиш учун нафақат Маккаю Мадинага, балки илм олиш учун Эрон, Ҳиндистон, Арабистон сингари мамлакатларга борганлар. Ўша мамлакат халқининг тилини, маданиятини, илм-фанини мукаммал эгаллаганлар. Ана шу чуқур ва кўламли билим улардан бирининг машҳур табиб, иккинчисининг забардаст тилшунос, учинчисининг қомусий олим, тўртинчисининг эса буюк шоир бўлиб улғайишида муҳим омил бўлган. Ўша даврларда миллатлар, маданиятлар, мамлакатлар ўртасида чегара бўлмаган. Турли маданий даврларнинг келиши билан чегаралар ўрнатилиб, ижтимоий, иқтисодий ва маданий алоқаларга чек қўйила бошланган. Тиллар ва адабиётлар ўртасидаги алоқа узилган. Бухоро тожиги теҳронлик форсни тушунмайдиган бўлган.
Собиқ СССРнинг сўнгги кунларида, айниқса ўлимидан кейинги тарихий ўзгаришлар ўша алоқаларнинг тиклана бошлашига имкон берди. Бухоролик мумтоз форс-тожик адабиёти мутахассиси билан эронлик форс мумтоз адабиёти мутахассиси ўртасида алоқа ўрнатилди. Шундай ижтимоий-маданий янгиликлар Бухородаги маданий ёшларни уйғотиб юборди. Улар олис ота-боболарининг изларини излашга, улардан қолган маданий меросни форс шоирлари мероси билан қиёсий ўрганишга киришдилар ва бу иш яхши самараларни бера бошлади. Ана шу янги тарихий-маданий жараён Иброҳимнинг улғайган бир пайтида рўй берди ва у шу жараённинг байроқдорларидан бири бўлиб шаклланди.
Кези келганда айтсам, Жамол Камол, Султонмурод Олим, Эргаш Очил сингари истеъдодли шоир ва олимлар эришган ва эришаётган ютуқлар боиси ҳам шу заминда туғилганлари ва шу жараёнда шаклланганларидир.
Ўзбек мумтоз адабиётини, хусусан, Навоий ижодини ўрганиш фани ХХ асрнинг 20–30-йилларида бошланган. Совет давлати олимларга ўзбек адабиёти тарихини, жумладан, Навоий ижодини ўрганиш имкониятини бергану, аммо шу адабиётнинг олтин намуналари сақланган сандиқнинг тилла калитини ҳеч кимга бермай, яшириб қўйган. Бу калитнинг номи тасаввуф эди. Олимлар шу калитни топиб олганларидан кейин Навоий ижодини, умуман мумтоз ўзбек адабиётини ўрганиш иши янги асосга ўтди, янги босқичга кирди. Ана шу янги ҳаракатнинг бошловчиларидан бири ва, балки, биринчиси Иброҳим Ҳаққулдир.
ХХ асрнинг 90-йилларида мамлакатимизнинг ижтимоий-маданий ҳаётида рўй берган муҳим тарихий воқеалардан яна бири ўзбек-турк адабий-маданий алоқаларининг тикланишидир. Бу қутлуғ иш Аҳсан Ботурга Алишер Навоий номидаги Давлат мукофоти берилганидан кейин чигаллашиб кетди. Мустақилликнинг дастлабки кунларида мамлакатимизда бекор қилинган цензура тирилиб, ҳатто Фитрат асарларидаги “турк”, “Туркия”, “Истанбул” сингари сўзларни-да ўтказмай қўйди. Лекин қуёшни парда билан тўсиш мумкин бўлмаганидек, ўзбек-турк алоқаларини ҳам тўхтатиш қийин, тарих ғилдираги бир маромда айланиб кетаётган эди. СССРда тақиқланган, аммо Туркияда эъзозланиб келинган Чўлпоннинг Ҳусайн Ўзбай воситасида ўзбек юртига қайтиши Ўзбекистон билан Туркия ўртасида қурилган “Берлин девори”нинг парчаланиб кетишида муҳим омиллардан бири бўлди. Иброҳим Чўлпонга “бошпана берган” Туркиядан унинг асарларини олиб келиб, “Баҳорни соғиндим” деган ном билан улуғ шоир асарлари тўпламини Ўзбекистонда биринчи бўлиб қайта чоп этди. Чўлпон билан кетма-кет “Сарвати фунун” шоирлари Ўзбекистонда танила бошлади. Навоийнинг янги йўналишда ўрганилишида ҳам Туркиядаги манбаларнинг аҳамияти оз бўлмади. Туркиянинг Иброҳим ҳаётидаги роли шу қадар катта бўлдики, унинг бир оёғи Туркиядан узилмай қолди. Туркия олимнинг илмий багажини бойитибгина қолмай, “дўстлар”нинг холис хизматлари билан дарз кетган сиҳат-саломатлигининг тикланишига ҳам ёрдам берди.
Бугунги Иброҳим Ҳаққул ўзбек-форс, ўзбек-турк адабий ва илмий алоқаларини ўзида бирлаштирган, шу бепоён туркий-форсий кенгликда яратилган мўътабар манбалардан баҳраманд бўлган ва баҳраманд бўлаётган том маънодаги олимдир. У бадиий асарни жарроҳнинг қўллари билан эмас, заргарнинг қўллари билан пайпаслаб, улардаги улуғ ҳикматлар ва улуғ ҳақиқатларни қалб кўзи билан ўқийди ва кашф этади. Бу унча-мунча кишига бериладиган неъмат эмас. Буни фақат Оллоҳ беради. Иброҳим шундай юксак неъматга муяссар бўлган инсондир.
Иброҳим Ҳаққул – ҳозирча битта. У бундан кейин ҳам битта бўлиб қолади. Зеро, ҳақиқий шоирлар ҳам, ҳақиқий олимлар ҳам битта-битта бўлиб дунёга келадилар. Лекин орадан вақт ўтиши, янги авлодларнинг етишиб чиқиши ва шаклланиши билан Иброҳим Ҳаққулнинг шогирдлари орасидан ҳам Иброҳимлар етишиб чиқади. Балқи уларнинг битта-яримтаси ҳам унинг даражасига кўтарилар. Лекин шунда ҳам у битта Иброҳим Ҳаққул бўлиб қолади.

Тўра МИРЗАЕВ
КЎНГИЛ ХАЗИНАСИ

Oлим вa ижoдкoр дунёқaрaшининг шaкллaнишидa, кaмoлoтидa нимa муҳим ўрин тутaди? У туғилиб ўсгaн жoй – мaкoнми, oлгaн тaълимию oилaвий ҳaмдa aдaбий муҳитми? Ёxуд у мaнсуб илмий-aдaбий aнъaнaлaру ундaги туғмa қoбилият вa бетиним излaнишлaр сaмaрaсими? Менинг нaзaримдa, булaрнинг бaрчaси ўзaрo уйғунликдa нaмoён бўлaди. Зерo, ижoдкoр дунёқaрaшининг шaкллaниши вa кaмoлoтидa юқoридaги ҳaр бир oмилнинг ўз ўрни, ўз aҳaмияти бoр.
Ибрoҳимнинг қaдим-қaдимдaн илм мaскaни бўлиб келгaн Буxoрoдa, зиёли xoнaдoнидa туғилиши ҳaм бежиз эмaсдек, нaзaримдa. У шўрoлaр дaвридa туғилиб вoягa етгaн бўлсa-дa, мумтoз aдaбиётдaн яxшигинa тaълим oлди. Уйдaгилaри, aйниқсa, бувисидaн Нaвoий, Сўфи Oллoёр ғaзaллaри, Яссaвий ҳикмaтлaрини эшитиб улғaйди. XX aсрнинг 50-йиллaри oxиридa aдaбиёт вa aдaбиётшунoсликдa юзaгa келгaн туб бурилиш, xусусaн, Oдил Ёқубoв, Aбдуқoдир Ҳaйитметoв, Oзoд Шaрaфиддинoв, Эркин Вoҳидoв, Aбдуллa Oрипoв, Нaим Кaримoв, Умaрaли Нoрмaтoв aсaрлaри руҳидa кaмoл тoпa бoрди. Ибрoҳим тенги aвлoднинг қaлби эрк вa oзoдлик тoмoн интилди, унинг Xуршид Дaврoн, Мурoд Муҳaммaд Дўст, Усмoн Aзим, Эркин Aъзaм кaби тенгдoшлaри ўз aсaрлaридa пoэтик рaмзлaр, тaшбеҳлaр oрқaли ҳурликни улуғлaди. Ибрoҳимгa ўxшaгaн aдaбиётшунoслaр эсa илгaри деярли ўргaнилмaгaн ёки бутунлaй мaн этилгaн мaвзулaрни, жумлaдaн, тaсaввуф aдaбиётини тaдқиқ қилa бoшлaдилaр. Бу, бир тoмoндaн, дaвр эҳтиёжи, иккинчи тoмoндaн, aнa шу эҳтиёжни тўғри илғaб oлгaн aвлoднинг юксaк иқтидoри билaн бoғлиқ, деб ўйлaймaн. Зaмoннинг ҳaдик вa xaвoтиригa қaрaмaсдaн, Ибрoҳим Ҳaққулнинг ҳеч иккилaнмaй Чўлпoн шеърлaрини ҳaмдa Яссaвий ҳикмaтлaрини кaттaгинa сўзбoши тaдқиқoт билaн нaшр этиши кaттa жaсoрaт эди.

* * *

Ибрoҳим Ҳaққулнинг бутун илмий фaoлияти Тoшкентдaги Ўзбекистoн Республикaси Фaнлaр aкaдемияси Aлишер Нaвoий нoмидaги Тил вa aдaбиёт институти билaн бoғлиқ десaм, мубoлaғa бўлмaйди. Унинг ўттиз йилдaн oшиқ умри aнa шу дaргoҳдa ўтди. Oддий лaбoрaнтликдa иш бoшлaгaн Ибрoҳим ҳoзирги кундa Мумтoз aдaбиёт бўлими мудири, кўплaб шoгирдлaрининг севимли устoзидир.
Бундaн aнчa йиллaр муқaддaм Ибрoҳим Ҳaққул “Ўзбек aдaбиётидa рубoий” мaвзусидaги нoмзoдлик ишини муваффaқият билaн ҳимoя қилгaндa, устoз oлимлaр илмгa иқтидoрли, нoзикфaҳм вa терaн фикргa эгa бўлгaн ёш бир aдaбиётшунoс кириб келгaнигa aмин бўлишгaнди. Бу мaсъулиятни яxши ҳис қилгaн Ибрoҳим Ҳaққул ўз устидa тинмaй ишлaди, мумтoз aдaбиётимизни янaдa чуқуррoқ ўргaнишгa киришди. Ўзининг илмий мaқoлaлaри, китoблaри билaн Республикaмизнинг aдaбий муҳитигa дaдил кириб бoрди.
Oлимнинг “Зaнжирбaнд шер қoшидa”, “Aбaдият фaрзaндлaри”, “Кaмoл эт кaсбким…”, “Тaсaввуф вa шеърият”, “Ирфoн вa идрoк”, “Тaсaввуф сaбoқлaри”, “Aҳмaд Яссaвий” кaби китoблaри юзaгa келди. Бу китoблaри билaн у aдaбий мерoсимизни ўргaнишгa ўзининг улкaн ҳиссaсини қўшди. Улaрдa xaлқимиз тaриxи вa мaънaвиятининг бир бўлaги бўлгaн мумтoз aдaбиётимиз терaн тaҳлил этилгaн. Ўзбек вa Шaрқ aдaбиётининг етук нaмoяндaлaри бўлгaн Xoжa Aҳмaд Яссaвий, Сулaймoн Бoқирғoний, Жaлoлиддин Румий, Лутфий, Aлишер Нaвoий, Бoбур, Увaйсий кaби улуғ aллoмaлaримиз ижoдининг лисoний-бaдиий жиҳaтлaри, ғoявий вa фaлсaфий xусусиятлaри чуқур ёритиб берилгaн. Улaрдaн ўрин oлгaн ҳaр бир мaқoлaдa муaллиф мумтoз шеъриятимиз вaкиллaри ижoдигa чуқуррoқ кириб, улaрнинг янгидaн янги қиррaлaрини кaшф этa oлди.
1995 йилдa эсa, “Ўзбек тaсaввуф шеъриятининг шaкллaниши вa тaрaққиёти (ғoявийлик, издoшлик вa oбрaзлaр oлaми)” мaвзуидaги дoктoрлик диссертaциясини ҳимoя қилди. Нaфaқaт юртимиздa, ҳaттo xoриждa ҳaм кўзгa кўрингaн етук тaсaввуфшунoс oлим сифaтидa тaнилди.
“Сўз руҳнинг қaнoтидир”, – дейди Ибрoҳим. Зерo, тaсaввуф – гўзaллик, муҳит, ҳaқиқaт вa ҳoл илмидир. У тaъкидлaгaнидек, тaсaввуфнинг қудрaти, шукуҳи вa улуғлигини ҳис қилиш учун ижoдкoрнинг бoтини ҳaм гўзaл бўлиши керaк. Бу xусусиятлaр Ибрoҳимнинг ўзигa ҳaм тегишли деб ўйлaймaн. Aкс ҳoлдa, у бу мaвзулaрдa бунчaлик жўшиб ёзмaгaн бўлaрди. Ибрoҳим Ҳaққулнинг ҳaр бир китoби вa мaқoлaсидa унинг ўзигa xoс услуби вa мушoҳaдa сaлoҳияти яққoл кўзгa тaшлaниб турaди.
Республикaмиздaгинa эмaс, бaлки xoриждa ҳaм китoблaрининг чoп этилaётгaни фaқaтгинa Ибрoҳимнинг эмaс, бaлки aдaбиётшунoслигимизнинг ҳaм кaттa ютуғи деб билaмaн.

* * *

“Эътиқoд вa ижoд” нoмли китoбидaн унинг шу пaйтгa қaдaр вaқтли мaтбуoтдa чoп этилгaн, турли йиллaрдa шoирлaр, aдиблaр, oлимлaр вa журнaлистлaр билaн қилгaн суҳбaтлaри ўрин oлгaн. Ундaги ҳaр бир суҳбaт кaттa мaҳoрaт билaн ёзилгaн. Илмий тaҳлиллaргa ниҳoятдa бoй. Бу суҳбaтлaр рaнг-бaрaнг вa сермaзмун, бетaкрoр вa ўзигa xoс, илмий фaрaзлaргa бoйлиги билaн aжрaлиб турaди. Тилининг сoддaлиги, услубнинг рaвoнлиги ўқувчи эътибoрини тoртaди.
Китoб икки фaслдaн ибoрaт. Биринчи фaсл “Мoзий вa зaмoн” деб нoмлaниб, ундa Ибрoҳим Ҳaққулнинг тaсaввуф aдaбиёти, жумлaдaн, Aлишер Нaвoий, Зaҳириддин Муҳaммaд Бoбур ҳaқидaги туркум суҳбaтлaри ўрин oлгaн. Бу суҳбaтлaр республикaмизнинг етaкчи нaшрлaридa чoп этилгaндaёқ кaттa шoв-шувлaргa, бaҳсу мунoзaрaлaргa сaбaб бўлгaн, мутaxaссислaр тoмoнидaн илиқ кутиб oлингaн эди. Хўш, бу суҳбaтлaрнинг ўзигa xoслиги нимaдa? Биринчидaн, Ибрoҳим Ҳaққул ўтмиш тaриxигa, aждoдлaримиз мерoсигa улкaн бир муҳaббaт билaн ёндашaди. Ижoдкoр-aдибнинг руҳиятигa чуқуррoқ кириб бoришгa ҳaрaкaт қилaди.
Иккинчидaн, мaвзугa бугуннинг тaлaби, дaврнинг нигoҳи билaн қaрaйди. Шу пaйтгaчa ҳеч ким эътибoр қилмaгaн, ҳaттo aрзимaс бўлиб кўрингaн детaль вa фaктлaрни тaҳлилгa тoртaди. Ўзигa xoс, ўқувчини ҳaйрaтгa сoлувчи xулoсaлaргa келaди. Ибрoҳимнинг ютуғи ҳaм шундa деб ўйлaймaн.
“Aдaбиёт xaзинaсини бoйитaдигaн xaзинaлaрдaн янa бири – тaриx, – деб ёзaди у бир суҳбaтидa. – Бaдиий ижoд билaн шуғуллaнaдигaн киши тaриxни билмaсдaн туруб дунёнинг сoбит ҳaқиқaтлaрини мустaқил aнглaб, ҳaётнинг ўткир вa кескин муaммoлaрини ўзичa ҳaл қилa oлишигa мен шaxсaн инoнмaймaн. Нaвoий шaxсидa шoир вa фaйлaсуф билaн ёнмa-ён биттa мутaфaккир муaрриxнинг яшaгaни бежиз дейсизми?” Тaриx фaқaт рaқaмлaрдaн ибoрaт эмaс, у aждoдлaримизнинг тушунчa вa тaсaввурлaрини ҳaм ўзидa мужaссaм этгaн мурaккaб ижoдий жaрaёндир. Муaллиф буни яxши ҳис этaди, терaн тaҳлил қилaди.
Янa бир жиҳaт. Тaниқли aдaбиётшунoс oлимнинг бaрчa суҳбaтлaри бир жoйгa йиғилиб, яxлит китoб ҳoлигa келтирилгaнининг ўзи aлoҳидa aҳaмиятгa эгa. Зерo, суҳбaт шундaй бир жaнрки, ундa ижoдкoрнинг, oлимнинг ўзигa xoс қиёфaси янaдa ёрқинрoқ нaмoён бўлaди.
Иккинчи фaсл “Зaмoн вa истиқбoл” деб нoмлaнaди. Бу китoбдa Ибрoҳим Ҳaққул нaфaқaт тaсaввуфшунoс oлим, бaлки ҳoзирги зaмoн вa дунё aдaбиётининг ҳaм зуккo билимдoни сифaтидa нaмoён бўлaди. Унинг Aбдуллa Oрипoв, Усмoн Aзим, Тилaк Жўрa, Муртaзo Қaршибoй кaби шoир вa oлимлaримиз билaн қилгaн суҳбaтлaри aдaбиётимиз иxлoсмaндлaригa, aлбaттa, мaнзур бўлaди, деб ўйлaймaн. Ундa XX aср aдaбиёти, шaxс вa ижoдкoр, тaриxий жaрaёнлaрнинг зaмoн билaн ҳaмнaфaслиги ҳaқидa фикр юритилaди.
Мен бу ўриндa Oйбекнинг aдaбий мерoсигa бaғишлaнгaн суҳбaтлaрни aлoҳидa тaқлидлaб ўтишни истaрдим. Ибрoҳим бу суҳбaтлaридa устoз Ойбек ижoдини мутлaқo янгичa кўлaмдa ўргaнишгa ҳaрaкaт қилгaн.
“Инсoн – жумбoқдир”, – дейди улуғ aдиблaрдaн бири. Зерo, бaни бaшaр мoҳияти инсoн бoтинидaдир. Инсoн бoтини қaнчaлик ўргaнилмaсин, у бaрибир жумбoқлигичa қoлaверaди. Oлaмни aнглaш, инсoнни aнглaшдaн бoшлaнaди. Инсoн aнглaнмaс экaн, oлaм ҳaқидaги тaсaввурлaр ҳaм мукaммaл бўлмaйди. Шунинг учун ҳaм, Ибрoҳим Ҳaққул бaдиий aсaрни ижoдкoрнинг шaxсияти, қaлби вa руҳияти билaн бoғлиқ ҳoлдa ўргaнaди.
“Кaттa aдaбиёт ярaтиш – йирик шaxслaрнинг қўлидaн келaдигaн ишдирки, тaлaнт ҳaр қaнчa улкaн вa ёрқин бўлмaсин, мўрт вa кучсиз ижoдий шaxсият узoққa бoрмaйди… Бaъзaн биргинa буюк шaxснинг дунёгa келиши бутун миллaт oнгу идрoкини ўзгaртириб, янгaртириб юбoрaди. Бoз устигa у дoнишмaнд ҳукмдoр, истеъдoдли aдиб, ҳaссoс шoир, бенaзир мутaфaккир бўлсa, aлбaттa, эл-юрт учун ҳaқиқий тaриxий oмaд бу”. У Aлишер Нaвoий, Зaҳириддин Муҳaммaд Бoбур ҳaқидa aйтилгaн бу гaплaр, Oйбек кaби бoшқa ижoдкoрлaргa ҳaм тaaллуқли экaнини урғулaйди.
Муaллиф шaxс вa ижoд тушунчaлaрини бир-биридaн aйрo ҳoлaтдa тaсaввур қилмaйди. Бу тушунчaлaр яxлит, бир-бирини тўлдирувчи тушунчaлaр экaнини тaъкидлaйди. Зерo шaxс тушунчaси, яъни ижoдкoрнинг “Мен”и унинг “ким”лигини белгилaб берaдигaн мезoндир.
Xулoсa қилиб aйтгaндa, жaмoaтчиликкa мумтoз aдaбиётнинг зуккo тaдқиқoтчиси сифaтидa яxши тaнилгaн, тoм мaънoдa умрини ижoдгa бaғишлaб келaётгaн зaҳмaткaш oлим Ибрoҳим Ҳaққул кўнгил xaзинaсининг изҳoри бўлмиш “Эътиқoд вa ижoд” китoби унинг бoшқa қaтoр китoблaри, мaқoлaлaри, тaржимaлaри кaби ўзининг кўплaб ўқувчилaрини тoпaди, aдaбиёт oлaмидa улкaн aдaбий ҳoдисa бўлaди деб умид қилaмaн.

M: Иброҳим Ҳаққулнинг “Эътиқод ва ижод” (Тошкент: “Фан”, 2007) китобига ёзилган сўзбоши

Бахтиёр НАЗАРОВ,
ЎЗБЕК АДАБИЁТШУНОСЛИГИНИНГ
ЗАБАРДАСТ ВА ПЕШҚАДАМ НАМОЯНДАСИ

Ўтган асрнинг 70-йилларида ёрқин асарлари билан кўзга кўрина бошлаган янги асрнинг Шавкат Раҳмон, Усмон Аъзим, Тоҳир Қаҳҳор, Тоғай Мурод, Мурод Муҳаммад Дўст, Эркин Аъзам, Шароф Бошбеков каби вакиллари яратган ижодий тамойиллар асосида ўзбек адабиёти ўзининг янгидан янги сифат белгиларини намойиш эта бошладики, ҳозирги кунимизга келиб, орқамизга қайрилиб, бундан 30–35 йил аввалги ўша даврга назар ташласак ва ўша адабий ҳодисаларни муайян даражада умумлаштирсак, ўшанда ўзбек адабиётининг янги босқичи бошланган экан, деган фикрга келиш кўп ҳам муболаға бўлмайди.
Сезиб турибман, кўпларнинг кўнглида бир таважжуҳ ва ҳатто маълум даражадаги иштибоҳ юзага келди. Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Рауф Парфи, Шукур Холмирзаев, Ўткир Ҳошимовларнинг-чи деган маънода. Юқорида мен айримларининг номларини санаган авлод ҳудди ана шу устозларнинг энг илғор ғоя ва мақсадларини давом эттирдилар. “Давом эттирдилар” ибораси, эҳтимол, кўп ҳам мувваффақиятли эмасдир. Бу янги авлод устозлар қалбининг чуқур тубида яширинган, гоҳ кўриниб, гоҳ кўриниш беришдан ҳам қўрқиб ётган умидларни дадил, ёшларга хос оловланишлар билан юзага чиқаришнинг поэтик йўлларини излаб топа бошладилар, айни вақтда ўз устозларидан фарқли ўлароқ, озодлик, истиқлол деган маъно ва шунга яқин мазмундаги ғояларнинг ифода усулларини топдилар ҳамда мустақилликни, мавжудидан бошқачароқ, янги тузумни қўмсаш, унга эришиш учун уйқудан уйғониш ва курашиш зарурлигига даъват этувчи, жавҳаларида дард типирчилаб ётган, энди ўлмаяжак мустаҳкам бир тамойилнинг эгалари сифатида намоён бўлдилар.
Мен гапни узоқдан бошлаганимнинг сабаби, бугун биз, азиз дўстлар, сиз билан ҳамкорликда қутлуғ ёшини нишонлаётган дўстимиз, биродаримиз Иброҳим Ҳаққулов ана шу авлоднинг, ана шу адабий даврнинг, ана шу муҳитнинг меҳварида бўлди. Ўзи ана шу муҳит шароитида шаклланди, тарбия топди ва вояга етди. Айни вақтда принципиал қарашлари, мақола ва китобларида илгари сурган фикрлари билан шу авлод ижодининг эстетик принципларининг барқарорлана борувига ва ҳатто шу тенгқур шоир-ёзувчиларнинг шахс ва инсон сифатида қарор топишига таъсир кўрсатди. Тўғри, бу авлод танқидчи ва адабиётшуносларидан Б.Тўхлиев, Н.Раҳмонов, Д.Қуронов, Қ.Йўлдошев, Б.Норбоев, Р.Иброҳимова, Н.Жумаев, А.Мусақулов каби мутахассислар ҳам баракали ижод этдилар ва этмоқдалар. Улар сафида сўнгги ўттиз-ўттиз беш йил ичидаги ўзбек танқидчилиги ва адабиётшунослигининг янги босқичга кўтарилишида Иброҳим Ҳаққуловнинг ўрни алоҳидадир.
Аксар адабиётшунос, танқидчиларимиз фаолиятида соҳанинг муайян йўналиши билан чегараланишни кузатамиз. Иброҳим Ҳаққулов ижоди ўзининг айниқса бой ва ранг-баранглиги билан диққатни тортади. Унинг ижоди ХХ аср ўзбек адабиёти, кўп асрлик мумтоз адабиётимиз ҳамда маълум даражада жаҳоннинг айрим адиблари асарларини қамраб олади. Иброҳимнинг бирорта мақоласи ёки тадқиқоти шунчаки ёзилган дейиш қийин. Уларнинг деярли ҳар бирида жиддий таҳлилга, илгари сурилган жиддий фикр ва хулосаларга дуч келамиз. Ишларнинг кўпи, айниқса, мумтоз адабиёт масалаларига бағишланганлари назарий муаммолар билан чамбарчас боғланган ҳамда у ёки бу илмий муаммонинг ечимига дахлдор бўлади. У кўтариб чиққан аксар муаммолар, илгари сурган фикрлар кўп ўтмай ёшлар ва ҳатто тажрибали мутахассислар томонидан давом эттирилиб, янгидан-янги тадқиқотларга туртки беради.
Иброҳим Ҳаққулов кўп асрлик шеъриятимиз тарихидаги рубоий жанрининг ўзига хосликларини тадқиқ этишдан бошланса-да, кўп ўтмай уни замонавий адабиёт, аниқроғи, янги авлод шеърияти ўзига асир этди. Унинг Усмон Азим, Шавкат Раҳмон, Хуршид Даврон, Тилак Жўра, Миразиз Аъзамов ҳақидаги мақола, тақриз, суҳбатлари ўзбек танқидчилигига мустақил фикрлайдиган, шеъриятнинг томир уриши оҳангларида ўз юрак тепиши садоларини идрок эта биладиган янги мутахассис кириб келганини кўрсатди. Рауф Парфи (“Сабр дарахти” тўплами), Абдулла Орипов (“Юзма-юз” тўплами, “Ҳаким ва ажал” достони)лар ҳақидаги гўзал, теран, ўйчан файласуфона тақриз, мақолаларидан сўнг, наинки ёш ижодкорлар, балки адабиётимизнинг аскар катта-кичик намояндалари ҳам ўзлари ҳақида Иброҳим Ҳаққулов бирор-бир фикр айтишини, ижодига муносабат билдиришини кўнгилларига тугиб қўядиган бўлдилар. Лекин, мана, деярли 35 йилдан буён давом этиб келаётган Иброҳим Ҳаққулов ижоди учун хос хусусиятлардан бири шу бўлдики, у деярли бирор марта кўнгли буюрмаган ижодкор ёки бўш, саёз китоб тўғрисида мақола ёзгани йўқ.
Агар Иброҳим Ҳаққуловнинг деярли барча мақола, тадқиқот, китобларига, айниқса, замондош шоир-ёзувчилар ҳақида ёзганларига эътибор берсангиз, уларни бир умумий хусусият бирлаштириб туради. Бу таҳлил этилаётган асарда, албатта, бирор дард бўлиши лозимлиги ҳамда шу асарга муносабат билдираётган танқидчининг ҳам шунга уйқаш ёки бевосита равишдаги дардининг намоён бўлиши. Бу дард кўринишларининг барчаси, алалоқибат, поэтика масаласида бўлсин ёки ижтимоий, ахлоқий, маънавий қадриятларга дохил бўлсин, Ватан, Эркинлик, Истиқлол, янгича яшаш, яхшироқ турмуш ва тузумни қўмсаган Миллат қисмати, Ҳур инсон муаммоларига бориб боғланадиган бўлди.
Маърузанинг аввалида таъкидлаганим адабиётимизда янги тамойил ва янги босқич адабиётини яратган авлодни бирлаштириб турувчи хусусият ҳам ҳудди ана шу миллат дарди ва юрт истиқболи эди.
Абдулла Хароботий айтган экан: “Маснавий ” ҳам дард, ҳам дармондир деб. Мен Иброҳим Ҳаққуловни Румийга, ёзганларини эса “Маснавий”га ўхшатиш фикридан йироқман. Фақат Хароботийдаги чиройли ўхшатишни кези келганда ишлатмоқчиман холос. Иброҳим Ҳаққуловнинг ҳам замонавий, мумтоз адабиёт ҳақида ёзганларини шошилмай, ошиқмай, жиддий ўқисангиз, уларда муаллифнинг дардларини ҳам, излаган ё топишга уринган дармонларини ҳам аниқ хис эта оласиз.
Иброҳим Ҳаққулов ижодининг етакчи, эҳтимол, асосий йўналиши ва салмоғини мумтоз адабиёт масалалари ташкил этса-да, замонавий адабиёт ҳам доимо унинг диққат марказида бўлиб келди. Бунга унинг сўнги йилларда ёзган Ойбек, Абдулла Қаҳҳор, Ғафур Ғулом ҳақидаги жиддий мақолаларини кўрсатиш мумкин. Айниқса, “Абдулла Қаҳҳор жасорати”, Ойбек шахсияти ва шеъриятига доир мақолалар бу адиблар ижоди янгича қарашлар, қатор машҳур асарларида яширин ётган хусусиятлар моҳиятини янгитдан кашф этишдан ташқари, янги давр ўзбек танқидчилиги ва адабиётшунослигининг методологик принциплари шаклланишида муҳим ўрин тутиши жиҳатидан ҳам қимматлидир.
Иброҳим Ҳаққуловнинг замонавий адабиёт ҳақида ёзган мақолалари наинки мазмуни, шакли ва жанри билан ҳам эътиборингизни тортади.
У, назаримда, ҳали мақоласи ёзилмасдан бурун унинг шаклини, жанрини, қаҳрамонини, қайси даражали аудитория учун ёзилаётганини ва қайси нашр органида чоп этилажагини аниқлаб оладиган ниҳоятда камсонли мунаққидларимиз тоифасига киради. Бунга ишонч ҳосил қилиш учун “Аҳмад калла”, “Илмни ким воситаи жоҳ этар”, “Шайтон нега йиғлаган?” ёхуд Эркин Аъзамовнинг “Навоийни ўқиган болалар” ҳикояси таҳлилига бағишланган “Навоийшунос қотили ким?” каби эсселарига назар ташлаш кифоя.
Тўғри, сўнгги эсседа баъзан асарнинг мазмунини баён қилишга берилиб кетиш ҳоллари кўзга ташланади. Лекин, ҳозир гап бу ҳақда эмас. Гап иш ҳақидаки, муаллиф эссенинг ўзига хос жанрий усулларидан фойдаланган ҳолда Эркин Аъзамов ҳикоясидаги чуқур ва теран бадиий жавҳар моҳиятини оммабоп йўсинда очиб беришга муваффақ бўлади. Мен ўзимча ўйладимки, агар бу ҳикоя ҳақида, дейлик илмий йўсинда фикр юритилганда, ёхуд, унга тақризнамо муносабат билдирилганда, бу эссе даражасида таъсир кучига эришмаслик мумкин эди.
Ҳозирги адабий жараён таҳлилига бағишланган Иброҳим Ҳаққулов меҳнатлари ҳақида гап борар экан, мен унинг матбуотда мунтазам ёритилиб турувчи суҳбатларини таъкидлашни истардим. Тўғри, бу жанрнинг танқидчилигимиздаги Салоҳиддин Мамажонов, Умарали Норматов каби пешқадам вакиллари бор. Устоз Умарали Норматовнинг куни-кеча нашрдан чиққан салкам 20 табоқ ҳажмидаги “Ижодкорнинг дахлсиз дунёси” номли китоби тўлиғича адабий суҳбатларга бағишланган. Иброҳим Ҳаққуловнинг ҳам сўнгги 30 йил ичида эълон қилинган ўнлаб адабий суҳбатлари адабий жараённинг жонланиши, муҳим муаммоларнинг кўтарилиши ва ёритилиши ҳамда танқидчилигимизда суҳбат жанрининг ранг-баранглашуви ва тараққиётида муҳим ўринга эга бўлди.
Иброҳим Ҳаққуловга ярашиб турадиган миллатпарвар адабиётшунос, ватанпарвар танқидчи, дардманд, ҳурфикрли шахс дейилувчи сифатлар қошига кези келганда ташаббускор олим деган фикрни қўшиш ҳам ўринли бўлур эди. У устозлари Эргаш Рустамов ва Озод Шарафиддиновларнинг ҳақиқатгўй анъаналарини давом эттириб, узоқ йиллик узилишлардан сўнг жумҳуриятимизда биринчилардан бўлиб Аҳмад Яссавий асарларидан ташкил топган “Девон”ни (1991) ва Абдулхамид Чўлпон шеърларидан тартиб топган тўпламни “Баҳорни соғиндим” (1986) номи остида нашрга тайёрлаб чоп эттирди. Ҳар иккала тўпламга, агар янглишмасам, сўзбоши ҳам ёзди.
Иброҳим Ҳаққулов, наинки, умуман фикрларини гўзал ифодалашга интиладиган, балки бошданоқ, мақоласининг номланиши биланоқ, сарлавҳа орқалиёқ сизни ҳам ўзига хос равишда оригинал мушоҳада юритишга чорлайдиган, даъват этадиган мунаққид. Масалан, биз инсонни табиатнинг ажралмас қисми, унинг давоми, деймиз, доимо. Иброҳим эса, аксинча, табиатни инсоннинг давоми деб тушунади ва суҳбатдоши Тилак Жўра билан суҳбатларидан бирида шоир илҳомига асосланиб, “Табиатдир менинг давомим” деган ном қўяди. Бу ерда Жалолиддин Румийнинг:

Олам аз мо ҳаст шуд, не мо аз ў,
Бода аз мо ҳаст шуд, не мо аз ў.

(Олам биздан пайдо бўлди, биз ундан эмас,
Бода биздан сархуш бўлди, биз ундан эмас) –

деган мисраларнинг таъсирини сезмаслик мумкин эмас.
Умуман, мен Иброҳим Ҳаққулов мақолаларидаги сарлавҳалар, сарлавҳалардаги айрим иборалар, мақола ичидаги очқич сўзлар (буни баъзида авторефератларда калит сўзлар деб ҳам юритамиз)га эътибор бериб, улар орқали умуман, мақола руҳияти ва моҳиятини маълум даражада аниқлаш мумкин, деган хулосага келдим. Мана уларнинг айримлари: “Истеъдод – истиқбол демак” (У.Азимов билан суҳбат номи), “Ҳақиқатга сиғиниш”, “Уйғонаётган сўзлар”, “Сўз – ҳаёт бахш этсин” (мақолалар номлари), “Ватан ичра яна бир ватан” (А.Орипов билан суҳбат номи). “Қани, шеър, сўйлагин абадиятдан” (Рауф Парфи билан суҳбат номи), “Сўзлар – руҳнинг қанотларидир” (Рауф Парфининг “Сабр дарахти” тўпламига ёзилган тақриз номи). “Эл нетиб топқай мениким…” Бу 1987 йилда “Ёшлик” журналида чиққан кичкинагина мақоланинг сарлавҳаси. Унда истиқлол арафалари даври ҳаётимиз, айниқса, ёшлар учун ниҳоятда муҳим ва зарур бўлган – ўзликни англамоқ зарурати ҳақидаги чорловни сезмаслик мумкин эмас. 1987 йилдаги У.Азимов билан бўлиб ўтган яна бир суҳбатига “Замон ва виждон эрки” деб ном қўяди. Юқоридагилардан ва бу давр мақолаларидаги халқ дарди, руҳият, уйғоқлик, эътиқод алангаси, уйғонаётган сўз, Ватан умиди, миллат юпанчи, юрагимда жиндай дардим бор, сўз-эрк, сўз-қасос, манқурт талқини, тўғрилик қудрат, шоирлик-фидойилик, мана менман у исённинг ўлмас авлоди сингари очқич сўзлар, таянч сўзларда ҳамда асарлари ҳақида бир тарафда танқидчининг ўзининг, иккинчи бир томондан ижодини таҳлил этаётган шоир дўстларининг маънавий дунёси, асарлари ва қаҳрамонларига хос бўлган ҳусусиятлар, Истиқлол умиди ва соғинчи, озодлик ва ҳуррият эгалари муайян маънода ўз ифодасини топади.
Иброҳим Ҳаққуловнинг айниқса, мумтоз адабиётимиз муаммоларига бағишланган тадқиқотлари ўзининг ранг-баранглиги, назарий талқинларга бойлиги билан ажралиб туради. Умуман, олимнинг бу борадаги фикр юритиши ва мушоҳада этиш йўсини ўткир ҳиссиёти билан, чуқур дарди билан, асосан асардаги бирорта дарднинг поэтик намоён бўлиш ҳусусиятларини аниқлашга ҳаракат қилиниши билан, бадиий асар фалсафасининг зоҳир бўлишида санъаткор маҳорати ва шу маҳоратни белгилашдаги бадиият жозибаларини очишга қаратилгани билан ажралиб туради.
Умуман олганда, Иброҳим Ҳаққулов ҳозирги, хусусан XXI аср тонгидаги ўзбек мумтоз адабиётшунослигининг, давр талабларига монанд фаол меҳнат қилаётган энг забардаст ва пешқадам вакиллардан биридир. Унинг Сулаймон Боқирғоний, Сўфи Оллоёр, Хожа Ориф, Моҳитобон, Яссавий, Лутфий, Алишер Навоий, Бобур, Увайсий ижодига бағишланган тадқиқотлари, мақолалари бунга мисол бўла олади. Бундан салкам 25 йил аввал яратилган рус тилидаги икки жилдлик “Ўзбек адабиёти тарихи”да Атоий, Гадоий, Увайсий ижодига бағишланган адабий портретлари билан иштирок этган 35 ёшларга кириб- кирмаган Иброҳим Ҳаққулов улкан устозларининг таҳсин-эътиборига сазовор бўлган эди.
Иброҳим Ҳаққулов мақолалари, тадқиқотлари, фикрлари илмий-назарий жиҳатдан ташқари, амалий, маърифий ва тарбиявий аҳамиятига кўра ҳам муҳимдир. Ўзбек тасаввуф шеърияти ҳақида бундан деярли 15 йил аввал ҳимоя қилган докторлик диссертациясида, “Тасаввуф ва шеърият” номли монографиясида, шу йўналишдаги қатор мақолаларида ўзбек тасаввуф шеъриятининг шаклланиши, тараққиёт йўллари ва ўзига хосликларини айрим турк олимлари тадқиқотларини ҳисобга олмаганда, ҳозирги давр туркий адабиётшунослари ичида биринчилар қаторида кўрсатиб берди. “Асрори Ҳаллож”, “Аҳмад Яссавий ”, “Шайх ва шаҳидлар Куброси”, Мавлоно ҳақидаги “Руҳи ҳур, ирфони ҳур шоир” номли тадқиқотларида конкрет мутафаккир шоирларнинг тасаввуф адабиётига қўшган ҳиссаси, бу адабиётдаги ўрни очиб берилди. “Тасаввуф ва мумтоз адабиётни ўрганиш муаммолари” каби салмоқли мақолаларида бу масалаларга муносабатдаги қатор баҳсли нуқталарга ойдинлик киритилди.
Шу ўринда, бу йўналишдаги Иброҳим Ҳаққулов мақолаларининг ўзи ҳам ўрнига ўрни билан жиддий баҳсларга, тортишувларга сабаб бўлишини таъкидламоқ ўринлидир. Демак, унинг фикрлари ҳеч қачон мутахассисларни, адабиётчиларни беъэтибор қолдирмайди. Бундай баҳсларда адабиётимиз тарихининг муҳим нуқталарига ойдинлик киритилиб боради. Шу масалалардан келиб чиқиб, мен Иброҳим Ҳаққуловнинг икки фикрини алоҳида таъкидлагим келади: “Биринчиси, кейинги вақтларда деярли салкам ҳамма ўзини тасаввуф масалалари билан шуғулланишга ҳақли деб биладиган бўлдики, бу кўп ҳам тўғри эмас. Бу жуда чуқур ва махсус тайёргарлик талаб қиладиган соҳадир. Иккинчидан, тасаввуф истилоҳларидаги яқин бўлган маънодаги поэтик санъатлар ва образлар ишлатилган ҳамма шеърни ҳам тасаввуф адабиёт намунаси, муаллифини эса, тасаввуф шоири деб атайвермаслик керак. Бу тўғри тамойил эмас. Бу йўналишда адабиётшунослик аниқ фактлардагидек бўлмаса ҳам, ҳарқалай, ижтимоий фан миқёслари учун ҳам зарур бўлган даражадаги аниқликни талаб этади”.
Иброҳим Ҳаққулов мақолалари, ишлари, рисолаларидаги амалий аҳамиятни таъкидлар эканман, мен улардан умуман маориф тизими, ҳусусан, олий ва ўрта мактаб муаллимлари, талаба ва аспирантлар ўзларини қизиқтирувчи жуда кўп саволларга жавоб топишини назарда тутаман ва шунингдек, телевидениедаги жуда кўп чиқишларда, “Тафаккур” журналидаги тасаввуф истилоҳлари луғатида, ҳамда “Ишонч” газетасида эълон қилиниб келган туркум мақолаларида алоҳида машҳур бир ғазалнинг чечанлик ва нуқтадонлик билан таҳлил этилиши натижасида кенг шеърхонлар оммасининг ўзига олгувчи нозик поэтик бойликларни назарда тутаман.
Алишер Навоий ҳақида ёзилган тадқиқотларимиз унинг асарларидан бир неча ўн чандон кўпдир. У ҳақда Олим Шарафиддинов, Фитрат, Ойбек, П.Шамсиев, А.Ҳайитметов, А.Қосимов, А.Абдуғафуров, Н.Комилов каби забардаст олимларимиз ёзган тадқиқотлар наинки адабиёт илмимиз, балки умуман тафаккуримизни бойитди.
Иброҳим Ҳаққулов устозлардан кейин уларнинг Алишер Навоий ҳақида ёзганлари, айтганларини такрорламади. Аксинча, буюк шоирни бизга янада яқинроқ қилди. У янги китобларидан бирини “Навоийга қайтиш” деб атади. Инсон орқага қайтмаслиги барчамизга аён. Бироқ И.Ҳаққулов шартли равишда айтган бу фикрда поэзия ҳақидаги гўзал бир поэтик фикр жо бўлади. Биз бугунги ва ҳатто эртанги адабиётимиз, маъанавиятимиз равнақи учун наинки ҳозирги адабиётдан, балки ундан ҳам кўпроқ равишда Навоий маҳоратини, у илгари сурган инсонпарвар ғоялардан ўрганмоғимиз зарур. Бунинг учун Навоийга қайтиш орқага чекиниш эмас, балки аксинча савобли ва саодатли ҳамдир.
Иброҳим Ҳаққуловнинг “Навоийга қайтиш” иборасини ўтган асрнинг 20-йилларидаги, агар янглишмасам, Евгений Замиятинга мансуб бўлган бир чорловни ёдга солади. Пролеткультчиларнинг алмойи-жалмойи ғоялари авж олган, эски нарсаларнинг барчасини супуриб ташламоқ зарур. Ҳатто чоризм қурган темир йўллардан ҳам воз кечамиз деб, айюҳаннос солиниб турган бир пайтда Замятин , ҳозиргина гапирганимиз Иброҳим Ҳаққулов айтган маънода гапириб, “Впрёд к Пушкину!” деган шиорни илгари сурган эди. Мен Иброҳим Ҳаққуловнинг бу адабий ҳодисадан хабари борми-йўқми билмайман. Лекин, бир нарса аниқки, буюк даҳолар тафаккури оламини шунчаки ёддан чиқармаслик ёки уларга ўқтин-ўқтин мурожаат эмас, алоҳида ва махсус, изчил ва тизимли равишда қайтиб туриш – айрим босқичларда ҳаётнинг мантиқли талаби даражасига кўтарилади, шекилли. Буни салкам юз йил аввалги Евгений Замятиннинг ва ҳозирги Иброҳим Ҳаққуловнинг даъволари тасдиқлаб турипти.
Иброҳим Хаққуловнинг сўнги йилларда амалга оширган ишлари ҳақида гап борар экан, янги эълон қилган “Тақдир ва тафаккур”, “Мерос ва моҳият” сингари салмоқли китобларидан ташқари, айниқса Ўзбекистон халқ шоири Жамол Камол билан ҳамкорликда амалга оширган ишларини ва хусусан, В.Шекспирнинг ўзбек тилидаги уч жилдлигига ёзилган “Шекспир машъали”, Мавлоно Жалолиддин Румий олти жилдлигига ёзилган “Миллати ишқ барча динлардан жудо…”, Абдураҳмон Жомий “Сайланма”сига ёзилган “Сўз ва маъно сарбони”, Фариддуддин Атторнинг “Мантиқ ут-тайр”ига ёзилган “Навоийни мафтун айлаган китоб” – сингари сўзбоши ва сўнгсўзларни алоҳида таъкидлаш зарур. Жамол Камолнинг таърифга сиғдириш ниҳоятда қийин бўлган бу таржималарига эш бўлган Иброҳим Ҳаққуловнинг бу улуғ асарлар ҳақида чуқур илмий мушоҳадалари, ўйлайманки, бирлашиб XXI аср адабиёти тонгидаги муҳим ҳодисалар бўлди.
Олим – Ўзбекистон ёзувчилар уюшмасининг фаол аъзоларидан бири. Ҳукуматимиз унга маълум муддат давомида топшириб қўйган Олий аттестатция комиссиясининг эксперт кенгаши раиси лавозимида сидқидилдан меҳнат қилди. Ҳозирда Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтининг Адабиёт тарихи бўлимини бошқармоқда. Яратилаётган ўн беш жилдлик “Ўзбек адабиёти тарихи”нинг дастлабки жилдларини ёзиш билан бирга тайёрланишига раҳбарлик қилмоқда. У “Ўзбек тили ва адабиёти”, “Тафаккур” сингари мўътабар журналларнинг таҳрир ҳайъати аъзоси, докторлик даражаси берувчи ихтисослашган кенгашда мумтоз адабиёт ихтисоси бўйича етакчи мутахассислардан бири.
Иброҳим Ҳаққулов шогирд етиштириш, устозлик борасидаги талабчанлик масаласида ўз ижодий принципларига амал қилиб келмоқда. Мен унинг шогирдларининг кўпини яхши танимайман ва билмайман. Бироқ уларнинг икки нафари ҳақида ўз фикрларимни айта оламан. Булар Эргаш Очилов ва Сайфиддин Рафиддинов. Бу ҳар иккала олимни Ўзбекистондаги кенг жамоатчилик ва адабиёт ихлосмандлари, мутахассислар яхши биладилар. Улар устозларига муносиб меҳнат қилмоқдалар.
Барчамизга маълумки, Ўзбекистон Қаҳрамони, атоқли адабиётшунос Озод Шарафиддиновнинг ҳаёт шомида ёзган мақолаларидан бири Иброҳим Ҳаққуловга ёзилган очиқ хат бўлди. Бу видо қўшиғи матбуотда эълон қилинди. Бу очиқ хат Иброҳим Ҳаққулов ижодига, тадқиқот ва мақолаларига берилган юқори баҳогина эмас. Устоз олимнинг шогирдига XXI аср ўзбек танқидчи ва адабиётшуносларига қолдириб кетган маълум маънодаги васиятномаси ҳамдир.
Биз атоқли адабиётшунос олим Иброҳим Ҳаққуловни қутлуғ 60 ёш билан самимий табриклаб, ўзи ва яқинларига доимий руҳий бардамлик ва саломатлик тилаб, унга ва каттадан-кичик барча ҳамкасб дўстларига ўз олдиларида турган вазифаларини адо этишда янгидан-янги муваффақиятлар тилаб қоламиз.

2009 йил 26 март. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтининг Иброҳим Ҳаққулнинг 60 йиллигига бағишлаб ўтказилган кенгайтирилган илмий кенгашида ўқилган маъруза

TANIQLI ADABIYOTSHUNOS OLIM IBROHIM HAQQUL TAVALLUDINING 70 YILLIGIGA

Ibrohim Haqqul oʻtgan asrning 70-yillarida yorqin asarlari bilan koʻzga koʻrina boshlagan navqiron avlodning, yangi adabiy davrning, oʻzgara boshlagan muhitning mehvarida boʻldi. Oʻzi ana shu muhit sharoitida shakllandi, tarbiya topdi va voyaga yetdi. Ayni vaqtda prinsipial qarashlari, maqola va kitoblarida ilgari surgan fikrlari bilan shu avlod ijodining estetik prinsiplarining barqarorlana boruviga va hatto shu tengqur shoir-yozuvchilarning shaxs va inson sifatida qaror topishiga taʼsir koʻrsatdi.

Abduqodir HAYITMЕTOV
IBROHIM HAQQUL

Odatda adabiyotga isteʼdodli bir shoir yoki adibning kirib kelishi muhim voqea hisoblanadi. Bundan qariyb yigirma besh yil muqaddam yosh Ibrohim Haqqulning adabiyotshunoslik va tanqidchilik sohasiga kirib kelishi ham shunday hodisalardan biri boʻlgan edi. Bugun u oʻz hayotining 50-bahorini nishonlamoqda.
Tiyrak va ziyrak olim, sergʻayrat va mehnatsevar inson Ibrohim Haqqul 1949 yili Buxoro viloyatining Shofirkon tumanidagi Talija qishlogʻida dunyoga keldi. Buxoro davlat pedagogika institutini tamomlab, ikki yilgacha shu tuman gazetasida ishlab, keyingi butun faoliyatini Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti bilan bogʻladi. Bu yerda u oddiy laborantlikdan boʻlim mudirigacha boʻlgan ilmiy-ijodiy yoʻlni bosib oʻtdi. 1975 yilda u “Oʻzbek mumtoz sheʼriyatida ruboiy” mavzuida nomzodlik, 1995 yilda “Oʻzbek tasavvuf sheʼriyatining shakllanishi” mavzuida doktorlik dissertatsiyasini yoqladi.
Adabiyot masalalari boʻyicha Ibrohim Haqqul bugungacha 10 dan ziyod kitob, 100 ga yaqin maqola va taqrizlar eʼlon qildi. Jamoatchilik orasida u boy mumtoz va zamonaviy sheʼriyatimizning zukko va bilimdon tadqiqotchisi sifatida juda tez tanildi.
I.Haqqulning “Oʻzbek adabiyotida ruboiy” deb nomlangan 1981 yili “Fan” nashriyotida chop etilgan monografiyasi har jihatdan, xususan, muallifning adabiy tanqidchi va olim boʻlib shakllanishida alohida ahamiyatga ega boʻldi, deyish mumkin. Chunki ruboiyda bir soʻz ortiq ham, kam ham boʻlmasligi kerak. Fikr aniq va ravshan, goʻzal va yorqin ifodalanishi zarur. I.Haqqulning har bir kitobi va maqolasida, uning yozish uslubida ham bu xususiyatlar koʻzga yaqqol tashlanib turadi. U maqoladan-maqolaga, kitobdan-kitobga oʻsib, adabiyot haqidagi muhokama va mulohazalari kun sayin teranlashib bordi.
Olimning tezkorlik va shijoat bilan mehnat qilishi hamda samarali izlanishlari natijasida uning ketma-ket “Zanjirband sher qoshida”(1989), “Abadiyat farzandlari” (1990), “Kamol et kasbkim…” (1991), “Tasavvuf va sheʼriyat” (1991) kabi bir necha kitoblari yuzaga keldi. Bu kitoblari bilan u adabiy merosimizni ilmiy oʻrganishga oʻzining ulkan hissasini qoʻshdi. Ulardan oʻrin olgan har bir maqolada muallif mumtoz sheʼriyatimiz namoyandalari ijodining ichiga chuqur kirib, ularning yangidan-yangi qirralarini kashf eta oldi.
Ibrohim Haqqul haqiqiy maʼnoda yangi davr – Istiqlol davrining tadqiqotchisi. Uning maqola va tadqiqotlarida Ahmad Yassaviy, Mavlono Lutfiy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Mashrab, Uvaysiy, Avaz kabi shoirlarimiz kitobxonlar koʻz oʻngida tarixiy jihatdan oʻzlariga xos qiyofalarda yangicha namoyon boʻla boshladilar. Yaqin oʻtmishda haqiqatdan koʻz yumib, bu ijodkorlarning asarlarini ilohiyotdan, Sharq adabiyoti rivojida katta mavqe tutgan tasavvufdan ajratib tahlil etish adabiyotimiz tarixini koʻp oʻrinlarda buzishga, oʻta biryoqlamalikka olib kelgan edi. U birinchilardan boʻlib Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirgʻoniy, Abdulhamid Choʻlpon asarlarini nashrga tayyorladi va chop ettirdi. 1997 yildan beri “Tafakkur” jurnalida oʻzi tuzgan tasavvuf atamalari lugʻatini eʼlon qilib kelmoqda.
Ibrohim Haqqul tadqiqotlarining boshqa koʻp tadqiqotlardan ajralib turadigan jihatlaridan biri yana shundaki, u oʻzbek adabiyoti tarixini, xususan, undagi mahorat masalalarini shu adabiyot doirasida emas, jahon adabiyoti kontekstida, adabiy aloqalar yoʻnalishida, oʻrni kelganda zamonaviy adabiyot bilan yonma-yon qoʻyib tekshiradi, adabiy merosga umumbashariy mulk sifatida qarab, izchil ravishda uning tarixiy va hayotiy haqiqatlarga, goʻzalliklarga yoʻl ochuvchi mashʼallardan biri ekanini isbotlashga intiladi. Shu nuqtai nazardan uning oʻzbek adabiyoti namunalarining ayrim faktlarini goh fors-tojik, goh Yevropa, goh rus adabiyotlaridagi fakt va holatlar bilan yonma-yon qoʻyib, qiyoslab, ular haqida fikr-mulohaza yuritishi ijobiy hodisadir.
I.Haqqulning ilmiy tadqiqotlari doirasi nihoyatda keng. Bunda uning zamonaviy adabiyotimiz va sheʼriyatimiz borasida yozgan kitob va maqolalari ham eʼtiborga loyiq. Olimning Abdulla Oripov, Shavkat Rahmon, Jamol Kamol, Rauf Parfi, Usmon Azim, Miraziz Aʼzam, Xurshid Davron kabi oʻzbek shoirlarining sheʼriyati yuzasidan matbuotda tez-tez chiqib turishlari, davra suhbatlarida ularning asarlaridagi yutuq va kamchiliklar yuzasidan bildirgan keskin tanqidiy mulohazalari ham bugungi adabiy jarayon uchun muhim boʻlib, hozirgi oʻzbek sheʼriyati rivojida ijobiy rol oʻynadi va oʻynamoqda.
Bir qator yosh olimlarni tarbiyalagan va ustoz darajasiga koʻtarilgan zahmatkash olimning “Oʻzbek adabiyoti tarixi” (rus tilida, ikki jildlik), Alisher Navoiyning yigirma jildlik Mukammal asarlar toʻplamini nashrga tayyorlash kabi jamoa ishlarida faol qatnashgani ham uning bugungi adabiyotimiz va adabiyotshunosligimiz tashvishlari bilan yashayotgani va nafas olayotganidan guvohlik beradi. Uning shu kunlarda yangidan yaratilayotgan koʻp jildlik “Oʻzbek adabiyoti tarixi”ning asosiy mualliflari va ilmiy rahbarlaridan biri ekanligi ham ana shunday harakatchanligi va tezkorligi natijasidir.
Ajoyib inson va sermahsul tadqiqotchi Ibrohim Haqqulga baxt va omad doim yor boʻlsin. Biz unga uzoq umr va ilmiy faoliyatida yangi zafarlar tilaymiz.

M: “Oʻzbek tili va adabiyoti”, 1999 yil. 4-son

Naim KARIMOV,
IBROHIM HAQQUL FЕNOMЕNI

Hayotning oʻzgaruvchanligini qarang. Yaqin-yaqingacha oliy oʻquv yurtlarining filologiya fakultetlarini tugatgan yoshlarda zamonaviy oʻzbek adabiyot masalalarini oʻrganish ishtiyoki gʻoyat kuchli edi. Bilmadim, oradan qancha vaqt oʻtdi – institut aspiranturasiga kirish uchun ariza bergan yoshlar orasida mumtoz adabiyot masalalari bilan shugʻullanishni istaganlar soni, kutilmaganda, baravarlashib qoldi. Bu, jamiyatdagi oʻzgarishlar natijasi edi. Xalq va jamiyatning oʻtmish madaniyatini, jumladan, adabiyotini oʻrganish uchun yoʻl ochilgan, oʻtmish adabiyotini dunyoviy adabiyot bilan diniy adabiyotga, dunyoviy adabiyot bilan saroy adabiyotiga ajratishlar davri ortda qolgan edi.
Ana shu gʻaroyib davrning boshlarida Alisher Navoiy nomi bilan atalgan Til va adabiyot institutiga Ibrohim Haqqul ham dadil kirib keldi. Bu, yanglishmasam, adabiyotda Abdulla Oripovning jasoratli sheʼriyati bilan yoshlar eʼtiborini oʻziga ohanrabo singari mahkam tortgan davri edi
Kunlarning birida, paxta maydonidami, yodimda yoʻq, har holda Toʻra Mirzayevning direktorligi chogʻida qayerdadir toʻplanib qoldik. Bahs Abdulla Oripov sheʼriyatiga koʻchdi. Shunda Ibrohim shoirning bir necha sheʼrini yod oʻqidi. Oradan bir necha kun oʻtgach, Abdulla Oripovning sheʼriyati haqida kattagina maqola yozib, menga oʻqishga berdi. Bu ham ilmiy tadqiqot, ham estetik taassurot omuxtasi edi. Maqola menga juda manzur boʻldi. Men shu paytgacha A.Oripov sheʼriyati shu qadar chuqur tahlil qilingan maqolani oʻqimagan edim. Oʻyladimki, bu Ibrohim yoza boshlagan dissertatsiyaning biror fasli boʻlsa kerak, deb. Lekin keyin bildim, Abdulla Oripov sheʼriyati uning “xobbi”si ekan. Ibrohimning asosiy maqsadi va hayotining oʻsha davrdagi maʼnosi boshqa – Navoiy ruboiylarini oʻrganish ekan.
Odatda mumtoz oʻzbek adabiyoti tarixi bilan shugʻullangan olimlar, jumladan, yoshlar zamonaviy oʻzbek adabiyoti va uning namoyandalari borligini bilmagandek, hushtak chalib yurardilar. Ibrohimning Abdulla Oripov sheʼriyatini seva va chuqur tushuna turib, nazar-eʼtiborini besh asr oldinga qaratgani meni hayron qoldirdi. Men buni oʻtkinchi voqea, Ibrohim nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilganidan soʻng yana Abdulla Oripovga, yana zamonaviy adabiyotga qaytadi, deb oʻyladim. Lekin hayot oqimi boshqacha kechdi. Ibrohim, ikki oyogʻi mumtoz oʻzbek adabiyotidan, xususan, Navoiy olamidan ayrilmagani holda u zamonaviy oʻzbek adabiyotida kechayotgan jarayonlarni ham shu davr adabiyotining aksar mutaxassislaridan yaxshi va chuqur oʻrganishda va tahliliy fikr yuritishda davom etdi. Uning mumtoz adabiyot boʻyicha bilimi zamonaviy adabiyotni kuzatishi va oʻrganishida muhim baza boʻlib xizmat qildi.
Biz adabiy bilimimizning goʻyo bepoyonligini koʻrsatish uchun Alisher Navoiy nomini tilga olganimizda Firdavsiydan boshlab qariyb Loyiqqacha boʻlgan fors-tojik adabiyoti klassiklarning nomlarini tilga olishni xush koʻramiz. Vaholonki, Firdavsiy haqida unnng Mahmud Gʻaznaviyga bagʻishlangan hajviyasidan boshqa hech narsani bilmaymiz. Maʼlum boʻlishicha, bu hajviya ham Firdavsiy qalami bilan yozilmagan, demak, uning hajviyasi emas ekan…
Mumtoz oʻzbek adabiyoti, ayniqsa, Navoiyni bilish va tushunish uchun nafaqat u yashagan tarixiy davr, shu davrdagi adabiy-madaniy jarayon, balki, bir tomondan, Ahmad Yassaviy kabi Navoiydan oldin oʻtgan turkiy shoirlar, balki buyuk fors sheʼriyatini ham bilish gʻoyat zarurdir. Bu bilimsiz ham risolayu yostiqdek-yostiqdek tadqiqotlar yozish mumkin, ammo bu risolayu yostiqdek-yostiqdek tadqiqotlarni bir puflasangiz, shu zahoti puchayib qoladi.
Ibrohim Haqqulning eng katta yutugʻi shundaki, u oʻzbek va fors-tojik madaniyatlari tutashgan nuqtada – Buxoroda tugʻilgan. Buxoroda tugʻilib-da, oʻzbek tili va adabiyotini ham, fors-tojik tili va adabiyotini ham bilmay ulgʻayish mumkin. Ammo Ibrohim Olloh bergan noyob imkoniyatdan foydalanib, fors-tojik tilini ham mukammal oʻrganib, Navoiyning beshigini tebratgan ulugʻ fors shoirlari ijodidan ham bahramand boʻlib oʻsdi.
Shu yerda lirik chekinish qilishga zarurat tugʻiladi. Gap shundaki, bundan bir qancha asrlar ilgari, poyezdlaru samolyotlar insoniyatning tushiga ham kirmagan davrlarda odamlar necha-necha qiru sahrolar, daryolar va togʻlardan oshib, musulmonlik burchini ado etish uchun nafaqat Makkayu Madinaga, balki ilm olish uchun Eron, Hindiston, Arabiston singari mamlakatlarga borganlar. Oʻsha mamlakat xalqining tilini, madaniyatini, ilm-fanini mukammal egallaganlar. Ana shu chuqur va koʻlamli bilim ulardan birining mashhur tabib, ikkinchisining zabardast tilshunos, uchinchisining qomusiy olim, toʻrtinchisining esa buyuk shoir boʻlib ulgʻayishida muhim omil boʻlgan. Oʻsha davrlarda millatlar, madaniyatlar, mamlakatlar oʻrtasida chegara boʻlmagan. Turli madaniy davrlarning kelishi bilan chegaralar oʻrnatilib, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy aloqalarga chek qoʻyila boshlangan. Tillar va adabiyotlar oʻrtasidagi aloqa uzilgan. Buxoro tojigi tehronlik forsni tushunmaydigan boʻlgan.
Sobiq SSSRning soʻnggi kunlarida, ayniqsa oʻlimidan keyingi tarixiy oʻzgarishlar oʻsha aloqalarning tiklana boshlashiga imkon berdi. Buxorolik mumtoz fors-tojik adabiyoti mutaxassisi bilan eronlik fors mumtoz adabiyoti mutaxassisi oʻrtasida aloqa oʻrnatildi. Shunday ijtimoiy-madaniy yangiliklar Buxorodagi madaniy yoshlarni uygʻotib yubordi. Ular olis ota-bobolarining izlarini izlashga, ulardan qolgan madaniy merosni fors shoirlari merosi bilan qiyosiy oʻrganishga kirishdilar va bu ish yaxshi samaralarni bera boshladi. Ana shu yangi tarixiy-madaniy jarayon Ibrohimning ulgʻaygan bir paytida roʻy berdi va u shu jarayonning bayroqdorlaridan biri boʻlib shakllandi.
Kezi kelganda aytsam, Jamol Kamol, Sultonmurod Olim, Ergash Ochil singari isteʼdodli shoir va olimlar erishgan va erishayotgan yutuqlar boisi ham shu zaminda tugʻilganlari va shu jarayonda shakllanganlaridir.
Oʻzbek mumtoz adabiyotini, xususan, Navoiy ijodini oʻrganish fani XX asrning 20–30-yillarida boshlangan. Sovet davlati olimlarga oʻzbek adabiyoti tarixini, jumladan, Navoiy ijodini oʻrganish imkoniyatini berganu, ammo shu adabiyotning oltin namunalari saqlangan sandiqning tilla kalitini hech kimga bermay, yashirib qoʻygan. Bu kalitning nomi tasavvuf edi. Olimlar shu kalitni topib olganlaridan keyin Navoiy ijodini, umuman mumtoz oʻzbek adabiyotini oʻrganish ishi yangi asosga oʻtdi, yangi bosqichga kirdi. Ana shu yangi harakatning boshlovchilaridan biri va, balki, birinchisi Ibrohim Haqquldir.
XX asrning 90-yillarida mamlakatimizning ijtimoiy-madaniy hayotida roʻy bergan muhim tarixiy voqealardan yana biri oʻzbek-turk adabiy-madaniy aloqalarining tiklanishidir. Bu qutlugʻ ish Ahsan Boturga Alisher Navoiy nomidagi Davlat mukofoti berilganidan keyin chigallashib ketdi. Mustaqillikning dastlabki kunlarida mamlakatimizda bekor qilingan senzura tirilib, hatto Fitrat asarlaridagi “turk”, “Turkiya”, “Istanbul” singari soʻzlarni-da oʻtkazmay qoʻydi. Lekin quyoshni parda bilan toʻsish mumkin boʻlmaganidek, oʻzbek-turk aloqalarini ham toʻxtatish qiyin, tarix gʻildiragi bir maromda aylanib ketayotgan edi. SSSRda taqiqlangan, ammo Turkiyada eʼzozlanib kelingan Choʻlponning Husayn Oʻzbay vositasida oʻzbek yurtiga qaytishi Oʻzbekiston bilan Turkiya oʻrtasida qurilgan “Berlin devori”ning parchalanib ketishida muhim omillardan biri boʻldi. Ibrohim Choʻlponga “boshpana bergan” Turkiyadan uning asarlarini olib kelib, “Bahorni sogʻindim” degan nom bilan ulugʻ shoir asarlari toʻplamini Oʻzbekistonda birinchi boʻlib qayta chop etdi. Choʻlpon bilan ketma-ket “Sarvati funun” shoirlari Oʻzbekistonda tanila boshladi. Navoiyning yangi yoʻnalishda oʻrganilishida ham Turkiyadagi manbalarning ahamiyati oz boʻlmadi. Turkiyaning Ibrohim hayotidagi roli shu qadar katta boʻldiki, uning bir oyogʻi Turkiyadan uzilmay qoldi. Turkiya olimning ilmiy bagajini boyitibgina qolmay, “doʻstlar”ning xolis xizmatlari bilan darz ketgan sihat-salomatligining tiklanishiga ham yordam berdi.
Bugungi Ibrohim Haqqul oʻzbek-fors, oʻzbek-turk adabiy va ilmiy aloqalarini oʻzida birlashtirgan, shu bepoyon turkiy-forsiy kenglikda yaratilgan moʻtabar manbalardan bahramand boʻlgan va bahramand boʻlayotgan tom maʼnodagi olimdir. U badiiy asarni jarrohning qoʻllari bilan emas, zargarning qoʻllari bilan paypaslab, ulardagi ulugʻ hikmatlar va ulugʻ haqiqatlarni qalb koʻzi bilan oʻqiydi va kashf etadi. Bu uncha-muncha kishiga beriladigan neʼmat emas. Buni faqat Olloh beradi. Ibrohim shunday yuksak neʼmatga muyassar boʻlgan insondir.
Ibrohim Haqqul – hozircha bitta. U bundan keyin ham bitta boʻlib qoladi. Zero, haqiqiy shoirlar ham, haqiqiy olimlar ham bitta-bitta boʻlib dunyoga keladilar. Lekin oradan vaqt oʻtishi, yangi avlodlarning yetishib chiqishi va shakllanishi bilan Ibrohim Haqqulning shogirdlari orasidan ham Ibrohimlar yetishib chiqadi. Balqi ularning bitta-yarimtasi ham uning darajasiga koʻtarilar. Lekin shunda ham u bitta Ibrohim Haqqul boʻlib qoladi.

Toʻra MIRZAYEV
KOʻNGIL XAZINASI

Olim va ijodkor dunyoqarashining shakllanishida, kamolotida nima muhim oʻrin tutadi? U tugʻilib oʻsgan joy – makonmi, olgan taʼlimiyu oilaviy hamda adabiy muhitmi? Yoxud u mansub ilmiy-adabiy anʼanalaru undagi tugʻma qobiliyat va betinim izlanishlar samarasimi? Mening nazarimda, bularning barchasi oʻzaro uygʻunlikda namoyon boʻladi. Zero, ijodkor dunyoqarashining shakllanishi va kamolotida yuqoridagi har bir omilning oʻz oʻrni, oʻz ahamiyati bor.
Ibrohimning qadim-qadimdan ilm maskani boʻlib kelgan Buxoroda, ziyoli xonadonida tugʻilishi ham bejiz emasdek, nazarimda. U shoʻrolar davrida tugʻilib voyaga yetgan boʻlsa-da, mumtoz adabiyotdan yaxshigina taʼlim oldi. Uydagilari, ayniqsa, buvisidan Navoiy, Soʻfi Olloyor gʻazallari, Yassaviy hikmatlarini eshitib ulgʻaydi. XX asrning 50-yillari oxirida adabiyot va adabiyotshunoslikda yuzaga kelgan tub burilish, xususan, Odil Yoqubov, Abduqodir Hayitmetov, Ozod Sharafiddinov, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Naim Karimov, Umarali Normatov asarlari ruhida kamol topa bordi. Ibrohim tengi avlodning qalbi erk va ozodlik tomon intildi, uning Xurshid Davron, Murod Muhammad Doʻst, Usmon Azim, Erkin Aʼzam kabi tengdoshlari oʻz asarlarida poetik ramzlar, tashbehlar orqali hurlikni ulugʻladi. Ibrohimga oʻxshagan adabiyotshunoslar esa ilgari deyarli oʻrganilmagan yoki butunlay man etilgan mavzularni, jumladan, tasavvuf adabiyotini tadqiq qila boshladilar. Bu, bir tomondan, davr ehtiyoji, ikkinchi tomondan, ana shu ehtiyojni toʻgʻri ilgʻab olgan avlodning yuksak iqtidori bilan bogʻliq, deb oʻylayman. Zamonning hadik va xavotiriga qaramasdan, Ibrohim Haqqulning hech ikkilanmay Choʻlpon sheʼrlarini hamda Yassaviy hikmatlarini kattagina soʻzboshi tadqiqot bilan nashr etishi katta jasorat edi.

* * *

Ibrohim Haqqulning butun ilmiy faoliyati Toshkentdagi Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti bilan bogʻliq desam, mubolagʻa boʻlmaydi. Uning oʻttiz yildan oshiq umri ana shu dargohda oʻtdi. Oddiy laborantlikda ish boshlagan Ibrohim hozirgi kunda Mumtoz adabiyot boʻlimi mudiri, koʻplab shogirdlarining sevimli ustozidir.
Bundan ancha yillar muqaddam Ibrohim Haqqul “Oʻzbek adabiyotida ruboiy” mavzusidagi nomzodlik ishini muvaffaqiyat bilan himoya qilganda, ustoz olimlar ilmga iqtidorli, nozikfahm va teran fikrga ega boʻlgan yosh bir adabiyotshunos kirib kelganiga amin boʻlishgandi. Bu masʼuliyatni yaxshi his qilgan Ibrohim Haqqul oʻz ustida tinmay ishladi, mumtoz adabiyotimizni yanada chuqurroq oʻrganishga kirishdi. Oʻzining ilmiy maqolalari, kitoblari bilan Respublikamizning adabiy muhitiga dadil kirib bordi.
Olimning “Zanjirband sher qoshida”, “Abadiyat farzandlari”, “Kamol et kasbkim…”, “Tasavvuf va sheʼriyat”, “Irfon va idrok”, “Tasavvuf saboqlari”, “Ahmad Yassaviy” kabi kitoblari yuzaga keldi. Bu kitoblari bilan u adabiy merosimizni oʻrganishga oʻzining ulkan hissasini qoʻshdi. Ularda xalqimiz tarixi va maʼnaviyatining bir boʻlagi boʻlgan mumtoz adabiyotimiz teran tahlil etilgan. Oʻzbek va Sharq adabiyotining yetuk namoyandalari boʻlgan Xoja Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirgʻoniy, Jaloliddin Rumiy, Lutfiy, Alisher Navoiy, Bobur, Uvaysiy kabi ulugʻ allomalarimiz ijodining lisoniy-badiiy jihatlari, gʻoyaviy va falsafiy xususiyatlari chuqur yoritib berilgan. Ulardan oʻrin olgan har bir maqolada muallif mumtoz sheʼriyatimiz vakillari ijodiga chuqurroq kirib, ularning yangidan yangi qirralarini kashf eta oldi.
1995 yilda esa, “Oʻzbek tasavvuf sheʼriyatining shakllanishi va taraqqiyoti (gʻoyaviylik, izdoshlik va obrazlar olami)” mavzuidagi doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. Nafaqat yurtimizda, hatto xorijda ham koʻzga koʻringan yetuk tasavvufshunos olim sifatida tanildi.
“Soʻz ruhning qanotidir”, – deydi Ibrohim. Zero, tasavvuf – goʻzallik, muhit, haqiqat va hol ilmidir. U taʼkidlaganidek, tasavvufning qudrati, shukuhi va ulugʻligini his qilish uchun ijodkorning botini ham goʻzal boʻlishi kerak. Bu xususiyatlar Ibrohimning oʻziga ham tegishli deb oʻylayman. Aks holda, u bu mavzularda bunchalik joʻshib yozmagan boʻlardi. Ibrohim Haqqulning har bir kitobi va maqolasida uning oʻziga xos uslubi va mushohada salohiyati yaqqol koʻzga tashlanib turadi.
Respublikamizdagina emas, balki xorijda ham kitoblarining chop etilayotgani faqatgina Ibrohimning emas, balki adabiyotshunosligimizning ham katta yutugʻi deb bilaman.

* * *

“Eʼtiqod va ijod” nomli kitobidan uning shu paytga qadar vaqtli matbuotda chop etilgan, turli yillarda shoirlar, adiblar, olimlar va jurnalistlar bilan qilgan suhbatlari oʻrin olgan. Undagi har bir suhbat katta mahorat bilan yozilgan. Ilmiy tahlillarga nihoyatda boy. Bu suhbatlar rang-barang va sermazmun, betakror va oʻziga xos, ilmiy farazlarga boyligi bilan ajralib turadi. Tilining soddaligi, uslubning ravonligi oʻquvchi eʼtiborini tortadi.
Kitob ikki fasldan iborat. Birinchi fasl “Moziy va zamon” deb nomlanib, unda Ibrohim Haqqulning tasavvuf adabiyoti, jumladan, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur haqidagi turkum suhbatlari oʻrin olgan. Bu suhbatlar respublikamizning yetakchi nashrlarida chop etilgandayoq katta shov-shuvlarga, bahsu munozaralarga sabab boʻlgan, mutaxassislar tomonidan iliq kutib olingan edi. Xoʻsh, bu suhbatlarning oʻziga xosligi nimada? Birinchidan, Ibrohim Haqqul oʻtmish tarixiga, ajdodlarimiz merosiga ulkan bir muhabbat bilan yondashadi. Ijodkor-adibning ruhiyatiga chuqurroq kirib borishga harakat qiladi.
Ikkinchidan, mavzuga bugunning talabi, davrning nigohi bilan qaraydi. Shu paytgacha hech kim eʼtibor qilmagan, hatto arzimas boʻlib koʻringan detal va faktlarni tahlilga tortadi. Oʻziga xos, oʻquvchini hayratga soluvchi xulosalarga keladi. Ibrohimning yutugʻi ham shunda deb oʻylayman.
“Adabiyot xazinasini boyitadigan xazinalardan yana biri – tarix, – deb yozadi u bir suhbatida. – Badiiy ijod bilan shugʻullanadigan kishi tarixni bilmasdan turub dunyoning sobit haqiqatlarini mustaqil anglab, hayotning oʻtkir va keskin muammolarini oʻzicha hal qila olishiga men shaxsan inonmayman. Navoiy shaxsida shoir va faylasuf bilan yonma-yon bitta mutafakkir muarrixning yashagani bejiz deysizmi?” Tarix faqat raqamlardan iborat emas, u ajdodlarimizning tushuncha va tasavvurlarini ham oʻzida mujassam etgan murakkab ijodiy jarayondir. Muallif buni yaxshi his etadi, teran tahlil qiladi.
Yana bir jihat. Taniqli adabiyotshunos olimning barcha suhbatlari bir joyga yigʻilib, yaxlit kitob holiga keltirilganining oʻzi alohida ahamiyatga ega. Zero, suhbat shunday bir janrki, unda ijodkorning, olimning oʻziga xos qiyofasi yanada yorqinroq namoyon boʻladi.
Ikkinchi fasl “Zamon va istiqbol” deb nomlanadi. Bu kitobda Ibrohim Haqqul nafaqat tasavvufshunos olim, balki hozirgi zamon va dunyo adabiyotining ham zukko bilimdoni sifatida namoyon boʻladi. Uning Abdulla Oripov, Usmon Azim, Tilak Joʻra, Murtazo Qarshiboy kabi shoir va olimlarimiz bilan qilgan suhbatlari adabiyotimiz ixlosmandlariga, albatta, manzur boʻladi, deb oʻylayman. Unda XX asr adabiyoti, shaxs va ijodkor, tarixiy jarayonlarning zamon bilan hamnafasligi haqida fikr yuritiladi.
Men bu oʻrinda Oybekning adabiy merosiga bagʻishlangan suhbatlarni alohida taqlidlab oʻtishni istardim. Ibrohim bu suhbatlarida ustoz Oybek ijodini mutlaqo yangicha koʻlamda oʻrganishga harakat qilgan.
“Inson – jumboqdir”, – deydi ulugʻ adiblardan biri. Zero, bani bashar mohiyati inson botinidadir. Inson botini qanchalik oʻrganilmasin, u baribir jumboqligicha qolaveradi. Olamni anglash, insonni anglashdan boshlanadi. Inson anglanmas ekan, olam haqidagi tasavvurlar ham mukammal boʻlmaydi. Shuning uchun ham, Ibrohim Haqqul badiiy asarni ijodkorning shaxsiyati, qalbi va ruhiyati bilan bogʻliq holda oʻrganadi.
“Katta adabiyot yaratish – yirik shaxslarning qoʻlidan keladigan ishdirki, talant har qancha ulkan va yorqin boʻlmasin, moʻrt va kuchsiz ijodiy shaxsiyat uzoqqa bormaydi… Baʼzan birgina buyuk shaxsning dunyoga kelishi butun millat ongu idrokini oʻzgartirib, yangartirib yuboradi. Boz ustiga u donishmand hukmdor, isteʼdodli adib, hassos shoir, benazir mutafakkir boʻlsa, albatta, el-yurt uchun haqiqiy tarixiy omad bu”. U Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur haqida aytilgan bu gaplar, Oybek kabi boshqa ijodkorlarga ham taalluqli ekanini urgʻulaydi.
Muallif shaxs va ijod tushunchalarini bir-biridan ayro holatda tasavvur qilmaydi. Bu tushunchalar yaxlit, bir-birini toʻldiruvchi tushunchalar ekanini taʼkidlaydi. Zero shaxs tushunchasi, yaʼni ijodkorning “Men”i uning “kim”ligini belgilab beradigan mezondir.
Xulosa qilib aytganda, jamoatchilikka mumtoz adabiyotning zukko tadqiqotchisi sifatida yaxshi tanilgan, tom maʼnoda umrini ijodga bagʻishlab kelayotgan zahmatkash olim Ibrohim Haqqul koʻngil xazinasining izhori boʻlmish “Eʼtiqod va ijod” kitobi uning boshqa qator kitoblari, maqolalari, tarjimalari kabi oʻzining koʻplab oʻquvchilarini topadi, adabiyot olamida ulkan adabiy hodisa boʻladi deb umid qilaman.

M: Ibrohim Haqqulning “Eʼtiqod va ijod” (Toshkent: “Fan”, 2007) kitobiga yozilgan soʻzboshi

Baxtiyor NAZAROV,
OʻZBЕK ADABIYOTSHUNOSLIGINING
ZABARDAST VA PЕSHQADAM NAMOYANDASI

Oʻtgan asrning 70-yillarida yorqin asarlari bilan koʻzga koʻrina boshlagan yangi asrning Shavkat Rahmon, Usmon Aʼzim, Tohir Qahhor, Togʻay Murod, Murod Muhammad Doʻst, Erkin Aʼzam, Sharof Boshbekov kabi vakillari yaratgan ijodiy tamoyillar asosida oʻzbek adabiyoti oʻzining yangidan yangi sifat belgilarini namoyish eta boshladiki, hozirgi kunimizga kelib, orqamizga qayrilib, bundan 30–35 yil avvalgi oʻsha davrga nazar tashlasak va oʻsha adabiy hodisalarni muayyan darajada umumlashtirsak, oʻshanda oʻzbek adabiyotining yangi bosqichi boshlangan ekan, degan fikrga kelish koʻp ham mubolagʻa boʻlmaydi.
Sezib turibman, koʻplarning koʻnglida bir tavajjuh va hatto maʼlum darajadagi ishtiboh yuzaga keldi. Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Rauf Parfi, Shukur Xolmirzayev, Oʻtkir Hoshimovlarning-chi degan maʼnoda. Yuqorida men ayrimlarining nomlarini sanagan avlod huddi ana shu ustozlarning eng ilgʻor gʻoya va maqsadlarini davom ettirdilar. “Davom ettirdilar” iborasi, ehtimol, koʻp ham muvvaffaqiyatli emasdir. Bu yangi avlod ustozlar qalbining chuqur tubida yashiringan, goh koʻrinib, goh koʻrinish berishdan ham qoʻrqib yotgan umidlarni dadil, yoshlarga xos olovlanishlar bilan yuzaga chiqarishning poetik yoʻllarini izlab topa boshladilar, ayni vaqtda oʻz ustozlaridan farqli oʻlaroq, ozodlik, istiqlol degan maʼno va shunga yaqin mazmundagi gʻoyalarning ifoda usullarini topdilar hamda mustaqillikni, mavjudidan boshqacharoq, yangi tuzumni qoʻmsash, unga erishish uchun uyqudan uygʻonish va kurashish zarurligiga daʼvat etuvchi, javhalarida dard tipirchilab yotgan, endi oʻlmayajak mustahkam bir tamoyilning egalari sifatida namoyon boʻldilar.
Men gapni uzoqdan boshlaganimning sababi, bugun biz, aziz doʻstlar, siz bilan hamkorlikda qutlugʻ yoshini nishonlayotgan doʻstimiz, birodarimiz Ibrohim Haqqulov ana shu avlodning, ana shu adabiy davrning, ana shu muhitning mehvarida boʻldi. Oʻzi ana shu muhit sharoitida shakllandi, tarbiya topdi va voyaga yetdi. Ayni vaqtda prinsipial qarashlari, maqola va kitoblarida ilgari surgan fikrlari bilan shu avlod ijodining estetik prinsiplarining barqarorlana boruviga va hatto shu tengqur shoir-yozuvchilarning shaxs va inson sifatida qaror topishiga taʼsir koʻrsatdi. Toʻgʻri, bu avlod tanqidchi va adabiyotshunoslaridan B.Toʻxliyev, N.Rahmonov, D.Quronov, Q.Yoʻldoshev, B.Norboyev, R.Ibrohimova, N.Jumayev, A.Musaqulov kabi mutaxassislar ham barakali ijod etdilar va etmoqdalar. Ular safida soʻnggi oʻttiz-oʻttiz besh yil ichidagi oʻzbek tanqidchiligi va adabiyotshunosligining yangi bosqichga koʻtarilishida Ibrohim Haqqulovning oʻrni alohidadir.
Aksar adabiyotshunos, tanqidchilarimiz faoliyatida sohaning muayyan yoʻnalishi bilan chegaralanishni kuzatamiz. Ibrohim Haqqulov ijodi oʻzining ayniqsa boy va rang-barangligi bilan diqqatni tortadi. Uning ijodi XX asr oʻzbek adabiyoti, koʻp asrlik mumtoz adabiyotimiz hamda maʼlum darajada jahonning ayrim adiblari asarlarini qamrab oladi. Ibrohimning birorta maqolasi yoki tadqiqoti shunchaki yozilgan deyish qiyin. Ularning deyarli har birida jiddiy tahlilga, ilgari surilgan jiddiy fikr va xulosalarga duch kelamiz. Ishlarning koʻpi, ayniqsa, mumtoz adabiyot masalalariga bagʻishlanganlari nazariy muammolar bilan chambarchas bogʻlangan hamda u yoki bu ilmiy muammoning yechimiga daxldor boʻladi. U koʻtarib chiqqan aksar muammolar, ilgari surgan fikrlar koʻp oʻtmay yoshlar va hatto tajribali mutaxassislar tomonidan davom ettirilib, yangidan-yangi tadqiqotlarga turtki beradi.
Ibrohim Haqqulov koʻp asrlik sheʼriyatimiz tarixidagi ruboiy janrining oʻziga xosliklarini tadqiq etishdan boshlansa-da, koʻp oʻtmay uni zamonaviy adabiyot, aniqrogʻi, yangi avlod sheʼriyati oʻziga asir etdi. Uning Usmon Azim, Shavkat Rahmon, Xurshid Davron, Tilak Joʻra, Miraziz Aʼzamov haqidagi maqola, taqriz, suhbatlari oʻzbek tanqidchiligiga mustaqil fikrlaydigan, sheʼriyatning tomir urishi ohanglarida oʻz yurak tepishi sadolarini idrok eta biladigan yangi mutaxassis kirib kelganini koʻrsatdi. Rauf Parfi (“Sabr daraxti” toʻplami), Abdulla Oripov (“Yuzma-yuz” toʻplami, “Hakim va ajal” dostoni)lar haqidagi goʻzal, teran, oʻychan faylasufona taqriz, maqolalaridan soʻng, nainki yosh ijodkorlar, balki adabiyotimizning askar katta-kichik namoyandalari ham oʻzlari haqida Ibrohim Haqqulov biror-bir fikr aytishini, ijodiga munosabat bildirishini koʻngillariga tugib qoʻyadigan boʻldilar. Lekin, mana, deyarli 35 yildan buyon davom etib kelayotgan Ibrohim Haqqulov ijodi uchun xos xususiyatlardan biri shu boʻldiki, u deyarli biror marta koʻngli buyurmagan ijodkor yoki boʻsh, sayoz kitob toʻgʻrisida maqola yozgani yoʻq.
Agar Ibrohim Haqqulovning deyarli barcha maqola, tadqiqot, kitoblariga, ayniqsa, zamondosh shoir-yozuvchilar haqida yozganlariga eʼtibor bersangiz, ularni bir umumiy xususiyat birlashtirib turadi. Bu tahlil etilayotgan asarda, albatta, biror dard boʻlishi lozimligi hamda shu asarga munosabat bildirayotgan tanqidchining ham shunga uyqash yoki bevosita ravishdagi dardining namoyon boʻlishi. Bu dard koʻrinishlarining barchasi, alaloqibat, poetika masalasida boʻlsin yoki ijtimoiy, axloqiy, maʼnaviy qadriyatlarga doxil boʻlsin, Vatan, Erkinlik, Istiqlol, yangicha yashash, yaxshiroq turmush va tuzumni qoʻmsagan Millat qismati, Hur inson muammolariga borib bogʻlanadigan boʻldi.
Maʼruzaning avvalida taʼkidlaganim adabiyotimizda yangi tamoyil va yangi bosqich adabiyotini yaratgan avlodni birlashtirib turuvchi xususiyat ham huddi ana shu millat dardi va yurt istiqboli edi.
Abdulla Xarobotiy aytgan ekan: “Masnaviy ” ham dard, ham darmondir deb. Men Ibrohim Haqqulovni Rumiyga, yozganlarini esa “Masnaviy”ga oʻxshatish fikridan yiroqman. Faqat Xarobotiydagi chiroyli oʻxshatishni kezi kelganda ishlatmoqchiman xolos. Ibrohim Haqqulovning ham zamonaviy, mumtoz adabiyot haqida yozganlarini shoshilmay, oshiqmay, jiddiy oʻqisangiz, ularda muallifning dardlarini ham, izlagan yo topishga uringan darmonlarini ham aniq xis eta olasiz.
Ibrohim Haqqulov ijodining yetakchi, ehtimol, asosiy yoʻnalishi va salmogʻini mumtoz adabiyot masalalari tashkil etsa-da, zamonaviy adabiyot ham doimo uning diqqat markazida boʻlib keldi. Bunga uning soʻngi yillarda yozgan Oybek, Abdulla Qahhor, Gʻafur Gʻulom haqidagi jiddiy maqolalarini koʻrsatish mumkin. Ayniqsa, “Abdulla Qahhor jasorati”, Oybek shaxsiyati va sheʼriyatiga doir maqolalar bu adiblar ijodi yangicha qarashlar, qator mashhur asarlarida yashirin yotgan xususiyatlar mohiyatini yangitdan kashf etishdan tashqari, yangi davr oʻzbek tanqidchiligi va adabiyotshunosligining metodologik prinsiplari shakllanishida muhim oʻrin tutishi jihatidan ham qimmatlidir.
Ibrohim Haqqulovning zamonaviy adabiyot haqida yozgan maqolalari nainki mazmuni, shakli va janri bilan ham eʼtiboringizni tortadi.
U, nazarimda, hali maqolasi yozilmasdan burun uning shaklini, janrini, qahramonini, qaysi darajali auditoriya uchun yozilayotganini va qaysi nashr organida chop etilajagini aniqlab oladigan nihoyatda kamsonli munaqqidlarimiz toifasiga kiradi. Bunga ishonch hosil qilish uchun “Ahmad kalla”, “Ilmni kim vositai joh etar”, “Shayton nega yigʻlagan?” yoxud Erkin Aʼzamovning “Navoiyni oʻqigan bolalar” hikoyasi tahliliga bagʻishlangan “Navoiyshunos qotili kim?” kabi esselariga nazar tashlash kifoya.
Toʻgʻri, soʻnggi esseda baʼzan asarning mazmunini bayon qilishga berilib ketish hollari koʻzga tashlanadi. Lekin, hozir gap bu haqda emas. Gap ish haqidaki, muallif essening oʻziga xos janriy usullaridan foydalangan holda Erkin Aʼzamov hikoyasidagi chuqur va teran badiiy javhar mohiyatini ommabop yoʻsinda ochib berishga muvaffaq boʻladi. Men oʻzimcha oʻyladimki, agar bu hikoya haqida, deylik ilmiy yoʻsinda fikr yuritilganda, yoxud, unga taqriznamo munosabat bildirilganda, bu esse darajasida taʼsir kuchiga erishmaslik mumkin edi.
Hozirgi adabiy jarayon tahliliga bagʻishlangan Ibrohim Haqqulov mehnatlari haqida gap borar ekan, men uning matbuotda muntazam yoritilib turuvchi suhbatlarini taʼkidlashni istardim. Toʻgʻri, bu janrning tanqidchiligimizdagi Salohiddin Mamajonov, Umarali Normatov kabi peshqadam vakillari bor. Ustoz Umarali Normatovning kuni-kecha nashrdan chiqqan salkam 20 taboq hajmidagi “Ijodkorning daxlsiz dunyosi” nomli kitobi toʻligʻicha adabiy suhbatlarga bagʻishlangan. Ibrohim Haqqulovning ham soʻnggi 30 yil ichida eʼlon qilingan oʻnlab adabiy suhbatlari adabiy jarayonning jonlanishi, muhim muammolarning koʻtarilishi va yoritilishi hamda tanqidchiligimizda suhbat janrining rang-baranglashuvi va taraqqiyotida muhim oʻringa ega boʻldi.
Ibrohim Haqqulovga yarashib turadigan millatparvar adabiyotshunos, vatanparvar tanqidchi, dardmand, hurfikrli shaxs deyiluvchi sifatlar qoshiga kezi kelganda tashabbuskor olim degan fikrni qoʻshish ham oʻrinli boʻlur edi. U ustozlari Ergash Rustamov va Ozod Sharafiddinovlarning haqiqatgoʻy anʼanalarini davom ettirib, uzoq yillik uzilishlardan soʻng jumhuriyatimizda birinchilardan boʻlib Ahmad Yassaviy asarlaridan tashkil topgan “Devon”ni (1991) va Abdulxamid Choʻlpon sheʼrlaridan tartib topgan toʻplamni “Bahorni sogʻindim” (1986) nomi ostida nashrga tayyorlab chop ettirdi. Har ikkala toʻplamga, agar yanglishmasam, soʻzboshi ham yozdi.
Ibrohim Haqqulov, nainki, umuman fikrlarini goʻzal ifodalashga intiladigan, balki boshdanoq, maqolasining nomlanishi bilanoq, sarlavha orqaliyoq sizni ham oʻziga xos ravishda original mushohada yuritishga chorlaydigan, daʼvat etadigan munaqqid. Masalan, biz insonni tabiatning ajralmas qismi, uning davomi, deymiz, doimo. Ibrohim esa, aksincha, tabiatni insonning davomi deb tushunadi va suhbatdoshi Tilak Joʻra bilan suhbatlaridan birida shoir ilhomiga asoslanib, “Tabiatdir mening davomim” degan nom qoʻyadi. Bu yerda Jaloliddin Rumiyning:

Olam az mo hast shud, ne mo az oʻ,
Boda az mo hast shud, ne mo az oʻ.

(Olam bizdan paydo boʻldi, biz undan emas,
Boda bizdan sarxush boʻldi, biz undan emas) –

degan misralarning taʼsirini sezmaslik mumkin emas.
Umuman, men Ibrohim Haqqulov maqolalaridagi sarlavhalar, sarlavhalardagi ayrim iboralar, maqola ichidagi ochqich soʻzlar (buni baʼzida avtoreferatlarda kalit soʻzlar deb ham yuritamiz)ga eʼtibor berib, ular orqali umuman, maqola ruhiyati va mohiyatini maʼlum darajada aniqlash mumkin, degan xulosaga keldim. Mana ularning ayrimlari: “Isteʼdod – istiqbol demak” (U.Azimov bilan suhbat nomi), “Haqiqatga sigʻinish”, “Uygʻonayotgan soʻzlar”, “Soʻz – hayot baxsh etsin” (maqolalar nomlari), “Vatan ichra yana bir vatan” (A.Oripov bilan suhbat nomi). “Qani, sheʼr, soʻylagin abadiyatdan” (Rauf Parfi bilan suhbat nomi), “Soʻzlar – ruhning qanotlaridir” (Rauf Parfining “Sabr daraxti” toʻplamiga yozilgan taqriz nomi). “El netib topqay menikim…” Bu 1987 yilda “Yoshlik” jurnalida chiqqan kichkinagina maqolaning sarlavhasi. Unda istiqlol arafalari davri hayotimiz, ayniqsa, yoshlar uchun nihoyatda muhim va zarur boʻlgan – oʻzlikni anglamoq zarurati haqidagi chorlovni sezmaslik mumkin emas. 1987 yildagi U.Azimov bilan boʻlib oʻtgan yana bir suhbatiga “Zamon va vijdon erki” deb nom qoʻyadi. Yuqoridagilardan va bu davr maqolalaridagi xalq dardi, ruhiyat, uygʻoqlik, eʼtiqod alangasi, uygʻonayotgan soʻz, Vatan umidi, millat yupanchi, yuragimda jinday dardim bor, soʻz-erk, soʻz-qasos, manqurt talqini, toʻgʻrilik qudrat, shoirlik-fidoyilik, mana menman u isyonning oʻlmas avlodi singari ochqich soʻzlar, tayanch soʻzlarda hamda asarlari haqida bir tarafda tanqidchining oʻzining, ikkinchi bir tomondan ijodini tahlil etayotgan shoir doʻstlarining maʼnaviy dunyosi, asarlari va qahramonlariga xos boʻlgan hususiyatlar, Istiqlol umidi va sogʻinchi, ozodlik va hurriyat egalari muayyan maʼnoda oʻz ifodasini topadi.
Ibrohim Haqqulovning ayniqsa, mumtoz adabiyotimiz muammolariga bagʻishlangan tadqiqotlari oʻzining rang-barangligi, nazariy talqinlarga boyligi bilan ajralib turadi. Umuman, olimning bu boradagi fikr yuritishi va mushohada etish yoʻsini oʻtkir hissiyoti bilan, chuqur dardi bilan, asosan asardagi birorta dardning poetik namoyon boʻlish hususiyatlarini aniqlashga harakat qilinishi bilan, badiiy asar falsafasining zohir boʻlishida sanʼatkor mahorati va shu mahoratni belgilashdagi badiiyat jozibalarini ochishga qaratilgani bilan ajralib turadi.
Umuman olganda, Ibrohim Haqqulov hozirgi, xususan XXI asr tongidagi oʻzbek mumtoz adabiyotshunosligining, davr talablariga monand faol mehnat qilayotgan eng zabardast va peshqadam vakillardan biridir. Uning Sulaymon Boqirgʻoniy, Soʻfi Olloyor, Xoja Orif, Mohitobon, Yassaviy, Lutfiy, Alisher Navoiy, Bobur, Uvaysiy ijodiga bagʻishlangan tadqiqotlari, maqolalari bunga misol boʻla oladi. Bundan salkam 25 yil avval yaratilgan rus tilidagi ikki jildlik “Oʻzbek adabiyoti tarixi”da Atoiy, Gadoiy, Uvaysiy ijodiga bagʻishlangan adabiy portretlari bilan ishtirok etgan 35 yoshlarga kirib- kirmagan Ibrohim Haqqulov ulkan ustozlarining tahsin-eʼtiboriga sazovor boʻlgan edi.
Ibrohim Haqqulov maqolalari, tadqiqotlari, fikrlari ilmiy-nazariy jihatdan tashqari, amaliy, maʼrifiy va tarbiyaviy ahamiyatiga koʻra ham muhimdir. Oʻzbek tasavvuf sheʼriyati haqida bundan deyarli 15 yil avval himoya qilgan doktorlik dissertatsiyasida, “Tasavvuf va sheʼriyat” nomli monografiyasida, shu yoʻnalishdagi qator maqolalarida oʻzbek tasavvuf sheʼriyatining shakllanishi, taraqqiyot yoʻllari va oʻziga xosliklarini ayrim turk olimlari tadqiqotlarini hisobga olmaganda, hozirgi davr turkiy adabiyotshunoslari ichida birinchilar qatorida koʻrsatib berdi. “Asrori Halloj”, “Ahmad Yassaviy ”, “Shayx va shahidlar Kubrosi”, Mavlono haqidagi “Ruhi hur, irfoni hur shoir” nomli tadqiqotlarida konkret mutafakkir shoirlarning tasavvuf adabiyotiga qoʻshgan hissasi, bu adabiyotdagi oʻrni ochib berildi. “Tasavvuf va mumtoz adabiyotni oʻrganish muammolari” kabi salmoqli maqolalarida bu masalalarga munosabatdagi qator bahsli nuqtalarga oydinlik kiritildi.
Shu oʻrinda, bu yoʻnalishdagi Ibrohim Haqqulov maqolalarining oʻzi ham oʻrniga oʻrni bilan jiddiy bahslarga, tortishuvlarga sabab boʻlishini taʼkidlamoq oʻrinlidir. Demak, uning fikrlari hech qachon mutaxassislarni, adabiyotchilarni beʼetibor qoldirmaydi. Bunday bahslarda adabiyotimiz tarixining muhim nuqtalariga oydinlik kiritilib boradi. Shu masalalardan kelib chiqib, men Ibrohim Haqqulovning ikki fikrini alohida taʼkidlagim keladi: “Birinchisi, keyingi vaqtlarda deyarli salkam hamma oʻzini tasavvuf masalalari bilan shugʻullanishga haqli deb biladigan boʻldiki, bu koʻp ham toʻgʻri emas. Bu juda chuqur va maxsus tayyorgarlik talab qiladigan sohadir. Ikkinchidan, tasavvuf istilohlaridagi yaqin boʻlgan maʼnodagi poetik sanʼatlar va obrazlar ishlatilgan hamma sheʼrni ham tasavvuf adabiyot namunasi, muallifini esa, tasavvuf shoiri deb atayvermaslik kerak. Bu toʻgʻri tamoyil emas. Bu yoʻnalishda adabiyotshunoslik aniq faktlardagidek boʻlmasa ham, harqalay, ijtimoiy fan miqyoslari uchun ham zarur boʻlgan darajadagi aniqlikni talab etadi”.
Ibrohim Haqqulov maqolalari, ishlari, risolalaridagi amaliy ahamiyatni taʼkidlar ekanman, men ulardan umuman maorif tizimi, hususan, oliy va oʻrta maktab muallimlari, talaba va aspirantlar oʻzlarini qiziqtiruvchi juda koʻp savollarga javob topishini nazarda tutaman va shuningdek, televideniyedagi juda koʻp chiqishlarda, “Tafakkur” jurnalidagi tasavvuf istilohlari lugʻatida, hamda “Ishonch” gazetasida eʼlon qilinib kelgan turkum maqolalarida alohida mashhur bir gʻazalning chechanlik va nuqtadonlik bilan tahlil etilishi natijasida keng sheʼrxonlar ommasining oʻziga olguvchi nozik poetik boyliklarni nazarda tutaman.
Alisher Navoiy haqida yozilgan tadqiqotlarimiz uning asarlaridan bir necha oʻn chandon koʻpdir. U haqda Olim Sharafiddinov, Fitrat, Oybek, P.Shamsiyev, A.Hayitmetov, A.Qosimov, A.Abdugʻafurov, N.Komilov kabi zabardast olimlarimiz yozgan tadqiqotlar nainki adabiyot ilmimiz, balki umuman tafakkurimizni boyitdi.
Ibrohim Haqqulov ustozlardan keyin ularning Alisher Navoiy haqida yozganlari, aytganlarini takrorlamadi. Aksincha, buyuk shoirni bizga yanada yaqinroq qildi. U yangi kitoblaridan birini “Navoiyga qaytish” deb atadi. Inson orqaga qaytmasligi barchamizga ayon. Biroq I.Haqqulov shartli ravishda aytgan bu fikrda poeziya haqidagi goʻzal bir poetik fikr jo boʻladi. Biz bugungi va hatto ertangi adabiyotimiz, maʼanaviyatimiz ravnaqi uchun nainki hozirgi adabiyotdan, balki undan ham koʻproq ravishda Navoiy mahoratini, u ilgari surgan insonparvar gʻoyalardan oʻrganmogʻimiz zarur. Buning uchun Navoiyga qaytish orqaga chekinish emas, balki aksincha savobli va saodatli hamdir.
Ibrohim Haqqulovning “Navoiyga qaytish” iborasini oʻtgan asrning 20-yillaridagi, agar yanglishmasam, Yevgeniy Zamiyatinga mansub boʻlgan bir chorlovni yodga soladi. Proletkultchilarning almoyi-jalmoyi gʻoyalari avj olgan, eski narsalarning barchasini supurib tashlamoq zarur. Hatto chorizm qurgan temir yoʻllardan ham voz kechamiz deb, ayyuhannos solinib turgan bir paytda Zamyatin , hozirgina gapirganimiz Ibrohim Haqqulov aytgan maʼnoda gapirib, “Vpryod k Pushkinu!” degan shiorni ilgari surgan edi. Men Ibrohim Haqqulovning bu adabiy hodisadan xabari bormi-yoʻqmi bilmayman. Lekin, bir narsa aniqki, buyuk daholar tafakkuri olamini shunchaki yoddan chiqarmaslik yoki ularga oʻqtin-oʻqtin murojaat emas, alohida va maxsus, izchil va tizimli ravishda qaytib turish – ayrim bosqichlarda hayotning mantiqli talabi darajasiga koʻtariladi, shekilli. Buni salkam yuz yil avvalgi Yevgeniy Zamyatinning va hozirgi Ibrohim Haqqulovning daʼvolari tasdiqlab turipti.
Ibrohim Xaqqulovning soʻngi yillarda amalga oshirgan ishlari haqida gap borar ekan, yangi eʼlon qilgan “Taqdir va tafakkur”, “Meros va mohiyat” singari salmoqli kitoblaridan tashqari, ayniqsa Oʻzbekiston xalq shoiri Jamol Kamol bilan hamkorlikda amalga oshirgan ishlarini va xususan, V.Shekspirning oʻzbek tilidagi uch jildligiga yozilgan “Shekspir mashʼali”, Mavlono Jaloliddin Rumiy olti jildligiga yozilgan “Millati ishq barcha dinlardan judo…”, Abdurahmon Jomiy “Saylanma”siga yozilgan “Soʻz va maʼno sarboni”, Faridduddin Attorning “Mantiq ut-tayr”iga yozilgan “Navoiyni maftun aylagan kitob” – singari soʻzboshi va soʻngsoʻzlarni alohida taʼkidlash zarur. Jamol Kamolning taʼrifga sigʻdirish nihoyatda qiyin boʻlgan bu tarjimalariga esh boʻlgan Ibrohim Haqqulovning bu ulugʻ asarlar haqida chuqur ilmiy mushohadalari, oʻylaymanki, birlashib XXI asr adabiyoti tongidagi muhim hodisalar boʻldi.
Olim – Oʻzbekiston yozuvchilar uyushmasining faol aʼzolaridan biri. Hukumatimiz unga maʼlum muddat davomida topshirib qoʻygan Oliy attestatsiya komissiyasining ekspert kengashi raisi lavozimida sidqidildan mehnat qildi. Hozirda Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutining Adabiyot tarixi boʻlimini boshqarmoqda. Yaratilayotgan oʻn besh jildlik “Oʻzbek adabiyoti tarixi”ning dastlabki jildlarini yozish bilan birga tayyorlanishiga rahbarlik qilmoqda. U “Oʻzbek tili va adabiyoti”, “Tafakkur” singari moʻtabar jurnallarning tahrir hayʼati aʼzosi, doktorlik darajasi beruvchi ixtisoslashgan kengashda mumtoz adabiyot ixtisosi boʻyicha yetakchi mutaxassislardan biri.
Ibrohim Haqqulov shogird yetishtirish, ustozlik borasidagi talabchanlik masalasida oʻz ijodiy prinsiplariga amal qilib kelmoqda. Men uning shogirdlarining koʻpini yaxshi tanimayman va bilmayman. Biroq ularning ikki nafari haqida oʻz fikrlarimni ayta olaman. Bular Ergash Ochilov va Sayfiddin Rafiddinov. Bu har ikkala olimni Oʻzbekistondagi keng jamoatchilik va adabiyot ixlosmandlari, mutaxassislar yaxshi biladilar. Ular ustozlariga munosib mehnat qilmoqdalar.
Barchamizga maʼlumki, Oʻzbekiston Qahramoni, atoqli adabiyotshunos Ozod Sharafiddinovning hayot shomida yozgan maqolalaridan biri Ibrohim Haqqulovga yozilgan ochiq xat boʻldi. Bu vido qoʻshigʻi matbuotda eʼlon qilindi. Bu ochiq xat Ibrohim Haqqulov ijodiga, tadqiqot va maqolalariga berilgan yuqori bahogina emas. Ustoz olimning shogirdiga XXI asr oʻzbek tanqidchi va adabiyotshunoslariga qoldirib ketgan maʼlum maʼnodagi vasiyatnomasi hamdir.
Biz atoqli adabiyotshunos olim Ibrohim Haqqulovni qutlugʻ 60 yosh bilan samimiy tabriklab, oʻzi va yaqinlariga doimiy ruhiy bardamlik va salomatlik tilab, unga va kattadan-kichik barcha hamkasb doʻstlariga oʻz oldilarida turgan vazifalarini ado etishda yangidan-yangi muvaffaqiyatlar tilab qolamiz.

*2009 yil 26 mart. Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutining Ibrohim Haqqulning 60 yilligiga bagʻishlab oʻtkazilgan kengaytirilgan ilmiy kengashida oʻqilgan maʼruza