Мавлоно Амирий турк эрди ва туркча шеъри яхши воқеъ бўлубдур,аммо шуҳрат тутмабдур.Ва бу байт анинг “Даҳнома”сидиндур:
Не эмакдин,не уйқудин солиб сўз,
Эмакдин тўюб,уйқудин юмуб кўз.
Ва форсийда Шайх Камол татаббуъи қилибдур.Бу матлаъ анингдурким:
Рўзи қисмат ҳар касе аз айш бахши худ сатанд,
Ғайри зоҳид к-ў риёзатҳо кашиду хушк манд.
Анинг қабри Бадахшон сари Арҳанг Саройдадур…
Алишер Навоий. «Мажолис ун-нафоис»дан
ЮСУФ АМИРИЙ
ҒАЗАЛЛАР, ТУЮҚЛАР
* * *
Вафо то бўлди жононимға махсус,
Жафову жавр эрур жонимға махсус.
Хирому жилваву нозу малоҳат,
Эрур сарви хиромонимға махсус.
Гулистон бўлди кўнглум лола янглиғ,
Вафо доғи гулистонимға махсус.
Кеча тонг отқуча кўнглум чекар оҳ,
Эрур бу шамъ вайронимға махсус.
Кўнгул конидадур лаълинг хаёли,
Бу гавҳардур Бадахшонимға махсус.
Ғамингда ишқ ранжи роҳатимдур,
Бу дардинг ўлди дармонимға махсус.
Ғубори тўтиёйи хоки пойинг,
Бўлурму чашми гирёнимға махсус.
Керак шаҳдин гадо ҳолини сўрмоқ,
Бу давлат келди султонимға махсус.
Кўнгул хуштур висол уммиди бирла,
Бу марҳам доғи ҳижронимға махсус.
Шаҳиди нози мужгонинг эрурман,
Бу ханжардур менинг қонимға махсус.
Эрурман ишқ мулкининг Амири,
Жунун авбоши дарбонимға махсус.
* * *
Шароби ноз то базм ичра рухсорингни ол этмиш,
Хижолат барги гулни поймоли инфиол этмиш.
Кўтармас бошини сарви сиҳи бори хижолатдин,
Хироми ноз то гулшанда ул зебо ниҳол этмиш.
Бўлуб Мажнун, кийиклар суҳбатини ихтиёр этмон,
Мени девонани то вола бир ваҳши ғазол этмиш.
Ҳазин кўнглум қуши парвоз этар кўюнг ҳавосида,
Уқунгдин пар чиқориб, ҳар тараф жисмина бол этмиш.
Нетай гар жоми Жам бирла Скандар кўзгуси бўлса,
Букун дайр ичра соқий қисматим синган сафол этмиш.
Фалак ҳар ой бошинда бир ҳилолин ошкор айлар,
Магар кўнглум киби юз узра қошингни хаёл этмиш.
Дема ҳолим кўруб: «Не важҳдин бетоб эрур кўнглунг?»
Муҳаббат дарди онинг нотавону бемажол этмиш.
Таманнойи сари зулфинг тушуб бошимға ҳайронман,
Жунун кўйида бу савдо мени ошуфтаҳол этмиш.
Ҳазар айлангиз, эй ушшоқ, ул бераҳм қотилдин,
Букун қиш бўркини эгри қўюб зеби жамол этмиш.
Мени жоним олурға, эй ажал, кўп чекмагин заҳмат
Ки, бир сўз бирла лаъли манга ўлмоки маҳол этмиш…
Амир оламға берса ишқ иршодин тонг эрмаским,
Муҳаббат пириға хизмат қилиб, касби камол этмиш.
* * *
Хаёлинг хайли,эй жоним чароғи,
Турур кўзумдаву кўнглумда доғи.
Юзунг кўрар кўзумдур,гар рақибинг,
Кўра олмас они чиқсин қароғи.
Қачон зулфунг кўнгул бирлан тузолгай –
Ким,эгридур анинг боштин-аёғи.
Фиғонимни рубоб олиға, эй дўст,
Не айтойин чу эшитмас қулоғи.
Кўзунг кўнгулда экмас меҳр тухмин,
Ажаб йўқ,тушмади экин йироғи.
Юзунг кўрар кўзумдур,гар рақибинг
Очилғил гаҳ-гаҳе,эй ҳусн боғи.
Амирий олидин то ўтти ул зулф,
Насимидин мушаввашдур димоғи.
ТУЮҚЛАР
* * *
Телбаман шаҳло кўзунг олусидин,
Узмадим боғингда васл олусидин.
Ҳажр даштида югурмоғлиғ била,
Етмадим васлингга йўл олусидин.
* * *
Гар десам,боғи висолинг нори бор,
Олма деб аччиғлаб айтур: Нори бор!
Ишқ нахли кўз ёшимдин сув ичиб,
Баргу борини шарарлиғ нори бор.
* * *
Эй кўнгул,бу кеча ул ой сори бор,
Оҳ ўтин ёрутмаким,ағёри бор.
Тухми меҳр этким муҳаббат боғида,
Дард барг очти-ю ғам келтурди бор.
* * *
Шамъ янглиғ ёнадур бошимда ўт,
Кўз ёшимдин ер юзинда унди ўт.
Қон ёшим қилди йўлунгни лолазор,
Мунча тақсир айладим,қонимдан ўт.
* * *
Бодасиз бетобмен бу кеча мен,
Лаълинг истаб эмди жондин кечамен.
Соҳили мақсадға етгайманму деб,
Кўз ёшим дарёсида сув кечамен.
* * *
Жилва айлаб сакратурда саркаш от,
Ноз ўқин жавлон этиб жонимға от.
Итларинг хайлиға хизмат айладим,
Қўйдилар аҳли вафо деб манга от.
* * *
Дилрабо,ҳажринг ўтида ёнамен,
Ўртаниб васлинг тиларман ёна мен.
Каъба азмидин манга сан муддао,
Бўлмасанг,албатта,андин ёнамен.
* * *
Ҳамнишин ағёр то ул ёрадур,
Кўкрагим ҳасрат ўқидин ёрадур.
Май била соқий ҳимоят бўлмаса,
Шаҳнайи ҳижрон юракни ёрадур.
“ДАҲНОМА” ДОСТОНИДАН ПАРЧА
Этибон ишқи тўлғади илигим,
Янги ой эрди,тутти телбалигим.
Дедим – Тур,тенгри учун! Турди ул ой,
Ёрутиб эл кўзин ул шўх худрой.
Дедим: — Эй умр ўрарға қилма рағбат,
Деди: — Гар умр ўтар хуш,бил ғанимат.
Дедим: — Турғилки,жоним ичра ўқтур,
Деди: — Жонға борурдин чора йўқтур.
Дедим: — Лаълинг сусағонларга боқмас,
Деди: — Усрукка шарбат онча ёқмас.
Дедим: — Теккайму сендин ташна сувға,
Деди: — Йўқтур бале айб орзуға.
Дедим: — Зулфунгда боғлиқдур жафолар,
Деди: — Олингда бордур кўп балолар.
Дедим: — Сочинг хаёлидур зарарлиқ,
Деди: — Ул мушк бордур дардисарлиқ.
Дедим: — Кўзунг қароси дилрабодур,
Деди: — Усруктуру ичи қародур.
Дедим: — Қошинга элнинг майли ортар,
Деди: — Ёдур,кўнгул ул ёни тортар.
Дедим: — Холинг эрур офат нишони,
Деди: — келтурмагил юзумга они.
Дедим: — Жонимда шавқунг ғулғули бор,
Деди: — Ҳар қанда гулдур,булбули бор.
Дедим: — Олғил мени сен бир қўлунгға,
Деди: — Кўп сўзлама,борғил йўлунгға.
Дедим: — Йўлдур ёвуқ,кел,билса билмас,
Деди: — Мунда ёвуқлуқ қилса бўлмас.
Дедим: — Турғил! Равоне сурди отин,
Кўзум кўрди борадурғач ҳаётин.
Югурдим эв сори мен зору гирён,
Қилиб парвонатек ўзумни бирён.
АМИРИЙ, Юсуф Амирий (15-а., Ҳирот) — шоир. Бойсунқур Мирзо ҳимоясида яшаган. Туркий ва форсийда ижод қилган. Алишер Навоий «турк эрди ва туркча шеъри яхши воқе бўлибтур» («Мажолис ун-нафоис») деб ёзса, Давлатшоҳ Самарқандий «Шоҳрух даврида катта шуҳрат қозонди» («Тазкират уш-шуаро») деб таърифлайди. А.нинг туркийдаги бир девони ҳамда «Даҳнома», «Чоғир ва Банг мунозараси» асарлари етиб келган. Форсийдаги асар- ларидан 2 байтгина маълум: бири «Мажолис ун-нафоис», иккинчиси Яқинийнинг «Ўқ ва ёй мунозараси»да сақланган. Девонига кирган шеърларида шоир ҳаёт ҳақида чуқур фалсафий фикр юритади, ишқ-муҳаббатни улуғлайди («Эй кўза…», «Телбаман», «Эй кўнгул» ва б.). «Чоғир ва Банг мунозараси» б-н мунозара жанри имкониятларини бойитди. Убайд Законий таъсирида ёзилган бу асарда амал- дорларнинг салбий ахлоқий-маънавий қиёфалари, хислатлари ҳажв қилинади, адоват, жоҳиллик, ўзаро қирғин урушлар қораланади. А. «Даҳнома» (1429) асари б-н нома жанрини ривожлантирди. Бу девон нусхаси Туркияда, «Даҳнома»,«Чоғир ва Банг…» нусхалари Британия музейида, фотонусхалари Ўзбекистон ФА Шарқшунослик ва Қўлёзмалар ин- тларида сақланади.
Ад:. Ўзбек адабиёти, 4 жилдли,1-жилд, Т., 1959; Рустамов Э., Узбекская поэзия в первой пол. 15 в., М., 1963; Ўзбек адабиёти тарихи, 5 жилдли, 1-жилд, Т.,1977; Абдулвоҳидова М., Ўзбек адабиётида мунозара, Т., 1984.
AMIRIY, Yusuf Amiriy (15-a., Hirot) — shoir. Boysunqur Mirzo himoyasida yashagan. Turkiy va forsiyda ijod qilgan. Alisher Navoiy «turk erdi va turkcha she’ri yaxshi voqe bo’libtur» («Majolis un-nafois») deb yozsa, Davlatshoh Samarqandiy «Shohrux davrida katta shuhrat qozondi» («Tazkirat ush-shuaro») deb ta’riflaydi. A.ning turkiydagi bir devoni hamda «Dahnoma», «Chog’ir va Bang munozarasi» asarlari yetib kelgan. Forsiydagi asar- laridan 2 baytgina ma’lum: biri «Majolis un-nafois», ikkinchisi Yaqiniyning «O’q va yoy munozarasi»da saqlangan. Devoniga kirgan she’rlarida shoir hayot haqida chuqur falsafiy fikr yuritadi, ishq-muhabbatni ulug’laydi («Ey ko’za…», «Telbaman», «Ey ko’ngul» va b.). «Chog’ir va Bang munozarasi» b-n munozara janri imkoniyatlarini boyitdi. Ubayd Zakoniy ta’sirida yozilgan bu asarda amal- dorlarning salbiy axloqiy-ma’naviy qiyofalari, xislatlari hajv qilinadi, adovat, johillik, o’zaro qirg’in urushlar qoralanadi. A. «Dahnoma» (1429) asari b-n noma janrini rivojlantirdi. Bu devon nusxasi Turkiyada, «Dahnoma»,«Chog’ir va Bang…» nusxalari Britaniya muzeyida, fotonusxalari O’zbekiston FA Sharqshunoslik va Qo’lyozmalar in- tlarida saqlanadi.
Ad:. O’zbek adabiyoti, 4 jildli,1-jild, T., 1959; Rustamov E., Uzbekskaya poeziya v pervoy pol. 15 v., M., 1963; O’zbek adabiyoti tarixi, 5 jildli, 1-jild, T., 1977; Abdulvohidova M., O’zbek adabiyotida munozara, T., 1984.
“Mavlono Amiriy turk erdi va turkcha she’ri yaxshi voqe’ bo’lubdur,ammo shuhrat tutmabdur.Va bu bayt aning “Dahnoma”sidindur:
Ne emakdin,ne uyqudin solib so’z,
Emakdin to’yub,uyqudin yumub ko’z.
Va forsiyda Shayx Kamol tatabbu’i qilibdur.Bu matla’ aningdurkim:
Ro’zi qismat har kase az aysh baxshi xud satand,
G’ayri zohid k-o’ riyozatho kashidu xushk mand.
Aning qabri Badaxshon sari Arhang Saroydadur… (Alisher Navoiy. “Majolisun nafois”dan).
YUSUF AMIRIY
G’AZALLAR, TUYUQLAR
* * *
Vafo to bo’ldi jononimg’a maxsus,
Jafovu javr erur jonimg’a maxsus.
Xiromu jilvavu nozu malohat,
Erur sarvi xiromonimg’a maxsus.
Guliston bo’ldi ko’nglum lola yanglig’,
Vafo dog’i gulistonimg’a maxsus.
Kecha tong otqucha ko’nglum chekar oh,
Erur bu sham’ vayronimg’a maxsus.
Ko’ngul konidadur la’ling xayoli,
Bu gavhardur Badaxshonimg’a maxsus.
G’amingda ishq ranji rohatimdur,
Bu darding o’ldi darmonimg’a maxsus.
G’ubori to’tiyoyi xoki poying,
Bo’lurmu chashmi giryonimg’a maxsus.
Kerak shahdin gado holini so’rmoq,
Bu davlat keldi sultonimg’a maxsus.
Ko’ngul xushtur visol ummidi birla,
Bu marham dog’i hijronimg’a maxsus.
Shahidi nozi mujgoning erurman,
Bu xanjardur mening qonimg’a maxsus.
Erurman ishq mulkining Amiri,
Junun avboshi darbonimg’a maxsus.
* * *
Sharobi noz to bazm ichra ruxsoringni ol etmish,
Xijolat bargi gulni poymoli infiol etmish.
Ko’tarmas boshini sarvi sihi bori xijolatdin,
Xiromi noz to gulshanda ul zebo nihol etmish.
Bo’lub Majnun, kiyiklar suhbatini ixtiyor etmon,
Meni devonani to vola bir vahshi g’azol etmish.
Hazin ko’nglum qushi parvoz etar ko’yung havosida,
Uqungdin par chiqorib, har taraf jismina bol etmish.
Netay gar jomi Jam birla Skandar ko’zgusi bo’lsa,
Bukun dayr ichra soqiy qismatim singan safol etmish.
Falak har oy boshinda bir hilolin oshkor aylar,
Magar ko’nglum kibi yuz uzra qoshingni xayol etmish.
Dema holim ko’rub: «Ne vajhdin betob erur ko’nglung?»
Muhabbat dardi oning notavonu bemajol etmish.
Tamannoyi sari zulfing tushub boshimg’a hayronman,
Junun ko’yida bu savdo meni oshuftahol etmish.
Hazar aylangiz, ey ushshoq, ul berahm qotildin,
Bukun qish bo’rkini egri qo’yub zebi jamol etmish.
Meni jonim olurg’a, ey ajal, ko’p chekmagin zahmat
Ki, bir so’z birla la’li manga o’lmoki mahol etmish…
Amir olamg’a bersa ishq irshodin tong ermaskim,
Muhabbat pirig’a xizmat qilib, kasbi kamol etmish.
* * *
Ey,ko’zda yuzung hayrati osori tomosha,
Nazzorayi husning guli behori tomosha.
Ko’nglum tepishi ayladi savdo elini xush,
Devona rur ravnaqi bozori tomosha.
Muft o’ldi havas ahlina savdoyi visoling,
Bemoya topar sud xaridori tomosha.
Ko’nglum qushini zog’laring qildi muzayyan,
Shavq etti bu tovusni gulzori tomosha.
Mohiyati xurshedni xuffosh na bilsun,
Har dila emas mahrami asrori tomosha.
Ko’nglumni qilib qasri vafo ishq,Amiriy,
Ko’z manzarasin ayladi anvori tomosha.
* * *
Xayoling xayli,ey jonim charog’i,
Turur ko’zumdavu ko’nglumda dog’i.
Yuzung ko’rar ko’zumdur,gar raqibing,
Ko’ra olmas oni chiqsin qarog’i.
Qachon zulfung ko’ngul birlan tuzolgay –
Kim,egridur aning boshtin-ayog’i.
Fig’onimni rubob olig’a, ey do’st,
Ne aytoyin chu eshitmas qulog’i.
Ko’zung ko’ngulda ekmas mehr tuxmin,
Ajab yo’q,tushmadi ekin yirog’i.
Yuzung ko’rar ko’zumdur,gar raqibing
Ochilg’il gah-gahe,ey husn bog’i.
Amiriy olidin to o’tti ul zulf,
Nasimidin mushavvashdur dimog’i.
TUYUQLAR
* * *
Telbaman shahlo ko’zung olusidin,
Uzmadim bog’ingda vasl olusidin.
Hajr dashtida yugurmog’lig’ bila,
Yetmadim vaslingga yo’l olusidin.
* * *
Gar desam,bog’i visoling nori bor,
Olma deb achchig’lab aytur: Nori bor!
Ishq naxli ko’z yoshimdin suv ichib,
Bargu borini shararlig’ nori bor.
* * *
Ey ko’ngul,bu kecha ul oy sori bor,
Oh o’tin yorutmakim,ag’yori bor.
Tuxmi mehr etkim muhabbat bog’ida,
Dard barg ochti-yu g’am kelturdi bor.
* * *
Sham’ yanglig’ yonadur boshimda o’t,
Ko’z yoshimdin yer yuzinda undi o’t.
Qon yoshim qildi yo’lungni lolazor,
Muncha taqsir ayladim,qonimdan o’t.
* * *
Bodasiz betobmen bu kecha men,
La’ling istab emdi jondin kechamen.
Sohili maqsadg’a yetgaymanmu deb,
Ko’z yoshim daryosida suv kechamen.
* * *
Jilva aylab sakraturda sarkash ot,
Noz o’qin javlon etib jonimg’a ot.
Itlaring xaylig’a xizmat ayladim,
Qo’ydilar ahli vafo deb manga ot.
* * *
Dilrabo,hajring o’tida yonamen,
O’rtanib vasling tilarman yona men.
Ka’ba azmidin manga san muddao,
Bo’lmasang,albatta,andin yonamen.
* * *
Hamnishin ag’yor to ul yoradur,
Ko’kragim hasrat o’qidin yoradur.
May bila soqiy himoyat bo’lmasa,
Shahnayi hijron yurakni yoradur.
“DAHNOMA” DOSTONIDAN PARCHA
Etibon ishqi to’lg’adi iligim,
Yangi oy erdi,tutti telbaligim.
Dedim – Tur,tengri uchun! Turdi ul oy,
Yorutib el ko’zin ul sho’x xudroy.
Dedim: — Ey umr o’rarg’a qilma rag’bat,
Dedi: — Gar umr o’tar xush,bil g’animat.
Dedim: — Turg’ilki,jonim ichra o’qtur,
Dedi: — Jong’a borurdin chora yo’qtur.
Dedim: — La’ling susag’onlarga boqmas,
Dedi: — Usrukka sharbat oncha yoqmas.
Dedim: — Tekkaymu sendin tashna suvg’a,
Dedi: — Yo’qtur bale ayb orzug’a.
Dedim: — Zulfungda bog’liqdur jafolar,
Dedi: — Olingda bordur ko’p balolar.
Dedim: — Soching xayolidur zararliq,
Dedi: — Ul mushk bordur dardisarliq.
Dedim: — Ko’zung qarosi dilrabodur,
Dedi: — Usrukturu ichi qarodur.
Dedim: — Qoshinga elning mayli ortar,
Dedi: — Yodur,ko’ngul ul yoni tortar.
Dedim: — Xoling erur ofat nishoni,
Dedi: — kelturmagil yuzumga oni.
Dedim: — Jonimda shavqung g’ulg’uli bor,
Dedi: — Har qanda guldur,bulbuli bor.
Dedim: — Olg’il meni sen bir qo’lungg’a,
Dedi: — Ko’p so’zlama,borg’il yo’lungg’a.
Dedim: — Yo’ldur yovuq,kel,bilsa bilmas,
Dedi: — Munda yovuqluq qilsa bo’lmas.
Dedim: — Turg’il! Ravone surdi otin,
Ko’zum ko’rdi boradurg’ach hayotin.
Yugurdim ev sori men zoru giryon,
Qilib parvonatek o’zumni biryon.
