Айрим вилоят одамлари ҳатто ўз болаларини ҳам сизлайди: “Ўғлим, сиз шу ишни пешингача битириб қўйинг” дейди, қизини-ку, қўяверинг – “Она қизим”, “Пошша қизим” деб бошига кўтаради. Негаки, бир хирмон буғдойнинг баракаси битта донда бўлади, шунинг учун ҳар бир донани увол қилмаслик керак деган удумимиз бор.

Зуҳриддин Исомиддинов
СИЗМИ Ё СЕН?

Бизнинг бошқа кўп эллардан бир фарқимиз шуки, сизлаб гаплашамиз. Бошқалар умрида энди кўриб турган, бунинг устига ёши катта одамга ҳам сенсираб муомала қилса, биз ўзимиздан кичикларга, ҳатто нотаниш ёш болага ҳам сиз деб гапирамиз. Қонимизга сингган-да. Бунинг тарихий сабабларидан бири шуки, ўзбек элида улуғлар бисёр. Аввало шунинг учун ҳам биз уларни сизлаймиз. Ахир рўпарадаги шу нотаниш одам эҳтимол саид ё тўрадир — ким билади? Бекларнинг, хонлар, мир ва мирзоларнинг, шо(ҳ)ларнинг авлоди ҳам орамизда бисёр. Қай бир бобоси бек ўтган, хон ўтган, султону амир бўлиб, шоҳ бўлиб ўтган кишиларнинг ҳурматини жойига қўйгимиз келади. Уларнинг аждоди Аллоҳнинг ердаги сояси саналган. Шундай экан, бу зотларни ҳурматлашни ҳам фарз биламиз.
Оилада янги меҳмон — фарзанд дунёга келса, унга китоб кўриб от танланади, яъни Қуръонда келтирилган исмлардан бири қўйилади. Қуръон — Аллоҳнинг сўзи. Исми шарифини Аллоҳ таоло зикр этган бола нечун азиз бўлмасин? Яна Оллоқул, Худойберди, Абдулқодир, Муҳаммадқул, Ҳожимурод каби юзлаб исм эгалари бор. Уларни ҳурматлаб, сизлаб мурожаат қилмаслик ҳам шаккоклик туйилади. Ўғиллар ичида Бобоқул, Отабек, Тоғаймурод, Дадамирза…, қизлар орасида эса Онахон, Момоқиз, Бибинорлар ҳам кам эмас. Баъзи олимлар бундай исмларнинг келиб чиқишини оилавий шажарага боғлашади. Чунончи, биров ўғлига отаси ё бобосининг отини (Тошпўлат) қайта қўйди, деяйлик. Аммо “ҳов Тошпўлат!”, деб чақира олмайди, бундай қилса, марҳум отасининг руҳи озор топадигандай туйилади, шунинг учун отасининг исмида бўлган ўғлига “Ота!” (Отажон, Отабек) деб мурожаат қилади. Демак, Отабек деган исм замирида шу одамнинг отаси номи бор, “Энахон” дейди, аслида эса бу фарзанди аржуманднинг исми шу кишиларнинг онаси ё бувиси билан бир хил, қулоғига онаси ё бувиси сингари Сора ё Ҳалима… деб азон айтилган. Шунинг учун уларга юмшоқ гапирилади, сўкиб ҳақоратланмайди.
Айрим вилоят одамлари ҳатто ўз болаларини ҳам сизлайди: “Ўғлим, сиз шу ишни пешингача битириб қўйинг” дейди, қизини-ку, қўяверинг – “Она қизим”, “Пошша қизим” деб бошига кўтаради. Негаки, бир хирмон буғдойнинг баракаси битта донда бўлади, шунинг учун ҳар бир донани увол қилмаслик керак деган удумимиз бор. Шу сингари, саиду тўралар юрти бўлган бу эл фарзандларида — айнан мана шу қизимиз ёки бу ўғлимизда пайғамбаримиз руҳи покининг бир қатраси қайта ҳувайдо бўлган эса, не ажаб? Эзгу ният билан ўғлингизга Қосимжон деб пайғамбар ўғли исмини, қизингизга Ойшахон дея Ойиша онамиз отини қўйгансиз-ку?” Хуллас, шу каби талай сабабларга кўра ҳам халқимиз кўпроқ сен эмас, сиз дейди. “Сен бошла” дейиш ўрнига “ўзларидан бўлсин”, “анови айтди” эмас, “у киши айтдилар” каби. Бир-биримизни улуғлаймиз, иззат қилиб бошга кўтарамиз. Танишларга эҳтиром-ку, ўз-ўзидан, аммо нотаниш бўлса, ҳурмат изҳори яна ортади. Бир-биримиз билан кўришиб қолсак, қўл кўксимизда, бош эгиб, таъзим бажо этамиз. Қўшқўллаб сўрашиб, кафтимизни юзга суртамиз – бу, баъзилар ўйлагандай, дуои фотиҳа эмас, тавофнинг эркакларга хос шакли. Умуман, ҳар бир кишига инсон деб қараш, унинг одамлигини улуғлаш ўзбекка айрича равишда хос. Бир қарашда “майда” бўлиб туйилган ана шундай хусусиятлар мажмуи ўзбек халқининг менталитетини ҳосил қилади. Уларнинг қай бири камайса ё бузилса ўзбекнинг фитрати фаторат топа боради. Шунинг учун ҳам эл ўз удумларини, урф-одатларини аввайлаб асрайди, азиз тутади, иримлар чиқариб бўлса ҳам, янглишганларни тўғри йўлга қайтаради, мақол-маталлар, нақлу эртаклар тўқийди, достонлар айтади, юмшоққина қилиб (буям ўзбекка хос-да), дакки беради. Энг қадимги достонимиз қаҳрамони Алпомиш мусофир юртда биров унинг қадрига етмаган чоғда “ҳар ким ўз элида бекми, тўрами” дегани ҳам ўзгаларга дашном-ку, аслида…

Оддий бир мисол. Метрога тушсангиз, ҳар бир вагон эшигига “Илтимос, суянмангиз” деган мулойим калом битилганини кўрасиз. Остидаги “Не прислонятся” деган тақиқ эса тақиллаб кўзга урилади. Шугинанинг ўзи икки хил дунёқараш, икки хил менталитет фарқини аён кўрсатиб турибди. Бу даромади гаплардан муддао нима экан, дерсиз. Алпомиш бобомиз айтганидай, лоақал ўз элимизда бек бўлайлик, тўра бўлайлик, бир-биримизни “мода” учун сенсирашиб юрмайлик, буниси энди шарт эмас, демоқчимиз. Бошқа халқ вакиллари отаси ё бобоси тенги, бунинг устига нотаниш одамни ҳам сенсираб, қолмишига сўкиниб гаплашса, бу уларнинг иши, борингки, миллий хусусияти ҳам бўла қолсин. Аммо нега бизлар — қадим ва улуғ ўзбек халқининг вакиллари, кўп минг йиллик маданияту маънавият ворислари бўлатуриб, ўзаро муомалани бошқалардан ўрганишимиз, уларга таассуб қилишимиз керак экан? Кошкийди, бу ибрат бизникидан маданийроқ, чиройлироқ бўлса!
…Сочи бўйнига чулғанган бир қизгина (кейин маълум бўлдики, йигит экан) ноз уйқуда. Соат қўнғироғи чалинади. У апил-тапил ўрнидан туриб, юзини ҳам ювмай кўчага отилади-да, аллақайси муйилишга бориб, соатига қараб бировни кута бошлайди. Бир маҳал нима учундир велосипедини миниш ўрнига орқалаб олган яна бирови шу ерга келиб қолади.
— Ҳамма қаерда? – деб сўрайди чилвирсоч йигит (На салому на алик!).
— “Ф1”да! — дейди униси ва алланима эсига тушгандай, велосипед ҳамон елкасида, чопқиллаб орқасига қайтади.
Тавба, у нима дедию буниси нима деб жавоб қайтарди, тушунган киши бўлса — айтсин.
Ўзбек тилида биров бошқа одамдан “фалончи қани” ё “бошқалар қаерда” деб сўраши мумкин, аммо “ҳамма қаерда” дейиш мумкин эмас, ўзбек бунақа деб гапирмайди. Сўзи ўзбекча бўлса-да, ўзи ўзбекча эмас бу ифоданинг. Аввалида “Ф1” ўзи нима – шуни тушунолмай ҳайрон қолдик. Кейин маълум бўлдики, қиморнинг “свежий”си чиқипти. Фарқи – бу “ишончли ўйин” экан. Уйида ўзбекча гаплашмайдиган маданийлардан бири чиқиб, “Ф1” — ишончли ўйин! Сен ҳам иштирок эт!” деб қисталанг қилади. Ҳов ука, эҳтимолки менинг ёшим сенинг отанг қатори бўлса. Нега мени сенсираяпсан? Телевизор қаршисида катта бувангу катта бувинг тенгилар ҳам ўтирибди… ва умуман, одамларни сенсираш қайси қуюшқонга сиғади ўзи? Лоторея чиқариб — қимор уюштириб бойимоқчи экансан, нимаям дердик, ҳозирча шундоқ бўлиб турибди, аммо нега энди ҳаммани беписанд сенсирайсан, ким сенга бунчалик ахлоқсизликка изн бериб қўйди?.. Яна туриб-туриб ўзингга тасалли берасан киши — ҳа энди, бир хато ўтса-ўтибди-да, қўявер, сени қизиштирган нарсаларнинг қай бири ўнгланиб, қайси бири тузалар эди, дейсан.

Метрога тушасан, вагонга киришинг биланоқ “Саркор” провайдерининг рекламасига кўзинг тушади, бир азамат кўрсаткич бармоғини нақ пешонангга тўппончадай ўқталиб, “Ты – саркоровец!” деб турибди. Ажаб, масалан мен “Саркороветс” эмасман, хўш, нима қилай энди? Бор ана, “Саркороветс” бўлсам ҳам… нега сенсирайсан? Таажжубки, кейинги пайтда, кимларга тақлид қилиб бўлса экан, оммага сенсираб муомала қилиш оммавий тус олди.

Эҳтимол, буни ўзаро яқинлик уйғотиб, ётсирашни йўқотадиган, янги замоннинг тезкор руҳига, шу кунда мода бўлаётган ғарбча демократияга ҳам мос келадиган янгилик, дейишар. Балким. Аммо бошқа нарса бой берилади – ўзбек тилидаги нутқда бора-бора ўзбекнинг руҳи сезилмай қолади, ҳалигидай рекламалар туфайли эса она тилимизнинг жони – миллий ўзига хослиги йўқолади. Ори рост, халққа сен деб муомала қилиш ўзбекларда мутлақо йўқ эмас. Ҳамид Олимжоннинг “Қўлингга қурол ол!”, Эркин Воҳидовнинг “Эркин ўғлингман, қабул эт, Ўзбегим, жон ўзбегим!”, Абдулла Ориповнинг “Она халқим, сен ўзинг буюк…” каби мисралари бунга мисол. Лекин бу ҳолатда бутун халққа ялпи мурожаат бор, унинг ҳар бир аъзосини кўзда тутиб, лотореяга чорлаш каби ўринларда эса марҳамат қилиб, сизлаб гапириш лозим. Кўрасизми, тил нақадар нозик, нақадар мураккаб воқелик! Уни ҳеч бир формула ёки алгоритмга сиғдириб тугатиб бўлмайди, тушунтириш ҳам амри маҳол – фақат ҳис қилибгина моҳиятини англаш мумкин.
Ўзбекнинг тафаккур тарзини, руҳини бузишнинг энг осон йўли – ўзбек тилини, нутқини бузиш. Чунки тил билан тафаккур бир нарса-да. “Чанқоғингга ишон!” деган чулчутча бир ифода матбуотда роса урилганди. Энди янгиси чиқипти — “Коском” уяли алоқа тармоғи “Реал. Ўзингга ишон!” деб реклама беришга тушди. Сенсирашию қора кўзойнак таққан оч арвоҳдай бир одамнинг суратини ҳисобга олмасак, ҳар ҳолда, дурустдай — ҳар ким ўзига ишонса, иродали бўлса яхши-да. Аммо унинг негизида, бошқа ҳеч кимга (ҳатто ота-онангга ҳам!) ишонма, ўзгалар фикрини инобатга олма, ўз билганингдан қолма, деган қабиҳ бир маъно жо этилмаган, деб ўйлайсизми?
Ўзбекнинг боласи баъзи бировларнинг ўғил-қизлари сингари, ўн беш-ўн олти ёшида уйдан чиқиб кетиб, ўз билганича, яъни фақат ўзига ишониб, амалда эса ахлоқан бузуқ ҳаёт кечирадиганлардан эмас. Биз қураётган янги жамият ҳам, иншооллоҳ, бунақа жамият бўлмайди.
Бир ёқдан — асл ўзликка қайтмоқчимиз, бунинг бир шакли сифатида маҳалланинг ролини кучайтиришга уриняпмиз, “бир болага етти қўшни ота-она” деган мақолдаги етти қўшнини етти маҳалла қилиб ўзгартиришга ҳам рози бўляпмиз, бошқа томондан — маҳалламиздан кўп олисдагилар турли тили расво рекламалар, FМ радиоканаллари, бош-кети йўқ сериаллар, дискотека, интернет ҳамда бузуқ ғояли видеофилмлар орқали ҳар бир болага ўзбекка ёт дунёқарашни тиқиштиришга уриниб ётибди. Яшириб нима қиламиз, кўзлаган ниятига ҳийла ҳам етиб қолди. Шу ўринда аксар оммавий ахборот воситаларида урф бўлган бемаъни бир таомилга муносабат билдириб ўтсак. Истаган газета ё журнални олиб қаранг: охирги саҳифада бирон эълон ё реклама босиладиган бўлса, муҳаррирнинг имзоси ундан аввалроқ қўйилади – буёғига мен жавобгар эмасман, дегани бу. Ҳақиқатан ҳам, кейинги матн тамоман бошқа: ўқишга тил келишмайди, жумлалар ғирт ажнабийча. Телевидениеда эса аҳвол бундан ҳам баттар. У энг оммавий, қудратли ахборот воситаси бўлиш билан бирга, энг оммавий, кўп қудратли тилбузар қуролга айланаяпти. Жумладан, ўзбек тилида сенсираб муомала қилиш айнан ўзбек телевидениесида берилаётган ҳисобсиз сериаллару рекламалар касрига кучайиб боряпти. Бизнингча, газета-журнал бўладими, ё радио-телевидениеми, бундан қатъи назар, ОАВ орқали берилаётган ҳар бир нарса лоақал тил нуқтаи назаридан бенуқсон чиқиши шарт ва бунга унинг муҳаррири албатта масъул бўлиши лозим. Шу кунларда “шаҳар бедарвоза эмас” деган матални қўллашга хўп ружу қўйганмиз, ҳар гал унга турли кўчма маънолар ҳам берамиз. Аммо ажабки, ўзбек тилининг дарвозаси йўқдай – хоҳлаган одам хоҳлаганича бетутуруқ жумла тузиб, матбуотга опчиқадиган бўлиб қолди. Ҳали рус тилига хос, ҳали инглизча тарзда тузилган жумлалар, иборалар…
Албатта, ўзга эллар билан алоқа қиламиз ва бу жараён тобора кенгайиб бораверади. Зеро тараққиёт мулоқот орқали юз беради. Эндиги гап — ана шу алоқани ўзимизга мувофиқ бир шаклга солишда, ўзбекча тарзга келтиришда, дуч келган нарсани ўшандай ҳолича ола бермасдан, мундоқ мулоҳаза қилиб ҳам кўришда. Онангни отангга бепардоз кўрсатма, дейдилар. Ахир, ўзингиз ўйланг: юзингда кўзинг борми демасдан сенсираб, “НАТС” Миянгга озиқ бер!” деб топшириқ юкласа! Ёки одамдан катта ҳарфлар билан “Чёрний ТВИХ. Танаффус қил!” деб буюришларига нима дейсиз? Бор-йўғи тўртта сўзни учта тилда ёзиб, ўзбек маърифатини остин-устин қилганлардан ўргилиб қўйдим. Нима, реклама ўтса, ҳисобми? Рекламада аввало маданият бўлиши керак. Бусиз таъсири сусаяди. Чет элларда буйруқ-топшириқ шаклидаги ундов реклама аллақачон оёқдан қолган, савияси паст нарса ҳисобланади. Уларда истеъмолчи – сотувчининг подшоҳи, сотувчи — истеъмолчининг мулозими. Харидорга пўписа билан, сенсираб буйруқ қилинмайди, балки таъзиму тавозе билан таклиф айтилади. “Қорнинг очдими? “Сабо”дан баҳра ол!” cингари “ғамхўрлик”ка, “Камолот – сенинг ҳаракатинг!” ёки “ЎзЛиДеп – сенинг партиянг” каби кўрсатмаларга кўникиб қолгандаймиз. Шунақа ўдағайлаш ўрнига бироз мулойимроқ, сал одамшавандароқ қилиб “сиз” шаклини қўлласак, масалан, “Азизлар, ўзингизни, ўз уйингизни ўзингиз асранг!” десак, кимнинг асакаси кетади? Билъакс, таъсири яхшироқ ҳам бўлади.

Байт:
Сен азиз этган кишини ҳеч киши хор айламас,
Сен агар хор айласанг, ҳар қайда борса – хордур…

Ўзимизни ўзимиз хор қилмайлик. Бир-бирига сенсираб мурожаат қилгани билан билан ҳеч ким илғор бўлиб қолмайди. Дунё борган сари янгиланиб, йил сайин тезроқ глобаллашиб боряпти. Бу улкан жараёндан четга туришнинг иложи йўқ, унақа қилган ютқизади. Аммо бир масала бор — минг йиллик миллий тарихга, бетимсол маънавий маданиятга эга ўзбекнинг қай хислатию фазилати оммалашиб, нимаси умумжаҳон мулкига айланади? Бу – биргина биз эмас, айни шу кунларда барча миллат кишилари онгу шуурини банд қилиб турган улкан бир масала. Ўзбек халқининг дунёдаги барча эллар ибрат олса арзийдиган урфу удумлари бисёр. Такаббурликка берилмаган ҳолда дангал айтадиган бўлсак, муомала маданиятида ўзбекнинг олдига тушадиган халқ йўқ.
Танишу нотаниш кишиларнинг бир-бирига эҳтиром билан сизлаб муомала қилиши ҳам ана шундай ажойиб таомилларимиздан бири. Биз уни бошқаларга ҳам улги қилибгина иззат топамиз, ундан воз кечиб, сенсирашиб эмас.
Мавзуимизга қайтайлик. Яхши гап билан илон инидан чиқади, ёмон гап билан қилич қинидан, деган мақолимиз бор. Яна айтадиларки, сиз ҳам бир оғиздан чиқади, сен ҳам. Бу — оталар сўзи. Улар ўзбек халқининг тийнати қандайлигини кўрсатади. Ўзбекнинг руҳиятини теран билган Ғафур Ғулом ҳам шуни кўзда тутиб, ўз шеърида “Бир оғиз ширин сўз – нондек арзанда” деб ёзган эди. Шундай экан, майли, буғдой нонингиз ўзингизга сийлов, аммо буғдой сўзингизни дариғ тутманг, рекламага ружу қўйган бойбаччалар!

«Ҳуррият» газетасида босилган.
Манба: www.ziyouz.com

Zuhriddin Isomiddinov
SIZMI YO SEN?

Bizning boshqa ko‘p ellardan bir farqimiz shuki, sizlab gaplashamiz. Boshqalar umrida endi ko‘rib turgan, buning ustiga yoshi katta odamga ham sensirab muomala qilsa, biz o‘zimizdan kichiklarga, hatto notanish yosh bolaga ham siz deb gapiramiz. Qonimizga singgan-da. Buning tarixiy sabablaridan biri shuki, o‘zbek elida ulug‘lar bisyor. Avvalo shuning uchun ham biz ularni sizlaymiz. Axir ro‘paradagi shu notanish odam ehtimol said yo to‘radir — kim biladi? Beklarning, xonlar, mir va mirzolarning, sho(h)larning avlodi ham oramizda bisyor. Qay bir bobosi bek o‘tgan, xon o‘tgan, sultonu amir bo‘lib, shoh bo‘lib o‘tgan kishilarning hurmatini joyiga qo‘ygimiz keladi. Ularning ajdodi Allohning yerdagi soyasi sanalgan. Shunday ekan, bu zotlarni hurmatlashni ham farz bilamiz.
Oilada yangi mehmon — farzand dunyoga kelsa, unga kitob ko‘rib ot tanlanadi, ya’ni Qur’onda keltirilgan ismlardan biri qo‘yiladi. Qur’on — Allohning so‘zi. Ismi sharifini Alloh taolo zikr etgan bola nechun aziz bo‘lmasin? Yana Olloqul, Xudoyberdi, Abdulqodir, Muhammadqul, Hojimurod kabi yuzlab ism egalari bor. Ularni hurmatlab, sizlab murojaat qilmaslik ham shakkoklik tuyiladi. O‘g‘illar ichida Boboqul, Otabek, Tog‘aymurod, Dadamirza…, qizlar orasida esa Onaxon, Momoqiz, Bibinorlar ham kam emas. Ba’zi olimlar bunday ismlarning kelib chiqishini oilaviy shajaraga bog‘lashadi. Chunonchi, birov o‘g‘liga otasi yo bobosining otini (Toshpo‘lat) qayta qo‘ydi, deyaylik. Ammo “hov Toshpo‘lat!”, deb chaqira olmaydi, bunday qilsa, marhum otasining ruhi ozor topadiganday tuyiladi, shuning uchun otasining ismida bo‘lgan o‘g‘liga “Ota!” (Otajon, Otabek) deb murojaat qiladi. Demak, Otabek degan ism zamirida shu odamning otasi nomi bor, “Enaxon” deydi, aslida esa bu farzandi arjumandning ismi shu kishilarning onasi yo buvisi bilan bir xil, qulog‘iga onasi yo buvisi singari Sora yo Halima… deb azon aytilgan. Shuning uchun ularga yumshoq gapiriladi, so‘kib haqoratlanmaydi.
Ayrim viloyat odamlari hatto o‘z bolalarini ham sizlaydi: “O‘g‘lim, siz shu ishni peshingacha bitirib qo‘ying” deydi, qizini-ku, qo‘yavering – “Ona qizim”, “Poshsha qizim” deb boshiga ko‘taradi. Negaki, bir xirmon bug‘doyning barakasi bitta donda bo‘ladi, shuning uchun har bir donani uvol qilmaslik kerak degan udumimiz bor. Shu singari, saidu to‘ralar yurti bo‘lgan bu el farzandlarida — aynan mana shu qizimiz yoki bu o‘g‘limizda payg‘ambarimiz ruhi pokining bir qatrasi qayta huvaydo bo‘lgan esa, ne ajab? Ezgu niyat bilan o‘g‘lingizga Qosimjon deb payg‘ambar o‘g‘li ismini, qizingizga Oyshaxon deya Oyisha onamiz otini qo‘ygansiz-ku?” Xullas, shu kabi talay sabablarga ko‘ra ham xalqimiz ko‘proq sen emas, siz deydi. “Sen boshla” deyish o‘rniga “o‘zlaridan bo‘lsin”, “anovi aytdi” emas, “u kishi aytdilar” kabi. Bir-birimizni ulug‘laymiz, izzat qilib boshga ko‘taramiz. Tanishlarga ehtirom-ku, o‘z-o‘zidan, ammo notanish bo‘lsa, hurmat izhori yana ortadi. Bir-birimiz bilan ko‘rishib qolsak, qo‘l ko‘ksimizda, bosh egib, ta’zim bajo etamiz. Qo‘shqo‘llab so‘rashib, kaftimizni yuzga surtamiz – bu, ba’zilar o‘ylaganday, duoi fotiha emas, tavofning erkaklarga xos shakli. Umuman, har bir kishiga inson deb qarash, uning odamligini ulug‘lash o‘zbekka ayricha ravishda xos. Bir qarashda “mayda” bo‘lib tuyilgan ana shunday xususiyatlar majmui o‘zbek xalqining mentalitetini hosil qiladi. Ularning qay biri kamaysa yo buzilsa o‘zbekning fitrati fatorat topa boradi. Shuning uchun ham el o‘z udumlarini, urf-odatlarini avvaylab asraydi, aziz tutadi, irimlar chiqarib bo‘lsa ham, yanglishganlarni to‘g‘ri yo‘lga qaytaradi, maqol-matallar, naqlu ertaklar to‘qiydi, dostonlar aytadi, yumshoqqina qilib (buyam o‘zbekka xos-da), dakki beradi. Eng qadimgi dostonimiz qahramoni Alpomish musofir yurtda birov uning qadriga yetmagan chog‘da “har kim o‘z elida bekmi, to‘rami” degani ham o‘zgalarga dashnom-ku, aslida…
Oddiy bir misol. Metroga tushsangiz, har bir vagon eshigiga “Iltimos, suyanmangiz” degan muloyim kalom bitilganini ko‘rasiz. Ostidagi “Ne prislonyatsya” degan taqiq esa taqillab ko‘zga uriladi. Shuginaning o‘zi ikki xil dunyoqarash, ikki xil mentalitet farqini ayon ko‘rsatib turibdi. Bu daromadi gaplardan muddao nima ekan, dersiz. Alpomish bobomiz aytganiday, loaqal o‘z elimizda bek bo‘laylik, to‘ra bo‘laylik, bir-birimizni “moda” uchun sensirashib yurmaylik, bunisi endi shart emas, demoqchimiz. Boshqa xalq vakillari otasi yo bobosi tengi, buning ustiga notanish odamni ham sensirab, qolmishiga so‘kinib gaplashsa, bu ularning ishi, boringki, milliy xususiyati ham bo‘la qolsin. Ammo nega bizlar — qadim va ulug‘ o‘zbek xalqining vakillari, ko‘p ming yillik madaniyatu ma’naviyat vorislari bo‘laturib, o‘zaro muomalani boshqalardan o‘rganishimiz, ularga taassub qilishimiz kerak ekan? Koshkiydi, bu ibrat biznikidan madaniyroq, chiroyliroq bo‘lsa! …Sochi bo‘yniga chulg‘angan bir qizgina (keyin ma’lum bo‘ldiki, yigit ekan) noz uyquda. Soat qo‘ng‘irog‘i chalinadi. U apil-tapil o‘rnidan turib, yuzini ham yuvmay ko‘chaga otiladi-da, allaqaysi muyilishga borib, soatiga qarab birovni kuta boshlaydi. Bir mahal nima uchundir velosipedini minish o‘rniga orqalab olgan yana birovi shu yerga kelib qoladi. — Hamma qaerda? – deb so‘raydi chilvirsoch yigit (Na salomu na alik!). — “F1”da! — deydi unisi va allanima esiga tushganday, velosiped hamon yelkasida, chopqillab orqasiga qaytadi. Tavba, u nima dediyu bunisi nima deb javob qaytardi, tushungan kishi bo‘lsa — aytsin.
O‘zbek tilida birov boshqa odamdan “falonchi qani” yo “boshqalar qaerda” deb so‘rashi mumkin, ammo “hamma qaerda” deyish mumkin emas, o‘zbek bunaqa deb gapirmaydi. So‘zi o‘zbekcha bo‘lsa-da, o‘zi o‘zbekcha emas bu ifodaning. Avvalida “F1” o‘zi nima – shuni tushunolmay hayron qoldik. Keyin ma’lum bo‘ldiki, qimorning “svejiy”si chiqipti. Farqi – bu “ishonchli o‘yin” ekan. Uyida o‘zbekcha gaplashmaydigan madaniylardan biri chiqib, “F1” — ishonchli o‘yin! Sen ham ishtirok et!” deb qistalang qiladi. Hov uka, ehtimolki mening yoshim sening otang qatori bo‘lsa. Nega meni sensirayapsan? Televizor qarshisida katta buvangu katta buving tengilar ham o‘tiribdi… va umuman, odamlarni sensirash qaysi quyushqonga sig‘adi o‘zi? Lotoreya chiqarib — qimor uyushtirib boyimoqchi ekansan, nimayam derdik, hozircha shundoq bo‘lib turibdi, ammo nega endi hammani bepisand sensiraysan, kim senga bunchalik axloqsizlikka izn berib qo‘ydi?.. Yana turib-turib o‘zingga tasalli berasan kishi — ha endi, bir xato o‘tsa-o‘tibdi-da, qo‘yaver, seni qizishtirgan narsalarning qay biri o‘nglanib, qaysi biri tuzalar edi, deysan.
Metroga tushasan, vagonga kirishing bilanoq “Sarkor” provayderining reklamasiga ko‘zing tushadi, bir azamat ko‘rsatkich barmog‘ini naq peshonangga to‘pponchaday o‘qtalib, “Ti – sarkorovets!” deb turibdi. Ajab, masalan men “Sarkorovets” emasman, xo‘sh, nima qilay endi? Bor ana, “Sarkorovets” bo‘lsam ham… nega sensiraysan? Taajjubki, keyingi paytda, kimlarga taqlid qilib bo‘lsa ekan, ommaga sensirab muomala qilish ommaviy tus oldi. Ehtimol, buni o‘zaro yaqinlik uyg‘otib, yotsirashni yo‘qotadigan, yangi zamonning tezkor ruhiga, shu kunda moda bo‘layotgan g‘arbcha demokratiyaga ham mos keladigan yangilik, deyishar. Balkim. Ammo boshqa narsa boy beriladi – o‘zbek tilidagi nutqda bora-bora o‘zbekning ruhi sezilmay qoladi, haligiday reklamalar tufayli esa ona tilimizning joni – milliy o‘ziga xosligi yo‘qoladi. Ori rost, xalqqa sen deb muomala qilish o‘zbeklarda mutlaqo yo‘q emas. H. Olimjonning “Qo‘lingga qurol ol!”, E. Vohidovning “Erkin o‘g‘lingman, qabul et, O‘zbegim, jon o‘zbegim!”, A. Oripovning “Ona xalqim, sen o‘zing buyuk…” kabi misralari bunga misol. Lekin bu holatda butun xalqqa yalpi murojaat bor, uning har bir a’zosini ko‘zda tutib, lotoreyaga chorlash kabi o‘rinlarda esa marhamat qilib, sizlab gapirish lozim. Ko‘rasizmi, til naqadar nozik, naqadar murakkab voqelik! Uni hech bir formula yoki algoritmga sig‘dirib tugatib bo‘lmaydi, tushuntirish ham amri mahol – faqat his qilibgina mohiyatini anglash mumkin. O‘zbekning tafakkur tarzini, ruhini buzishning eng oson yo‘li – o‘zbek tilini, nutqini buzish. Chunki til bilan tafakkur bir narsa-da. “Chanqog‘ingga ishon!” degan chulchutcha bir ifoda matbuotda rosa urilgandi. Endi yangisi chiqipti — “Koskom” uyali aloqa tarmog‘i “Real. O‘zingga ishon!” deb reklama berishga tushdi. Sensirashiyu qora ko‘zoynak taqqan och arvohday bir odamning suratini hisobga olmasak, har holda, durustday — har kim o‘ziga ishonsa, irodali bo‘lsa yaxshi-da. Ammo uning negizida, boshqa hech kimga (hatto ota-onangga ham!) ishonma, o‘zgalar fikrini inobatga olma, o‘z bilganingdan qolma, degan qabih bir ma’no jo etilmagan, deb o‘ylaysizmi?
O‘zbekning bolasi ba’zi birovlarning o‘g‘il-qizlari singari, o‘n besh-o‘n olti yoshida uydan chiqib ketib, o‘z bilganicha, ya’ni faqat o‘ziga ishonib, amalda esa axloqan buzuq hayot kechiradiganlardan emas. Biz qurayotgan yangi jamiyat ham, inshoolloh, bunaqa jamiyat bo‘lmaydi. Bir yoqdan — asl o‘zlikka qaytmoqchimiz, buning bir shakli sifatida mahallaning rolini kuchaytirishga urinyapmiz, “bir bolaga yetti qo‘shni ota-ona” degan maqoldagi yetti qo‘shnini yetti mahalla qilib o‘zgartirishga ham rozi bo‘lyapmiz, boshqa tomondan — mahallamizdan ko‘p olisdagilar turli tili rasvo reklamalar, FM radiokanallari, bosh-keti yo‘q seriallar, diskoteka, internet hamda buzuq g‘oyali videofilmlar orqali har bir bolaga o‘zbekka yot dunyoqarashni tiqishtirishga urinib yotibdi. Yashirib nima qilamiz, ko‘zlagan niyatiga hiyla ham yetib qoldi. Shu o‘rinda aksar ommaviy axborot vositalarida urf bo‘lgan bema’ni bir taomilga munosabat bildirib o‘tsak. Istagan gazeta yo jurnalni olib qarang: oxirgi sahifada biron e’lon yo reklama bosiladigan bo‘lsa, muharrirning imzosi undan avvalroq qo‘yiladi – buyog‘iga men javobgar emasman, degani bu. Haqiqatan ham, keyingi matn tamoman boshqa: o‘qishga til kelishmaydi, jumlalar g‘irt ajnabiycha. Televidenieda esa ahvol bundan ham battar. U eng ommaviy, qudratli axborot vositasi bo‘lish bilan birga, eng ommaviy, ko‘p qudratli tilbuzar qurolga aylanayapti. Jumladan, o‘zbek tilida sensirab muomala qilish aynan o‘zbek televideniesida berilayotgan hisobsiz seriallaru reklamalar kasriga kuchayib boryapti. Bizningcha, gazeta-jurnal bo‘ladimi, yo radio-televideniemi, bundan qat’i nazar, OAV orqali berilayotgan har bir narsa loaqal til nuqtai nazaridan benuqson chiqishi shart va bunga uning muharriri albatta mas’ul bo‘lishi lozim. Shu kunlarda “shahar bedarvoza emas” degan matalni qo‘llashga xo‘p ruju qo‘yganmiz, har gal unga turli ko‘chma ma’nolar ham beramiz. Ammo ajabki, o‘zbek tilining darvozasi yo‘qday – xohlagan odam xohlaganicha betuturuq jumla tuzib, matbuotga opchiqadigan bo‘lib qoldi. Hali rus tiliga xos, hali inglizcha tarzda tuzilgan jumlalar, iboralar…
Albatta, o‘zga ellar bilan aloqa qilamiz va bu jarayon tobora kengayib boraveradi. Zero taraqqiyot muloqot orqali yuz beradi. Endigi gap — ana shu aloqani o‘zimizga muvofiq bir shaklga solishda, o‘zbekcha tarzga keltirishda, duch kelgan narsani o‘shanday holicha ola bermasdan, mundoq mulohaza qilib ham ko‘rishda. Onangni otangga bepardoz ko‘rsatma, deydilar. Axir, o‘zingiz o‘ylang: yuzingda ko‘zing bormi demasdan sensirab, “NATS” Miyangga oziq ber!” deb topshiriq yuklasa! Yoki odamdan katta harflar bilan “Chyorniy TWIX. Tanaffus qil!” deb buyurishlariga nima deysiz? Bor-yo‘g‘i to‘rtta so‘zni uchta tilda yozib, o‘zbek ma’rifatini ostin-ustin qilganlardan o‘rgilib qo‘ydim. Nima, reklama o‘tsa, hisobmi? Reklamada avvalo madaniyat bo‘lishi kerak. Busiz ta’siri susayadi. Chet ellarda buyruq-topshiriq shaklidagi undov reklama allaqachon oyoqdan qolgan, saviyasi past narsa hisoblanadi. Ularda iste’molchi – sotuvchining podshohi, sotuvchi — iste’molchining mulozimi. Xaridorga po‘pisa bilan, sensirab buyruq qilinmaydi, balki ta’zimu tavoze bilan taklif aytiladi. “Qorning ochdimi? “Sabo”dan bahra ol!” singari “g‘amxo‘rlik”ka, “Kamolot – sening harakating!” yoki “O‘zLiDep – sening partiyang” kabi ko‘rsatmalarga ko‘nikib qolgandaymiz. Shunaqa o‘dag‘aylash o‘rniga biroz muloyimroq, sal odamshavandaroq qilib “siz” shaklini qo‘llasak, masalan, “Azizlar, o‘zingizni, o‘z uyingizni o‘zingiz asrang!” desak, kimning asakasi ketadi? Bil’aks, ta’siri yaxshiroq ham bo‘ladi.

Bayt:
Sen aziz etgan kishini hech kishi xor aylamas,
Sen agar xor aylasang, har qayda borsa – xordur…

O‘zimizni o‘zimiz xor qilmaylik. Bir-biriga sensirab murojaat qilgani bilan bilan hech kim ilg‘or bo‘lib qolmaydi. Dunyo borgan sari yangilanib, yil sayin tezroq globallashib boryapti. Bu ulkan jarayondan chetga turishning iloji yo‘q, unaqa qilgan yutqizadi. Ammo bir masala bor — ming yillik milliy tarixga, betimsol ma’naviy madaniyatga ega o‘zbekning qay xislatiyu fazilati ommalashib, nimasi umumjahon mulkiga aylanadi? Bu – birgina biz emas, ayni shu kunlarda barcha millat kishilari ongu shuurini band qilib turgan ulkan bir masala. O‘zbek xalqining dunyodagi barcha ellar ibrat olsa arziydigan urfu udumlari bisyor. Takabburlikka berilmagan holda dangal aytadigan bo‘lsak, muomala madaniyatida o‘zbekning oldiga tushadigan xalq yo‘q.
Tanishu notanish kishilarning bir-biriga ehtirom bilan sizlab muomala qilishi ham ana shunday ajoyib taomillarimizdan biri. Biz uni boshqalarga ham ulgi qilibgina izzat topamiz, undan voz kechib, sensirashib emas. Mavzuimizga qaytaylik. Yaxshi gap bilan ilon inidan chiqadi, yomon gap bilan qilich qinidan, degan maqolimiz bor. Yana aytadilarki, siz ham bir og‘izdan chiqadi, sen ham. Bu — otalar so‘zi. Ular o‘zbek xalqining tiynati qandayligini ko‘rsatadi. O‘zbekning ruhiyatini teran bilgan G‘afur G‘ulom ham shuni ko‘zda tutib, o‘z she’rida “Bir og‘iz shirin so‘z – nondek arzanda” deb yozgan edi. Shunday ekan, mayli, bug‘doy noningiz o‘zingizga siylov, ammo bug‘doy so‘zingizni darig‘ tutmang, reklamaga ruju qo‘ygan boybachchalar!

«Hurriyat» gazetasida bosilgan.

Manba: www.ziyouz.com