Отам бу ҳикоясини бошлаган вақтда менинг вужудимни қўрқув ўраб олар эди-да, ичимдан: «Мени ҳам шундай жинларга йўлиқтирма», деб тангрига ёлбориб қўяр эдим…

Абдулла Қодирий
ЖИНЛАР БАЗМИ

Отам бу ҳикоясини бошлаган вақтда менинг вужудимни қўрқув ўраб олар эди-да, ичимдан: «Мени ҳам шундай жинларга йўлиқтирма», деб тангрига ёлбориб қўяр эдим.

Кеча холам бизнинг уйга меҳмон бўлиб келган эди. Кечаси ошдан кейин отам, ойим, холам учовлари чой ичишиб ўлтирар ва ўтган-кетгандан сўзлашар эдилар. Сўз айланиб келиб яна ўша жинлар, парилар, девлар тўғрисида тўхтади. Отам бўлса ўзи кўрган «жинлар базими»ни сўзлашдан яна тийилолмади. Отамнинг бу ҳикояси, юқорида сўзлаганимча, менинг учун ортиқча ваҳимали бўлганидан дарров ўрнимга кириб, кўрпамга бурканиб ётиб олдим. Отам менга бир кулиб қаради-да, «жинлар базими»дан сўз очди:

— «Янги уйланган вақтларим эди. Тириклик билан овора бўлиб, боғнинг поясига ўз вақтида қаролмадим. Бир ким пайт топиб боққа бордим, ток жуда ҳам ўсиб кетган, бардидан[1] ҳатто икки қаричгача ўсиб чиққан эди. Шунинг учун ишкомларни шитоброқ тиккайтиришга тўғри келар эди. Боққа бора бошлаганимнинг тўртинчи куни кечаси бир оз ёмғир ёғиб чиқди. Гўё ёмғирни кутиб турган токлар яна ҳам ўсиб кетдилар, шўралар барди устига энгашиб, ишком устига олмаганим учун гўё мендан аразлагандек кўринар эдилар. Мен нима бўлса ҳам поя ишини бугун битирмоқчи бўлдим. Эртага токни очмасам, ҳам ўзим учун, ҳам ток учун жабр қилған бўларман, деб ўйладим.

Истакни[2] озроқ олган эканман. Охирпешин[3] вақтига истак тамом бўлиб қолди. Истак учун бозорга борай десам бир ишкомгина ямоқ қолди, ундан кейин бозордан қайтиб чиққунча кеч ҳам бўлади. Нима қилиш керак? Узоқ ўйлаб турмай, тут, қайрағоч ва тол каби дарахтлардан истак чилпидим. Чилпиган истакларни йиғиштиргунча ҳам бир чой қайнар вақт ўтди. Истакларни белбоғимга қистириб ишкомга кирдим. Қош қорайиб, қоронғи тушган пайтда аранг поя ишидан қутулдим. Юз-қўлларимни ювиб, салла-чопонимни кийганимда обдон қоронғи босган эди. Боғ ишлагани келган қўшнилардан ҳеч бириси қолмаган, ҳамма шаҳарга жўнаб кетган, кўчада чигирткаларнинг чириллаши, қурбақаларнинг қуруллашидан бошқа товуш йўқ эди.

Мен боғдан чиққанда хуфтон бўлмаса ҳам шунга яқинлашиб қолган эди. Қоронғида туртиниб-суртиниб йўлга тушдим». Отам холамга хитобан деди:

— «Сиз биласиз, бизнинг боғнинг тевараги қуюқ дарахтлик майдонлар билан ўралган. Катта кўчага тезроқ чиқиб олиш учун мен шу майдонлардан юрдим. Майдон ниҳоятда қоронғи ва ваҳимали эди. Лекин мен қоронғида бепарво борар эдим, ёлғиз қоронғида туртиниб қийналар эдим. Катта кўчага чиқиб олмоғим учун орада биттагина Ҳамдам хумдончининг чакалаги қолди».

Отам ҳикоясини шу ерга келтириб тақагач, мен кўрпамга яхшироқ бурканиб олдим. Отам сўзида давом этди: — «Бир-икки қадам Ҳамдам хумдончининг майдонига томон юрдим… Йироқдан келган ёруғликни сезиб, теварагимга қарадим-да, ҳайрон бўлиб қолдим… Қаршимдаги майдондан ўткир нур шарпаси тушар эди. Бугина эмас, кишиларнинг чағир-чуғур сўзлашиб кулушлари, гижданг-гижданг билан чилдирма, ора-чора дутор, танбур, ғижжак каби созларнинг заиф, аммо юракни қитиқлайтурган товушлари эшитилар эди.

Мен тонг қотиб бир неча вақт туриб қолдим. Дарҳақиқат, бойқушлар уяси бўлган бир вайронада бундай воқеанинг юз бериши кишини албатта ҳайрон қилар эди. Ҳолбуки, мен шу кун эрталаб ҳам бу майдондан ўтган эдим. Бу ерда бирор зиёфат бўлатурган бўлса, эрта билан унинг бир асари кўринар эди. Ёш-яланглар кундуз куни ҳаракат қилганлар-да, хара-кўчалар[4], деб фикримдан ўтказдим.

Мен базм бўлаётган майдон орқали ўтмоқчи бўлиб, девор наҳрасидан[5] ошиб тушдим… Ўҳ-ҳў-ў-ў, майдон ичи кундузгидек ёруғ, дарахт шохларига чироқлар осилган, ерларга ипак гиламлар ёзилган. Бир чеккага катта оқ самоворлар қўйилган, бир тарафда катта қозонлар қурилган, жаз-биз давом этар эди. Майдоннинг ўрта ерида юз чоғлиқ ёш-қари кишилар қуршалиб ўлтириб, дутор, танбур, чилдирма, ноғоралар чалиб базим қилар эдилар.

Шу чоқда бир киши олдимга югурди ва базмдагиларга қичқириб:

— Мана, Ўсар ака ҳам келди! — деди.

Базмдагиларнинг ҳаммалари ҳам менга қарадилар.

— Келинг, келинг Ўсар ака, поядан қутулдингизми? — дейишдилар.

Ўша онда уларга нима деб жавоб берганимни ҳозир эслаёлмайман, чунки жуда ҳам гарангсиган эдим.

Улар мени ўз ихтиёримга қўймай, судраб, тортиб тўрга чиқардилар. Одатда мажлисга кириб ўлтиргандан кейин фотиҳа ўқилар эди. Бироқ уларнинг ҳар турли савол ва муомалалари билан овора боииб, фотиҳа ўқиш ҳам ёдимдан чиққан. Бир оз эсимни йиғиб олгандан кейин мажлисдагиларни кўздан кечириб чиқдим. Кўпларини қайси жойдадир кўргандек бўламан… Аниқлаб қарасам умримда кўрмаган-танишмаган ёт кишиларга ўхшайдилар. Фақат уларнинг мен билан худди танишларча муомала қилишлари, отимни атаб чақиришлари, қилган ишларимни сўраб, ҳатто бояги истак чалпиб юрганимни билишлари — мени жуда ҳам ажабга қолдирган эди.

Орадан кимдир, билмадим, ғолибо мажлиснинг бошлиғи бўлса керак:

— Ўсар акамга дастурхон ёзилсин! — деди.

Тўрда ўтирганлардан яна бириси унга қарши чиқди:

— Илгари бир базм қилиб олайлик, сўнгра дастурхонга ҳаммамиз баравар қараймиз! — деди ва менга юзини ўгириб:— Сиз ҳам базмни соғиниб қолгандирсиз. Илгари базм қилайлик-а? — деб сўради.

Менинг қорним оч бўлса ҳам, меҳмонлигим важҳидан унинг фикрига қўшилишдан бошқа чорам йўқ эди.

Созандалар созларини тўғрилай бошладилар. Созлардан танбур, дутор, ғижжак, рубоб, чанг, най ва даф кабилар менга таниш бўлсалар ҳам, яна мен кўрмаган ва билмаган бир қанча созлар ҳам бор эди. Созлар созландилар, бир хил босиқ оғир машқ чалина бошлади.

Машқ сиҳрлик эди… Мен ерга сингиб кетарлик даражада эзилмоқда, асирланмоқда, ичимдан бир тўлқин келиб ўзимни қаерга ураримни билмай энтикмакка бошладим. Созандалар ҳамон ҳалиги босиқ машқни секин-секин авжга чиқариб бордилар… Ахир чидаб туролмадим, пиқ-пиқ йиғлай бошладим. Нега ва нима учун йиғлар эдим, буни ўзим ҳам билмайман. Узоқ йиғладим. Ниҳоят машқ битди. Битди, лекин мени ҳам ўзи билан бирга битирди. Икки тегирмон тоши орасида янчилган кишидек мажруҳ эдим. Қимир этгали мажолим йўқ эди. Кўзимни очдим. Мажлисдагиларнинг барчаси ҳам гўё бир кўздан менинг ҳолимга кулиб қараб турар эдилар. Мен ўз ҳолимдан уялиб ерга боқдим.

Созлар яна иккинчи машқни чалиш учун тайёрланар эдилар. Лекин мен ҳалигидек машқни эшитишдан безор бўлган эдим. Юрагим гуп-гуп уриб қолди. Боягидек машқдан яна бирини тингласам эҳтимол ажалимдан бурун ўлар, ер билан яксон бўлар эдим.

Иккинчи машқ бошланди. Машқ бошланиши билан бутун вужудимга ҳаёт суви югурди. Ўзимда аллақандай бир лаззат ҳис қилдим. Машқ ғоятда шодликли эди. Бу ниашққа не деб исм беришни билмайман.

Шу вақт ўртага ўн беш-ўн олти ёшлик бир қиз келиб кирди. Унинг сочлари жингила-жингила, юз ва кўзлари дўндуқ, устида яшил бахмалдан бурма қилиб тикилган чиройли делвагай кийими бор эди. Бир неча қадам чалишиб ўртада юрган эди, оёғидағи қўнғироқлари жинғираб кетди. Қиз машқ билан баравар ўйнай бошлади.

Машқ давом этар, гўё нафис соз товушининг ели ўйинчи қизни ғайри ихтиёрий бир ҳаракатга келтирарди. Дунёга бир шодлик, бир руҳ ёғади, гўёки ўликлар тириларлар, ерлар силкинарлар, тоғ-тошлар куларлар, юлдузлар учарлар, дарахт шохлари титрагандек бўларлар.

Ахир шодликларим юрагимга сиғмади. Ўз эрким билан эмас, аллақандай бир куч ўтирган жойимдан турғузиб юборди. Қизнинг ёнига кириб мен ҳам ўйнаб кетдим».

Ойим билан холам ўзларини тутолмай кулиб юбордилар. Менинг бўлса кўз ўнгимга дадамнинг ўйнагандаги аҳволи келиб тўхтагандек бўлди.

Дадам давом этди:

— «Шундай, мен ўйнай бошладим. Нима бўлса ҳам қиз билан бирдек ўйнамоққа тиришаман. Қиз мен билан бир оз ўйнаб тургандан кейин ўртадан чиқиб бир четга кетди. Лекин мен ўйинни тўхтатмадим, тўхтатиш хотиримга ҳам келмаган эди. Кишилар қарс уриб турадилар ва мени масхаралагандек қийқириб, оғиз-бурунларини қийшайтирадилар, лекин мен уларга парво қилмай, ўйинни давом эттираман…

Бир вақт алланарсага туртиниб ерга йиқилдим. Ўзимни ўнглаб олиб яна ўйинга ҳаракат қилған эдим, тағин муккамча йиқилдим.

Бир қанча вақтдан сўнг ўнгланиб ўрнимдан турдим ва кўзимни очиб теварагимга қарадим…

Орада на кишилар, на созлар ва на бошқалар — ҳеч ким, ҳеч гап йўқ!.. Қоп-қоронғи майдон, бир ариқ ичида турибман…

* * *

Мен дадамнинг бу кўрган ҳодисасини муаллим афандига сўзлаган эдим, кулди:

— Ваҳима, хаёлат! — деди.

— Чиндан ҳам ваҳимми, ваҳим бўлса кишида қандай воқиъ бўлади? — деб сўраган эдим, афандим:

— Келаси жума болалар ўртасида бу тўғрида маълумот бераман, сен ҳам шу мажлисда ҳозир бўлсанг ваҳимнинг қандай воқиъ бўлишини билиб оласан! — деди.

Мен албатта жума куни мактабга бориб афандимиздан ваҳимнинг кишида пайдо бўлишини эшитаман. Вақтингиз бўлса жума куни сиз ҳам борингиз.

1. Барди — қамиш ўзагининг тагида ер бағирлаб ўсадиган барглари, уни ўриб келиб, токни ётқизиб қўндоқлагандан сўнг совуқ урмасин учун устига ёпилади.
2. Истак — тол, тут, қайрағочнинг бураб юмшатилган ингичка новдалари, уни ток бағазларини боғлашда осон ишлатилади.
3. Охирпешин — соат 4 лар атрофи, аср намозидан олдинроқ пайт.
4. Хара-кўча — бекорчи.
5. Наҳра — раҳна — деворнинг ўпирилган жойи.

БИР «ГЎЗАЛ ЁЗҒИЧ»
Баҳодир Карим
филология фанлари доктори

Ҳабибулла Қодирий «Отам ҳақида» китобида Абдулла Қодирийнинг «Жинлар базми» асари тўғрисида: «…бу ҳикоя дадамнинг айтишларича, 1916 йилда ёзилган. ­Лекин биринчи бор 1921 йилда «Шарқ чечаги» журналида босилади», деб маълумот беради. Бу болалар журнали маориф комиссарлигига қарашли бўлиб, биринчи сони ўша йил баҳорида «Болалар дунёси» номи билан ­чиққан. Иккинчи сонидан журналнинг номи «Шарқ чечаги», деб аталади. Унда Санжар Сиддиқ, Элбек, Чўлпон ва бошқалар фаолият юритади (Зиё Сайд. ­Танланган ­асарлар. Т., 1974, 84-бет). Жулқунбой унда «Жинлар базми» ҳикояси билан қатнашади.

Ҳозирда биз ўқиб юрган ҳикоя адибнинг қалами чархланган, ёзувчилик маҳорати ошган даврида ёзилгандек таассурот қолдиради. Аниқроқ айтганда, китобхонлар орасида оммалашган «Жинлар базми» 1936 йилги нусха асосида нашрга тайёрланган. Ҳикоянинг 1921 йилги журнал варианти қандай? Ундаги мазмун-моҳият кейинги нашрларда тўла сақланганми? Фарқлар — киритма ёки қисқартмалар, таҳрир, ўзгартишлари йўқми?

Тўғриси, ҳикоянинг болалар журналида босилган илк нусхасини излаб топишнинг имкони бўлмади. Аммо ўша санага яқин, яъни 1923 йили Элбек томонидан тузилиб, 1925 йилда босилган “Гўзал ёзғичлар” адабий тўпламига киритилган «Жинлар базми» 1936 йилги нусха билан қиёсланганида бир қанча фарқлар кўринди.

Ҳикоя ҳажми кейинги нусхада бир оз кенгайиб, боғдорчиликка тегишли атамалар, бир қанча реалистик тасвир унсурлари билан бойитилади. 1923 йилги нусхасида тасвирлар нисбатан содда. Унда қаҳрамоннинг боғдан чиқиб кетиш ҳолатлари, боғ атрофидаги майдон ва чакалакзор, «ўткир нур шарпаси»нинг кўриниши батафсил берилмайди; «Ҳамдам хумдончининг чакалаги», «Ҳамдам хумдончининг майдони» таъбирлари ҳам учрамайди. Демак, Абдулла Қодирий бадиий тасвирни теранлаштириш, воқеликка жон бағишлаш учун чакалакзор майдонни махсус ном билан атайди.

Икки нусхада бош қаҳрамон исми икки хил берилади. Аввалги нусхадаги «Тўғонбой ака»ни адиб кейинги нусхада «Ўсар ака»га ўзгартиради. Аслида ўз қаҳрамонлари учун оригинал исмлар қўядиган, исмларни персонаж табиатига мос сўзлатадиган Қодирий танлаган ҳар икки исм ҳам эътиборга моликдир. Чунки жинларга учраган одам аллақандай бир тўғонга, ғов-тўсиққа дуч келган бўлади. Шу маънода ҳикоя қаҳрамони учун «Тўғонбой» исми жуда мос келади. Адиб бу исм зиммасидаги юкдан қониқмайди чамаси, уни кейинги нусхада «Ўсар ака»га алмаштиради. Бизнингча, бошидан ўтган ҳодисани таъсирчан сўзлаётган киши мулоҳаза қилаётган, фикрий жиҳатдан ўсаётган одамдир.

Қиёсда ҳикоянинг «Шундай жинларга йўлиқтирма», деб қўяр эдим» гапига 1936 йилги нусхасида «Мени ҳам шундай жинларга йўлиқтирма», деб Тангрига ёлбориб қўяр эдим» тарзида бир-икки сўз қўшилгани кузатилди.

Ҳикоя сюжетига кўра, янги келган меҳмон олдига дастурхон ёзишдан аввал жинлар Тўғонбой акани биргаликда базм қилишга ундашади. «Мен ҳам кўнганлигимни билдирдим». Ушбу ризолик гап кейинги нусхада: «Менинг қорним оч бўлса ҳам, меҳмонлигим важҳидан унинг фикрига қўшилишдан бошқа чорам йўқ эди» кўринишига келади.

Ҳикоянинг икки нусхаси қиёсланганда «чоқда — ­вақтда, оғочлик —дарахтлик, кучсиз — заиф, юрак — кўнгил, ярали — мажруҳ, куч — мажол» каби кўплаб сўзлар, шунингдек, «оғочларға понарлар осилғон — дарахт шохларига чироқлар осилган», «чолғулар тўғриландилар — ­созлар созландилар», «борлиғимға иссиғлиқ югурди — вужудимга ҳаёт суви югурди» каби сўз ­бирикмалари таҳрир қилингани маълум бўлди.

Аслида, мадраса таҳсилини кўрган Абдулла Қодирий учун ўзбек адабий тилининг таркибида жуда фаол ишлатилган форсча ва арабча сўзлар борасида муаммо йўқ эди. «Гўзал ёзғичлар»даги «Жинлар базми» ва бошқа адабий манбаларда кўпроқ ўзак-негизи соф туркий сўзларни қўллаш тамойили сезилади. Бу тамойилга мажмуани тузувчи ­Элбек амал қилади. Зеро, тўплам «Тузгувчи» сўзбошида «…бу китобга кўпгина материаллари билан кирмак истаган Чўлпон, Боту, Жўлқунбой ва Вадуд Маҳмудий ва Саид Алихўжа каби ўртоқлардан, бу олинган нарсаларидаги бўлган қайси бир ўзгаришлар»и учун ўзини уялтирмасликларини сўрайди. Шунингдек, танланган матнларда «болаларнинг руҳиға қараб қайси бир ўзгаришлар» қилинганини ёзади.

Эътирофига кўра, Элбек сўзларни алмаштирган, бола руҳиятини инобатга олиб, таҳрирлар ҳам киритгандир. Бироқ ҳикоядаги «Тўғонбой ака» ёки «Ҳамдам хумдончи» каби номларга унинг дахл қилиши ишончсиз кўринади.

Албатта, ҳикояда жиддий ва жузъий ўзгаришлар бор. Лекин уни маҳкам ушлаб турган ўқ илдизи, яъни Тўғонбой акани жинлар авраши, дастурхон атрофига келганида чалғитиб, фотиҳа ўқишга йўл қўймагани ҳар икки нусхада деярлик бир хилда сақланади: «Улар мени ўз ихтиёримга қўймасдан судраб, тортиб тўрга чиқардилар. Одатда мажлиска киргач, фотиҳа ўқилур эди. Бироқ уларнинг турли сўроғ ва муомалалари билан овора бўлуб фотиҳа ўқуш ҳам эсимдан чиқибдир”. Маълумки, жин ва шайтон Оллоҳ номи зикр этилган жойда ўз амалларини бажара олмай қолади. Бу тушунчага доир мўътабар манбаларни Абдулла Қодирий жуда яхши билган. Иккинчидан, аввалги нусхада: «Мен боғдан чиқғонда хуфтон бўлуб қолғон эди», деган гапга кейинги нусхада «Қош қорайиб, қоронғи тушган пайтда аранг поя ишидан қутулдим. Юз-қўлларимни ювиб, салла-чопонимни кийганимда обдон қоронғи босган эди… Мен боғдан чиқғанда хуфтон бўлмаса ҳам шунга яқинлашиб қолған эди…” деб жузъий ўзгартириш киритади. Муаллиф воқелик юз берган вақтни жиндай олдинга — шом тарафга қараб суради. Шом билан хуфтон оралиғида эса жинлар базм қилади. Шайтонлар қуёш ботгандан то тун зулмати чўккунча қўйиб юборилиши ҳақида ҳадис бор. Тасвирга олинган ҳар бир деталга, ҳар бир сўзга жиддий эътибор берадиган ҳикоянавис ўз қаҳрамонини жинларга хуфтон билан шом орасида йўлиқтиради. «Тўғонбой ака» ҳикоясини: «Қоп-қоронғи майдон. Бир ариғ ичида ётибман…”, «Ўсар ака» эса: «Қоп-қоронғи майдон, бир ариқ ичида турибман…», деб тугатади. Адиб жинларнинг базм вақтига қўшимча равишда маконини ҳам асосли кўрсатади. Чунки жинлар «ариқ ичи» каби чуқур жойларда ҳам яшайди. «Гўзал ёзғичлар»да ҳикоянинг умумматни қуйидагича якунланади: «Мен отамнинг бу воқеасини муаллим афандига сўзлаган эдим, ишонмади. Қуруқ хаёл, деди. Шундан бери бу тўғрида бошим қотди.

— Чиндан ҳам бундай иш бўлардими? Ёхуд муаллим афандининг айтганларича қуруқ хаёлми?

1936 йилги нусхада якуни бир оз бошқача кўринишга эга: «Мен отамнинг бу кўрган ҳодисасини муаллим афандига сўзлаган эдим, кулди:

— Ваҳима, хаёлот! — деди.

— Чиндан ҳам ваҳимми, ваҳим бўлса кишида қандай воқеъ бўлади? — деб сўраган эдим, афандим:

— Келаси жума болалар ўртасида бу тўғрида маълумот бераман, сен ҳам шу мажлисда ҳозир бўлсанг, ваҳимнинг қандай воқеъ бўлишини билиб оласан! — деди.

Мен, албатта, жума куни мактабга бориб, афандимиздан ваҳимнинг кишида пайдо бўлишини эшитаман. Вақтингиз бўлса жума куни сиз ҳам борингиз». Икки нусханинг охири шундай ­фарқли. Бироқ ҳар икковида ҳам, энг муҳими, муаллиф ҳодисанинг «қуруқ хаёл» ёки ҳақиқат экани юзасидан ҳукм бермайди, масалани ўқувчи муҳокамаси, ­фикрлаб изланиши учун очиқ қолдиради. Бундай оригинал хотима сабабли ўқувчи тасаввурида ҳикоянинг иккинчи умри бошланиши табиий.

«Жинлар базми»ни Абдулла Қодирий қайта ишлаганми? Қайси бир ўзгартиришлар муаллифга ва қайсилари Элбекка тегишли? Ёки ёзувчи охирги нусха (1936 йил) нашрида оралиқ нусхани (1923 йил) илк нусха (1921 йил) ҳолига қайтарганмикин?

Тўғриси, ҳозирча топишнинг иложи бўлмаган «Шарқ чечаги» журналини ўқиб, бундай саволларга тугал жавоб олиш мумкин. Аммо далил шуки, бугун қўлимизда Абдулла Қодирий «Жинлар базми» ҳикоясининг матний жиҳатдан ўзаро фарқли икки нусхаси (1923, 1936) мавжуд.

Демак, биз бугун ўқиб юрган «Жинлар базми»дан бошқа, ҳатто ҳикоянинг бош қаҳрамон номи ўзгарган нусхаси бор экан, ­адабий манбани қиёсий ўрганиш ва, албатта, аввалгисини вариант сифатида келгусида тайёрланадиган адибнинг мукаммал асарлари тўпламининг илова қисмига киритиш лозим.

Эскартма: Қизиқ бир тасодифни қарангки, билибми-билмайми, ўша ҳикоянавис боланинг охирги таклифини 1998 йили Берлинга борганимда Гумбольд университети муаллимаси Зигрид Клайнмихел такрорлади. У талабалари билан «Жинлар базми»ни ўқишмоқчи экан: ­«Вақтингиз бўлса, жума куни «Жинлар базми» муҳокамасига сиз ҳам боринг», деб машғулотига таклиф этди. Бордим. Талабалар ҳикояни ўқиб, немис тилига таржима қилиб, филологик нуқтаи назардан имконлари даражасида таҳлил қилардилар. Ора-орада «барди», «истак», «поя» каби сўзлар изоҳини ­мендан ҳам сўраб туришди. «Жинлар базми»нинг икки нусхасини чоғиштириш маҳали ўринлими-ўринсизми, билмадим, ўша хотирани ҳам эслаб ўтишни маъқул кўрдим. Асар дунё ҳикоячилигининг сара намуналари қаторидан ўрин олишга лойиқдир, десак адибнинг бир «гўзал ёзғичи» — ўткир қалами, маҳорати тўғри баҳоланган бўлади.

Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетаси, 2014 йил 14-сон

Abdulla Qodiriy
JINLAR BAZMI

    Otam bu hikoyasini boshlagan vaqtda mening vujudimni qo’rquv o’rab olar edi-da, ichimdan: «Meni ham shunday jinlarga yo’liqtirma», deb tangriga yolborib qo’yar edim.
Kecha xolam bizning uyga mehmon bo’lib kelgan edi. Kechasi oshdan keyin otam, oyim, xolam uchovlari choy ichishib o’ltirar va o’tgan-ketgandan so’zlashar edilar. So’z aylanib kelib yana o’sha jinlar, parilar, devlar to’g’risida to’xtadi. Otam bo’lsa o’zi ko’rgan «jinlar bazimi»ni so’zlashdan yana tiyilolmadi. Otamning bu hikoyasi, yuqorida so’zlaganimcha, mening uchun ortiqcha vahimali bo’lganidan darrov o’rnimga kirib, ko’rpamga burkanib yotib oldim. Otam menga bir kulib qaradi-da, «jinlar bazimi»dan so’z ochdi:
— «Yangi uylangan vaqtlarim edi. Tiriklik bilan ovora bo’lib, bog’ning poyasiga o’z vaqtida qarolmadim. Bir kim payt topib boqqa bordim, tok juda ham o’sib ketgan, bardidan* hatto ikki qarichgacha o’sib chiqqan edi. Shuning uchun ishkomlarni shitobroq tikkaytirishga to’g’ri kelar edi. Boqqa bora boshlaganimning to’rtinchi kuni kechasi bir oz yomg’ir yog’ib chiqdi. Go’yo yomg’irni kutib turgan toklar yana ham o’sib ketdilar, sho’ralar bardi ustiga engashib, ishkom ustiga olmaganim uchun go’yo mendan arazlagandek ko’rinar edilar. Men nima bo’lsa ham poya ishini bugun bitirmoqchi bo’ldim. Ertaga tokni ochmasam, ham o’zim uchun, ham tok uchun jabr qilg’an bo’larman, deb o’yladim.
Istakni* ozroq olgan ekanman. Oxirpeshin* vaqtiga istak tamom bo’lib qoldi. Istak uchun bozorga boray desam bir ishkomgina yamoq qoldi, undan keyin bozordan qaytib chiqquncha kech ham bo’ladi. Nima qilish kerak? Uzoq o’ylab turmay, tut, qayrag’och va tol kabi daraxtlardan istak chilpidim. Chilpigan istaklarni yig’ishtirguncha ham bir choy qaynar vaqt o’tdi. Istaklarni belbog’imga qistirib ishkomga kirdim.
Qosh qorayib, qorong’i tushgan paytda arang poya ishidan qutuldim. Yuz-qo’llarimni yuvib, salla-choponimni kiyganimda obdon qorong’i bosgan edi. Bog’ ishlagani kelgan qo’shnilardan hech birisi qolmagan, hamma shaharga jo’nab ketgan, ko’chada chigirtkalarning chirillashi, qurbaqalarning qurullashidan boshqa tovush yo’q edi.
Men bog’dan chiqqanda xufton bo’lmasa ham shunga yaqinlashib qolgan edi. Qorong’ida turtinib-surtinib yo’lga tushdim».
Otam xolamga xitoban dedi:
— «Siz bilasiz, bizning bog’ning tevaragi quyuq daraxtlik maydonlar bilan o’ralgan. Katta ko’chaga tezroq chiqib olish uchun men shu maydonlardan yurdim. Maydon nihoyatda qorong’i va vahimali edi. Lekin men qorong’ida beparvo borar edim, yolg’iz qorong’ida turtinib qiynalar edim. Katta ko’chaga chiqib olmog’im uchun orada bittagina Hamdam xumdonchining chakalagi qoldi».
Otam hikoyasini shu yerga keltirib taqagach, men ko’rpamga yaxshiroq burkanib oldim. Otam so’zida davom etdi:
— «Bir-ikki qadam Hamdam xumdonchining maydoniga tomon yurdim… Yiroqdan kelgan yorug’likni sezib, tevaragimga qaradim-da, hayron bo’lib qoldim… Qarshimdagi maydondan o’tkir nur sharpasi tushar edi. Bugina emas, kishilarning chag’ir-chug’ur so’zlashib kulushlari, gijdang-gijdang bilan childirma, ora-chora dutor, tanbur, g’ijjak kabi sozlarning zaif, ammo yurakni qitiqlayturgan tovushlari eshitilar edi.
Men tong qotib bir necha vaqt turib qoldim. Darhaqiqat, boyqushlar uyasi bo’lgan bir vayronada bunday voqeaning yuz berishi kishini albatta hayron qilar edi. Holbuki, men shu kun ertalab ham bu maydondan o’tgan edim. Bu yerda biror ziyofat bo’laturgan bo’lsa, erta bilan uning bir asari ko’rinar edi. Yosh-yalanglar kunduz kuni harakat qilganlar-da, xara-ko’chalar*, deb fikrimdan o’tkazdim.
Men bazm bo’layotgan maydon orqali o’tmoqchi bo’lib, devor nahrasidan* oshib tushdim… O’h-ho’-o’-o’, maydon ichi kunduzgidek yorug’, daraxt shoxlariga chiroqlar osilgan, yerlarga ipak gilamlar yozilgan. Bir chekkaga katta oq samovorlar qo’yilgan, bir tarafda katta qozonlar qurilgan, jaz-biz davom etar edi. Maydonning o’rta yerida yuz chog’liq yosh-qari kishilar qurshalib o’ltirib, dutor, tanbur, childirma, nog’oralar chalib bazim qilar edilar.
Shu choqda bir kishi oldimga yugurdi va bazmdagilarga qichqirib:
— Mana, O’sar aka ham keldi! — dedi.
Bazmdagilarning hammalari ham menga qaradilar.
— Keling, keling O’sar aka, poyadan qutuldingizmi? — deyishdilar.
O’sha onda ularga nima deb javob berganimni hozir eslayolmayman, chunki juda ham garangsigan edim.
Ular meni o’z ixtiyorimga qo’ymay, sudrab, tortib to’rga chiqardilar. Odatda majlisga kirib o’ltirgandan keyin fotiha o’qilar edi. Biroq ularning har turli savol va muomalalari bilan ovora boiib, fotiha o’qish ham yodimdan chiqqan. Bir oz esimni yig’ib olgandan keyin majlisdagilarni ko’zdan kechirib chiqdim. Ko’plarini qaysi joydadir ko’rgandek bo’laman… Aniqlab qarasam umrimda ko’rmagan-tanishmagan yot kishilarga o’xshaydilar. Faqat ularning men bilan xuddi tanishlarcha muomala qilishlari, otimni atab chaqirishlari, qilgan ishlarimni so’rab, hatto boyagi istak chalpib yurganimni bilishlari — meni juda ham ajabga qoldirgan edi.
Oradan kimdir, bilmadim, g’olibo majlisning boshlig’i bo’lsa kerak:
— O’sar akamga dasturxon yozilsin! — dedi. To’rda o’tirganlardan yana birisi unga qarshi chiqdi:
— Ilgari bir bazm qilib olaylik, so’ngra dasturxonga hammamiz baravar qaraymiz! — dedi va menga yuzini o’girib:
— Siz ham bazmni sog’inib qolgandirsiz. Ilgari bazm qilaylik-a? — deb so’radi.
Mening qornim och bo’lsa ham, mehmonligim vajhidan uning fikriga qo’shilishdan boshqa choram yo’q edi.
Sozandalar sozlarini to’g’rilay boshladilar. Sozlardan tanbur, dutor, g’ijjak, rubob, chang, nay va daf kabilar menga tanish bo’lsalar ham, yana men ko’rmagan va bilmagan bir qancha sozlar ham bor edi. Sozlar sozlandilar, bir xil bosiq og’ir mashq chalina boshladi.
Mashq sihrlik edi… Men yerga singib ketarlik darajada ezilmoqda, asirlanmoqda, ichimdan bir to’lqin kelib o’zimni qayerga urarimni bilmay entikmakka boshladim. Sozandalar hamon haligi bosiq mashqni sekin-sekin avjga chiqarib bordilar… Axir chidab turolmadim, piq-piq yig’lay boshladim. Nega va nima uchun yig’lar edim, buni o’zim ham bilmayman. Uzoq yig’ladim. Nihoyat mashq bitdi. Bitdi, lekin meni ham o’zi bilan birga bitirdi. Ikki tegirmon toshi orasida yanchilgan kishidek majruh edim. Qimir etgali majolim yo’q edi. Ko’zimni ochdim. Majlisdagilarning barchasi ham go’yo bir ko’zdan mening holimga kulib qarab turar edilar. Men o’z holimdan uyalib yerga boqdim.
Sozlar yana ikkinchi mashqni chalish uchun tayyorlanar edilar. Lekin men haligidek mashqni eshitishdan bezor bo’lgan edim. Yuragim gup-gup urib qoldi. Boyagidek mashqdan yana birini tinglasam ehtimol ajalimdan burun o’lar, yer bilan yakson bo’lar edim.
Ikkinchi mashq boshlandi. Mashq boshlanishi bilan butun vujudimga hayot suvi yugurdi. O’zimda allaqanday bir lazzat his qildim. Mashq g’oyatda shodlikli edi. Bu niashqqa ne deb ism berishni bilmayman.
Shu vaqt o’rtaga o’n besh-o’n olti yoshlik bir qiz kelib kirdi. Uning sochlari jingila-jingila, yuz va ko’zlari do’nduq, ustida yashil baxmaldan burma qilib tikilgan chiroyli delvagay kiyimi bor edi. Bir necha qadam chalishib o’rtada yurgan edi, oyog’idag’i qo’ng’iroqlari jing’irab ketdi. Qiz mashq bilan baravar o’ynay boshladi.
Mashq davom etar, go’yo nafis soz tovushining yeli o’yinchi qizni g’ayri ixtiyoriy bir harakatga keltirardi. Dunyoga bir shodlik, bir ruh yog’adi, go’yoki o’liklar tirilarlar, yerlar silkinarlar, tog’-toshlar kularlar, yulduzlar ucharlar, daraxt shoxlari titragandek bo’larlar.
Axir shodliklarim yuragimga sig’madi. O’z erkim bilan emas, allaqanday bir kuch o’tirgan joyimdan turg’uzib yubordi. Qizning yoniga kirib men ham o’ynab ketdim».
Oyim bilan xolam o’zlarini tutolmay kulib yubordilar. Mening bo’lsa ko’z o’ngimga dadamning o’ynagandagi ahvoli kelib to’xtagandek bo’ldi.
Dadam davom etdi:
— «Shunday, men o’ynay boshladim. Nima bo’lsa ham qiz bilan birdek o’ynamoqqa tirishaman. Qiz men bilan bir oz o’ynab turgandan keyin o’rtadan chiqib bir chetga ketdi. Lekin men o’yinni to’xtatmadim, to’xtatish xotirimga ham kelmagan edi. Kishilar qars urib turadilar va meni masxaralagandek qiyqirib, og’iz-burunlarini qiyshaytiradilar, lekin men ularga parvo qilmay, o’yinni davom ettiraman…
Bir vaqt allanarsaga turtinib yerga yiqildim. O’zimni o’nglab olib yana o’yinga harakat qilg’an edim, tag’in mukkamcha yiqildim.
Bir qancha vaqtdan so’ng o’nglanib o’rnimdan turdim va ko’zimni ochib tevaragimga qaradim…
Orada na kishilar, na sozlar va na boshqalar — hech kim, hech gap yo’q!.. Qop-qorong’i maydon, bir ariq ichida turibman…

* * *

Men dadamning bu ko’rgan hodisasini muallim afandiga so’zlagan edim, kuldi:
— Vahima, xayolat! — dedi.
— Chindan ham vahimmi, vahim bo’lsa kishida qanday voqi’ bo’ladi? — deb so’ragan edim, afandim:
— Kelasi juma bolalar o’rtasida bu to’g’rida ma’lumot beraman, sen ham shu majlisda hozir bo’lsang vahimning qanday voqi’ bo’lishini bilib olasan! — dedi.
Men albatta juma kuni maktabga borib afandimizdan vahimning kishida paydo bo’lishini eshitaman. Vaqtingiz bo’lsa juma kuni siz ham boringiz.

___________
* Bardi — qamish o’zagining tagida yer bag’irlab o’sadigan barglari, uni o’rib kelib, tokni yotqizib qo’ndoqlagandan so’ng sovuq urmasin uchun ustiga yopiladi.
* Istak — tol, tut, qayrag’ochning burab yumshatilgan ingichka novdalari, uni tok bag’azlarini bog’lashda oson ishlatiladi.
* Oxirpeshin — soat 4 lar atrofi, asr namozidan oldinroq payt.
* Xara-ko’cha — bekorchi.
* Nahra — rahna — devorning o’pirilgan joyi.

BIR «GO’ZAL YOZG’ICH»
Bahodir Karim
filologiya fanlari doktori

Habibulla Qodiriy «Otam haqida» kitobida Abdulla Qodiriyning «Jinlar bazmi» asari to’g’risida: «…bu hikoya dadamning aytishlaricha, 1916 yilda yozilgan. ­Lekin birinchi bor 1921 yilda «Sharq chechagi» jurnalida bosiladi», deb ma’lumot beradi. Bu bolalar jurnali maorif komissarligiga qarashli bo’lib, birinchi soni o’sha yil bahorida «Bolalar dunyosi» nomi bilan ­chiqqan. Ikkinchi sonidan jurnalning nomi «Sharq chechagi», deb ataladi. Unda Sanjar Siddiq, Elbek, Cho’lpon va boshqalar faoliyat yuritadi (Ziyo Sayd. ­Tanlangan ­asarlar. T., 1974, 84-bet). Julqunboy unda «Jinlar bazmi» hikoyasi bilan qatnashadi.

Hozirda biz o’qib yurgan hikoya adibning qalami charxlangan, yozuvchilik mahorati oshgan davrida yozilgandek taassurot qoldiradi. Aniqroq aytganda, kitobxonlar orasida ommalashgan «Jinlar bazmi» 1936 yilgi nusxa asosida nashrga tayyorlangan. Hikoyaning 1921 yilgi jurnal varianti qanday? Undagi mazmun-mohiyat keyingi nashrlarda to’la saqlanganmi? Farqlar — kiritma yoki qisqartmalar, tahrir, o’zgartishlari yo’qmi?

To’g’risi, hikoyaning bolalar jurnalida bosilgan ilk nusxasini izlab topishning imkoni bo’lmadi. Ammo o’sha sanaga yaqin, ya’ni 1923 yili Elbek tomonidan tuzilib, 1925 yilda bosilgan “Go’zal yozg’ichlar” adabiy to’plamiga kiritilgan «Jinlar bazmi» 1936 yilgi nusxa bilan qiyoslanganida bir qancha farqlar ko’rindi.

Hikoya hajmi keyingi nusxada bir oz kengayib, bog’dorchilikka tegishli atamalar, bir qancha realistik tasvir unsurlari bilan boyitiladi. 1923 yilgi nusxasida tasvirlar nisbatan sodda. Unda qahramonning bog’dan chiqib ketish holatlari, bog’ atrofidagi maydon va chakalakzor, «o’tkir nur sharpasi»ning ko’rinishi batafsil berilmaydi; «Hamdam xumdonchining chakalagi», «Hamdam xumdonchining maydoni» ta’birlari ham uchramaydi. Demak, Abdulla Qodiriy badiiy tasvirni teranlashtirish, voqelikka jon bag’ishlash uchun chakalakzor maydonni maxsus nom bilan ataydi.

Ikki nusxada bosh qahramon ismi ikki xil beriladi. Avvalgi nusxadagi «To’g’onboy aka»ni adib keyingi nusxada «O’sar aka»ga o’zgartiradi. Aslida o’z qahramonlari uchun original ismlar qo’yadigan, ismlarni personaj tabiatiga mos so’zlatadigan Qodiriy tanlagan har ikki ism ham e’tiborga molikdir. Chunki jinlarga uchragan odam allaqanday bir to’g’onga, g’ov-to’siqqa duch kelgan bo’ladi. Shu ma’noda hikoya qahramoni uchun «To’g’onboy» ismi juda mos keladi. Adib bu ism zimmasidagi yukdan qoniqmaydi chamasi, uni keyingi nusxada «O’sar aka»ga almashtiradi. Bizningcha, boshidan o’tgan hodisani ta’sirchan so’zlayotgan kishi mulohaza qilayotgan, fikriy jihatdan o’sayotgan odamdir.

Qiyosda hikoyaning «Shunday jinlarga yo’liqtirma», deb qo’yar edim» gapiga 1936 yilgi nusxasida «Meni ham shunday jinlarga yo’liqtirma», deb Tangriga yolborib qo’yar edim» tarzida bir-ikki so’z qo’shilgani kuzatildi.

Hikoya syujetiga ko’ra, yangi kelgan mehmon oldiga dasturxon yozishdan avval jinlar To’g’onboy akani birgalikda bazm qilishga undashadi. «Men ham ko’nganligimni bildirdim». Ushbu rizolik gap keyingi nusxada: «Mening qornim och bo’lsa ham, mehmonligim vajhidan uning fikriga qo’shilishdan boshqa choram yo’q edi» ko’rinishiga keladi.

Hikoyaning ikki nusxasi qiyoslanganda «choqda — ­vaqtda, og’ochlik —daraxtlik, kuchsiz — zaif, yurak — ko’ngil, yarali — majruh, kuch — majol» kabi ko’plab so’zlar, shuningdek, «og’ochlarg’a ponarlar osilg’on — daraxt shoxlariga chiroqlar osilgan», «cholg’ular to’g’rilandilar — ­sozlar sozlandilar», «borlig’img’a issig’liq yugurdi — vujudimga hayot suvi yugurdi» kabi so’z ­birikmalari tahrir qilingani ma’lum bo’ldi.

Aslida, madrasa tahsilini ko’rgan Abdulla Qodiriy uchun o’zbek adabiy tilining tarkibida juda faol ishlatilgan forscha va arabcha so’zlar borasida muammo yo’q edi. «Go’zal yozg’ichlar»dagi «Jinlar bazmi» va boshqa adabiy manbalarda ko’proq o’zak-negizi sof turkiy so’zlarni qo’llash tamoyili seziladi. Bu tamoyilga majmuani tuzuvchi ­Elbek amal qiladi. Zero, to’plam «Tuzguvchi» so’zboshida «…bu kitobga ko’pgina materiallari bilan kirmak istagan Cho’lpon, Botu, Jo’lqunboy va Vadud Mahmudiy va Said Alixo’ja kabi o’rtoqlardan, bu olingan narsalaridagi bo’lgan qaysi bir o’zgarishlar»i uchun o’zini uyaltirmasliklarini so’raydi. Shuningdek, tanlangan matnlarda «bolalarning ruhig’a qarab qaysi bir o’zgarishlar» qilinganini yozadi.

E’tirofiga ko’ra, Elbek so’zlarni almashtirgan, bola ruhiyatini inobatga olib, tahrirlar ham kiritgandir. Biroq hikoyadagi «To’g’onboy aka» yoki «Hamdam xumdonchi» kabi nomlarga uning daxl qilishi ishonchsiz ko’rinadi.

Albatta, hikoyada jiddiy va juz’iy o’zgarishlar bor. Lekin uni mahkam ushlab turgan o’q ildizi, ya’ni To’g’onboy akani jinlar avrashi, dasturxon atrofiga kelganida chalg’itib, fotiha o’qishga yo’l qo’ymagani har ikki nusxada deyarlik bir xilda saqlanadi: «Ular meni o’z ixtiyorimga qo’ymasdan sudrab, tortib to’rga chiqardilar. Odatda majliska kirgach, fotiha o’qilur edi. Biroq ularning turli so’rog’ va muomalalari bilan ovora bo’lub fotiha o’qush ham esimdan chiqibdir”. Ma’lumki, jin va shayton Olloh nomi zikr etilgan joyda o’z amallarini bajara olmay qoladi. Bu tushunchaga doir mo»tabar manbalarni Abdulla Qodiriy juda yaxshi bilgan. Ikkinchidan, avvalgi nusxada: «Men bog’dan chiqg’onda xufton bo’lub qolg’on edi», degan gapga keyingi nusxada «Qosh qorayib, qorong’i tushgan paytda arang poya ishidan qutuldim. Yuz-qo’llarimni yuvib, salla-choponimni kiyganimda obdon qorong’i bosgan edi… Men bog’dan chiqg’anda xufton bo’lmasa ham shunga yaqinlashib qolg’an edi…” deb juz’iy o’zgartirish kiritadi. Muallif voqelik yuz bergan vaqtni jinday oldinga — shom tarafga qarab suradi. Shom bilan xufton oralig’ida esa jinlar bazm qiladi. Shaytonlar quyosh botgandan to tun zulmati cho’kkuncha qo’yib yuborilishi haqida hadis bor. Tasvirga olingan har bir detalga, har bir so’zga jiddiy e’tibor beradigan hikoyanavis o’z qahramonini jinlarga xufton bilan shom orasida yo’liqtiradi. «To’g’onboy aka» hikoyasini: «Qop-qorong’i maydon. Bir arig’ ichida yotibman…”, «O’sar aka» esa: «Qop-qorong’i maydon, bir ariq ichida turibman…», deb tugatadi. Adib jinlarning bazm vaqtiga qo’shimcha ravishda makonini ham asosli ko’rsatadi. Chunki jinlar «ariq ichi» kabi chuqur joylarda ham yashaydi. «Go’zal yozg’ichlar»da hikoyaning umummatni quyidagicha yakunlanadi: «Men otamning bu voqeasini muallim afandiga so’zlagan edim, ishonmadi. Quruq xayol, dedi. Shundan beri bu to’g’rida boshim qotdi.

— Chindan ham bunday ish bo’lardimi? Yoxud muallim afandining aytganlaricha quruq xayolmi?

1936 yilgi nusxada yakuni bir oz boshqacha ko’rinishga ega: «Men otamning bu ko’rgan hodisasini muallim afandiga so’zlagan edim, kuldi:

— Vahima, xayolot! — dedi.

— Chindan ham vahimmi, vahim bo’lsa kishida qanday voqe’ bo’ladi? — deb so’ragan edim, afandim:

— Kelasi juma bolalar o’rtasida bu to’g’rida ma’lumot beraman, sen ham shu majlisda hozir bo’lsang, vahimning qanday voqe’ bo’lishini bilib olasan! — dedi.

Men, albatta, juma kuni maktabga borib, afandimizdan vahimning kishida paydo bo’lishini eshitaman. Vaqtingiz bo’lsa juma kuni siz ham boringiz». Ikki nusxaning oxiri shunday ­farqli. Biroq har ikkovida ham, eng muhimi, muallif hodisaning «quruq xayol» yoki haqiqat ekani yuzasidan hukm bermaydi, masalani o’quvchi muhokamasi, ­fikrlab izlanishi uchun ochiq qoldiradi. Bunday original xotima sababli o’quvchi tasavvurida hikoyaning ikkinchi umri boshlanishi tabiiy.

«Jinlar bazmi»ni Abdulla Qodiriy qayta ishlaganmi? Qaysi bir o’zgartirishlar muallifga va qaysilari Elbekka tegishli? Yoki yozuvchi oxirgi nusxa (1936 yil) nashrida oraliq nusxani (1923 yil) ilk nusxa (1921 yil) holiga qaytarganmikin?

To’g’risi, hozircha topishning iloji bo’lmagan «Sharq chechagi» jurnalini o’qib, bunday savollarga tugal javob olish mumkin. Ammo dalil shuki, bugun qo’limizda Abdulla Qodiriy «Jinlar bazmi» hikoyasining matniy jihatdan o’zaro farqli ikki nusxasi (1923, 1936) mavjud.

Demak, biz bugun o’qib yurgan «Jinlar bazmi»dan boshqa, hatto hikoyaning bosh qahramon nomi o’zgargan nusxasi bor ekan, ­adabiy manbani qiyosiy o’rganish va, albatta, avvalgisini variant sifatida kelgusida tayyorlanadigan adibning mukammal asarlari to’plamining ilova qismiga kiritish lozim.

Eskartma: Qiziq bir tasodifni qarangki, bilibmi-bilmaymi, o’sha hikoyanavis bolaning oxirgi taklifini 1998 yili Berlinga borganimda Gumbol`d universiteti muallimasi Zigrid Klaynmixel takrorladi. U talabalari bilan «Jinlar bazmi»ni o’qishmoqchi ekan: ­«Vaqtingiz bo’lsa, juma kuni «Jinlar bazmi» muhokamasiga siz ham boring», deb mashg’ulotiga taklif etdi. Bordim. Talabalar hikoyani o’qib, nemis tiliga tarjima qilib, filologik nuqtai nazardan imkonlari darajasida tahlil qilardilar. Ora-orada «bardi», «istak», «poya» kabi so’zlar izohini ­mendan ham so’rab turishdi. «Jinlar bazmi»ning ikki nusxasini chog’ishtirish mahali o’rinlimi-o’rinsizmi, bilmadim, o’sha xotirani ham eslab o’tishni ma’qul ko’rdim. Asar dunyo hikoyachiligining sara namunalari qatoridan o’rin olishga loyiqdir, desak adibning bir «go’zal yozg’ichi» — o’tkir qalami, mahorati to’g’ri baholangan bo’ladi.

Manba: «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasi, 2014 yil 14-son