Учқун Назаров 1934 йил 27 ноябрда Тошкент шаҳрида туғилган. Тошкент театр ва рассомчилик институтининг режиссёрлик бўлимида таҳсил олган (1959). Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист (1967). Биринчи ҳикояси — «Одамлар» (1962). «Ғурур», «Садоқат» (1965), «Фидо» (1970), «Гирдоб» (1971), «Журъат» (1977), «Ўзгалар учун» (1986) цингари ҳикоя ва қиссалардан иборат тўпламлари нашр этилган. «Чаён йили» (2005) трилогияси ва «Ойна» драмаси (1977) ҳам бор. Унинг «Сурайё», «Қиз ва йигит», «Шиддат», «Алангали сохил» ва 3 бўлимдан иборат «Қўқон воқеаси» каби бадиий филмлари томошабинлар эътиборини қозонган.
Ясунари Кавабатанинг «Уйқудаги нозанинлар» (2001) романини ўзбек тилига таржима қилган.
Ҳамза номидаги Ўзбекистон Давлат мукофоти лауреати (1977).

Учқун Назаров
БЕШ ҲИКОЯ

ҚИШ НАФАСИ

Сафар ака дори олиб аптекадан чиққанида, қош қорая бошлаган, чала ой бир қулоч кўтарилган, сийрак булутлар орасидан юлдуз мўралар, нарсалар, одамлар шарпага ўхшар, симёғоч чинниси йилтирар, кеч куз бўлишига қарамай, ҳаво илиқ эди.
Сафар ака, фильтрсиз сигарет туташтириб неча дона қолганини кўздан кечирди, тугмасини қадади, зинадан тушди. Қишлоғи беш чақирим нарида эди, яёв кетди — ўткинчи машинага қўл кўтарса, тўлашга пули қолмаган эди. Уч кун аввал ёғиб ўтган ёмғир тупроқни шиббалаган, йўлдаги халқобларда ой жимирлар, узокда ит ҳурар, йўл охирида машина чироғи саробга ўхшар эди.
Сафар аканинг хотини Насибаой, икки ҳафта бурун ариқ бўйида калиш юватуриб, боши айланди, ўтириб қолди. Келини Ойхон, боласини қўйиб, қайнонаси пинжига кирди, айвонга етаклади. Насибаойнинг оёғи чалишар, аранг босар, оғир эди. Ойхон қайнонасини даҳлиздаги сўрига ётқизди, қанақадир дори берди. Қишлоқ ҳамшираси укол қилиб, дори ёзиб кетди. Сафар ака хотинининг бетоблигига ўткинчи деб қаради, дорига бормади, қатиқ ичирди. Катта ўғли Тўқаш иш қидириб, Самарага кетган, кичик ўғли Позил ҳарбий хизматда эди. Тўқаш ярим йилдан бери бедарак, хат ёзмас, келини тумтаяр, қайнона-қайнотаси билан қовуша олмас, боши катта, эти ушоқ боласидан бўшамас, инжиқ бола хархаша қилар, ҳеч кимга бормас эди. Ойхон қайнонасига унча қарай олмаганидан хижолат тортди чоғи, боласини дўхтирга кўрсатиш баҳонаси билан икки кишлоқ нарида турадиган онасиникига кетди. Ҳамон ундан дарак йўқ. Сафар ака йўл-йўлакай қудасиникига кириб ўтмоқчи, келинини олдига солиб кетмоқчи бўлди, бироқ оёғи тортмади -қоронғи тушган, бу пайтда кириб бориш бемаврид кўринди. Ўзи қайтар, деб ўйлади Сафар ака, дорини тезроқ олиб бориши зарурроқ эди. У ҳовлига кириб борганида, битта ҳам чироқ ёқилмаган, уйи ҳувиллаган, қоп-қоронғи эди. Сафар ака айвон чироғини ёкди. Хотини, кўрпага ўраниб, миқ этмай ётар, эрининг шарпасига ҳам эътибор бермади.
— Насиба, — деди Сафар ака, бемор хотини устида тўхтаб. Хотини аранг товуш берди. — Дори олиб келдим. Ичиб ол, кўзинг мошдек очилади.
Насиба қимир этмай ингради.
Сафар ака бир дона дорини хотинининг оғзига тиқди:
— Шим, — деди.
Хотинининг чап томони шол эди, индамади.
Кечаги гўжа совуқ эди, иситиш учун Сафар ака косани олиб, ҳовлига тушди, ўчоқхона томон юрди. Ой анча кўтарилган, булут қочганида Сафар аканинг сояси аниқлашар, қадамига илашар эди.
Ўчоқхонанинг усти қамиш, атрофи очиқ эди, ғўзапоя аранг ўт олди, Сафар ака қозон қопқоғини олиб, гўжани тўкди; нам ғўзапоянинг олови паст, тутуни аччиқ эди, овқат исигунича, ярим соатча вақт ўтди; Сафар ака гўштсиз гўжани косага сузиб, қозонга сув қуйди, қопқоғини ёпиб қўйди.
Насибаой бир-икки қошиқ гўжа ичди, тамшанди, бошини бурди. Сафар ака хотинининг бошини ёстиққа қўйди. Унинг чиройли кўзлари ҳозир беҳол, хира, ўзи дарддан мажолсиз эди. Дори таъсир қилар, деб ўйлади Сафар ака ва ечиниб, чироқни ўчирди, нарироқдаги ўринга кирди, сигарет тутатди.
Насибаой далада чопиқ-ягана қилар, шомда уйига қайтар, келибоқ ўчоққа уннар, овқатидан дихлофос ҳиди келар, кетмони ойдинда ярқирар, ўзи, ҳамири кўтарилгунича, болалари кийимини ювиб, дорга осар, тандирга олов ёқар, зувала қилар, нон ёпар, апил-тапил ювиниб келганида, эри уйқуга кетган бўлар, саҳар пайти Сафар хотинига ёпишар, иш битгач, Насибаой ташқарига ошиқар, шоша-пиша нонушта ҳозирлар, битта нон солинган тўрвасини кетмонга илиб, далага равона бўлар, болаларни эри уйғотар, мактабга жўнатар, кейин табелчилик қилиш учун хирмонга йўл олар эди.
Шу алфоз йигирма беш йилдан ортиқ вақт ўтди. Тўнғич ўғли Тўқаш ўрта мактабни тутатиб, механизаторликка ўқиди, Ойхонга уйланди, фарзанд кўрди. Сафар билан Насибаой неварали бўлишди; фақат невараси нимжон эди, рахит, дейишди. Кенжаси Позил бир йил аввал, мактабни битирибоқ, ҳарбий хизматга кетди — дадаси билан хайрлашмади ҳам — Сафар ака Насибаойни уриб, кўзини моматалоқ қилган эди.
— Ўғлинг қарамади ҳам, — деди Сафар ака, ўғлидан ёзғириб.
— Онасини урдингиз, қарайдими? — деди ўшанда Насибаой, тумтайиб ва моматалоғини силади. — Ҳалиям шиши қайтмайди. Келинлик пайтимда ҳам ургансиз — қизитилмаган ёғда ош қилипсан, деб. Сал нарсага урар эдингиз.
— Ҳа, энди ўзбекчиликда уриб туриш керак-да, одат, — деган ўшанда Сафар ака. — Урмасанг, одам санашмайди. Ҳамма уради.
— Одатингиз қуриб кетсин, — деган Насибаой, зарда қилиб. Нуқул бошимга, юзимга урасиз, кўчага чиқа олмай қоламан. Ичсангиз — тамом, жанжал чиқарасиз. Болалар безиллашади. Кетсам, ота-онамдан андиша килмай, ялиниб борасиз. Улар танбеҳ бериш ўрнига мени олдингизга солиб, ҳайдашади. Юзимни танғиб, кетмон чопаман.
— Бошқалар-чи? Уришмайдими? Асад полвон хотинини уриб, тўртта тишини синдирипти — юрипти Моҳираой, тилла тиш қўйиб!
— Уринг сиз ҳам! Тилла тишга қурбингиз етса! Мол сотиб, тўй қилдингиз. Бир ойлик келин олдида урдингиз, қўлингиз синсин…
«Қандай пайтлар эди», дея, ўша замонларни қумсаб, ўйлади ҳозир Сафар ака, ва сигаретини тортди. Қоронғида сигарет чўғи яллиғланди, бурни йилтиради.
— Урган бўлсам — яхши кўрганимдан, — деди Сафар ака, биринчи марта шу иборани тилга олиб. — Қизғанардим-да. Шарип, хотининг чиройли, деганида, сени урганман, қизғаниб. Ҳақиқатда, чиройли эдинг. Аслида, тайлоқлиги учун Шарипнинг тумшуғига туширишим керак эди, ўзимни тутдим, сени ўйнашга чиқаришлари мумкин эди… Пахтазорда сени бўлғалаганим эсингда борми? Етилган пайтинг эди, қочгансан. Хирмондаги жувонлар кулишган, ўшандан кейин уйингдагилар рози бўлишган. Севмасам, урармидим?
Насибаой миқ этмай ётар, афтидан, хотини ҳам ўша тотли дамларни хотирасидан ўтказаяпти, деб ўйлади Сафар ака.
— Тўқашни туққанингда, қанақа шодлик бўлган эди, эсла. Канча ном қидирганмиз. Даданг, «Тўқаш» қўйинглар», деган, унаганмиз. «Тўқаш» нима маънони билдиради?
Хотини жавоб бермади. Сафар ака дори кор қилган бўлса, ухлаяпти, деб ўйлади, кўрпага ўраниб, жун тиқилган болишга лунжини босди, хўрсинди, кўзи илина бошлади.
Сафар ака уйғонганида, тонг ғира-шира, қушлар чуғурлар, кўчадан ўтаётган пода моллар маъраши эшигилар эди. Сафар ака, керишиб, ўрнидан турди, ювиниб, елкасига юпун чопон ташлади, ёвғон хўрда қилишга киришди. Хўрда сузилган косага ёғоч қошиқ солиб, хотини олдига кирди, Насибаойни уйғотди. Хотини қимир этмади. Сафар ака Насибаойнинг пешонасига кафтини босди — пешонаси совуқ эди. Сафар ака хотинини аста силкитди — садо чиқмади. Иягини танғиб, ёнига ўтирди — ҳалқуми бўғилди. Баралла йиғлашдан уялди, чопон этаги билан юзини тўсди, елкаси қалтиради.
Насибаойни пешинга чиқаришди.
Оқшомда. Сафар ака марҳуманинг бошига борди — гўри нам эди. Қарға қағиллар, ўти сарғайган мозор бўш эди.
Сафар ака ярим соатча чўнқайиб ўтирди — энди у танҳо эди.
Иккала фарзанди онаси дафнида бўлишмади. Буюрмади. Позил келганида, шинелини ташлаб, қабристонга чопди. Қайтиб келганида, кўзлари қизарган эди. Дадасига рўйхуш бермади. Онасининг ажалини дадасидан кўрди, чоғи. Ўзини бу уйда бегона сезди, уч кундан кейин, қисмига жўнади.
Келини Ойхон рахит боласи билан касалхонада, маъракага қатнаша олмади. Касалхонадан чиқса, бу ягона эркак қолган уйга келадими, йўкми — гумон эди. Эри бўлмагач, ҳувиллаган ҳовлида нима қилади?
Сафар ака дарвоза ёнидаги ходада кун бўйи ўтирар, энди таъзияга ҳеч ким келмас, Сафар ака уйига киришга ботинмас, хотинининг шарпасидан чўчир, чопонига ўранар, мудрар эди.

УМР

Мухтор кўп ҳунар билан шуғулланди. Балиқчилик қилди, ғишт қуйди, тунука коқди, электр тузатди, мактабда бадан тарбиясидан дарс берди — хуллас қўлидан келмаган иш йўқ. Ҳозир сават тўқийди. Ўн йил аввал Зумрад исмли қизни яхши кўриб қолди. Зумрад район кутубхонасида ишлар, чиройли қиз эди. Мухтор китоб баҳонасида кутубхонага борар, Зумрадни кўриш учун китобни тез ўқир, Зумрад билан асарни муҳокама қилар, мулоҳазалари Зумрадга ёқарди. Бироқ қиз Мухторнинг кутубхонага тез киришини кутса-да, одамлар миш-мишидан ҳайиқар, бошқа жойда учрашишни эп кўрмас эди. Мухтор Зумрадга совчи кўйишни чамалаганида, Зумраднинг онаси дунёдан ўтди, совчи юбориш ноқулай кўринди, йили ўтишини кутишга тўғри келди; йили ўтгач, Мухторнинг онаси ўлди. Вақтни яна суришди. Шу орада Зумрад бошқа оилага узатилиб кетди.
Онасининг вафотидан кейин Мухторнинг отаси ҳам кўз юмди, Мухторнинг ўзи танҳо колди. Шунда ака-укаси йўқлигидан ўксинди. Қўшнилар теварак-атрофдан қиз топишди, лекин Мухтор Зумраддан бошқасига уйланишга кўнмади. Бир неча йил ўтди.
«Кўкбулоқ» қишлоғидан иш чиқди — янги уйнинг томига тунука қоқиш керак экан. Мухтор рози бўлди, томга чиқди, тунука қоқа бошлади. Уй эгалари олдинги ҳовлида туришар эди. Туш пайтида ўша ҳовлидан овқат келди, овқатни Зумрад олиб келган эди. Мухторнинг кўзи тинди, томдан қулади. Зумрад чинқириб юборди.
Мухторнинг бўйдоқ ўтишини, ҳамон севишини Зумрад билар, ёшлик туйғуси деб ўйлар эди; чўнтагидан сочилган қоғозлар орасидан Зумраднинг расми чиққач, саросимага тушди. Фото-сувратни эрига кўрсатмади.
Мухторнинг ўлигини ўз ҳовлисидан кўтаришди. Ҳовлида хивичдан тўқилган тўрт ғилдиракли фойтун турар, унинг ёнига новдадан «Зумрад», деб ёзилган эди. Зумраднинг эри Фозил новдадан терилган исмга ажабланди, тасодиф деб ўйлади.

АЛАНГАЛИ САЛОМ

Режа шунақа— раҳбар у раёндан чиқиши биланоқ кимдир бу раёнта қўнғироқ қилади, Парпиев бошчилигидаги бир тўда раён амалдорлари машиналарга ўтириб каналга боришади, раҳбарни — «қўлдан қўлга» дегандек — қабул қилиб олишади. Канал иккала раённинг чегараси бўйида замонавий тусда ишланган минора бор, таклиф сўзлари битилган. Бунақанги миноралар деярли ҳамма раёнлар чегарасига ўрнатилган бўлиб кўрган киши бў минораларга қараб, раён салмоғини тахмин қилади. Ҳар жойда албатта, чорага айланиб қол-ган жабҳалар — яъни, партия комитети ва унинг олдидаги Ленин ҳайкали, Савдо Маркази, Маданият Саройи ва раён фахри ҳисобланган биронта ё атлас, ё каштачилик ёки кулолчилик муассасаси бўлади. Булар қаторига раённинг четида бўлса ҳам ютуқлар рамзи ҳисобланмиш мармар зинали ГАИнинг икки қаватли ойнабанд биносй киради. Кираверишда қандай иншоат бўлмасин, Парпиев уларни «раён дарвозаси»дейди, маблағ аямайди. Прибалтиками, Грузиями, Ғарбий Украинами — қаёққа бормасин, Парпиев
раён меъморини олиб кетади, кўзига жозйбали кўринган нарсалардан нусха кўтартиради, ўз раёнида қурдиради, битишини сабрсизлик билан кутади, бошқа раёнда биронта антиқа осор кўрса, ҳаловатини йўқотади-қўяди, ундан ошриб қурдирмагунча кўнгли ўрнига тушмайди. Қайси бйр раёнда «Она-эр», «Абадий машъал», «Ғалаба жангчиси» деб номланган обидаларни кўрдию, яна тинчини йўқотди, дарҳол меъморни чақиртириб, топшириқ берди. У уччала мазмунни мужассамлаб, битта яхлит ёдгорлик— яъни, яраланган Жангчи жасадини муштипар ва матонатли Она тиззасида ифода қилди, олдидаги машъал алангаси эса бу мардонавор сиймога фожиали ёлқин ташлаб турадиган эскизни чизиб кўрсатди.
— Қора гранитдан ясаймиз!— деди Парпиев руҳланиб меъморга.
— Қора гранит ҳам яхши, — деди меъмор иккиланиб. — Аммо ҳайкал юзида машъал яллиғланмайди. Тош қорада. Бронза бўлса кундузиям, кечасиям яхши кўринади.
— Жуда соз!
Умуман, раён марказида қандай кўзга кўринарли ёдгорлик қад кўтармасин, барисини одамлар Парпиев номи билаи боғлайдилар, Парпиев ҳам бу нарсаларни ўзи барпо қилгандек жуда ғамхўрлик билан асрашга интилади. Бир йигитча «Машъал» супачасига чиқиб, аланга ўтидан сигарета туташтирган экан, Парпиев уни оёгини ерга теккизмай ўн беш суткага қаматтириб қўйди:Бир бола фонтанда чўмилган экан, отасини вазифасидан олдириб ташлади, мемориал комплексига қоровул таййнлади — ҳайкалларга қуш қўнса қоровул балога қолади, сигарет тутатиш, фонтанда чўмилиш қаёқда! «Музейга айлантираман марказни!»— дейди Парпиев доим. Яшовчилар «Музейни» четлаб ўтишга ҳаракат қйлишади…
Мана ҳозир майдонда тумонат одам, республика раҳбарини тантана билан кутиб олиш, Маданият Саройида митинг ўтказиш учун раённинг барча жойларидан амалдорлар тўпланган. Мактаб машғулотлари тўхтатилган, барабан садолари тинмайди шиппак фабрикаси аёллари башанг кийиниб, жазирама офтобда товланиб, туда бўлиб туришипти.
Парпиев гоҳ ташқарига чиқади, гоҳ райком идорасига киради — қўшни раёндан раҳбар йўлга чиққани ҳақида қўнгироқ бўлиши керак, телефондан узоқ кета олмайди, раҳбар эса ҳадеганда келавермаяпти. Парпиев қўшни раён партия котибидан ижирғана бошлади, раҳбар у ёрдаги лимонхоналар, стадион ва интернатни кўраётганини кўз олдита келтирди, ғаши келди. «Тўп ўйнайдиган командаси йўғ-у, стадионга бало борми?»— деб ўйлади. Парпиев шу йилданоқ стадион қурилишини бошлаб юборишни дилига тугиб қўйди. «Уники беш минг ўринли, мен ўн беш минг ўринли қурдираман, област мусобақалари меникида ўтадиган бўлади»…
Хона совиб кетди. Парпиев деразаларга ўрнатилган учта кондинционердан бирини ўчирди, важиллаш товуши пасайди.
Эшикни тақиллатмай райкомнинг учинчи котиби Мўйдинов кирди, стол ёнига келиб тўхтади. Парпиев савол назари билан унга қаради — нигоҳида андай асабийлик сезиларди. Мўйдинов айтмоқчи бўлиб келган гапни қай йўсинда очишни билмай, пикиланди, қийшайиб турган стулни тўғрилаб стол тагига суриб қўйди. Унинг сочлари нам, юзи тердан йилтирар, қора костюмининг тугмалари ечилган эди.
— Хўш?— деди Парпиев, тирсагини стол ойнасидан олиб.
— Одамлар бетоқат бўлишяпти, — деди Мўйдинов бир оз ҳадиксираб, гўё бунда ўзи айбдордек. — Кун иссиқ, ҳамма очиқда, атрофга аланглашаяпти, газ-будканинг олди тумонат, стакан етишмайди.
— Милиция нима қилаяпти?— ижирғаниб сўради Парпиев. — Капитан қаёққа қараяпти?
— Капитан ўша ерда, одам кўпда, эпақага солиш қийин.
— Айтинг, яна наряд чақирсин, — деди Парпиев ўрнидан туриб. — Агар тарқаб кетса, бюрода шахсан жавоб беради.
— Хўп, — дея Муйдинов эшик томон қайрилди.
— Нега лапарчилар индамай қолишди, нега машшоқчиларнниг музикаси эшитнлмайди, — овозини кўтариб сўради Парпиев эшик олдига бориб қолган Муйдиновдан.
— Бир оз дам сўрашди, эрталабдан бери тинишгани йўқ. — тўхтаб деди Мўйдинов узр оҳангида. — Қулоқни қоматга келтириб юборишди, рухсат бердим. Ўн беш минутга. Меҳмондардан дарак бўлиши билан яна бошлашади.
Парпиев нохуш бош силкиб қўйди.
Мўйдинов бир-иккн қадам Парпиев томон яқинлашди.
— Ҳали қўнғироқ бўлмадими?— журъат қилиб сўради у.
— Қилиб қолишар, шунча вақт ўтди-ку, — деди Парпиев телефонга ишора қилиб, кейин тоқатсиз назар билан дераза орқали ташқарига қаради.
— Ҳаво қизиб кетяпти, — дея Мўйдинов яна яқинроқ келди. — Одамларни паркка олдирсак нима дейсиз? Соя бор, терлари қотади. Сув-пув ичишади.
— Йўқ, — деди Парпиев қатъий. — Майсаларни босиб ташлашади.
— Сояга олмасак, қийналиб кетди халқ, рост, — деди Мўйдинов самимий ва ўз самимийлигидан ҳижолатга тушгандек, кўзларини пирпиратди. — «Илич» колхозининг кутубхоначиси ҳушидан кетиб қолди.
— Нега ҳушидан кетади?
— Офтоб урганмиш, докторлар шунақа дейиштси…
— Яна бир оз кутайлик, — деди Парпиев ўйланиб, — Кўпи кетиб ози қолди. Музикачиларга айтинг, чалғитиб туришсин карнай-парнайларини чалиб.
— Карнайлари қизиб кетяпти, қўл теккизиб бўлмайди. .
— Бошқа нарса чалишсин, — деди Парпиев ижирғаниб. — Ўйин-пўйин қилишсин.
— Гулдасталар ҳам сўлиб қолди, челакларга солдириб қўйдим, лекин жонланиши қийин…
Парпиевнинг ранги ўчиб кетди.
— Боққа машина жўнатинг, янгиларини келтиришсин— деди у буйруқ оҳангида. — Боринг тез, ҳали-замон келиб қолишса, хунук бўлади.
Мўйдинов шошиб идорадан чиқиб кетди.
Парпиев асабий ҳолда кабинетининг бу бошидан у бошига юра бошлади. Телефон аппарати ҳамон жирингламас, Парпиев эса борган сайин тоқатсизланар, ич-ичидан ғазаби уйғонар, хонадан отилиб чиқиб кетгиси келар, бироқ, чиқиб кетса шу ондаёқ қўнғироқ бўлиб ғафлатда колишидан ҳайиқарди. «Наҳот телефон қоқиш эсларидан чиқан бўлса?— хуноб бўлиб ўйларди Парпиев. — Ахир келишган эдикку!Раҳбар йўлга чиқиши билан қўнғироқ қиламиз, деб ваъда беришувдику. Ипсиз боғланиб ўтирибмана!. Агар телефон қилишни унутган бўлишса, Раҳбар йўлга чиққану, қаторма-қатор машиналар майдонга кириб келаётган бўлса шу топда, у ерда эса мен, яъни, раён партия комитетининг биринчи секретари бўлмасам, не азоб билан тўпланган халқ пана-панада мудраб ўтирган, гулдасталар сўлиган, кимдир ҳушидан кетиб ётган бўлса, унда нима деб ном топаман, қандай ўзимни оқлай оламан? Телефон кутаётувдим, қўнғироқ қилишмади, дейманми? Ким гапимга қулоқ солар-ди? Қайтага айблашади, жазо ахтаришади. Област комит
этининг биринчиси мени аслида унча хуш кўрмайди, раён кўрсаткичларининг битта моддаси чатоқ бўлсаг аллақачон масаламни бюрога қўйган бўларди. Мана энди бу гал унга қўл келади, Раҳбарнинг қулоғига висир-висир қилади, Раҳбар ҳам нариги раёндаги дабдабалардан кейин бу ердаги аҳволни кўриб, обкомнинг висир-висирига эътироз билдирмайди, масалам ўша заҳотиёқ ҳал бўлади… Кимга дод дейсан, агар республиканинг биринчи одами шундай қарорга келса?.. Нима қилиш керак экан? Нима?… Мен бу ерда хаёл суриб ўтирибман, Раҳбар аллақачон келиб, мен йўқлигимни кўриб, шартта орқасига қайрилиб жўнаб қолган бўлсачи?»
Парпиев ўз гумонларидан ўзи қўрқиб кетди, телефонга отилди, Мўйдиновни чақирди.
— Нима бўлди, келишдими?— ховриқишини боса олмай сўради Парпиев дағал овоз билан.
— Ким? Милиционерларми?— — трубкадан эшитилди Мўйдиновнинг чўчинқираган овози.
— Йўқ! Меҳмонлар!— деди Парпиев учинчн котибнинг зийракмаслигидан тутоқиб.
— Йўқ, — деди Мўйдиновнинг овози бироз сукут сақлаб. — Хабар беришлари керак эди-ку, ўзингизга.
— Жимжит, — деди Парпиев андак тинчланиб. — Кутаяпман. Ҳали-замон қўнғироқ бўлиб қолади. Сиз ўшатдан жилманг. Мен телефондан нари кетолмайман. Ишқилиб шарманда бўлмайлик, — деди Парпиев ва бир нафас жим тургач, сўради. — Милиционерлар келадими? Янги наряд?
— Капитан идорасига телефон қилди, — деди Мўйдинов саросимадан ҳоли бўлгандек. — Келишади.
— Нега жимжит?Нега қўшиқ эшитилмайди?
— Айтишаяпти, — деди Муйдинов дарров. — Микрофонлар ўчириб қўйилган.
— Ўчиришмасин, — деди Парпиев эътирозсиз. — Совутишмасин. Ахир раён учун тантана, байрам-ку бугун. Ҳали митинг бор, Раҳбарнинг нутқи бор-а! Бутун республика матбуоти, радио, телевизор хабар беришади. Кечқурун «ахборот» кўрсатади. Сиёсий тадбир-а?
— Халқ тушунаяпти, Вали Парпиевич, — деди Муйдинов. — Масъулиятни сезаяпти. Лекин…
— Хўш?— Мўйдиновнинг жимиб қолганидан безовталаниб сўради Парпиев. — Нима «лекин»?
— Мактаб болалари бетоқат бўлишаяпти-да, транспорант-портретларни бир-бирндан юлишаяпти…
— Эҳтиёт бўлинг, Сафар Мўйдинович, — деди Парпиев Мўйдиновннинг гапини бўлиб. — Айниқса, Бош секретарникига қаранг, омонат тутишсин, Раҳбарникини ҳам!
— Четта олдириб қўйдим, — деди Мўйдинов ҳозиржавоблик билан. — Машиналар кўриниши билан одамларнинг қўлларига тутқазамиз.
— Нега четга олдирнб қўйдингиз?— хадиксираб сўради Парпиев. — Лоп этиб келиб қолишса улгурмайсизлар-ку!
— Четга олдирмасам, Вали Парпиевич, — деди Мўйдинов узрли оҳангда. — Сиёсий туси бор.
— Сиёсий туси? — тушунмай сўради Парпиев.
— Ҳа-да, Вали Парпиевич, — деди Мўйдинов ийманиб. .
— Одамлар портрет-у алвонларни бошларига кўтариб, соябон қилишаяпти…
— Жуда тўғри қилибсиз, Сафаржон, — деди Парпиев катта бир хатодан ҳоли бўлгандек. — Ишқилиб портретлар панадами? Офтобдан қовжираб ётган бўлмасин.
— Йўқ, — деди Мўйдинов дадил овоз билан. — Панада. Скамейкага тахлаттириб қўйдим. Йўлакдаги скамейкага. Дарахтнинг соясида.
— Гуллар нима бўлди?— мамнун ҳолда сўради Парпиев. — Букетлар?
— Ҳозир олиб келишади, — деди Мўйдинов босиқ-хотиржам овозда. — Сувга солдириб қўямиз. Кечирасиз…
Трубка қисқа дудулай бошлади, Парпиев ҳайрон бўлиб, трубкани телефон аппаратига қўйдм, кўнгли яна алланечук ғулғулага тўла бошлади.
«Бунақа одати йўқ эди-ку Мўйдиновнинг— Деб ўйлади Парпиев таажжубда, — мен гапгя чек қўймагунимча суҳбатни бўлмасди… Яна нима ҳол рўй берди экан? Ё яна биронта аёл ҳушидан кетиб қолдимикин?Бояги кутубхоначи аёл ним қоронғи зах хонага ўрганган, ташқа-рига кам чиқади, офтоб урган бўлиши мумкин, аммо бошқалар дала одами-ку, унақа-мунақа жазирамани писанд қилишмайди ҳам… Аммо нима учўн Мўйдннов трубкани ташлади? Нима бўлиши мумкин?
Шундай нотинч хаёллар искайжасида Парпиев яна кабинетнинг у бошндан бу бошига юра бошлади. Қизил телефон аппарати ҳамон жим, портлаш моддаси ўрнатилгандеқ сирли сукут сақлар, Парпиевнинг сабрини асбоб торидек таранг ушлар, асабинн зирқиратарди.
Парпиев бир неча кунлар мобайнида Раҳбарни кутиб олиш билан боғлиқ тузилган тадбирлар рўйхатини бирма- бир хаёлидан ўтказа бошлади, райком боғидаги мармар жиғали сой бўйида, баҳайбат чинорлар остида зиёфат учун қурилган столлар, масаллиқлар, ичимликлар тахт, қўйлар сўйилган, нимталанган, гўшт парчалари қовурға суяклари билан сихланган, балиғу паррандалар хам тайёр, ошпазлар, машшоқлар, раққоса қизлар шай, имони кутиб ўтиришибдиб, кўчаларга бир неча марталаб машиналар сув сепиб чиққан. Маданият Сароййда гиламлар солинган, ўттизта совуқ ҳаво берўвчи кбндиционерлар тундан бери тинмай ишлаб турипти, ҳамма қандиллар ёниб ётипти, микрофоилар ўрнатилган, Лениининг ярим тонна келадиган оқ бюсти саҳнанинг орқасида мағрур туригпти, сават гуллар, духоба парда, ленталар, прожекторларнинг нурлари, милиция, тез-ёрдам…
Шу пайт телефон жиринглаб, Парпиевни сескантириб юборди. Бироқ бу қизил телефон аппарати эмас, маҳаллий алоқа учун ўрнатилган аппарат эди.
— Алё, — деди Парпиев трубкани олиб. Қизил телефон жирингламагани учун унинг ҳафсаласи пир бўлган-
— Вали Парпиевич, бу мен, — деди Муйдиновнииг узрли товуши, — Боя тўсатдан трубкани ташлаб қўйдим, кечирасиз…
— Нима гап, тинчликми?— безовталаниб сўради Парпиев.
— Нима десамикин, — деди Мўйдинов мижғовланиб.
— Айтинг, одамни хуноб қилмай!— кескин деди Парпиев.
— Доҳийларимиз портретларини четга, скамейкага тахлатиб қўйдим, девдим сизга…
— Хўш? — ўшқирди Парпиев ва ҳапқира бошлаган юрагига кафтини босди.
— Шу, денг, сув сепадиган машина шалаббо қилиб кетди, ҳаммаёқ шовқин, ҳа-ху деганимизни шофер эшитмади. — Мўйдиновнинг овози ўлим ҳукмини кутаётган маҳ-бусникидек дағиллар, нажот кутар эди.
— Ярамайдими?
— Расво, — деди Мўйдинов аранг. — Ранглари суйкалиб кетипти.
— Кўз-қулоқ бўлиб туринг десам, мента кўрсатган кароматингиз шу бўлдими?!— деди Парпиев тутоқиб. — Вақт тиғиз пайтда! Тўрт-беш минут қолганда меҳмонларнинг келишига! Э, ўргилдим сиздан!Шунақаям ношуд бўладими одам деган?— Парпиевнинг боши қотиб сукут қилди.
— Мусофирчиларга айтдим, Вали Парпиевич, — бир неча дақиқали сукутдан сўнг аранг ботиниб сўз қоқди Мўйдинов, — мактаблардан қидиришади, маданий моллар магазинига одам югуртирдим, унақа портретлар дефицит эмас, топиб келишади. Улгурсак бўлгани. Аммо лекин…
— Яна нима «аммо-лекин»?— ўта хуноб бўлиб бақирди Парпиев.
— Майдон сийраклашиб қоляпти, Вали Парииевич, — деди Мўйдинов ниғлагудек оҳангда. — Минг хил баҳона бирови сув деб ғойиб бўлаяпти, бирови ҳожат, деб.
— Милициячи? Ҳалиям наряд келмадими?
— Келди, эплай олмаяпти…
— Менга қаранг! — деди Парпиев қатъий тарзда Мўйгдиновнинг гапини бўлиб— Ҳаммани Маданият Саройига олиб киринглар!Тезлик билан! Тушундингизми? Вестибюлда тўпланглар. Тарқалиб кетишмасин. Залга қўйилмасин, креслоларни расво қилишади.
— Вестибюлга сиғишмайди, Вали Парпиевич…
— Сиғишмаса, иккинчи қават бор, учинчи… Фақат залга киришмаса бўлгани — димиқиб кетади. Тушундингизми?
— Тушундим, Вали Парпиевич, — бир оз енгил тортиб жавоб берди Мўйдинов. — Ҳозир айтаман, олиб киришади…
— Бўпти, бажаринг!-— деди Парпиев. — Мени вазиятдан хабардор қилиб туринг.
— Хўп бўлади, Вали Паргшевич.
— Расмлар эсингиздан чиқмасин, имилламанг, оқибатини ўйланг, иш бузилса, раҳмат дейишмайди. Югуринг, бажарииг тез!
Парпиев телефон трубкасини шарақлатиб қўйди, қўлинн кўксидан олиб орқасига суянди, кўзларини юмди.
Қизил телефон ҳамон жнрингламас, асабий вазиятни баттар кескинлаштиргандек эди.
Парпиев стол галадонидан валидол олиб, тилининг остига ташлади. Юраги шу бугунги маш-машага чидаб берса кошки, шу бугунги маросимлар ишкалсиз ўтиб олса майли эди, эртасига нима бўлмасин, у ёғи бир нав. Ахир республнканинг Раҳбари— мана Парпиев раённи қабул қилиб олганига тўрт йил бўлибди — биринчи марта келиши. Эртанги кун, келажаги бугунги таассуротга боғлиқ, бирон жиҳати Раҳбарни қониқтирмаса, тамом, шунча қилган тоат-ибодати чиппакка чиқади. Қойил қолиб кетиши керак! Лоақал қўшни раённикидан кам бўлмаслиги шарт.
Парпиев эрмак хаёлларга чўмиб, ўзини Раҳбар рўпа-расида кўрди — Раҳбар бетиним кулар, гул тутган қизалоқни бағрига босиб, пешонасидан ўпар, Парпиевнинг елкасига қоқар, обком секретарга мамнун ҳолда нималарнидир уқтирар, обком секретари итоаткорона бош силкир, Раҳбарнинг гапларини маъқуллар, Парпиев томон қараб, маънодор илжайиб қўяр, Парпиев эса ўзини тушунмаганга олар, атрофга сарак-сарак боқар, аммо Раҳбар билан обком секретари бу, Парпиев ҳақида гап олиб бораётгаяини ҳис қилар, ич-ичидан қувнаб кетар эди…
«Яхши таассурот қолдиришда гап кўп», — деб ўйлади Парпиев хаёлларига хотима ясаб. Абжир, иш кўзини биладиган йигит экан, деган таассурот билан қайтса Раҳбар. кифоя, Парпиевнинг йўли ўзидан-ўзи очилаверади, ҳеч ким тўғаноқ бўла олмайди. Ҳатто хуш кўрмайдиган обком секретари ҳам…
Яна Парпиевни чўчитиб телефон жиринглади, хаёлнинг белига тепди. Қизнл аппарат эмас, яна зангори телефон, яна Мўйдиновнинг саросимали товуши Парпиевнинг жинидан баттар ёмон кўриниб кетди. Мўйдиновнинг ўзиям овозиям. Сўтак!Расмларни сувга бўктириб ўтирибди, ландовур. Одам бўлмайди.
— Алё, — деди Парпиев нохуш овозда ва яна бир кўнгилсиз хабар келишини чамалаб, хўмрайди.
— Вали Парпиевич, — деди Мўйдиновнинг айбли овозн.
— Хўш, яна бирон ишкалми?
— Ишкалмас, Вали Парпиевич, одамлар ташқарига чиқайлик. дейишяпти…
— Чиқарманг, биттасиниям чиқарманг!
— Ҳожатга дейишяити…
— Йўқ, иштонларига қилиб қўйсаям, чиқарманг!
— Босиб келишаяпти, Вали Парпиевич, милициянинг ҳам кучи етмаяати.
— Ёптиринг эшикни!Қулфлатинг!— дея Парпиев даргазаб ҳолда бақирди. — Эшитдингизми? Қулфлатинг, калитини ўзимга олиб келиб беринг! Дарров! Бузғунчилик қилаётганларни ёзиб беринг!Ташқарига милиция қўйдиринг. Деразаларни очтирманг. Тамом. Гап шу! Бажаринг! — Парпиев Мўйдиновнинг минғирлаган овозидан ижирғаииб трубкани ташлади, қўнғироқ тугмасини босди.
Қабулхона эшиги очилиб, секретар қиз мўралади.
— Шофернн чақиранг, — деди Парпиев қовоқлари остидан қизга тикилиб.
— Хўп.
Тезда шофер йигит кирди, райком ҳовлисидаги ишком остида нарда ўйнаётган бўлса керак, турқи тумтайган эди.
— «Баланд кўприкка» ҳайда, — деди Парпиев юз тусида ҳеч қандай ҳаяжонни ифода қилмай. — Меҳмонларнинг қораси кўриниши билан телефон қил.
— У ерда тайинланган одам борку.
— Эҳтиёт шарт, — деди Парпиев қиёфасини бузмай.
— Сиз нимада борасиз, мен у ёққа кетсам?— мулоҳаза қилгая айтди шофер.
— Шеригинга айт, тайёр турсин.
— Хўп.
Шофер чиқиб кетгандан кейин бир оз вақт ўтгач, эшик тирқишнда яна секретар қиз кўринди.
— Ҳм?
— Калит ташлаб кетишди, — деди қиз эшитилар-эшитилмас овозда. — Сизга.
— Опкелинг.
Секретар қиз яқинлашиб, калитни стол бурчагига омонатгина қўйди.
— Чой олиб кирайми?— сўради қиз эшик олдидан.
— Майли.
Парпиев калитни шим чўнтагига солиб, соатига қара-и. Уч бўлибти. Ўн иккига келишлари, бир оз раённи кўздан кечиргач митингга киришлари керак эди. Ҳамма бало ўша раённинг биринчиси, маҳмадона Эшмуҳамедовда!Товуқхонаси ҳам қолмагандир Раҳбарга кўрсатмаган!Кани энди замон кўтарса-ю, шартта бориб револверни тираб, лаънатининг пешонасндан қўйворсанг-да, армондан яйқсанг!
Қабулхона эшиги очилиб, ижроком раиси Соттиев кириб келди. У баланд бўйли, дуккипешона. ола-кула кўзли, ёши қирқлардан ошган малласоч одам эди. Стол қаршисига келиб тўхтади. Парпиевни авзойнни кўриб айтмоқчи бўлган гапини ютди. — Ҳм?— деди Парпиев ўрнидан турмай.
— Штабдагилар илтимос қилишди, Вали Парпиевич — деди у юраги бетламай. — Шу чоққача меҳмонлар келишмади, ўзимиз борақолайлик, бизни кўриб, иўлга тушишади, дейишяпти. — Соттиевнинг «Штаб» дегани, ижроком биносннинг мажлислар зали — у ерда Раҳбарни кутиб олиш бўйича раён илғорларидан иборат комиссия йиғилган, тахминан қирқ нафар одам меҳнат қаҳрамонлари, ветеранлар, номи чиққан механизатору — сут соғувчи жувонлар, ҳаммаларининг кўкракларида орден-медаллар…
— Шу маслаҳатга нима дейсиз, Вали Парпиевич? Кутавериб тарс ёрилишга тайёр турган Парпиевга бунақанги фикр маъқул тушгандек бўлди.
— Жуда соз, — деди Парпиев ва кескин ўрнидан турди. — Ўзимиз ҳам бир айланиб келамиз. Хамма ҳам сиқилиб кетди. Кетдик!
Бир бошдан электр лампадаги симлар қизиб-қизариб лаҳча чўғга айланди, устида қобиғи эриб, лакланган полга тома бошлади, кейин чарс-чарс учқунлар сачради, олов ёлқинланиб тепага урди, саҳна пардалари ловуллай кетди, саҳна — зал тутунга тўлди, тутун тирқишлардан сизиб фоеларни чулғай бошлади, хаш-паш дегунча ўт шитоб билан алангага айланиб, жиҳозларни ямлап кетди, вестибюлда дод-вой, ваҳима, бошланди, тепа қаватдагилар пастга, пастдагилар тепага югуришди, ур-йиқит бошланди, кимлардир биргалашиб қулф эшикка кифт урдилар, эшик қаттиқ, қулф мустаҳкам эди, очилмади, деразалар қарс-қурс синди, одамлар бири бирини тепкилаб, босиб ўша ёққа отилишди, янги кирган ҳаво оқими ёнғинга далда берди, тутун аралаш аланга бузилган деразалардан бурқсиб чиқа бошлади, ҳамма ёқни тутун қоплаган, одамлар ваҳимадан бир-бйрига урилишар, ёнаётган зар пардаларга ўралиб қолган аёллар дод дейишар, атлас кўйлаклари аралаш сочлари ловуллаб, қийчув, ур-тўпалон авжига чиқар, дераза ойнал
ари жаранглаб синар, гоҳ у ерда, гоҳ бу ерда лоп этиб олов яшнар, шаршарадек шовуллаб наъра тортар, ўз қилмишидан ўзи завқлангандек эди. Енаётган кўйлаклар, куяётган одамлар, иккинчи, учинчи қаватдан ўзларини пастга отишар, ирғишар, гурс-гурс асфалтга урилиб, майиб бўлишар, тура олмай гулханга айланишар, ҳамма ёқни қора тутун ва жизғанак ҳиди қоплар эди…
Узоқдан эса турна-қатор машиналар майдон сари яқинлашар, раёи маркази уларни қий-чув, аюҳаннос ва қудратли машъала билан кутиб олар эди.

КАЛ МУЛЛА

Бу ўттиз беш ёшга кирган, кўзлари кулранг, киприклари сарғиш кишининг номи Карл Мюллер бўлиб, маҳалла одамлари уни олдинига Карл Мулла, кейин Кал Мулла дейишарди. Карл ягона яшар, онаси етти йил бурун вафот этган, отаси, таниқли этнограф Герхард Мюллер, кўп вақтини археологик сафарларда ўтказар, нега бу немис оиласи ўзбек маҳалласида туриб қолганини ҳеч ким билмас эди. Атрофда бошқа мактаб йўқлиги сабабли Карл Мюллер ҳам ўзбек мактабига қатнади, оғайнилари асосан ўзбек болалари бўлгани учун ота-онаси билан бемалол уч тилда — немисча, русча, ўзбекча гаплашишга одатланди. Ғирт маҳалла тилини кўча болалари қандай билса, Карл ҳам шундай билар эди. Студентлигида танишган рус қизи Светлана Карл билан уч йил яшади — ё фарзанд кўрмади, ёки эски маҳалла шароитига кўника олмади — ўттиз ёшли Карлни ташлаб кетди. Карл танҳо қолди, бошқа уйланмади.
Кимнинг нимаси бузилмасин — тикув машинасими, болаларнинг велосипедими, Кал Муллага чопишади. Карл ишни шу қадар пухта бажарадики, усталар ҳам примусларини шунга тузаттиришади. Қўлидан келмаган иш йўқ, ўзи қанақадир заводда ишлайди. Маҳалла тўй-азаларига қатнашади, ҳамма қатори фотиҳага қўл очади, ҳатто «Кулҳу Оллоҳу аҳад»ни ёд билади, баъзилар бу ҳақида ўзбекча гапирса, ҳаммасини тушунади, индамайди. Завод унга икки хонали уй берганида, Карл олмади — итини, каптарларини, тошбақаларини кўзи қиймади. Қўшнилари тандирда нон ёпишса, тансиқ таом қилишса, унга илинишади. Карл косаларни шоколад солиб қайтаради.
Балки немис бўлгани учунми, уруш бошланганда, Карлни олишмади, бош инженерлик амалидан пасайтиришди.
Газета-журналлар фашистларни мазах қилувчи мақолалар, Гитлернинг бадбашара расмларини босишди. Аввалги «қизиллар-оқлар» «руслар-немислар» ўйинига айланди, нафрат кучайди. Болалардан бири Карлни «фашист», деди. Карл эътибор бермай ўтиб кетаверди. Кейин ортидан тош отадиган бўлишди. Карл қанча индамаса, болалар шунча қутиришди. Яқиндагина велосипедларини тузатиб юрган Карл душманга айланди. Карл кўчада кўринишдан ҳам ҳайиқадиган бўлиб қолди.
Албатта, Карл шу боши берк кўчадан чиқиб, маҳалладан нарироқ кетса — бас, ҳеч ким буни танимайди, ҳамма ўрис, деб ўйлайди, бу билан ҳеч кимнинг иши йўқ. Шунинг учун Карл уйидан саҳар чиқиб кетиб, кечқурун қайтадиган бўлди. Бироқ келгунига қадар ити, каптарлари оч қолишади, уларга дон-сув берадиган одам ҳам йўқ. Саккиз ойдан бери дадасидан дарак йўқ, қари нарса, омонмикан?
Карлга таъсир қиладиган жойи шуки, кўчасидага тирмизакларнинг бари Карлнинг кўз ўнгида туғилган, оғайниларининг фарзандлари, ҳаммасига Карл варрак, рогатка, новдадан ёй ясаб берган, номларини билади, укасидек бўлиб кетишган эди, келиб-келиб чатоқлик шулардан чиқяпти. Тўғри, ота-акалари ўшқиришди, пўписа қилишди, қулоқларидан чўзишди, болалар билганидан қолишмади.
Уруш бошланганига ярим йил ўтмай туриб, фронтдан қорахат кела бошлади.
Биринчи марта қорахат Карл билан бир синфда ўқиган Илёснинг ҳалокати ҳақида келди.
— Адамни сен ўлдиргансан, фашист! — деди унинг ўғли Карлга.
Карл, ўзини ушлай олмай, боланинг бетига тарсаки туширди, Салим чинқириб, уйига қочди.
Карл урганидан пушаймон бўлди, ўртоғининг азасига ҳам кира олмади.
Шундан кейин Карлнинг кўча эшигида бўр билан чизилган фашистларнинг белгиси пайдо бўлди. Карл ўчириб ташлади, лекин кейин машъум хоч тўртталаб-бешталаб чизила бошлади. Карл эътибор бермай қўйди. Карл ҳамма нарсадан, кўча-куйда ҳам, гўё одамлар унинг немислигини сезаётгандек, ҳадиксирайдиган, ҳаммага гумон билан қарайдиган бўлиб қолди, ўзбек мозорининг бир четига дафн қилинган онасининг қабрига борганида, ўзини туга олмай ҳўнграб йиғлаб юборди. Уйига қайтиб келганида, каптарларининг учтаси қўндоқдан қулаб қорда ётар, қон томчилари қорга сочилган эди. Ўзи исаб берган рогаткалардан отишгани маълум бўлди. Кейин уй деразасининг ойнаси чил-парчин синдирилди, Карл янги ойна қўйди, уни ҳам синдиришди, итини заҳарлашди. Карл шикоят қилишдан ҳам кўрқар эди.
Баҳор кунларининг бирида иккита ҳарбий киши келиб, Карлни олиб кетишди. Карл кўча эшигини қулфлашга ҳам улгурмади.
Ҳовли қаровсиз қолди.
Ён қўшнилар ўтини юлишди, сув сепишди, шипиришди, ҳовли чиннидек бўлди; ҳовлига қараш, саришта қилиш, гуллар экиш, қолган каптарларга дон сочиш одат бўлди. Кейин ҳовлини «Болалар боғчаси»га айлантиришди. Бақириб — чақиришса ҳам майли, жимликдан тузук.

ИНШО

Саккизинчи синф ўқувчиси Хуршид шахмат қутисини қўймайди, қўлтиқлаб юради. Фақат шахмат ўйнайдиган болалар билан ўртоқ тутинади. Ўқитувчилар ичидан география муаллими Далер акани алоҳида ҳурматлайди. Далер ака ўз фанини қизиқарли олиб боради. Бирон мамлакат ҳақида дарс ўтса, албатта, ўша мамлакатга хос бир ҳислатни, масалан, Танзанияда ёзувчи Хемингуэй ов қилганини гапириб беради, ўша ёзувчининг «Фрэнсис Макомбернинг омонат бахти» номли ҳикоясини топиб ўқиб чиқинглар, дейди. Ўқувчилар бу ҳикояни топиб ўқишади, кейин география дарсида муҳокама қилишади — дарс нафақат география, ҳатто адабиёт машғулотига айланади. Қизиқарли ўтади. Ўқувчилар, шунинг учун бўлса ажабмас, уй топшириқларини географиядан бошлашади. География дарсларига канда қилмай боришади. Далер ака сўз бошлаши билан жимиб қолишади. Коридордан ўтган одам бу синфда дарс бўлаётганини сезмайди ҳам.
Дарсларнинг бирида Далер ака, Англия ҳақида сўзлаб, унинг шаҳзодаси Эдуард бир аёлни севиб қолганини, парламент аъзолари бу ошиқликни маъқул кўрмагач, шаҳзода Эдуард қироллик тахтидан воз кечганини гапириб берди. Дарс севги муҳокамасига айланди.
Далер аканинг қўлида ўқиган талабаларнинг кўпи география, адабиёт, тарих факультетларига аьло баҳолар билан киришган. Тарих ўқитувчиси бу муваффақиятни ўзига ёзди. Унинг дарслари зерикарли ўтар, афтидан Турсун Собиров ўз фанини севмас, тасодиф равишда тарих ўқитувчиси бўлиб қолгандек туюларди. Умуман, хонлар, шоҳлар, амирлар, султонларни олдин золим-эксплуататор, Амир Темурни босқинчи, дер эди, кейин мамлакат мустақил бўлгач, Соҳибқиронни «Улуғ саркарда, миллатимиз отаси», дейдиган бўлди.
Хуршид Далер Саидович билан ҳеч қачон шахмат ўйнамаганлига сабабли, домла бу ўйинга қизиқмайди, деб ўйлар эди. Бир куни Хуршид бўш синфда болалар билан шахмат ўйнаб ўтирганида, синфга Далер Саидович кириб қолди. У уй калитини қидириб юрган экан, болалар калитни ахтаришга киришишди, топа олишмади. Далер ака Хуршид билан шахмат ўйнашга ўтирди. Ярим соат ўтгач, Хуршид мот бўлди. Далер Саидович яхши ўйнар экан, ҳеч кимга таслим бўлмаган Хуршидни ютди, болалар анграйиб қолишди. Хуршид яна беллашгиси келди, Далер Саидович соатига қаради: қизчасини боғчасидан олиши, хотини ишдан келишига уй эшигини очиши, бошқа қулф ўрнатиши керак эди, иккинчи ўйинга рози бўлмади.
Хуршид баъзан дарсларга кечикиб киради, тарих дарсига кирмайди. Бугун «беш» олса, эртасига «икки» олиши ҳеч гап эмас. Парво қилмайди. Адабиёт дарсида ижобий, салбий қаҳрамон деган тушунчаларни таъби кўтармайди. Бир куни «Қутлуғ қон» романи мавзусида иншо ёзишди. Хуршид эркин мавзу танлади, аммо ёзгани ўзини қониқтирмади, саҳифага чизиқ тортиб, ғижимлаб, синфдан чиқиб кетди. Келаси дарсда адабиёт ўқитувчиси ғижим варақларни ёзиб, ўқувчиларга қаради. Хуршид бу дарсга ҳам кирмаган, залда бошқа болалар билан шахмат ўйнаб ўтирарди. Адабиёт ўқитувчиси Одил Тўраев Хуршид ёзган иншони синфдаги ўқувчиларга ўқиб берди: «Мансур шаҳарга келиб, институтга кирди, амакисиникида тура бошлади. Амакиси Дилшод хотини Толия билан яшар, фарзандсиз эдилар, — ўқий бошлади Одил Тўраев. — Улар тез-тез тортишиб туришар, ён беришмас, аразлаб юришар, Мансур оркали «гаплашишар» эди. Охирги можародан кейин амакиси уйдан чиқиб кетди, бир ҳафтача қорасини кўрсатмади. Кеча келди, эшикни Толия очди, эрини кўриб, қайрилиб кетди. Ўртада Мансур серрайиб қолди. «Кийимимга келдим, айт, берсин» — деди амакиси овозини тумтайиб гурган хотинига эшиттириб. Мансур келин аясига қаради. «Кийимини шарабарачига бериб юбордим, йўқ, — деди Толия зарда билан. — Даъвосини манжалақисига қилсин, у кўтаради!». «Ким у?» — деди Мансур тушунмай. «Ўйнаши, — деди Толия ўчакишиб. — Ана, расмда ёнма-ён ўтиришипти». «Ёнма-ён бўлса, нима қипти? Ходимлардан бири, — деди амакиси ўшқириб. «Ходимлардан бири бўлса, нега битта буйрагини берди, сўра!» — деди Толия даъвосини рўкач қилиб. «Қоним группаси ўшаникига тўғри келди, — деди амакиси. — Битта буйрак билан яшаш мумкин экан, мана яшаяпман. Бир одамни сақлаб қолдим…».
Мансур ўртада серрайиб туриб колди, кейин хонасига кириб кетди. Улар яна бир оз айтишишгач, жимиб қолишди. Мансур, можаро тугади, деб ўйлаб, йўлакка мўралади: амакиси билан келин аяси қучоқлашиб туришар эди. Мансур хонасига қайтиб кириб кетди».
Одил Тўраев иншони ўқиб бўлиб, термулиб ўтирган ўқувчиларга назар гашлади.
— Қалай? — деди. Ўқувчилар индашмади. — Беш қўйсам, арзийдими?
— Арзийди! — дейишди ўқувчилар бир овоздан, ўқитувчи қарорини олқишлаб.
Танаффусда ўқувчилар залга чопишди. У ерда Хуршид ҳамон шахмат устида ўтирган эди. Ўқувчилар келтирган хабарни эшитиб, Хуршид индамади.
— Шаҳ! — деди рақибига.