Бир қатор вақтли нашрларда Михаил Шолоховни қатағон қилиш билан боғлиқ воқеалар тафсилоти турлича талқин қилинади. «Литературний Киргизстан» журнали таҳририяти Шолохов билан кўп бора учрашган, суҳбатлашган ёзувчи ва адабиётшунос Михаил Шкериндан мазкур воқеалар ҳақида асл ҳақиқатни ҳикоя қилиб беришни сўради.

Михаил Шкерин
ҲИБС ҚОҒОЗИ ЁХУД СТАЛИН БИЛАН
ШОЛОХОВНИНГ «УЛФАТЧИЛИГИ» ХУСУСИДА
Рус тилидан Эсиргап БОЛИЕВ таржимаси

  «Мен Михаил Шкериннинг хотира очеркларида ёзилган барча воқеаларни Михаил Шолоховдан эшитганлигига тўлиқ кафилман. Бу Михаил Шолоховнинг ўз ҳикоялари вариантларидан бирига ўхшаб кетади. Шундай экан, бу вариантни, албатта, ёритиш керак». Михаил Александрович Шолоховнинг ўз вақтидаги собиқ котиби Фёдор Шахмагоновнинг фикри ана шундай.

Ўттиз еттинчи йилнинг кузагида кечқурун Вешенский станциясидаги Шолоховлар уйида ярим ҳарбий кийинган бир киши пайдо бўлди. У ўттиз ёшлар чамаси, ўрта бўйли, елкалари кенг, алп қоматли эди. Салом-аликдан сўнг у Ростов области партия комитетидан хизмат сафарига келганлиги ҳақидаги гувоҳномасини кўрсатди. Тарғибот ва ташвиқот бўлими инструктори Вешенскийга «махсус топшириқ билан» келган эди.
— Михаил Александрович, дабдурустдан келганим учун кечиринг, — деди у узр оҳангда. — Колхозчилар уйида жой йўқ экан. Сизларникида тунашга рухсат берсангиз.

Бу биринчи тасодиф эмас. Ўша пайтда Вешенскийда меҳмонхона йўқ эди, бу ерга иш билан ташриф буюрган обком ходимлари Шолоховникига жой сўраб кўп келишган. У обком пленуми аъзоси, шу туфайли ҳеч бир илтимосни рад этмасди. Оиласи катта — ўзи билан беш киши яшар, аммо уйи тўрт хонали, шу туфайли бир кечалик бошпана учун қийналмаса ҳам бўлади.

Бироқ бу яғриндор баҳодир иккинчи ва ҳатто, учинчи оқшом ҳам шу ерда тунади. Шолохов колхозчилар уйига сим қоқиб, бўш жой бор-йўқлигини сўради. Жавоб уни ўйлантириб қўйди. Маълум бўлишича, жой бор экан. «Уч кун бурун аҳвол қандай эди?» Уч кун бурун ҳам бўш жой борлиги маълум бўлди.
Мана сизга ҳангома!

Текшириб кўришга аҳд қилди. Эртаси тонгда кузовида қайиғи бор юк машинаси уйига келишини сўради. Хотини Мария Петровнага деди: «Тонгда балиқ овига кетаман, хўрак тайёрла». Шу оқшом ёмон ухлади, тонг отмасданоқ турди. Соч-соқолини олди, ювинди. Ошхонага чиқса, у ерда инструктор ўтирибди — кийинган, тайёр.
— Ҳа, оч наҳордан сизга йўл бўлсин? — сўради Михаил Александрович.
— Сиз-чи, сиз қаёққа? — саволга-савол билан жавоб берди у.

Ишнинг чуви чиқди.
— Балиқ овига бораяпман, — жавоб қилди Шолохов. — Ҳозир қайиқ ортган юк машинаси келади. Сизга йўл бўлсин эрта тонгданоқ?
— Мен ҳам сиз билан, — меҳмон бу гапни одатдагидек илтимос қилиб эмас, қатъий ва жиддий оҳангда айтди.
— Жин урсин, тушунтиринг-чи ўзи, нима гап?! — Михаил Александровичнинг бирдан жаҳли чиқиб кетди.
— Йўл-йўлакай тушунтираман, — ваъда берди обком ходими нохуш қиёфада.

Йўлга тушишди. Шолохов ҳайдовчи билан бақамти кабинада, унинг йўлдоши — қайиқ билан ёнма-ён кузовда. Станицадан икки километр юрилгач, кабина тақиллади. Машина тўхтади. Обком ходими кузовдан сакраб тушди. Шолохов кабинадан чиқди. Йўл ёқалаб кетишди. Шунда вилоят партия комитетидан хизмат сафарига келганлиги ҳақида гувоҳномаси бор киши гапира бошлади:
— Мен НКВД ходимиман. Мана, менинг гувоҳномам. Мана буниси эса, ёзувчи Шолоховни ҳибсга олиш ордери. Ўқиб кўринг.

Ҳаммаси ойдинлашди. Михаил Александрович ҳар иккала ҳужжат билан танишди. Кечаги шубҳа-гумонлари тасдиқланди.
— Нимаям қилардик, — деди у, — буйруқни бажаринг.
НКВД ходими бир қўлида — қизил китобча, бир қўлида — ҳаворанг варақа билан бир дақиқа жимиб қолди. Нигоҳи қаергадир юқорига қадалган. Шалвираган бир алпозда китобчани кители чўнтагига солди. Ордерга бир кўз югуртириб, уни тўрт қатлади, майдалаб йиртиб, сочиб юборди. Бўғиқ оҳангда деди:
— Ўзингизни қутқаринг, Михаил Александрович. Сизга бошқа имконият бўлмайди.

Шолохов ҳаяжонда эди.
— Қаёққа ҳам борардим? Мамлакатнинг хоҳлаган бурчагидан топиб олишади.
— Фақат Москвага, Сталиннинг ҳузурига. Фақат тезроқ.
— Сизнинг аҳволингиз нима кечади?
— Қадимги рус маталларида айтилганидек: «Худо йўллаган ёққа». Хизмат сафарим муддати эртага тугайди. Эртадан сўнг мени излай бошлашади. Нима бўлса, бўлар. Шолохов мамлакатда ягона, менга ўхшаганлар эса жуда кўп, — у қўлини чўзди. — Хайр Михаил Александрович. Эсон-омон етиб олинг.

Бир-бирининг қўлини сиқиб ажралишди, НКВД ходими тупроқ йўл бўйлаб чўлга кетди, Шолохов юк машинаси олдига қайтиб келди ва «Аэродромга ҳайда», — деб буюрди шофёрга.
Вешенскийдан Миллеровогача бир юз олтмиш километр, агар тўғри чиқса — юз километрдан ортиқ эмас. Почта самолёти — елканли «ўрдакча» чамаси бир соатлар учади. Аммо йўловчи олмайди. Фақат почта ва енгил посилкаларни ташийди. Шундай тасодифлар бўлганки, шошилинч иш чиққан пайтларда Шолохов аэродром бошлиқларидан илтимос қилар, уни — «кичик габаритли» пассажирни почта қутилари ўрнига олишарди. Бу сафар ҳам илтимосни рад этишмади.

Унинг ёнида пули бор эди. Кечаги шубҳа-гумонлардан боши қотган ва ташвишга тушган адиб балиқ овига тайёрлана туриб «ҳар эҳтимолга қарши» уйдаги бор жамғармани ёнига солиб олганди. Кета туриб юк машинаси шофёрига тайинлади:
— Мария Ивановнага мени Москвага кетганмиш, деб айт. Шошилинч иш чиқиб қолди.

Ўша пайтда Миллероводан Москвага авиация қатнамасди. У эрта тонгдан кечга довур поездда борди. Вокзалдан такси билан «Москва» меҳмонхонасига жўнади. Староконюшеннийдаги ўзининг квартирасига боришга юраги дов бермади. Ҳибсга олиш ҳақидаги ордерга Ежов имзо чеккан, ҳойнаҳой, квартира ҳам назорат остига олинган бўлиши керак.

Меҳмонхона директори яхши таниш эди, шу туфайли ундан илтимос қилди:
— Меҳмонхона маъмурасига айт, ҳозирча ҳужжатларимни расмийлаштирмай турсин. Йўқса, ҳар галгидек мухлислар бостириб келишади. Менинг дунё-дунё шошилинч ишларим бор, бошқа нарсага чалғимаслигим керак.

Директор уни тушунган каби кулди ва деди:
— Шолохов Москвадалигини бирор кимса билмайди, бемалол ишлайверинг, — деб ишонтирди.
Эрталаб Поскребишевга сим қоқиб, унинг келганлиги ҳақида Сталинга хабар беришини илтимос қилди. У рози бўлди ва сўради:
— Сен Староконюшеннийдамисан ёки «Москва» меҳмонхонасида?

Шолохов бу саволни кутган эди, шу боис тутилмасдан жавоб қайтарди:
— Мен бир ошнамникидаман, Староконюшеннийга бормадим, ўзиям чанг-тўзонга тўлиб кетгандир-ов?
Поскребишев кулди:
— Мухлислардан қочиб юрибсанми? Майли, майли қочавер, келганлигинг ҳақида, албатта, айтаман. Эртага қўнғироқ қил.

Жудаям хушмуомала. Демак, ордер ҳақида ҳеч нарса билмайди, йўқса суҳбат бошқача кечарди.
Михаил Александрович хонадан чиқмади. Тушлик ва кечки овқатни телефон орқали буюрди. Келтиришди. Вақтни ўтказиш мақсадида ён дафтарчасига у-бу нарсаларни қайд қилмоққа уриниб кўрди, аммо миясига ҳеч нарса келмади.

Ежовнинг ордердаги имзосини такрор-такрор эслади. Умуман, ишона олмасди: шундай самимий, илтифотли одам Николай Иванович «Очилган қўриқ» ҳақида қандай тўлқинланиб гапирган эди ва бирданига — ҳибсга олиш ҳақида ордер! Шолохов унинг Лубянкадаги уйида бўлган, Иван Макарьевни ҳимоя қилганди. Ҳе йўқ-бе йўқ, унга ёпишдилар ва қамоққа олдилар. Фуқаролар уруши қатнашчиси, ажойиб партия ходими, Ёзувчилар уюшмаси бошқаруви котибларидан бири, қарабсизки, турмада! Ежов Шолоховни тинглаб бўлгач, «Майли, текшириб кўрамиз» деди-ю, гапни театрга буриб юборди. Шолохов ўтиниб сўрай бошлади:
— Ўртоқ нарком, илтимос, буйруқ беринг, Макарьевни озод қилсинлар.

Ежов самимий кулги билан уни тўхтатиб қўйди:
— Бу қанақа такаллуф бўлди, Михаил Александрович. «Ўртоқ нарком!» эмиш. Мен қандай муомала қилаётган бўлсам, сиз ҳам исм-фамилиямни атаб мурожаат қилинг. Макарьевнинг ишини бўлса кўриб чиқамиз, ваҳима қилаверманг.
«Мана, ҳал қилишди! Макарьевни-ку қўйиб юборишмади, энди эса менинг номимга ҳам ордер!» У эшик ва дераза оралиғида у ёқдан бу ёққа бориб келар, ёзувчилар билан бўлган учрашув лаҳзаларини титраб-қақшаб эсларди. Эҳтимол, бирор нарсани мавридсиз айтиб юборгандирман? Йўқ-йўқ, ҳеч нарса бўлган эмас!

Кечаси билан қийналиб чиққан Шолохов эрталаб Поскребишевга яна қўнғироқ қилди. У хушмуомала оҳангда жавоб қайтарди:
— Айтдим. Ўртоқ Сталин «кутиб турсин» деди, хафа бўлаверма, қабул қилади. Эртага боғлан.
Эртасига кечаги воқеа яна такрорланди. Беш кунки, қаторасига шу аҳвол. Қўлида ордер билан эшикни тақиллатиб остонада пайдо бўладиган одамни кутишга асаблари бардош беролмай, тинка-мадори қуриган Шолохов кечқурун меҳмонхона ресторанига сим қоқиб, бир шиша коньяк олиб келишларини илтимос қилди. Келтиришди.
Бу оқшом жудаям, жудаям узун кечди.

Тонг отар чоғи навбатчини чақириб, яна бир шиша ароқ топиб келтиришини сўради. Ресторан соат ўн бирда очилади, буфет эса — тўққизда. Аммо навбатчи топиб келтирди. Бу ердагилар бундай тасодифларга кўникиб, мослашиб кетишган.

Энди узундан-узоқ кун бошланди.
Калласида минг бир ўй. Уни нима кутаяпти? Бруно Ясенский, Борис Пильняк ва бошқа яна кўпларни олиб кетишганини эшитган. Энди унга ҳам навбат келиб турибди. Аммо Сталин-чи! Наҳотки ёрдам бермаса? Ахир у билан ҳар хил қабуллар чоғи неча бор учрашган! Шохоловнинг олдига ўзи келиб қўл бериб сўрашган, яхши гаплар айтган. Наҳотки ёрдам бермаса?

Икки йил бурунги сўнгги учрашув ёдига тушди. Ростов области партия комитети бюроси уруғлик ва озиқ-овқат ссудалари билан Сталиннинг ҳузурига боришни илтимос қилди. Дон тайёрлаш режасини бажариш учун колхоз омборидаги барча ғаллани топширишган. Экиш мавсуми яқинлашяпти, уруғлик эса йўқ. Ҳатто, ейишга ҳам.

Обкомда тайёрланган папка ва биринчи секретарнинг Сталин номига ёзган хати билан Москвага келди ва Поскребишевга қўнғироқ қилди, у «хўжайин»га хабар берди. Михаил Александрович қабул қилинди. Сталин ёзувчини очиқ чеҳра билан қарши олди, аммо қандай мақсадда келганлигини билгач, турқи ўзгарди.
— Ўзингизга номақбул ишга қўл урибсиз, ёзувчи Шолохов, — деди у қатъий. Хатни ўқиб кўрди, папкадаги ҳужжатларни бирма-бир варақлади. — Режадан сўнг колхозда на уруғлик, на озиқ-овқат қолди, деб ёзишибди. Колхозчиларда эса ҳали товуқ бор!
— Ахир ўртоқ Сталин, экишга ҳеч вақо йўқ! — журъатсиз эътироз билдирди Шолохов. — Колхоз омборлари бўм-бўш.

Сталин папкани ўзи томон тортди, обкомнинг хатига резолюция ёзди, числосини қўйди.
— Фақат ёзувчи Шолоховга ҳурматим туфайли. Огоҳлантириб қўяман: бундан кейин ўзга ишларга аралашманг. Сизга соғлиқ ва ижодий кайфият тилайман! — Сталин столнинг у томонидан қўлини чўзди. Юзлари тошқотган эди.

Хўш, ёрдам берадими, йўқми? Соатига қаради. Кўз олдини туман қоплаган, рақамлар сакрарди. Наҳотки кечқурунги саккиз бўлса? Поскребишев ҳозир ўз ўрнида бўлиши керак. Қўлини телефонга чўзди ва бирдан тортиб олди. Мумкин эмас. Мастман. Айнан шу пайтда телефон қаттиқ ва узундан-узоқ жиринглаб қолди. Меҳмонхона директори бўлиши керак. Шолоховнинг бу ердалигини ундан бошқа ҳеч ким билмайди. Трубкани кўтарди: «Эшитаман».

— Нега қўнғироқ қилмай қўйдинг? — Салом-аликсиз сўроққа тутди Поскребишев. — Ўртоқ Сталин кутяпти. Сенга машина кетган.
— Ҳозирми? — қўрқиброқ сўради Шолохов. — Машина қаёққа жўнатилган?
— Қаёққа бўларди, сенга, «Москва» меҳмонхонасига.
— Менинг бу ердалигимни қандай билдинг?

Поскребишев кулди:
— Хизматчилик, азизим, хизматчилик. — Ва бирдан бошқа оҳангда деди: — машина айтилган вақтда ҳузурингга боради. Кутаман.
— Александр Николаевич, — ялинишга тушди Шолохов, — мен ҳозир боролмайман. Шу кунларда ниҳоятда асабийлашдим ва тунда ичдим. Ахир, охирги марта қачон ичганлигимни ҳам эслай олмайман. Ҳозир эса асаблар… Ҳазилми ахир, олтинчи кун!
— Ўртоқ Сталин кутяпти, — қатъий такрорлади Поскребишев ва трубкани қўйиб қўйди.

Нима қилиш керак? Бормасинми? Унда ордер нима бўлади. Мумкин эмас, бормаслик мумкин эмас! Бу аҳволда бориб ҳам бўлмайди. Сталиннинг олдига маст ҳолда бориш — ақлдан озишдай гап! Эшик тақиллаши бу телбанамо ўйларга барҳам берди.
Беш минутдан кейин уни ҳаяжонланган Поскребишев қарши олди. Койиниб, тирсагидан ушлади-да, уни ваннали хонага судради. Шолоховнинг бошини тизиллаб оқаётган муздай сувга тиқди. Икки-уч минут шу аҳволда ушлаб турди. Сўнгра унинг қўлига тароқ тутқазиб:
— Сочларингни тара, ана ойна, — деди.
У таранди, гимнастёркасини, мўйловни тўғрилади ва деди: — Тайёрман!
Поскребишев уни Сталин кабинети эшиги томон итараркан: «Омад ёр бўлсин» деб қўйди.

Остонадан ўтибоқ Михаил Александрович донг қотиб тўхтаб қолди. Сталиннинг ёзув столига кўндаланг қўйилган узун стол атрофида Сиёсий бюро аъзолари ўтиришарди.
— Ўтиринг, ўртоқ Шолохов. Бу кўп давом этади. Шолохов ўтирди. Сталин Сиёсий бюро аъзоларига тушунтирди: — Ёзувчи Шолоховни ҳибсга олиш ҳақида ордер берилган. Айблов хулосасини эшитамиз. Қани ўқинг, ўртоқ Ежов.

Дастлабки сўзлароқ Шолоховни таажжубга солди. У контрреволюцион ҳаракатлари учун айбланарди. Ҳатто фактлар ҳам эътироз қилиб бўлмайдигандек эди гўё. Шу число, шу ой, шу йил, фалон соат, фалон минутда Шолоховнинг Вешенский станицасидаги уйига фалон колхоз раиси — исми, фамилияси, отасининг исми — келди. Уйида шунча вақт бўлди. Бир кундан сўнг номи зикр этилган колхозда икки ғарам пичан ёниб кетди, моллар қишда емишсиз қолди. Шу число, шу ой, шу йил, фалон соат, фалон минутда, Шолоховнинг уйига шунга ўхшаш МТП директори — исми, фамилияси, отасининг исми, — қадам ранжида қилди, шунча муддат уйда бўлди, икки кундан кейин ушбу МТП хизмат кўрсатадиган колхоз далаларида учта комбайн ва олтита трактор ишдан чиқди. Қолганлари ҳам ана шундай руҳда эди.

Михаил Александрович тинглади, эслаб кўрди. Дарҳақиқат, номи тилга олинган одамлар ҳар қайсиси ўз илтимоси билан уникида бўлишган. Кимдир райкомдан, ўзини ҳимоя қилишни сўраган, кимдир прокурорнинг Қайриқонуний ишларидан шикоят қилган. МТП директорини ҳам эслайди. У трактор ва комбайнлар учун эҳтиёт қисмлар олишда ёрдамлашишни илтимос қилган.

Коллективлаштириш ҳақидаги машҳур роман автори ҳузурига нафақат яқин-атрофдаги колхоз ва МТПлардан — мамлакатнинг барча бурчакларидан одамлар келишарди. Маҳаллий раҳбарлардан адолат кутишдан умидсизланганлар болаларча ишонч билан Шолоховга мурожаат қилишарди. — У ёрдам беради, бизни тинглайди, керакли жойга ва зарур кишига қўнғироқ қилади. Ва муродимиз ҳосил бўлади, деб ўйлашарди.

Шолохов келувчиларга ўзининг ҳокимият эмаслигини тушунтирар, аммо ҳар доим ёрдам беришга уринарди — баъзан бунинг уддасидан чиқарди ҳам. Бесим телеграф муваффақиятлари уни бу ерда ҳам, у ёқда ҳам машҳур қилиб юборди, натижада илтимос қилувчилар тўдаси кўпая бошлади.
Мана оқибат: «контрреволюция!» Қани энди колхоз раисига пичан Қарамларини ёқиш, МТП директорига эса комбайн ва тракторларни ишдан чиқариш ҳақида шипшитиб қўймаганлигингни исботлаб ҳам кўрчи?!

Шолохов ана шулар ҳақида ўйлар, Ежов эса ўқишда давом этарди. Машҳур адабиётчиларнинг ҳам фамилиялари тилга олиндики, улар Шолоховнинг Сиёсий бюро аъзолари ҳақида, ҳатто ўртоқ Сталин тўғрисида ҳам беандиша сўзлар айтганлигини ўз қулоқлари билан эшитишган эмиш. Тағин ҳаммаси тўла-тўкис: қаерда, қачон, қандай шароитда, кимларнинг гувоҳлигида.
Узун стол атрофида ўтирганлар қимир этишмайди. Ҳаммасининг нигоҳи ерда.

Ва ниҳоят, маъруза тугади. Ежов қора папкасини ёпди, ўтирди ва графиндан сув қуйиб ичди. Сталин бироз паузадан кейин сўради:
— Сиёсий бюро аъзоларининг фикри қандай?
Ҳамма жим. Сталин бир дақича кутди, ўрнидан туриб эшик томон юрди. Келяпти-ю, Шолоховга тикилади. Шолохов ўрнидан қўзғалди, ҳарбийчасига қотиб турди. Сталин унинг кўзларига тикилганича тобора яқинлашмоқда. Шолохов ҳам кўзларини олиб қочмади. Ёнма-ён бўлишгач,

Сталин бир лаҳза тўхтади ва яна юрди. Шолохов ўгирилиб унга қаради. Эшикка етишга сал қолганда Сталин орқага қайтди. Юмшоқ гиламда унинг қадам товушлари эшитилмас, фақат формали кийим-боши шитирларди.
У ўз столи ёнига қайтиб келди ва яна сўради:
— Қани, Сиёсий бюро аъзоларининг фикри қандай?
Тағин чурқ этган овоз бўлмади.

Сталин трубкага тамаки тиқа бошлади. Тамакини жойлаштириб бўлгач, чекди ва учинчи бор сўради. Яна сукунат. Сталин узундан-узоқ сукунатни кутиб турди ва қатъий оҳангда деди:
— Саводсизларча ёзилган ҳужжат! Бу ярамас иншони ахлатга чиқариб ташланг ўртоқ Ежов.
Ва бирданига кучли товушлар тўлқини пайдо бўлди:
— Тўппа-тўғри.
— Росаям тўқишибди.
— Мамлакатнинг энг яхши ёзувчиси бўлса-ю — яна ҳибсгами?

1942 йил 21 майда «Правда»нинг ҳарбий мухбири Шолохов Туғилган кунини нишонлаш мақсадида фронтдан Москвага келди. Таклиф қилинган бир гуруҳ офицерлар ҳам у билан бирга эдилар. «Националь» меҳмонхонасига тўпланишди.
Одамлар эрталаб ўқ ёмғири остида окопларда эди. Кечқурун ҳазил-мутойиба билан серҳашам дастурхон атрофида ўтиришарди. Шолохов худди окоплардагидек «норкомчасига» юз граммлик кружкаларга эмас, товланаётган биллур рюмкада ароқ қуйди.
— Дўстлар, — паст овозда бошлади Шолохов, — мен бу бир кунлик отпускани сизлар учун тасодиф туфайлигина олишга эришдим.

Эшикнинг қаттиқ тақиллаши унинг нутқини бўлди ва рухсат кутиб турмасдан хонага навбатчи администратор кирди:
— Сизни телефонга чақиришаяпти, Михаил Александрович. Мудофаа халқ комитетидан.
Шундай дақиқаларда шу керакмиди! Шолохов навбатчини койиб берди: кимки уни сўрайдиган бўлса, эртага қўнғироқ қилсин. Фақат ҳарбий линиядан ташқари.
— Сўранг, ким. Телефон номерини ёзиб қўйинг, ўзим сим қоқаман.
Администратор кетди. Михаил Александрович нутқини давом эттирди. Туғилган кун-қуролдош дўстларнинг маданий шароитда учрашувлари учун энг яхши баҳона. У ана шундай қутловдан хурсанд.

Администратор хонага тақиллатмасдан чопиб кирди ва бидирлаб кетди:
— Телефонда ўртоқ Сталин!
Тўғри, Шолохов Сталинга қўнғироқ қилган, фақат Поскребишев орқали. Аммо Сталиннинг Шолоховга сим қоқиши — ҳеч қачон бўлган эмас. Бу мутлақо ишониб бўлмайдиган ҳол.

Зина бўйлаб навбатчи хонасига югуриб тушди. Трубкани олди-ю, ҳарбийчасига ахборот берди:
— Салом, полковник Шолохов. Маршал Сталин гапираяпти. Нима бу, азизим, шодиёнангизга мени таклиф қилмадингизми? Лейтенант ва капитанларни чақирасиз. Олий бош қўмондонни назар-писанд қилмайсиз-а? Яхши эмас, ўртоқ полковник, яхши эмас.
— Шундай, ўртоқ Бош қўмондон — Шолохов Сталиннинг ҳазиллашаётганлигини тушунди, — полковник Шолоховнинг чақиришга ҳадди…
— Сиз мени таклиф қилмасангиз, унда мен сизни таклиф қиламан. Туғилган кунингизни менинг дала ҳовлимда нишонлаймиз. Машина жўнатилган.
— Мен хурсандман, жудаям бахтиёрман, — ҳаяжонланганча ғулдуради Шолохов, — фақат қандай бўларкан… Дастурхон атрофида меҳмонларим бор…

Сталин жарангсиз, бўғиқ кулди.
— Менга тўнкаринг. Олий қўмондон таклиф қилаяпти, десангиз, хафа бўлишмайди, деб ўйлайман.
Шолохов хонага — меҳмонлар ҳузурига қайтганда шофёр ўша ерда эди. Йигирма минутлардан кейин машина шаҳар ташқарисига чиқди. Қалин девор, дарвоза, унинг устида хира лампочка. Атроф — ўрмон, жонзот йўқ. Дарвоза очилиб, машина кирди, хиёбон бўйлаб анча юргач, икки қаватли уй подъезди олдида тўхтади. Шолоховни даҳлиздан озғин кекса аёл қарши олди.
— Ечиниб бу ёққа ўтинг, — деди у боши билан ёпиқ эшикка имо қилиб.

Шолохов Бош қўмондон қароргоҳида уни ҳарбий кишилар қарши олишини кутганди. Ахир соқчилар ҳам бўлиши керакку. Бу ерда эса шу озҚин кампирдан бошқа — дарвозада ҳам, подъездда ҳам, даҳлизда ҳам ҳеч ким йўқ. Наҳотки, унинг феъл-атвори шунчалик оддий?
Катта ойна қаршисида кители ёқасини тўғрилади, мўйловини силаб, эшик томон юрди. Эшик оғир бўлишига қарамасдан бешовқин ва оҳиста очилди. Катта хонадаги икки кишига мўлжалланган доира стол атрофида, олдида очиқ китоб билан Сталин ўтирарди. У уй кийимида — оддий очиқ жигарранг барқут костюмда эди.

Шолохов учун бу кутилмаган воқеа эди, шу боис у туш кўраяпманми, деб ўйларди. Сталинни ҳарбий эмас, граждан кийимида, тағин барқут камзулда кўришни ақлга сиҚдириб бўлмасди.
Михаил Александрович бешовқин кирди, аммо Сталин эшитди. Китобни бир ёнига суриб, ўрнидан турди, уни қарши олди. Чеҳраси очиқ, кулгига мойил эди. Қўл ушлашиб кўришди, қучоқлашишди, сўнгра уни стол олдига олиб келиб, деди:
— Ўйлайманки, икковимиз, зерикиб қолмаймиз. Яхшилаб ўтириб олинг.
Дастурхонда лимонли сомга (балиқ тури) тилимчалари, юпқа қилиб кесилиб пишлоқ қўшиб димланган колбаса, ҳозиргина келтирилган помидор, бодринг, кўк пиёз, шивит, яна қанақадир кўкат. Сталин сўради:
— Нима ичамиз?

Шолохов шу оҳангда жавоб қайтарди.
— Ароқ, ўртоқ Сталин.
— Қўйинг-е, Михаил Александрович! Биз сиз билан бу каттакон давлатда Туғилган кунда ароқ ичадиган охирги одамлар эмасмиз. — У ўрнидан туриб девор ёнидаги буфетга борди. — Менга грузинлар бир шиша кўҳна коньякдан жўнатишибди. У похолдан тўқилган идишдаги олтинранг шишани олди.

Қайтиб келиб, рюмкаларга коньяк қуйди ва тағин гапирди:
— Мен сизни нима учун таклиф қилдим, биласизми! Сизни табриклаб қадаҳ кўтаргим келди. Уруш кетяпти. Оғир. Жудаям оғир. Ғалабадан кейин бу ҳақда ким яхшилаб ёзади. Худди «Тинчоқар Дон» каби муносиб асар! — у кўзи билан очиқ китобга ишора қилди. — Мана, қайтадан ўқиб чиқяпман. Жасур кишилар тасвирланган. Мелехов ҳам, Подтелков ҳам, бошқа кўплаб қизиллар ва оқлар ҳам бор. Суворов ва Кутузов сингарилар эса йўқ. Уруш эса, ўртоқ адиб, айнан ана шундай буюк саркардалар билангина ғалаба қозонади. Бугунги Туғилган кунингизда сизга узоқ йиллар мустаҳкам соғлик ва худди «Тинчоқар Дон» сингари ёрқин, ҳаққоний воқеаларни акс эттирган кенг қамровли янги талантли асарлар яратишингизни тилайман. Унда қаҳрамон солдатлар ҳам, генерал саркардалар ҳам, ҳозирги даҳшатли уруш қатнашчилари ҳам ўз инъикосини топсин.

Шу сўзлардан сўнг Сталин рюмкани кўтарди. Шолохов ҳам. Тўқиштирдилар. Ичишди. Сўнгра Шолохов:
— Раҳмат самимий сўзлар учун, — деди. — Юксак ишонч учун ҳам. Ўйлаб кўраман. Ҳали билмайман, қувватим етадими, йўқми.
— Етади, — ишонтирди Сталин. — Ҳозирги рус адабиётида Михаил Шолохов — энг буюк сиймо.
— Ишонтиришга журъат қилолмайман, — Шолохов бундай «авансли» юксак мақтовдан хижолат тортди. — Ҳозирча бир нарсани ваъда қилишим мумкин: ўйлаб кўраман, кенг қамровли роман учун урушдаги турфа хил одамларни кузатиб бораман, қатъий сюжет топишга уринаман.

Сталин гапни илиб кетди:
— Сизни айнан ана шундай фикрга илҳомлантирмоқчи эдим. Уруш буюк саркардалар ғалабаси билан якунланади, забардаст бадиий асарларни эса буюк адиблар ёзишади. Шулар ва бошқалар учун ҳам ичамиз!
Дастурхон бошида ярим оқшомгача ўтиришди.
Машина эшик олдида кутиб турарди. Сталин кузатишга чиқди. Қаттиқ қўл сиқишишлар билан хайрлашдилар.

Поклонний горадан «Националь» меҳмонхонаси сари борар экан, Шолохов кутилмаган учрашувни ҳаяжон ва безовталик билан эслади. Дастурхон бошидаги биринчи дақиқалариданоқ у Олий бош қўмондоннинг мақсадини тушунди: ёзувчи эркин шароитида, қарийб ўзаро тенг суҳбат жараёнида унга рўпара ўтириб тикилсин, бу уруш ва унинг саркардалари ҳақида «кенг қамровли» романни қандай ёзиш кераклигини тушуниб олсин.

Яна эслади: уруш темаси ҳақидаги суҳбат якунлангач, у ёппасига коллективлаштиришда ва қулоқ қилиш билан боғлиқ хатолар хусусида гапиргиси келди. Шолохов «Очилган қўриқ»нинг иккинчи китобини ёзишни урушдан олдин бошлаган эди, бироқ боши берк кўчага кириб қолди. Қулоқ қилинган деҳқончилик билимдони Титок Бородиннинг фожиавий тақдирини ўрганиш уни ўйлантириб қўйди. Оиласидан шунча узоқда унинг аҳволи қандай кечдийкин? Аммо Сталин билан бу ҳақда суҳбатлашишга журъат қилолмади. Жойи эмасдай туюлди… Афсус, бўлмади. Шофёр билан хайрлашар экан, сўради:
— Соқчиларсиз у қандай ўтирибди-а?
Шофёр кулди:
— Сезмадингиз шекилли? О, бу жуда катта санъат?

1951 йил ёзида Шолохов Ефим Пермитин билан бизни Вешенскийга — каклик овига таклиф қилди. Унинг янги уйида бир ҳафта яшадик. Кундуз каклик овладик, кечаси тугалланмас адабий суҳбатлар қилардик. Ўша пайтларда у ўзининг Сталин билан бўлган учрашуви ҳақида ҳикоя қилганди. Бир куни ундан сўрадим..
— Уруш ҳақидаги «кенг қамровли» роман нима бўлаяпти?

У қўлларини кўкрагига қўйганча узоқ вақт индамади. Биз Пермитин билан унинг «Хоҳлайсизларми, бир бобини ўқиб бераман» дейишини кутгандик. У оғир ва оҳиста тарзда бутунлай бошқача гапирди:
— Ўйлаб ўйимга етган эмасман. Буюк саркарда образи чиқмаяпти. Поскребишев қўнғироқ қилиб роман учун Генштабнинг архивидан ҳеч қандай ҳужжат керак эмасми, деб сўраганди. Ўтган ҳафта оғзи сўрғичланган катта бир қоп қоғоз жўнатишганди. Ҳали тартибга келтирганим йўқ. Гап ҳужжатларда ҳам эмас… Ўзимга сезиляптики, негадир ёпишмаяпти.

Оқшом Пермитин мени уйғотди — биз у билан бир хонада ётардик, секин шивирлади:
— Биласизми, у ҳозир қандай хавф остида? Уруш тугаганига олти ой бўлаяптики, ваъда қилган романидан ҳали дарак йўқ. Буюк саркарда унга ўзини ҳар тамонлама кўрсатди: уни турмадан қутқариб қолгандай бўлди, Туғилган кунини ўз дачасида нишонлади, Шолохов унинг рухсати билан мени қамоқдан чиқариб олди. Буюк саркарданинг фикрича, буларнинг барчаси учун у товон тўлаши керак. Михаил эса тўламаяпти.

Бошқа бир куни Шолоховнинг ўзи узилиб қолган суҳбатга қайтди. Гўё у яхши ухлаёлмаган, фақат шулар ҳақида ўйлаганга ўхшарди.
— Ваъда қилинган ва ёзилмайдиган роман менинг учун худди катта йўлдаги ёпиқ шлагбаумга ўхшаб туюлади. Мени «Очилган қўриқ»нинг иккинчи китоби устидаги иш безовта қиляпти, аммо уни давом эттиролмаяпман. Титок Бородин оиласининг тақдирини фақат Сталиннинг рухсати билангина ёзиш мумкин. Унинг олдига бу илтимос билан бориш учун қўлингда уруш ҳақидаги роман бўлиши керак. Ҳеч қандай чора йўқ.

Келгуси сафар мени Вешенскийда — Шолоховникида эллик тўртинчи йил бўлдим. Уникида бир ҳафта яшадим. Хопреда балиқ тутдик. Бир куни эрта тонгда у хонамга кириб, оёғимни силкилаяпти:
— Қанча ухлаш мумкин! Тур, гап бор.
Рус деҳқончилиги темаси уни жуда тўлқинлантириб юборарди.
— Мен нима учун Вешенскийга боғланиб қолдим? Бу ерда деҳқонлар билан бақамти яшайсан.

Бизнинг барча кулфатларимиз деҳқончиликни тушунмаслигимиздан. Ленин буни яхши тушунганди, биз эса қадрига етмаймиз. Коллективлаштириш яхши ва зарур иш. Аммо нега энди «ёппасига» экан? Нега тўс-тўпонли равишда? Қулоқ қилиш нима учун? Деҳқончилик — буюк синоат. Уддабурон деҳқон ўз қишлоҚи канорасидаги ҳар қарич ердан қандай фойдаланишни, қаерга нима экишни яхши билади. Чорвачиликда ҳам шундай. Деҳқонга ёрдам бериш керак эди, биз эса Титок Бородин сингари энг қобилиятли, уддабурон, идрокли деҳқонлардан ерни тортиб олдик, оиласи билан, худо билади, қаерларгадир қувғин қилдик. Ва оқибат, нонсиз, гўштсиз ва сутсиз қолавердик.

Мен уни ҳайрат ва безовта бўлиб тингладим. У гапдан тўхтагач, сўрадим:
— Наҳотки, сен буларнинг ҳаммаси ҳақида «Очилган қўриқ»нинг иккинчи китобида ҳикоя қилсанг?
У ғамгин жилмайди ва чуқур хўрсиниб гапира кетди:
— Шундай қилиш керак. Меҳнаткаш Титок Бородинни оиласи билан ўз она-ерига қайтармоқ лозим. Худди у сингари деҳқончилигимиз ва чорвачилигимизнинг бошқа талантли усталарини ҳам қайтариш керак. Беш-олти йилдан сўнг, нафақат ўз мамлакатини, бутун Европани озиқ-овқат билан кўмиб ташлаган бўлишарди. Аммо, фурсатни бой бердик! Ҳозир ундай кишилар йўқ. Ҳатто ишонч ҳам йўқ. Мабодо ёзган тақдирда ҳам чиқаришмайди.

Унинг юзларида қандайдир аччиқ қисмат зоҳир эди. Узоқ ўйланиб қолди, мен кутдим.
— Яқинда «Правда» таҳририятининг илтимоси билан қўриққа бордик. Неча юз йиллардан кейин бу ерда биринчи бор ер ҳайдашмоқда. Ҳосил ниҳоятда мўл. Биз эса «ура» деймиз хор бўлиб. Ҳосилни эса нобуд қиламиз. Тешик юк машинасидан дала йўли бўйлаб кета-кетгунча ғалла тўкилган. Ғалла далада, ўрим-йиғим пайтида, Миср эҳромлари каби хирмон қилиб уюлганда ёмғир остида қолмоқда, намиқмоқда, чиримоқда, улардан бурқираб буғ кўтарилмоқда. Ана шу аҳволда неча минг тонна ғалла нобуд бўлганлигини ҳеч ким билмайди. Даҳшат, даҳшат!

Буларнинг барчасини мен очеркимда айтдим. «Правда» бош муҳаррири Поспелов титроққа тушиб қолди. Шунда мен Марказий Комитет секретари Суслов ҳузурига кирдим. У ўқиб, қатъиян ман қилди. Мана сизга асл моҳият: очилган қўриқдаги нуқсонлар ҳақидаги очеркни ёритиш мумкин бўлмаяпти-ю, коллективлаштириш давридаги Марказий Комитетнинг хатолари ҳақида роман ёзишга йўл бўлсин!

Орадан уч йил ўтгач, Шолоховнинг Москвадаги квартирасида бу суҳбат яна қайтадан такрорланди. Эллик еттинчи йилнинг сентябрида Михаил Александрович Хрушчёвнинг таклифи бўйича Ялтадан ўримга томон кетиладиган йўлнинг олтинчи километрида жойлашган дачада бўлди. У Москвага умидвор руҳда қайтиб келди. Уни бундай руҳда кўриб, биз Пермитин билан қувондик. Самарали учрашув бўлибди. Шолохов шундай деб ҳисоблади.
— Коллективлаштириш ва қулоқлаштириш ҳақида ҳам гап бўлдими? — сўрадим мен.
— Бўлди. — Михаил Александровичнинг қовоғи осилди. — Хрушчёв қулоқлаштириш билан ёппасига коллективлаштириш даврида қовун туширишганини тўғри деб топди, аммо бу темага қайтишни арзимайди, демоқда. Унинг фикрича, колхозчилар ўзини оқлаяпти, қулоқлаштириш билан боғлиқ воқеаларни эса энди тузатиб бўлмайди. У даврдаги деҳқонлар эндиликда йўқ.

Пермитин гапга аралашди:
— Цензура ҳақида ҳам гап бўлдими?
— Бўлди, бўлганда қандоқ, — Шолохов жонланди. — Хрушчёв замонавий асарлари учун ёзувчилар энди таъқиб остига олинмайди, деб ишонтирди. Албатта, биринчи планда ижобий қаҳрамон туради, аммо камчиликлар ҳақида ҳам сукут сақлаш керак эмас. У айниқса, бюрократизмни фош этишга чақирди.
Шолохов Хрушчёв дачасида саккиз кун бўлган эди.

Бир куни эрта тонгда — хира-шира ёруғликда улар иккови денгиз бўйига чиқишади. Жим кетишмоқда, тўлқиннинг шовқини ҳам эшитилади. Бирданига Хрушчёв:
— Хоҳлайсизми, мен сизга эртак айтиб бераман, — деб қолди. Шолохов унга ҳайрат билан тикилди. — Ҳа, ҳа, эртак — сичқонлар мушукни қандай дафн қилишгани ҳақида. Мана бу тошга ўтириб олайлик.

Ўтиришди.
— Ҳайратланаяпсизми? — сўради Хрушчёв. Ва тушунтирди.
— Сталин қандай ўлганлиги ва биз Марказий Комитет Президиуми аъзолари унинг ҳузурида қандай титроққа тушганлигимиз ҳақида. Кечқурун у соғлом ва қувноқ эди, ўз дачасига яхши кайфиятда жўнаб кетди. У ҳар доимгидек ўзи одатланган вақтда ётади, эрталаб эса хобхонадан чиқмайди. У ўта пухта одам эди. Унинг дачасида бўлган ходимлар безовталанишарди. Бир соат, икки соат ўтди. Эшик ортида тиқ этган товуш йўқ. Эшик эса ичкаридан пўлат зулфак билан ёпилган эди, негаки Сталин ўз ҳаётини ҳеч қандай қулфга ишонмасди. Эшикни очишнинг иложи йўқ эди. Тақиллатишга эса ҳеч ким журъат қиломасди. Қўрқишардики, гўё уни уйқусизлик қийнаган, тонг отиш олдидан кўзи илинган бўлиши мумкин?

Соқчилар бошлиғи Маленковга қўнғироқ қилди. У Марказий Комитет Президиуми аъзоларини зудлик билан чақирди. Хрушчёв таъкидлаганидек, барча аъёнлар, Сталиннинг дачасига йўл олишади. Улар навбат билан оёқ учида эшик олдига келишар, тирқишга қулоғини тутишарди. На товуш, на шитирлаш эшитилади. Ухлаяптими ёки унга бирор нарса бўлдими? Буни қандай аниқлаш керак? Тақиллатиш лозим эди, аммо ҳеч кимнинг ҳадди сиғмасди.

Нима қилиш керак? Президиум аъзолари мунтазам шивирлаб маслаҳатлашар, аммо бирор қарорга келишолмасди. Шу зайлда ўн саккиз соат ўтди.

Ниҳоят, хобхонада нимадир оғир гурсиллади. Сталин дивандан йиқилиб тушди, деб ўйлашди. Шу онда бир овоздан эшикни очишга келишилди. Дурадгор ва слесарь асбоб-ускуналари билан аллақачон шу ерда эдилар. Очишди. Сталин кўзлари юмуқ, осмонга қараганча диван ёнида гиламда ноқулай аҳволда ётарди. Унинг оғир нафас олаётганлиги эшитилиб турарди.

Унинг олдига биринчи бўлиб врач келди. Текшириб кўрди, у ёқ-бу ёҚини пайпаслади, томир уришини санади ва деди:
— Жуда оғир тасодиф. — Ва қўли билан: тамом, умид йўқ, дегандай қилди.
Шунда Берия гиламда ётган кишининг қошига одимлади. Барча тўпланганларга кўз югуртириб чиқди ва тантанавор овозда эълон қилди:
— Ҳукмдор йиқилди! Ўлди!

Бу қичқириқдан Сталин уйғонгандек бўлди, чап кўзини очди, Берияга бир лаҳза қараб турди, сўнгра ўзини ўраб турганларга бирма-бир нигоҳ ташлади ва яна унинг кўзи Берияга қадалди. Ҳамма кўрдики унинг нигоҳи табиий ва бамаъни эди. Энди нима бўлади? Даҳшат! Ахир Бериянинг у ҳақда айтган ярамас сўзларига ҳеч ким қарши бормади-ку!
Берия Сталиннинг олдига чўкка тушиб, ҳўнграб йиғлаб юборди.
— Ҳурматли ўртоқ Сталин, аҳмоқман, кечиринг, шафқат қилинг.
Молотов унинг ёқасидан ушлаб, четга суриб қўйди. Сталин кўзини юмди, гарчанд ҳануз нафас олаётган бўлса-да, унда бошқа тириклик аломати кўзга ташланмади.
— Хрушчёв менга мана шундай эртак айтиб берганди, — деб гапни тугатди Шолохов. — Мушук ва сичқонлар ўйини…

Шолоховни ҳибсга олиш ҳақидаги ордерни йиртиб ташлаган НКВД ходими ҳақида икки оғиз сўз. У бир неча сутка Дон яқинидаги чўлда яшириниб юрди, аммо излаб топишди, қамашди ва қаттиқ қийнашди.

Эллик саккиз ёки эллик тўққизинчи йилда Шолоховнинг Москвадаги квартирасида бир гуруҳ ёзувчилар қандайдир муносабат билан яна тўпланишдик. Ўтиришда Ефим Пермитин, Леонид Соболев, Фёдор Шахмагонов, адабий нашрлар давлат комитети директори Григорий Владикин ва менга нотаниш, ўрта ёшдаги яна бир киши бор эди.

Мен кечроқ келдим, Михаил Александрович мени нотаниш киши олдига олиб келиб, деди:
— Эслайсанми, мен сенга ёзувчи Шолоховни ҳибсга олиш ҳақидаги ордерни йиртиб ташлаган НКВД ходими ҳақида гапиргандим. Ўша одам шу. Таниш. Ҳозир министрлик парткоми секретари, менинг дилкаш дўстим Иван Семёнович Погорелов.

Танишдик, Михаил Александрович, ўз дўстига ишора қилиб:
— У ажойиб қўшиқчи, — деди. — Қўшиқ айтамизми, а? — Ва паст овозда «Ўрдаклар учишмоқда» номли севимли казакча қўшиғини бошлади.

Оғирлигини чап оёғига ташлаб, Погорелов ўрнидан турди, Шолоховни қучоқлаб, худди шу оҳангда жўр бўлди:
— Ўрдаклар учмоқда икки ғоз билан…

Мана ҳаёт қандай. Ҳатто оғир кулфат ҳам қўшиқ билан тугайди.

 

Mixail Shkerin
HIBS QOG’OZI YOXUD STALIN BILAN
SHOLOXOVNING «ULFATCHILIGI» XUSUSIDA
Rus tilidan Esirgap BOLIEV tarjimasi

«Men Mixail Shkerinning xotira ocherklarida yozilgan barcha voqealarni Mixail Sholoxovdan eshitganligiga to’liq kafilman. Bu Mixail Sholoxovning o’z hikoyalari variantlaridan biriga o’xshab ketadi. Shunday ekan, bu variantni, albatta, yoritish kerak». Mixail Aleksandrovich Sholoxovning o’z vaqtidagi sobiq kotibi Fyodor Shaxmagonovning fikri ana shunday.

O’ttiz yettinchi yilning kuzagida kechqurun Veshenskiy stantsiyasidagi Sholoxovlar uyida yarim harbiy kiyingan bir kishi paydo bo’ldi. U o’ttiz yoshlar chamasi, o’rta bo’yli, yelkalari keng, alp qomatli edi. Salom-alikdan so’ng u Rostov oblasti partiya komitetidan xizmat safariga kelganligi haqidagi guvohnomasini ko’rsatdi. TarQibot va tashviqot bo’limi instruktori Veshenskiyga «maxsus topshiriq bilan» kelgan edi.
— Mixail Aleksandrovich, dabdurustdan kelganim uchun kechiring, — dedi u uzr ohangda. — Kolxozchilar uyida joy yo’q ekan. Sizlarnikida tunashga ruxsat bersangiz.

Bu birinchi tasodif emas. O’sha paytda Veshenskiyda mehmonxona yo’q edi, bu yerga ish bilan tashrif buyurgan obkom xodimlari Sholoxovnikiga joy so’rab ko’p kelishgan. U obkom plenumi a’zosi, shu tufayli hech bir iltimosni rad etmasdi. Oilasi katta — o’zi bilan besh kishi yashar, ammo uyi to’rt xonali, shu tufayli bir kechalik boshpana uchun qiynalmasa ham bo’ladi.
Biroq bu yag’rindor bahodir ikkinchi va hatto, uchinchi oqshom ham shu yerda tunadi. Sholoxov kolxozchilar uyiga sim qoqib, bo’sh joy bor-yo’qligini so’radi. Javob uni o’ylantirib qo’ydi. Ma’lum bo’lishicha, joy bor ekan. «Uch kun burun ahvol qanday edi?» Uch kun burun ham bo’sh joy borligi ma’lum bo’ldi.
Mana sizga hangoma!

Tekshirib ko’rishga ahd qildi. Ertasi tongda kuzovida qayig’i bor yuk mashinasi uyiga kelishini so’radi. Xotini Mariya Petrovnaga dedi: «Tongda baliq oviga ketaman, xo’rak tayyorla». Shu oqshom yomon uxladi, tong otmasdanoq turdi. Soch-soqolini oldi, yuvindi. Oshxonaga chiqsa, u yerda instruktor o’tiribdi — kiyingan, tayyor.
— Ha, och nahordan sizga yo’l bo’lsin? — so’radi Mixail Aleksandrovich.
— Siz-chi, siz qayoqqa? — savolga-savol bilan javob berdi u.

Ishning chuvi chiqdi.
— Baliq oviga borayapman, — javob qildi Sholoxov. — Hozir qayiq ortgan yuk mashinasi keladi. Sizga yo’l bo’lsin erta tongdanoq?
— Men ham siz bilan, — mehmon bu gapni odatdagidek iltimos qilib emas, qat’iy va jiddiy ohangda aytdi.
— Jin ursin, tushuntiring-chi o’zi, nima gap?! — Mixail Aleksandrovichning birdan jahli chiqib ketdi.
— Yo’l-yo’lakay tushuntiraman, — va’da berdi obkom xodimi noxush qiyofada.

Yo’lga tushishdi. Sholoxov haydovchi bilan baqamti kabinada, uning yo’ldoshi — qayiq bilan yonma-yon kuzovda. Stanitsadan ikki kilometr yurilgach, kabina taqilladi. Mashina to’xtadi. Obkom xodimi kuzovdan sakrab tushdi. Sholoxov kabinadan chiqdi. Yo’l yoqalab ketishdi. Shunda viloyat partiya komitetidan xizmat safariga kelganligi haqida guvohnomasi bor kishi gapira boshladi:
— Men NKVD xodimiman. Mana, mening guvohnomam. Mana bunisi esa, yozuvchi Sholoxovni hibsga olish orderi. O’qib ko’ring.

Hammasi oydinlashdi. Mixail Aleksandrovich har ikkala hujjat bilan tanishdi. Kechagi shubha-gumonlari tasdiqlandi.
— Nimayam qilardik, — dedi u, — buyruqni bajaring.
NKVD xodimi bir qo’lida — qizil kitobcha, bir qo’lida — havorang varaqa bilan bir daqiqa jimib qoldi. Nigohi qaergadir yuqoriga qadalgan. Shalviragan bir alpozda kitobchani kiteli cho’ntagiga soldi. Orderga bir ko’z yugurtirib, uni to’rt qatladi, maydalab yirtib, sochib yubordi. Bo’g’iq ohangda dedi:
— O’zingizni qutqaring, Mixail Aleksandrovich. Sizga boshqa imkoniyat bo’lmaydi.

Sholoxov hayajonda edi.
— Qayoqqa ham borardim? Mamlakatning xohlagan burchagidan topib olishadi.
— Faqat Moskvaga, Stalinning huzuriga. Faqat tezroq.
— Sizning ahvolingiz nima kechadi?
— Qadimgi rus matallarida aytilganidek: «Xudo yo’llagan yoqqa». Xizmat safarim muddati ertaga tugaydi. Ertadan so’ng meni izlay boshlashadi. Nima bo’lsa, bo’lar. Sholoxov mamlakatda yagona, menga o’xshaganlar esa juda ko’p, — u qo’lini cho’zdi. — Xayr Mixail Aleksandrovich. Eson-omon yetib oling.

Bir-birining qo’lini siqib ajralishdi, NKVD xodimi tuproq yo’l bo’ylab cho’lga ketdi, Sholoxov yuk mashinasi oldiga qaytib keldi va «Aerodromga hayda», — deb buyurdi shofyorga.
Veshenskiydan Millerovogacha bir yuz oltmish kilometr, agar to’g’ri chiqsa — yuz kilometrdan ortiq emas. Pochta samolyoti — yelkanli «o’rdakcha» chamasi bir soatlar uchadi. Ammo yo’lovchi olmaydi. Faqat pochta va yengil posilkalarni tashiydi. Shunday tasodiflar bo’lganki, shoshilinch ish chiqqan paytlarda Sholoxov aerodrom boshliqlaridan iltimos qilar, uni — «kichik gabaritli» passajirni pochta qutilari o’rniga olishardi. Bu safar ham iltimosni rad etishmadi.

Uning yonida puli bor edi. Kechagi shubha-gumonlardan boshi qotgan va tashvishga tushgan adib baliq oviga tayyorlana turib «har ehtimolga qarshi» uydagi bor jamQarmani yoniga solib olgandi. Keta turib yuk mashinasi shofyoriga tayinladi:
— Mariya Ivanovnaga meni Moskvaga ketganmish, deb ayt. Shoshilinch ish chiqib qoldi.

O’sha paytda Millerovodan Moskvaga aviatsiya qatnamasdi. U erta tongdan kechga dovur poezdda bordi. Vokzaldan taksi bilan «Moskva» mehmonxonasiga jo’nadi. Starokonyushenniydagi o’zining kvartirasiga borishga yuragi dov bermadi. Hibsga olish haqidagi orderga Yejov imzo chekkan, hoynahoy, kvartira ham nazorat ostiga olingan bo’lishi kerak.

Mehmonxona direktori yaxshi tanish edi, shu tufayli undan iltimos qildi:
— Mehmonxona ma’murasiga ayt, hozircha hujjatlarimni rasmiylashtirmay tursin. Yo’qsa, har galgidek muxlislar bostirib kelishadi. Mening dunyo-dunyo shoshilinch ishlarim bor, boshqa narsaga chalg’imasligim kerak.

Direktor uni tushungan kabi kuldi va dedi:
— Sholoxov Moskvadaligini biror kimsa bilmaydi, bemalol ishlayvering, — deb ishontirdi.
Ertalab Poskrebishevga sim qoqib, uning kelganligi haqida Stalinga xabar berishini iltimos qildi. U rozi bo’ldi va so’radi:
— Sen Starokonyushenniydamisan yoki «Moskva» mehmonxonasida?

Sholoxov bu savolni kutgan edi, shu bois tutilmasdan javob qaytardi:
— Men bir oshnamnikidaman, Starokonyushenniyga bormadim, o’ziyam chang-to’zonga to’lib ketgandir-ov?
Poskrebishev kuldi:
— Muxlislardan qochib yuribsanmi? Mayli, mayli qochaver, kelganliging haqida, albatta, aytaman. Ertaga qo’ng’iroq qil.

Judayam xushmuomala. Demak, order haqida hech narsa bilmaydi, yo’qsa suhbat boshqacha kechardi.
Mixail Aleksandrovich xonadan chiqmadi. Tushlik va kechki ovqatni telefon orqali buyurdi. Keltirishdi. Vaqtni o’tkazish maqsadida yon daftarchasiga u-bu narsalarni qayd qilmoqqa urinib ko’rdi, ammo miyasiga hech narsa kelmadi.

Yejovning orderdagi imzosini takror-takror esladi. Umuman, ishona olmasdi: shunday samimiy, iltifotli odam Nikolay Ivanovich «Ochilgan qo’riq» haqida qanday to’lqinlanib gapirgan edi va birdaniga — hibsga olish haqida order! Sholoxov uning Lubyankadagi uyida bo’lgan, Ivan Makar`evni himoya qilgandi. He yo’q-be yo’q, unga yopishdilar va qamoqqa oldilar. Fuqarolar urushi qatnashchisi, ajoyib partiya xodimi, Yozuvchilar uyushmasi boshqaruvi kotiblaridan biri, qarabsizki, turmada! Yejov Sholoxovni tinglab bo’lgach, «Mayli, tekshirib ko’ramiz» dedi-yu, gapni teatrga burib yubordi. Sholoxov o’tinib so’ray boshladi:
— O’rtoq narkom, iltimos, buyruq bering, Makar`evni ozod qilsinlar.

Yejov samimiy kulgi bilan uni to’xtatib qo’ydi:
— Bu qanaqa takalluf bo’ldi, Mixail Aleksandrovich. «O’rtoq narkom!» emish. Men qanday muomala qilayotgan bo’lsam, siz ham ism-familiyamni atab murojaat qiling. Makar`evning ishini bo’lsa ko’rib chiqamiz, vahima qilavermang.
«Mana, hal qilishdi! Makar`evni-ku qo’yib yuborishmadi, endi esa mening nomimga ham order!» U eshik va deraza oralig’ida u yoqdan bu yoqqa borib kelar, yozuvchilar bilan bo’lgan uchrashuv lahzalarini titrab-qaqshab eslardi. Ehtimol, biror narsani mavridsiz aytib yuborgandirman? Yo’q-yo’q, hech narsa bo’lgan emas!

Kechasi bilan qiynalib chiqqan Sholoxov ertalab Poskrebishevga yana qo’ng’iroq qildi. U xushmuomala ohangda javob qaytardi:
— Aytdim. O’rtoq Stalin «kutib tursin» dedi, xafa bo’laverma, qabul qiladi. Ertaga bog’lan.
Ertasiga kechagi voqea yana takrorlandi. Besh kunki, qatorasiga shu ahvol. Qo’lida order bilan eshikni taqillatib ostonada paydo bo’ladigan odamni kutishga asablari bardosh berolmay, tinka-madori qurigan Sholoxov kechqurun mehmonxona restoraniga sim qoqib, bir shisha kon`yak olib kelishlarini iltimos qildi. Keltirishdi.
Bu oqshom judayam, judayam uzun kechdi.

Tong otar chog’i navbatchini chaqirib, yana bir shisha aroq topib keltirishini so’radi. Restoran soat o’n birda ochiladi, bufet esa — to’qqizda. Ammo navbatchi topib keltirdi. Bu yerdagilar bunday tasodiflarga ko’nikib, moslashib ketishgan.

Endi uzundan-uzoq kun boshlandi.
Kallasida ming bir o’y. Uni nima kutayapti? Bruno Yasenskiy, Boris Pil`nyak va boshqa yana ko’plarni olib ketishganini eshitgan. Endi unga ham navbat kelib turibdi. Ammo Stalin-chi! Nahotki yordam bermasa? Axir u bilan har xil qabullar chog’i necha bor uchrashgan! Shoxolovning oldiga o’zi kelib qo’l berib so’rashgan, yaxshi gaplar aytgan. Nahotki yordam bermasa?

Ikki yil burungi so’nggi uchrashuv yodiga tushdi. Rostov oblasti partiya komiteti byurosi urug’lik va oziq-ovqat ssudalari bilan Stalinning huzuriga borishni iltimos qildi. Don tayyorlash rejasini bajarish uchun kolxoz omboridagi barcha g’allani topshirishgan. Ekish mavsumiyaqinlashyapti, urug’lik esa yo’q. Hatto, yeyishga ham.

Obkomda tayyorlangan papka va birinchi sekretarning Stalin nomiga yozgan xati bilan Moskvaga keldi va Poskrebishevga qo’ng’iroq qildi, u «xo’jayin»ga xabar berdi. Mixail Aleksandrovich qabul qilindi. Stalin yozuvchini ochiq chehra bilan qarshi oldi, ammo qanday maqsadda kelganligini bilgach, turqi o’zgardi.
— O’zingizga nomaqbul ishga qo’l uribsiz, yozuvchi Sholoxov, — dedi u qat’iy. Xatni o’qib ko’rdi, papkadagi hujjatlarni birma-bir varaqladi. — Rejadan so’ng kolxozda na urug’lik, na oziq-ovqat qoldi, deb yozishibdi. Kolxozchilarda esa hali tovuq bor!
— Axir o’rtoq Stalin, ekishga hech vaqo yo’q! — jur’atsiz e’tiroz bildirdi Sholoxov. — Kolxoz omborlari bo’m-bo’sh.

Stalin papkani o’zi tomon tortdi, obkomning xatiga rezolyutsiya yozdi, chislosini qo’ydi.
— Faqat yozuvchi Sholoxovga hurmatim tufayli. Ogohlantirib qo’yaman: bundan keyin o’zga ishlarga aralashmang. Sizga sog’liq va ijodiy kayfiyat tilayman! — Stalin stolning u tomonidan qo’lini cho’zdi. Yuzlari toshqotgan edi.

Xo’sh, yordam beradimi, yo’qmi? Soatiga qaradi. Ko’z oldini tuman qoplagan, raqamlar sakrardi. Nahotki kechqurungi sakkiz bo’lsa? Poskrebishev hozir o’z o’rnida bo’lishi kerak. Qo’lini telefonga cho’zdi va birdan tortib oldi. Mumkin emas. Mastman. Aynan shu paytda telefon qattiq va uzundan-uzoq jiringlab qoldi. Mehmonxona direktori bo’lishi kerak. Sholoxovning bu yerdaligini undan boshqa hech kim bilmaydi. Trubkani ko’tardi: «Eshitaman».

— Nega qo’ng’iroq qilmay qo’yding? — Salom-aliksiz so’roqqa tutdi Poskrebishev. — O’rtoq Stalin kutyapti. Senga mashina ketgan.
— Hozirmi? — qo’rqibroq so’radi Sholoxov. — Mashina qayoqqa jo’natilgan?
— Qayoqqa bo’lardi, senga, «Moskva» mehmonxonasiga.
— Mening bu yerdaligimni qanday bilding?

Poskrebishev kuldi:
— Xizmatchilik, azizim, xizmatchilik. — Va birdan boshqa ohangda dedi: — mashina aytilgan vaqtda huzuringga boradi. Kutaman.
— Aleksandr Nikolaevich, — yalinishga tushdi Sholoxov, — men hozir borolmayman. Shu kunlarda nihoyatda asabiylashdim va tunda ichdim. Axir, oxirgi marta qachon ichganligimni ham eslay olmayman. Hozir esa asablar… Hazilmi axir, oltinchi kun!
— O’rtoq Stalin kutyapti, — qat’iy takrorladi Poskrebishev va trubkani qo’yib qo’ydi.

Nima qilish kerak? Bormasinmi? Unda order nima bo’ladi. Mumkin emas, bormaslik mumkin emas! Bu ahvolda borib ham bo’lmaydi. Stalinning oldiga mast holda borish — aqldan ozishday gap! Eshik taqillashi bu telbanamo o’ylarga barham berdi.
Besh minutdan keyin uni hayajonlangan Poskrebishev qarshi oldi. Koyinib, tirsagidan ushladi-da, uni vannali xonaga sudradi. Sholoxovning boshini tizillab oqayotgan muzday suvga tiqdi. Ikki-uch minut shu ahvolda ushlab turdi. So’ngra uning qo’liga taroq tutqazib:
— Sochlaringni tara, ana oyna, — dedi.
U tarandi, gimnastyorkasini, mo’ylovni to’g’riladi va dedi: — Tayyorman!
Poskrebishev uni Stalin kabineti eshigi tomon itararkan: «Omad yor bo’lsin» deb qo’ydi.

Ostonadan o’tiboq Mixail Aleksandrovich dong qotib to’xtab qoldi. Stalinning yozuv stoliga ko’ndalang qo’yilgan uzun stol atrofida Siyosiy byuro a’zolari o’tirishardi.
— O’tiring, o’rtoq Sholoxov. Bu ko’p davom etadi. Sholoxov o’tirdi. Stalin Siyosiy byuro a’zolariga tushuntirdi: — Yozuvchi Sholoxovni hibsga olish haqida order berilgan. Ayblov xulosasini eshitamiz. Qani o’qing, o’rtoq Yejov.

Dastlabki so’zlaroq Sholoxovni taajjubga soldi. U kontrrevolyutsion harakatlari uchun ayblanardi. Hatto faktlar ham e’tiroz qilib bo’lmaydigandek edi go’yo. Shu chislo, shu oy, shu yil, falon soat, falon minutda Sholoxovning Veshenskiy stanitsasidagi uyiga falon kolxoz raisi — ismi, familiyasi, otasining ismi — keldi. Uyida shuncha vaqt bo’ldi. Bir kundan so’ng nomi zikr etilgan kolxozda ikki g’aram pichan yonib ketdi, mollar qishda yemishsiz qoldi. Shu chislo, shu oy, shu yil, falon soat, falon minutda, Sholoxovning uyiga shunga o’xshash MTP direktori — ismi, familiyasi, otasining ismi, — qadam ranjida qildi, shuncha muddat uyda bo’ldi, ikki kundan keyin ushbu MTP xizmat ko’rsatadigan kolxoz dalalarida uchta kombayn va oltita traktor ishdan chiqdi. Qolganlari ham ana shunday ruhda edi.

Mixail Aleksandrovich tingladi, eslab ko’rdi. Darhaqiqat, nomi tilga olingan odamlar har qaysisi o’z iltimosi bilan unikida bo’lishgan. Kimdir raykomdan, o’zini himoya qilishni so’ragan, kimdir prokurorning Qayriqonuniy ishlaridan shikoyat qilgan. MTP direktorini ham eslaydi. U traktor va kombaynlar uchun ehtiyot qismlar olishda yordamlashishni iltimos qilgan.
Kollektivlashtirish haqidagi mashhur roman avtori huzuriga nafaqat yaqin-atrofdagi kolxoz va MTPlardan — mamlakatning barcha burchaklaridan odamlar kelishardi. Mahalliy rahbarlardan adolat kutishdan umidsizlanganlar bolalarcha ishonch bilan Sholoxovga murojaat qilishardi. — U yordam beradi, bizni tinglaydi, kerakli joyga va zarur kishiga qo’ng’iroq qiladi. Va murodimiz hosil bo’ladi, deb o’ylashardi.

Sholoxov keluvchilarga o’zining hokimiyat emasligini tushuntirar, ammo har doim yordam berishgaurinardi — ba’zan buning uddasidan chiqardi ham. Besim telegraf muvaffaqiyatlari uni bu yerda ham, u yoqda ham mashhur qilib yubordi, natijada iltimos qiluvchilar to’dasi ko’paya boshladi.
Mana oqibat: «kontrrevolyutsiya!» Qani endi kolxoz raisiga pichan Qaramlarini yoqish, MTP direktoriga esa kombayn va traktorlarni ishdan chiqarish haqida shipshitib qo’ymaganligingni isbotlab ham ko’rchi?!

Sholoxov ana shular haqida o’ylar, Yejov esa o’qishda davom etardi. Mashhur adabiyotchilarning ham familiyalari tilga olindiki, ular Sholoxovning Siyosiy byuro a’zolari haqida, hatto o’rtoq Stalin to’g’risida ham beandisha so’zlar aytganligini o’z quloqlari bilan eshitishgan emish. Tag’in hammasi to’la-to’kis: qaerda, qachon, qanday sharoitda, kimlarning guvohligida.
Uzun stol atrofida o’tirganlar qimir etishmaydi. Hammasining nigohi yerda.

Va nihoyat, ma’ruza tugadi. Yejov qora papkasini yopdi, o’tirdi va grafindan suv quyib ichdi. Stalin biroz pauzadan keyin so’radi:
— Siyosiy byuro a’zolarining fikri qanday?
Hamma jim. Stalin bir daqicha kutdi, o’rnidan turib eshik tomon yurdi. Kelyapti-yu, Sholoxovga tikiladi. Sholoxov o’rnidan qo’zg’aldi, harbiychasiga qotib turdi. Stalin uning ko’zlariga tikilganicha tobora yaqinlashmoqda. Sholoxov ham ko’zlarini olib qochmadi. Yonma-yon bo’lishgach,

Stalin bir lahza to’xtadi va yana yurdi. Sholoxov o’girilib unga qaradi. Eshikka yetishga sal qolganda Stalin orqaga qaytdi. Yumshoq gilamda uning qadam tovushlari eshitilmas, faqat formali kiyim-boshi shitirlardi.
U o’z stoli yoniga qaytib keldi va yana so’radi:
— Qani, Siyosiy byuro a’zolarining fikri qanday?
Tag’in churq etgan ovoz bo’lmadi.

Stalin trubkaga tamaki tiqa boshladi. Tamakini joylashtirib bo’lgach, chekdi va uchinchi bor so’radi. Yana sukunat. Stalin uzundan-uzoq sukunatni kutib turdi va qat’iy ohangda dedi:
— Savodsizlarcha yozilgan hujjat! Bu yaramas inshoni axlatga chiqarib tashlang o’rtoq Yejov.
Va birdaniga kuchli tovushlar to’lqini paydo bo’ldi:
— To’ppa-to’g’ri.
— Rosayam to’qishibdi.
— Mamlakatning eng yaxshi yozuvchisi bo’lsa-yu — yana hibsgami?

1942 yil 21 mayda «Pravda»ning harbiy muxbiri Sholoxov Tug’ilgan kunini nishonlash maqsadida frontdan Moskvaga keldi. Taklif qilingan bir guruh ofitserlar ham u bilan birga edilar. «Natsional`» mehmonxonasiga to’planishdi.
Odamlar ertalab o’q yomg’iri ostida okoplarda edi. Kechqurun hazil-mutoyiba bilan serhasham dasturxon atrofida o’tirishardi. Sholoxov xuddi okoplardagidek «norkomchasiga» yuz grammlik krujkalarga emas, tovlanayotgan billur ryumkada aroq quydi.
— Do’stlar, — past ovozda boshladi Sholoxov, — men bu bir kunlik otpuskani sizlar uchun tasodif tufayligina olishga erishdim.

Eshikning qattiq taqillashi uning nutqini bo’ldi va ruxsat kutib turmasdan xonaga navbatchi administrator kirdi:
— Sizni telefonga chaqirishayapti, Mixail Aleksandrovich. Mudofaa xalq komitetidan.
Shunday daqiqalarda shu kerakmidi! Sholoxov navbatchini koyib berdi: kimki uni so’raydigan bo’lsa, ertaga qo’ng’iroq qilsin. Faqat harbiy liniyadan tashqari.
— So’rang, kim. Telefon nomerini yozib qo’ying, o’zim sim qoqaman.
Administrator ketdi. Mixail Aleksandrovich nutqini davom ettirdi. Tug’ilgan kun-quroldosh do’stlarning madaniy sharoitda uchrashuvlari uchun eng yaxshi bahona. U ana shunday qutlovdan xursand.

Administrator xonaga taqillatmasdan chopib kirdi va bidirlab ketdi:
— Telefonda o’rtoq Stalin!
To’g’ri, Sholoxov Stalinga qo’ng’iroq qilgan, faqat Poskrebishev orqali. Ammo Stalinning Sholoxovga sim qoqishi — hech qachon bo’lgan emas. Bu mutlaqo ishonib bo’lmaydigan hol.
Zina bo’ylab navbatchi xonasiga yugurib tushdi. Trubkani oldi-yu, harbiychasiga axborot berdi:
— Salom, polkovnik Sholoxov. Marshal Stalin gapirayapti. Nima bu, azizim, shodiyonangizga meni taklif qilmadingizmi? Leytenant va kapitanlarni chaqirasiz. Oliy bosh qo’mondonni nazar-pisand qilmaysiz-a? Yaxshi emas, o’rtoq polkovnik, yaxshi emas.
— Shunday, o’rtoq Bosh qo’mondon — Sholoxov Stalinning hazillashayotganligini tushundi, — polkovnik Sholoxovning chaqirishga haddi…
— Siz meni taklif qilmasangiz, unda men sizni taklif qilaman. Tug’ilgan kuningizni mening dala hovlimda nishonlaymiz. Mashina jo’natilgan.
— Men xursandman, judayam baxtiyorman, — hayajonlangancha g’ulduradi Sholoxov, — faqat qanday bo’larkan… Dasturxon atrofida mehmonlarim bor…

Stalin jarangsiz, bo’g’iq kuldi.
— Menga to’nkaring. Oliy qo’mondon taklif qilayapti, desangiz, xafa bo’lishmaydi, deb o’ylayman.
Sholoxov xonaga — mehmonlar huzuriga qaytganda shofyor o’sha yerda edi. Yigirma minutlardan keyin mashina shahar tashqarisiga chiqdi. Qalin devor, darvoza, uning ustida xira lampochka. Atrof — o’rmon, jonzot yo’q. Darvoza ochilib, mashina kirdi, xiyobon bo’ylab ancha yurgach, ikki qavatli uy pod’ezdi oldida to’xtadi. Sholoxovni dahlizdan ozg’in keksa ayol qarshi oldi.
— Yechinib bu yoqqa o’ting, — dedi u boshi bilan yopiq eshikka imo qilib.

Sholoxov Bosh qo’mondon qarorgohida uni harbiy kishilar qarshi olishini kutgandi. Axir soqchilar ham bo’lishi kerakku. Bu yerda esa shu ozQin kampirdan boshqa — darvozada ham, pod’ezdda ham, dahlizda ham hech kim yo’q. Nahotki, uning fe’l-atvori shunchalik oddiy?
Katta oyna qarshisida kiteli yoqasini to’g’riladi, mo’ylovini silab, eshik tomon yurdi. Eshik og’ir bo’lishiga qaramasdan beshovqin va ohista ochildi. Katta xonadagi ikki kishiga mo’ljallangan doira stol atrofida, oldida ochiq kitob bilan Stalin o’tirardi. U uy kiyimida — oddiy ochiq jigarrang barqut kostyumda edi.

Sholoxov uchun bu kutilmagan voqea edi, shu bois u tush ko’rayapmanmi, deb o’ylardi. Stalinni harbiy emas, grajdan kiyimida, tag’in barqut kamzulda ko’rishni aqlga siQdirib bo’lmasdi.
Mixail Aleksandrovich beshovqin kirdi, ammo Stalin eshitdi. Kitobni bir yoniga surib, o’rnidan turdi, uni qarshi oldi. Chehrasi ochiq, kulgiga moyil edi. Qo’l ushlashib ko’rishdi, quchoqlashishdi, so’ngra uni stol oldiga olib kelib, dedi:
— O’ylaymanki, ikkovimiz, zerikib qolmaymiz. Yaxshilab o’tirib oling.
Dasturxonda limonli somga (baliq turi) tilimchalari, yupqa qilib kesilib pishloq qo’shib dimlangan kolbasa, hozirgina keltirilgan pomidor, bodring, ko’k piyoz, shivit, yana qanaqadir ko’kat. Stalin so’radi:
— Nima ichamiz?

Sholoxov shu ohangda javob qaytardi.
— Aroq, o’rtoq Stalin.
— Qo’ying-ye, Mixail Aleksandrovich! Biz siz bilan bu kattakon davlatda Tug’ilgan kunda aroq ichadigan oxirgi odamlar emasmiz. — U o’rnidan turib devor yonidagi bufetga bordi. — Menga gruzinlar bir shisha ko’hna kon`yakdan jo’natishibdi. U poxoldan to’qilgan idishdagi oltinrang shishani oldi.

Qaytib kelib, ryumkalarga kon`yak quydi va tag’in gapirdi:
— Men sizni nima uchun taklif qildim, bilasizmi! Sizni tabriklab qadah ko’targim keldi. Urush ketyapti. Og’ir. Judayam og’ir. G’alabadan keyin bu haqda kim yaxshilab yozadi. Xuddi «Tinchoqar Don» kabi munosib asar! — u ko’zi bilan ochiq kitobga ishora qildi. — Mana, qaytadan o’qib chiqyapman. Jasur kishilar tasvirlangan. Melexov ham, Podtelkov ham, boshqa ko’plab qizillar va oqlar ham bor. Suvorov va Kutuzov singarilar esa yo’q. Urush esa, o’rtoq adib, aynan ana shunday buyuk sarkardalar bilangina g’alaba qozonadi. Bugungi Tug’ilgan kuningizda sizga uzoq yillar mustahkam sog’lik va xuddi «Tinchoqar Don» singari yorqin, haqqoniy voqealarni aks ettirgan keng qamrovli yangi talantli asarlar yaratishingizni tilayman. Unda qahramon soldatlar ham, general sarkardalar ham, hozirgi dahshatli urush qatnashchilari ham o’z in’ikosini topsin.

Shu so’zlardan so’ng Stalin ryumkani ko’tardi. Sholoxov ham. To’qishtirdilar. Ichishdi. So’ngra Sholoxov:
— Rahmat samimiy so’zlar uchun, — dedi. — Yuksak ishonch uchun ham. O’ylab ko’raman. Hali bilmayman, quvvatim yetadimi, yo’qmi.
— Yetadi, — ishontirdi Stalin. — Hozirgi rus adabiyotida Mixail Sholoxov — eng buyuk siymo.
— Ishontirishga jur’at qilolmayman, — Sholoxov bunday «avansli» yuksak maqtovdan xijolat tortdi. — Hozircha bir narsani va’da qilishim mumkin: o’ylab ko’raman, keng qamrovli roman uchun urushdagi turfa xil odamlarni kuzatib boraman, qat’iy syujet topishga urinaman.

Stalin gapni ilib ketdi:
— Sizni aynan ana shunday fikrga ilhomlantirmoqchi edim. Urush buyuk sarkardalar g’alabasi bilan yakunlanadi, zabardast badiiy asarlarni esa buyuk adiblar yozishadi. Shular va boshqalar uchun ham ichamiz!
Dasturxon boshida yarim oqshomgacha o’tirishdi.
Mashina eshik oldida kutib turardi. Stalin kuzatishga chiqdi. Qattiq qo’l siqishishlar bilan xayrlashdilar.

Poklonniy goradan «Natsional`» mehmonxonasi sari borar ekan, Sholoxov kutilmagan uchrashuvni hayajon va bezovtalik bilan esladi. Dasturxon boshidagi birinchi daqiqalaridanoq u Oliy bosh qo’mondonning maqsadini tushundi: yozuvchi erkin sharoitida, qariyb o’zaro teng suhbat jarayonida unga ro’para o’tirib tikilsin, bu urush va uning sarkardalari haqida «keng qamrovli» romanni qanday yozish kerakligini tushunib olsin.

Yana esladi: urush temasi haqidagi suhbat yakunlangach, u yoppasiga kollektivlashtirishda va quloq qilish bilan bog’liq xatolar xususida gapirgisi keldi. Sholoxov «Ochilgan qo’riq»ning ikkinchi kitobini yozishni urushdan oldin boshlagan edi, biroq boshi berk ko’chaga kirib qoldi. Quloq qilingan dehqonchilik bilimdoni Titok Borodinning fojiaviy taqdirini o’rganish uni o’ylantirib qo’ydi. Oilasidan shuncha uzoqda uning ahvoli qanday kechdiykin? Ammo Stalin bilan bu haqda suhbatlashishga jur’at qilolmadi. Joyi emasday tuyuldi… Afsus, bo’lmadi. Shofyor bilan xayrlashar ekan, so’radi:
— Soqchilarsiz u qanday o’tiribdi-a?
Shofyor kuldi:
— Sezmadingiz shekilli? O, bu juda katta san’at?

1951 yil yozida Sholoxov Yefim Permitin bilan bizni Veshenskiyga — kaklik oviga taklif qildi. Uning yangi uyida bir hafta yashadik. Kunduz kaklik ovladik, kechasi tugallanmas adabiy suhbatlar qilardik. O’sha paytlarda u o’zining Stalin bilan bo’lgan uchrashuvi haqida hikoya qilgandi. Bir kuni undan so’radim..
— Urush haqidagi «keng qamrovli» roman nima bo’layapti?

U qo’llarini ko’kragiga qo’ygancha uzoq vaqt indamadi. Biz Permitin bilan uning «Xohlaysizlarmi, bir bobini o’qib beraman» deyishini kutgandik. U og’ir va ohista tarzda butunlay boshqacha gapirdi:
— O’ylab o’yimga yetgan emasman. Buyuk sarkarda obrazi chiqmayapti. Poskrebishev qo’ng’iroq qilib roman uchun Genshtabning arxividan hech qanday hujjat kerak emasmi, deb so’ragandi. O’tgan hafta og’zi so’rg’ichlangan katta bir qop qog’oz jo’natishgandi. Hali tartibga keltirganim yo’q. Gap hujjatlarda ham emas… O’zimga sezilyaptiki, negadir yopishmayapti.

Oqshom Permitin meni uyg’otdi — biz u bilan bir xonada yotardik, sekin shivirladi:
— Bilasizmi, u hozir qanday xavf ostida? Urush tugaganiga olti oy bo’layaptiki, va’da qilgan romanidan hali darak yo’q. Buyuk sarkarda unga o’zini har tamonlama ko’rsatdi: uni turmadan qutqarib qolganday bo’ldi, Tug’ilgan kunini o’z dachasida nishonladi, Sholoxov uning ruxsati bilan meni qamoqdan chiqarib oldi. Buyuk sarkardaning fikricha, bularning barchasi uchun u tovon to’lashi kerak. Mixail esa to’lamayapti.

Boshqa bir kuni Sholoxovning o’zi uzilib qolgan suhbatga qaytdi. Go’yo u yaxshi uxlayolmagan, faqat shular
haqida o’ylaganga o’xshardi.
— Va’da qilingan va yozilmaydigan roman mening uchun xuddi katta yo’ldagi yopiq shlagbaumga o’xshab tuyuladi. Meni «Ochilgan qo’riq»ning ikkinchi kitobi ustidagi ish bezovta qilyapti, ammo uni davom ettirolmayapman. Titok Borodin oilasining taqdirini faqat Stalinning ruxsati bilangina yozish mumkin. Uning oldiga bu iltimos bilan borish uchun qo’lingda urush haqidagi roman bo’lishi kerak. Hech qanday chora yo’q.

Kelgusi safar meni Veshenskiyda — Sholoxovnikida ellik to’rtinchi yil bo’ldim. Unikida bir hafta yashadim. Xopreda baliq tutdik. Bir kuni erta tongda u xonamga kirib, oyog’imni silkilayapti:
— Qancha uxlash mumkin! Tur, gap bor.
Rus dehqonchiligi temasi uni juda to’lqinlantirib yuborardi.
— Men nima uchun Veshenskiyga bog’lanib qoldim? Bu yerda dehqonlar bilan baqamti yashaysan.

Bizning barcha kulfatlarimiz dehqonchilikni tushunmasligimizdan. Lenin buni yaxshi tushungandi, biz esa qadriga yetmaymiz. Kollektivlashtirish yaxshi va zarur ish. Ammo nega endi «yoppasiga» ekan? Nega to’s-to’ponli ravishda? Quloq qilish nima uchun? Dehqonchilik — buyuk sinoat. Uddaburon dehqon o’z qishloQi kanorasidagi har qarich yerdan qanday foydalanishni, qaerga nima ekishni yaxshi biladi. Chorvachilikda ham shunday. Dehqonga yordam berish kerak edi, biz esa Titok Borodin singari eng qobiliyatli, uddaburon, idrokli dehqonlardan yerni tortib oldik, oilasi bilan, xudo biladi, qaerlargadir quvg’in qildik. Va oqibat, nonsiz, go’shtsiz va sutsiz qolaverdik.

Men uni hayrat va bezovta bo’lib tingladim. U gapdan to’xtagach, so’radim:
— Nahotki, sen bularning hammasi haqida «Ochilgan qo’riq»ning ikkinchi kitobida hikoya qilsang?
U g’amgin jilmaydi va chuqur xo’rsinib gapira ketdi:
— Shunday qilish kerak. Mehnatkash Titok Borodinni oilasi bilan o’z ona-yeriga qaytarmoq lozim. Xuddi u singari dehqonchiligimiz va chorvachiligimizning boshqa talantli ustalarini ham qaytarish kerak. Besh-olti yildan so’ng, nafaqat o’z mamlakatini, butun Yevropani oziq-ovqat bilan ko’mib tashlagan bo’lishardi. Ammo, fursatni boy berdik! Hozir unday kishilar yo’q. Hatto ishonch ham yo’q. Mabodo yozgan taqdirda ham chiqarishmaydi.

Uning yuzlarida qandaydir achchiq qismat zohir edi. Uzoq o’ylanib qoldi, men kutdim.
— Yaqinda «Pravda» tahririyatining iltimosi bilan qo’riqqa bordik. Necha yuz yillardan keyin bu yerda birinchi bor yer haydashmoqda. Hosil nihoyatda mo’l. Biz esa «ura» deymiz xor bo’lib. Hosilni esa nobud qilamiz. Teshik yuk mashinasidan dala yo’li bo’ylab keta-ketguncha g’alla to’kilgan. G’alla dalada, o’rim-yig’im paytida, Misr ehromlari kabi xirmon qilib uyulganda yomg’ir ostida qolmoqda, namiqmoqda, chirimoqda, ulardan burqirab bug’ ko’tarilmoqda. Ana shu ahvolda necha ming tonna g’alla nobud bo’lganligini hech kim bilmaydi. Dahshat, dahshat!

Bularning barchasini men ocherkimda aytdim. «Pravda» bosh muharriri Pospelov titroqqa tushib qoldi. Shunda men Markaziy Komitet sekretari Suslov huzuriga kirdim. U o’qib, qat’iyan man qildi. Mana sizga asl mohiyat: ochilgan qo’riqdagi nuqsonlar haqidagi ocherkni yoritish mumkin bo’lmayapti-yu, kollektivlashtirish davridagi Markaziy Komitetning xatolari haqida roman yozishga yo’l bo’lsin!

Oradan uch yil o’tgach, Sholoxovning Moskvadagi kvartirasida bu suhbat yana qaytadan takrorlandi. Ellik yettinchi yilning sentyabrida Mixail Aleksandrovich Xrushchyovning taklifi bo’yicha Yaltadan o’rimga tomon ketiladigan yo’lning oltinchi kilometrida joylashgan dachada bo’ldi. U Moskvaga umidvor ruhda qaytib keldi. Uni bunday ruhda ko’rib, biz Permitin bilan quvondik. Samarali uchrashuv bo’libdi. Sholoxov shunday deb hisobladi.
— Kollektivlashtirish va quloqlashtirish haqida ham gap bo’ldimi? — so’radim men.
— Bo’ldi. — Mixail Aleksandrovichning qovog’i osildi. — Xrushchyov quloqlashtirish bilan yoppasiga kollektivlashtirish davrida qovun tushirishganini to’g’ri deb topdi, ammo bu temaga qaytishni arzimaydi, demoqda. Uning fikricha, kolxozchilar o’zini oqlayapti, quloqlashtirish bilan bog’liq voqealarni esa endi tuzatib bo’lmaydi. U davrdagi dehqonlar endilikda yo’q.

Permitin gapga aralashdi:
— Senzura haqida ham gap bo’ldimi?
— Bo’ldi, bo’lganda qandoq, — Sholoxov jonlandi. — Xrushchyov zamonaviy asarlari uchun yozuvchilar endi ta’qib ostiga olinmaydi, deb ishontirdi. Albatta, birinchi planda ijobiy qahramon turadi, ammo kamchiliklar haqida ham sukut saqlash kerak emas. U ayniqsa, byurokratizmni fosh etishga chaqirdi.
Sholoxov Xrushchyov dachasida sakkiz kun bo’lgan edi.

Bir kuni erta tongda — xira-shira yorug’likda ular ikkovi dengiz bo’yiga chiqishadi. Jim ketishmoqda, to’lqinning shovqini ham eshitiladi. Birdaniga Xrushchyov:
— Xohlaysizmi, men sizga ertak aytib beraman, — deb qoldi. Sholoxov unga hayrat bilan tikildi. — Ha, ha, ertak — sichqonlar mushukni qanday dafn qilishgani haqida. Mana bu toshga o’tirib olaylik.

O’tirishdi.
— Hayratlanayapsizmi? — so’radi Xrushchyov. Va tushuntirdi.
— Stalin qanday o’lganligi va biz Markaziy Komitet Prezidiumi a’zolari uning huzurida qanday titroqqa tushganligimiz haqida. Kechqurun u sog’lom va quvnoq edi, o’z dachasiga yaxshi kayfiyatda jo’nab ketdi. U har doimgidek o’zi odatlangan vaqtda yotadi, ertalab esa xobxonadan chiqmaydi. U o’ta puxta odam edi. Uning dachasida bo’lgan xodimlar bezovtalanishardi. Bir soat, ikki soat o’tdi. Eshik ortida tiq etgan tovush yo’q. Eshik esa ichkaridan po’lat zulfak bilan yopilgan edi, negaki Stalin o’z hayotini hech qanday qulfga ishonmasdi. Eshikni ochishning iloji yo’q edi. Taqillatishga esa hech kim jur’at qilomasdi. Qo’rqishardiki, go’yo uni uyqusizlik qiynagan, tong otish oldidan ko’zi ilingan bo’lishi mumkin?

Soqchilar boshlig’i Malenkovga qo’ng’iroq qildi. U Markaziy Komitet Prezidiumi a’zolarini zudlik bilan chaqirdi. Xrushchyov ta’kidlaganidek, barcha a’yonlar, Stalinning dachasiga yo’l olishadi. Ular navbat bilan oyoq uchida eshik oldiga kelishar, tirqishga qulog’ini tutishardi. Na tovush, na shitirlash eshitiladi. Uxlayaptimi yoki unga biror narsa bo’ldimi? Buni qanday aniqlash kerak? Taqillatish lozim edi, ammo hech kimning haddi sig’masdi.

Nima qilish kerak? Prezidium a’zolari muntazam shivirlab maslahatlashar, ammo biror qarorga kelisholmasdi. Shu zaylda o’n sakkiz soat o’tdi.

Nihoyat, xobxonada nimadir og’ir gursilladi. Stalin divandan yiqilib tushdi, deb o’ylashdi. Shu onda bir ovozdan eshikni ochishga kelishildi. Duradgor va slesar` asbob-uskunalari bilan allaqachon shu yerda edilar. Ochishdi. Stalin ko’zlari yumuq, osmonga qaragancha divan yonida gilamda noqulay ahvolda yotardi. Uning og’ir nafas olayotganligi eshitilib turardi.

Uning oldiga birinchi bo’lib vrach keldi. Tekshirib ko’rdi, u yoq-bu yoQini paypasladi, tomir urishini sanadi va dedi:
— Juda og’ir tasodif. — Va qo’li bilan: tamom, umid yo’q, deganday qildi.
Shunda Beriya gilamda yotgan kishining qoshiga odimladi. Barcha to’planganlarga ko’z yugurtirib chiqdi va tantanavor ovozda e’lon qildi:
— Hukmdor yiqildi! O’ldi!

Bu qichqiriqdan Stalin uyg’ongandek bo’ldi, chap ko’zini ochdi, Beriyaga bir lahza qarab turdi, so’ngra o’zini o’rab turganlarga birma-bir nigoh tashladi va yana uning ko’zi Beriyaga qadaldi. Hamma ko’rdiki uning nigohi tabiiy va bama’ni edi. Endi nima bo’ladi? Dahshat! Axir Beriyaning u haqda aytgan yaramas so’zlariga hech kim qarshi bormadi-ku!
Beriya Stalinning oldiga cho’kka tushib, ho’ngrab yig’lab yubordi.
— Hurmatli o’rtoq Stalin, ahmoqman, kechiring, shafqat qiling.
Molotov uning yoqasidan ushlab, chetga surib qo’ydi. Stalin ko’zini yumdi, garchand hanuz nafas olayotgan bo’lsa-da, unda boshqa tiriklik alomati ko’zga tashlanmadi.
— Xrushchyov menga mana shunday ertak aytib bergandi, — deb gapni tugatdi Sholoxov. — Mushuk va sichqonlar o’yini…

Sholoxovni hibsga olish haqidagi orderni yirtib tashlagan NKVD xodimi haqida ikki og’iz so’z. U bir necha sutka Don yaqinidagi cho’lda yashirinib yurdi, ammo izlab topishdi, qamashdi va qattiq qiynashdi.

Ellik sakkiz yoki ellik to’qqizinchi yilda Sholoxovning Moskvadagi kvartirasida bir guruh yozuvchilar qandaydir munosabat bilan yana to’planishdik. O’tirishda Yefim Permitin, Leonid Sobolev, Fyodor Shaxmagonov, adabiy nashrlar davlat komiteti direktori Grigoriy Vladikin va menga notanish, o’rta yoshdagi yana bir kishi bor edi.

Men kechroq keldim, Mixail Aleksandrovich meni notanish kishi oldiga olib kelib, dedi:
— Eslaysanmi, men senga yozuvchi Sholoxovni hibsga olish haqidagi orderni yirtib tashlagan NKVD xodimi haqida gapirgandim. O’sha odam shu. Tanish. Hozir ministrlik partkomi sekretari, mening dilkash do’stim Ivan Semyonovich Pogorelov.

Tanishdik, Mixail Aleksandrovich, o’z do’stiga ishora qilib:
— U ajoyib qo’shiqchi, — dedi. — Qo’shiq aytamizmi, a? — Va past ovozda «O’rdaklar uchishmoqda» nomli sevimli kazakcha qo’shig’ini boshladi.

Og’irligini chap oyog’iga tashlab, Pogorelov o’rnidan turdi, Sholoxovni quchoqlab, xuddi shu ohangda jo’r bo’ldi:
— O’rdaklar uchmoqda ikki g’oz bilan…

Mana hayot qanday. Hatto og’ir kulfat ham qo’shiq bilan tugaydi.