18 январ — Ёзувчи Хайриддин Султонов таваллуд топган кун
Уни қишлоқда ҳамма танийди-ю, исмини ҳеч ким билмайди. Ҳамма уни «Қори», «Қори ака», деб чақиради, орқаваротдан эса «Кўр Қори», деб атайдилар. Кўча-кўйда тупроққа қоришиб юрадиган иштончанг гўдаклар унинг ортидан: «Қорака, Қорака, бугун кино қанақа?» дея чувиллашиб қочадилар-да, сал нари боргач: «Елпесе»ни айтиб беринг!» деб бақиришади.
Хайриддин СУЛТОНОВ
БИР ОҚШОМ ЭРТАГИ
Хайриддин Султонов 1956 йил 18 январда Тошкент вилояти Қибрай туманининг Тузел қишлоғида туғилган. ТошДУнинг журналистика факултетини тамомлаган (1978). «Қуёш барчага баробар» (1980), «Бир оқшом эртаги» (1983), «Онамнинг юрти» (1987), «Умр эса ўтмоқда» (1988), «Бобурнинг тушлари» (1992), «Бобурийнома» (1997), «Саодат соҳили» (2005) каби насрий китоблари нашр этилган. «Чангак», «Мозийдан бир саҳифа», «Меҳробдан чаён» каби видеофилмлар ҳамда «Тушларимда кўриб йиғлайман», «Ёзнинг ёлғиз ёдгори» сценарийлари асосида бадиий филмлар суратга олинган. «Сарҳовузнинг бўйларида» (1992) номли драмаси ҳам бор. Француз адиби А. Сент-Eкзюперининг «Кичкина шаҳзода» эртак-қиссасини, рус ёзувчилари Ю. Нагибин, В. Шукшиннинг асарларини ўзбек тилига таржима қилган.
Уни қишлоқда ҳамма танийди-ю, исмини ҳеч ким билмайди. Ҳамма уни «Қори», «Қори ака», деб чақиради, орқаваротдан эса «Кўр Қори», деб атайдилар. Кўча-кўйда тупроққа қоришиб юрадиган иштончанг гўдаклар унинг ортидан: «Қорака, Қорака, бугун кино қанақа?» дея чувиллашиб қочадилар-да, сал нари боргач: «Елпесе»ни айтиб беринг!» деб бақиришади.
У бундан хафа бўлмайди. Қачонлардир ота-онаси бешик устида умид билан қўйган асл номини ўзи ҳам унутиб юборгандек, кулиб қўя қолади. Хуллас, паст бўйли, елкалари туртиб чиққан, юзи ирғай ҳассасидек чўтир букиши барчага баробар беозор эрмак — «Қори ака», вассалом.
Кўз ўрнида — туксиз қошлар тагида йилтирайдиган иккита кўкимтир соққа; эгнида — қишин-ёзин қора тринкадан камзул-шим, оёғида — укаси бир замонда ҳарбийдан кийиб қайтган қўпол ботинка; лабида — …қўшиқ!
Қори ашула айтишни яхши кўради. Яхши кўради-ю, яхши айтмайди. Яхши айтса, яхши кўрмасди-да. У пана-панада ўзича хиргойи қилиб юрадиганлардан эмас — тўйларда расмана ўртага чиқиб, гоҳ тақсимча, гоҳ чилдирма чертиб ашула тортади.
Унинг ҳовлиси қишлоқнинг дала йўли бошланадиган нариги четида. Яқин-атрофда бу икки хона, олди пешайвонли уйдан бошқа бирорта иморат йўқ. Уйи «тупканинг тагида»лиги сабабли Қорини ҳеч ким тўй-маъракага айтмайди. Лекин кечқурун неча жойда тўй бўлса, барчасида унинг ҳозиру нозирлигини ҳамма билади.
Бугун ҳам шундай бўлди.
Ноғора тараклайди. Сурнай нола қилади. Йигит-яланг ўртадаги гажакдор жувоннинг муқомига маҳлиё. Кўзлар сархуш, қулоқлар батанг.
Бу шовқин-суронни фақат Қоригина эшитмайди. Тахта курсининг бир четида, пиёладаги совиб қолган чойга тикилган кўйи жимгина ўтирибди. Вужуди ўзига хўп таниш бўлиб кетган ўша бир оғиз гапга маҳтал:
— «Энди навбат — маҳаллий хушовоз хонандаларимиздан Қори акага!»
Аммо ҳали унгача узоқ — еру кўкни бузиб сурон солаётган карнай-сурнай тинақоладиганга ўхшамайди.
Қори нурсиз кўзлари билан тўрдаги чорпояларга синчиклаб разм солди. Ишқилиб, қари-қартанглар кетиб қолмасин-да!
У буни кўп синаган: чоллардан бирортаси даврани бошқараётган жингалаксоч, маҳмадана йигитни чеккага имлаб, қулоғига нимадир деб шивирлайди. Йигит ўнг кафтини кўксига босиб илжаяди, бориб микрофонни оларкан, яна оғзининг таноби қочади:
— «Энди навбат — маҳаллий хушовоз хонандаларимиздан…»
Сўнг Қори пайпасланиб ўртага чиқади. Авваллари бу гапни эшитганида уялар, ғаши келар эди, ахийри кўникиб кетди.
Совиб қолган чилдирмани дарҳол қўлига тутқазадилар. Бир томоқ қириб, кулимсирашга уринади-да, кейин…
Кейин нима қилишни Қори яхши билади: қий-чувларга, чор атрофдан ёғилаётган қочириғу луқмаларга кар бўлиши керак, тамом-вассалом! Даврада қари-қартанглар кўпроқ бўлса — айни муддао: ортиқча гап-сўз кўтарилмайди. Тўрттала ашуласини бирданига айтади: пешанасининг терини артиб, секин жойига ўтиради — тамом-вассалом!
Лекин ҳали упгача узоқ, кутиш керак. Тўй ҳам қиёмат бўляпти-да: Мажид буғалтир ўғлини уйлантиряпти-я!
Қори осмонга қараб хомуза тортди. «Ёмғир ёғмасмикан?» — деб ўйлади.
Унинг тайин бир касби йўқ. Ёшлигида, кўзи дардга чалинмасдан илгари колхоз боғида ишлаб юрарди. Кўзи хиралашиб қолгач, пенсияга чиқаришди. Ўшанда қишлоқ шўросининг раиси, раҳматли Умар меш бир куни уни идорасига чақириб: «Қори, пенсадаман, деб узун кекириб ётаверманг, милтиқнинг ўқидек овозингиз бор экан, юртнинг хизматини қилиб туринг, кам бўлмайсиз», деб тайинлади. Ҳатто бир-икки тўйга ўзи етаклаб олиб борди. Шу-шу, Қори «Маҳаллий хушовоз хонанда» бўлиб қолди…
Сурнай узун нолиш қилиб тинди. Олағовур кучайди. Қори сергакланиб тиззалари орасидаги ирғай ҳассасини ўнг қўлига олди. Жингалаксоч йигит илжайиб ўртага чиқди.
— Раҳма-ат, саломат бўлинглар! — дея хитоб қилди у машшоқларга. — Азиз меҳмонлар! Бугун Сотимбой билан Дилафрўзхоннинг бахт тўйига шаҳардан севикли хонандамиз Умархон акам ўз дўстлари билан ташриф буюрганлар. Ҳозир Умархон акам бу икки ёшга бахт тилаб, дил сўзларини қўшиқ орқали ифодаламоқчилар. Марҳамат, Умархон ака.
Қори билинар-билинмас хўрсиниб, ҳассасини ёнига суяб қўйди. Навбат энди шаҳарлик меҳмонларга келган бўлса… Ҳали Обиджон бор, ундан кейин Фотиҳ, кейин Кабирқул, ундан кейин…
— Ти-нгланг, дўстлар: Умархон акам қўшиқ айтади, қалб қўрини қўшиб айтади!
Қори бош чайқади. Бу бола бунча сўзамолликни қаердан ўрганган экан-а? Ҳаммани оғзига қаратиб ўтирадиган бунақа чиройли гапларни қаердан оларкин? Тўйда отарчилар-ку бўлгувчи эди, энди даврани бошқарадигаи «очарчилар» ҳам чиққан. Илгарилари бунақа эмас эди.
Илгарилари… Унинг кўнгли сув ичгандек бирдан ёришди. Илгари бутун бошли қишлоқда Қорининг ўзи ягона хонанда эди. Бирорта тўй, бирорта базм усиз ўтмасди. Кейин эса… Кейин оёқ тагидан мана шу зумрашалар чиқиб…
Лекин бугун Қори уларни боплайди. У ўзича сирли илжайиб қўйди. Ҳа-ҳа, барчасини боплайди! Ишқилиб, чоллар кетиб қолмаса бўлгани.
У пиёладаги совиб қолган чойдан ҳўплаб, ашулага қулоқ солди.
— Ой юзингга тўймайма-а-ан…
«Қизиқ, — деб ўйлаб кетди Қори, — бу, ашулани ёзадиган одамлар ашулага хотинини ёзармикан? Мана, ўзим ҳам доим «Жамолинг васфини эй, ой…» деб айтаман. Ахир, бу осмондаги ой эмас-ку! Хотиним… хотиним эмасдир, ҳарҳолда?»
У кўзларини юмди. Кўз ўнгига кимлиги номаълум «ой жамол» эмас, қоп-қора бўшлиқ келди.
«Пулни ҳам қириб оляпти. Эҳ!..»
Қори ўйлаб кетди: навбати келганда, индамай ўртага чиқади-да, «Яратибди»дан бошлайди. Кейин, йўқ, яхшиси… «Яратибди»дан бошласа, ғала-ғовурда биров билармикан? Ёки…
Қори безовта эди. Бироқ қуюқ-суюқ овқат тортилиб, «миллий ноғора базм» ва «хушовоз хонандалар» бир неча қур давра айлангунча сабр-тоқат билан кутиб ўтирди.
Сўриларда одам сийраклашиб қолган. Боягина игна ташласа ерга тушмайдиган қаторлар энди тишсиз оғиздек кўзга хунук кўринади. Ниҳоят, «очарчи» ўртага чиқиб илжайди:
— Энди навбат — маҳаллий хушовоз хонандаларимиздан Қори акага!
Уч-тўртта чол ўтирган тўрдаги чорпоя томондан: «Э, Қори қаердасиз?», «Ҳа, бўлақолинг, чаққонгина!» деган хитоблар янгради.
Қори каловланиб ўрнидан тураркан, негадир тиззаси қалтирагандек бўлди. «Оёғим увушиб қолибди-да», деб ўйлади.
У нимадан бошлаш ҳақида ҳали муқим бир қарорга келмагап эди — жингалаксоч йигит қўлига чилдирмани тутқазиб ишшайди:
— Мана, Қори ака, ишқилиб ўзингизга инсоф берсин, жудаям музлатворманг! Бир жуфтгина бўлса бас!
Қори беписанд илжайди. Сўнг чилдирмани одатдагидек так-так чертиб, хирқироқ овоз билан бошлади:
— Ишқингда мани волаю ҳайрон яратибдур…
Бир дам тинчиган тўйхона яна олағовурга кўмилди.
Қори ҳарчанд эътибор бермасликка тиришса-да, тўрт томондан ташланаётган луқмалар қулоғига чалинар эди:
— Яшанг, Қори ака, сиздан бошқа ҳеч ким ўлмасип!
— Оғзини қара, оғзини! Худди колхознинг боғига ўхшайди, ваҳ-ҳа-ҳа!
Пойгак томондаги бурчакда ўтирган қўқон дўппили озғин ўспирин афти буришганча кимгадир жаҳл қилиб баланд овоз билан қичқирди:
— Э, жўнатвор, тўртта қатламасини бериб!
Кенжа деган қоп-қора, бақалоқ йигит Қорининг чаккасига пул қистираркан, оғзидан ароқ ҳидини гупиллатиб:
— Ҳали ҳам даққиюнусдан қолган ўша пластинками, Қори ака! — деб кулди.
Қори ашулани шартта тўхтатиб: «Ука, мана, ҳозир кўрасиз!» — деб юбораёзди.
У «Яратибди»ни тезроқ тугатиш учун ҳеч қаёққа қарамай шоша-пиша айтаётган эди, тўсатдан дароз бўйли, эгнидаги кўк нейлон кўйлагининг этаги шимидан чиқиб кетган йигит гандираклаб ўртага тушди. Мингинчи лампочка тагида тўхтаб, чўнтагини кавлаштира бошлади, кўзини қисганча бир даста пулни ёруққа солиб кўрди. Иккита беш сўмликни ажратди-да, куракдек кафтида ғижимлаб, Қорига яқинлашди.
— Тарсобачани ғорати имон яратибдур…
Йигит Қорининг енгидан тортди:
— Ҳўв, манга қаранг! Бу, ҳаде-еб, нима бало деб чулдираяпсиз? А? Чулчутмисиз ё?
Қори енгини унинг чангалидан чиқаришга уриниб, илжайди:
— Ука, бу Машрабнинг ашуласи…
— Бошши қотирманг! Ашрап-Машрапингиз билан ишим йўқ. Давай, бир «Лаълихон»ни тортинг, ҳа, қани шу ойимча бир йўрғаласин!.. Дў-ўст-т, қаддингдан!..
Қори уни, ҳазиллашяпти, деб гумон қилиб, кулди:
— Нимага иршаяпсиз? А? Ҳўв, сиздан сўраяпман, нега иршайдингиз? Ё очиб қўйибдими?
Атрофда кулги қийқириқ:
— Ҳа, Соли паранг, чўтал ундирмагунча қўймайсан!
— Шуни «Елпесе»га ўйнатсангиз-чи, Қори ака!
Қори атрофга жавдираб қаради. Жингалаксоч йигит сўрининг олдида гажакдор жувон билан гап сотиб турар, чоллар ўтирган чорпоя бўшаб қолган эди.
— Қани, айтмайсизми?. Мана пул, мана, кўряпсизми? «Лаълихон»ни битта айтасиз — ҳаммаси сизники. К-келишдикми?.. Ҳўв, кўзидан, қани, буёққа қаранг!.. Э, Қори, ҳалиям қаққайиб турибсизми?
— Уни билмайман, ука. Мен бошқа нарса айтиб бера қолай? Яқинда ўрганувдим.
— Бошқа нарса? Нима у? А? «Елпесе»ми?
— Мана, ҳозир…
— Шош-шошманг, олдин отини айтинг. Оти қандақа?
— «Кўча боғи, биринчи».
— Нима-а? Вей, сиз мани маст, деб, а? Биз сизга масхара бўп қолдикми? Ман мастми?! — у кўксига муштлади. — Айтинг, мастми?
— Йўқ, ука, сизни маст дедимми?
— Бўлмаса, нега… ҳиқ, уйингизнинг номерини айтиб бошимни қотирасиз? А? Ҳўв, манга қаранг…
Оломон сийраклашиб қолган, гур-гур кулги… Қорининг томоғига нўхатдек бир нарса тиқилди. Атрофга жавдиради. Жингалаксоч йигит уларнинг ёнига яқинлашди:
— Э, нима жанжал? Ҳа, Қори ака, бўлдими?
— Йўқ, Қори ҳозир «Лаълихон»ни айтади, нарироқ тур! Чақир анави опангни!
— Ҳа, Қори ака, айтсангиз айтақолинг, шу Соли паранг ҳам бир хурсанд бўлсин! — деди йигит кулимсираб.
— Билмайман-да, ука.
Соли паранг гандираклаб, унинг енгидан ушлади:
— Нега билмайсиз? А? Бизга келганда билмас бўп қолдингизми? Йўқ! Ё бизнинг пулимиз ҳаромми? Йў-ўқ, айтасиз! Айттираман!
— Ўлма, Соли паранг!
— Э, бўлди-да, ўртани ҳам совутиб юбординглар! — Ноғора базм бўлсин!
Жингалаксоч йигит ўртага тушиб келаётган иккита норғул йигитчага кўз қисиб қўйди-да, микрофонни қўлига олди.
— Яна навбат — ноғора базмга! Марҳамат, Усмон ака!
Йигитлар кула-кула Соли парангни судраб олиб чиқиб кетишди. У эса яккаш оғзидан тупук сочиб бақирар эди.
Сурнай янгради. Гажакдор жувон муқом билан даврага тушди. Келишган, атлас кўйлак чиппа ёпишган қомат ширакайф кўзлар ўнгида тағин жилва қила бошлади.
Жингалаксоч йигит Қорини етаклаб жойига ўтқазди. «Чўталдан олинг энди», деб кулди-да, нари кетди.
Қори муздек клеёнкага тирсагини қўйиб ўтирар, бадани мисдек қизиб борар эди. Тўсатдан умрида қилмаган ишини қилди — стол устидаги ароқ шишасини очди. Пиёладаги совиб қолган чойни сепиб ташлади-да, тўкиб-сочиб ароқ қуйди, ёнида ўтирган йигитчаларни лол қолдириб, симириб юборди. Аччиқ суюқлик ичини ўт каби сидириб кетди.
Бир вақт кўзларини қисганча осмонга қаради. Етти қароқчи шундоқ тепасида милт-милт қилади. Осмон унга белангандек оппоқ…
У ҳассасини олди-да, шартта ўртага чиқди. Давра гувиллар эди. Довдираб қолган хушмўйлов доирачи индамай чилдирмасини узатди.
— Чақир… боягини… — деб илжайди. Қори ва ичкари уйда беҳузур ётган Соли парангнинг чиқишини кутмасдан ашулани бошлаб юборди:
— Дарянинг бетинде-е
Бир кавун еде-ем-м…
Хирқироқ товуши фавқулодда шанғиллар, бироқ ўзи эшитмас эди. Давра ҳамон гувилларди. Бирдан чилдирмани ерга урди-да, титроқ лабларини махкам тишлаганча гандираклаб тўйхонадан чиқиб кетди.
Остона ҳатлаб кўчага қадам қўяркан, кўксига муздек сой шамоли урилди. Зум ўтмай шамол миясида гувиллай бошлади: «Биров — худонинг бандаси, биров — банданинг бандиси…»
Дала йўлига тушиб олгач, пастак бир дўнгга ўтириб нафас ростлади. Ғира-шира қоронғиликда қишлоқ гун-гурсдек қорайиб кўзга чалинардн. Осмон бала-а-анд эди. Бирдан кайфи чоғ бўлиб кетди. Ирғай ҳассасини чертиб, аста хиргойи қилди:
Эй, сарвиноз, гулшани боғи малоҳатингни…
Кейин хилват боғкўчалар оралаб уйига жўнади.
1979
Xayriddin SULTONOV
BIR OQSHOM ERTAGI
Xayriddin Sultonov 1956 yil 18 yanvarda Toshkent viloyati Qibray tumanining Tuzel qishlog‘ida tug‘ilgan. ToshDUning jurnalistika fakultetini tamomlagan (1978). «Quyosh barchaga barobar» (1980), «Bir oqshom ertagi» (1983), «Onamning yurti» (1987), «Umr esa o‘tmoqda» (1988), «Boburning tushlari» (1992), «Boburiynoma» (1997), «Saodat sohili» (2005) kabi nasriy kitoblari nashr etilgan. «Changak», «Moziydan bir sahifa», «Mehrobdan chayon» kabi videofilmlar hamda «Tushlarimda ko‘rib yig‘layman», «Yozning yolg‘iz yodgori» ssenariylari asosida badiiy filmlar suratga olingan. «Sarhovuzning bo‘ylarida» (1992) nomli dramasi ham bor. Fransuz adibi A. Sent-Ekzyuperining “Kichkina shahzoda” ertak-qissasini, rus yozuvchilari Yu. Nagibin, V. Shukshinning asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan.
Uni qishloqda hamma taniydi-yu, ismini hech kim bilmaydi. Hamma uni «Qori», «Qori aka», deb chaqiradi, orqavarotdan esa «Ko‘r Qori», deb ataydilar. Ko‘cha-ko‘yda tuproqqa qorishib yuradigan ishtonchang go‘daklar uning ortidan: «Qoraka, Qoraka, bugun kino qanaqa?» deya chuvillashib qochadilar-da, sal nari borgach: «Yelpese»ni aytib bering!» deb baqirishadi.
U bundan xafa bo‘lmaydi. Qachonlardir ota-onasi beshik ustida umid bilan qo‘ygan asl nomini o‘zi ham unutib yuborgandek, kulib qo‘ya qoladi. Xullas, past bo‘yli, yelkalari turtib chiqqan, yuzi irg‘ay hassasidek cho‘tir bukishi barchaga barobar beozor ermak — «Qori aka», vassalom.
Ko‘z o‘rnida — tuksiz qoshlar tagida yiltiraydigan ikkita ko‘kimtir soqqa; egnida — qishin-yozin qora trinkadan kamzul-shim, oyog‘ida — ukasi bir zamonda harbiydan kiyib qaytgan qo‘pol botinka; labida — …qo‘shiq!
Qori ashula aytishni yaxshi ko‘radi. Yaxshi ko‘radi-yu, yaxshi aytmaydi. Yaxshi aytsa, yaxshi ko‘rmasdi-da. U pana-panada o‘zicha xirgoyi qilib yuradiganlardan emas — to‘ylarda rasmana o‘rtaga chiqib, goh taqsimcha, goh childirma chertib ashula tortadi.
Uning hovlisi qishloqning dala yo‘li boshlanadigan narigi chetida. Yaqin-atrofda bu ikki xona, oldi peshayvonli uydan boshqa birorta imorat yo‘q. Uyi «tupkaning tagida»ligi sababli Qorini hech kim to‘y-ma’rakaga aytmaydi. Lekin kechqurun necha joyda to‘y bo‘lsa, barchasida uning hoziru nozirligini hamma biladi.
Bugun ham shunday bo‘ldi.
Nog‘ora taraklaydi. Surnay nola qiladi. Yigit-yalang o‘rtadagi gajakdor juvonning muqomiga mahliyo. Ko‘zlar sarxush, quloqlar batang.
Bu shovqin-suronni faqat Qorigina eshitmaydi. Taxta kursining bir chetida, piyoladagi sovib qolgan choyga tikilgan ko‘yi jimgina o‘tiribdi. Vujudi o‘ziga xo‘p tanish bo‘lib ketgan o‘sha bir og‘iz gapga mahtal:
— «Endi navbat — mahalliy xushovoz xonandalarimizdan Qori akaga!»
Ammo hali ungacha uzoq — yeru ko‘kni buzib suron solayotgan karnay-surnay tinaqoladiganga o‘xshamaydi.
Qori nursiz ko‘zlari bilan to‘rdagi chorpoyalarga sinchiklab razm soldi. Ishqilib, qari-qartanglar ketib qolmasin-da!
U buni ko‘p sinagan: chollardan birortasi davrani boshqarayotgan jingalaksoch, mahmadana yigitni chekkaga imlab, qulog‘iga nimadir deb shivirlaydi. Yigit o‘ng kaftini ko‘ksiga bosib iljayadi, borib mikrofonni olarkan, yana og‘zining tanobi qochadi:
— «Endi navbat — mahalliy xushovoz xonandalarimizdan…»
So‘ng Qori paypaslanib o‘rtaga chiqadi. Avvallari bu gapni eshitganida uyalar, g‘ashi kelar edi, axiyri ko‘nikib ketdi.
Sovib qolgan childirmani darhol qo‘liga tutqazadilar. Bir tomoq qirib, kulimsirashga urinadi-da, keyin…
Keyin nima qilishni Qori yaxshi biladi: qiy-chuvlarga, chor atrofdan yog‘ilayotgan qochirig‘u luqmalarga kar bo‘lishi kerak, tamom-vassalom! Davrada qari-qartanglar ko‘proq bo‘lsa — ayni muddao: ortiqcha gap-so‘z ko‘tarilmaydi. To‘rttala ashulasini birdaniga aytadi: peshanasining terini artib, sekin joyiga o‘tiradi — tamom-vassalom!
Lekin hali upgacha uzoq, kutish kerak. To‘y ham qiyomat bo‘lyapti-da: Majid bug‘altir o‘g‘lini uylantiryapti-ya!
Qori osmonga qarab xomuza tortdi. «Yomg‘ir yog‘masmikan?» — deb o‘yladi.
Uning tayin bir kasbi yo‘q. Yoshligida, ko‘zi dardga chalinmasdan ilgari kolxoz bog‘ida ishlab yurardi. Ko‘zi xiralashib qolgach, pensiyaga chiqarishdi. O‘shanda qishloq sho‘rosining raisi, rahmatli Umar mesh bir kuni uni idorasiga chaqirib: «Qori, pensadaman, deb uzun kekirib yotavermang, miltiqning o‘qidek ovozingiz bor ekan, yurtning xizmatini qilib turing, kam bo‘lmaysiz», deb tayinladi. Hatto bir-ikki to‘yga o‘zi yetaklab olib bordi. Shu-shu, Qori «Mahalliy xushovoz xonanda» bo‘lib qoldi…
Surnay uzun nolish qilib tindi. Olag‘ovur kuchaydi. Qori sergaklanib tizzalari orasidagi irg‘ay hassasini o‘ng qo‘liga oldi. Jingalaksoch yigit iljayib o‘rtaga chiqdi.
— Rahma-at, salomat bo‘linglar! — deya xitob qildi u mashshoqlarga. — Aziz mehmonlar! Bugun Sotimboy bilan Dilafro‘zxonning baxt to‘yiga shahardan sevikli xonandamiz Umarxon akam o‘z do‘stlari bilan tashrif buyurganlar. Hozir Umarxon akam bu ikki yoshga baxt tilab, dil so‘zlarini qo‘shiq orqali ifodalamoqchilar. Marhamat, Umarxon aka.
Qori bilinar-bilinmas xo‘rsinib, hassasini yoniga suyab qo‘ydi. Navbat endi shaharlik mehmonlarga kelgan bo‘lsa… Hali Obidjon bor, undan keyin Fotih, keyin Kabirqul, undan keyin…
— Ti-nglang, do‘stlar: Umarxon akam qo‘shiq aytadi, qalb qo‘rini qo‘shib aytadi!
Qori bosh chayqadi. Bu bola buncha so‘zamollikni qayerdan o‘rgangan ekan-a? Hammani og‘ziga qaratib o‘tiradigan bunaqa chiroyli gaplarni qayerdan olarkin? To‘yda otarchilar-ku bo‘lguvchi edi, endi davrani boshqaradigai «ocharchilar» ham chiqqan. Ilgarilari bunaqa emas edi.
Ilgarilari… Uning ko‘ngli suv ichgandek birdan yorishdi. Ilgari butun boshli qishloqda Qorining o‘zi yagona xonanda edi. Birorta to‘y, birorta bazm usiz o‘tmasdi. Keyin esa… Keyin oyoq tagidan mana shu zumrashalar chiqib…
Lekin bugun Qori ularni boplaydi. U o‘zicha sirli iljayib qo‘ydi. Ha-ha, barchasini boplaydi! Ishqilib, chollar ketib qolmasa bo‘lgani.
U piyoladagi sovib qolgan choydan ho‘plab, ashulaga quloq soldi.
— Oy yuzingga to‘ymayma-a-an…
«Qiziq, — deb o‘ylab ketdi Qori, — bu, ashulani yozadigan odamlar ashulaga xotinini yozarmikan? Mana, o‘zim ham doim «Jamoling vasfini ey, oy…» deb aytaman. Axir, bu osmondagi oy emas-ku! Xotinim… xotinim emasdir, harholda?»
U ko‘zlarini yumdi. Ko‘z o‘ngiga kimligi noma’lum «oy jamol» emas, qop-qora bo‘shliq keldi.
«Pulni ham qirib olyapti. Eh!..»
Qori o‘ylab ketdi: navbati kelganda, indamay o‘rtaga chiqadi-da, «Yaratibdi»dan boshlaydi. Keyin, yo‘q, yaxshisi… «Yaratibdi»dan boshlasa, g‘ala-g‘ovurda birov bilarmikan? Yoki…
Qori bezovta edi. Biroq quyuq-suyuq ovqat tortilib, «milliy nog‘ora bazm» va «xushovoz xonandalar» bir necha qur davra aylanguncha sabr-toqat bilan kutib o‘tirdi.
So‘rilarda odam siyraklashib qolgan. Boyagina igna tashlasa yerga tushmaydigan qatorlar endi tishsiz og‘izdek ko‘zga xunuk ko‘rinadi. Nihoyat, «ocharchi» o‘rtaga chiqib iljaydi:
— Endi navbat — mahalliy xushovoz xonandalarimizdan Qori akaga!
Uch-to‘rtta chol o‘tirgan to‘rdagi chorpoya tomondan: «E, Qori qayerdasiz?», «Ha, bo‘laqoling, chaqqongina!» degan xitoblar yangradi.
Qori kalovlanib o‘rnidan turarkan, negadir tizzasi qaltiragandek bo‘ldi. «Oyog‘im uvushib qolibdi-da», deb o‘yladi.
U nimadan boshlash haqida hali muqim bir qarorga kelmagap edi — jingalaksoch yigit qo‘liga childirmani tutqazib ishshaydi:
— Mana, Qori aka, ishqilib o‘zingizga insof bersin, judayam muzlatvormang! Bir juftgina bo‘lsa bas!
Qori bepisand iljaydi. So‘ng childirmani odatdagidek tak-tak chertib, xirqiroq ovoz bilan boshladi:
— Ishqingda mani volayu hayron yaratibdur…
Bir dam tinchigan to‘yxona yana olag‘ovurga ko‘mildi.
Qori harchand e’tibor bermaslikka tirishsa-da, to‘rt tomondan tashlanayotgan luqmalar qulog‘iga chalinar edi:
— Yashang, Qori aka, sizdan boshqa hech kim o‘lmasip!
— Og‘zini qara, og‘zini! Xuddi kolxozning bog‘iga o‘xshaydi, vah-ha-ha!
Poygak tomondagi burchakda o‘tirgan qo‘qon do‘ppili ozg‘in o‘spirin afti burishgancha kimgadir jahl qilib baland ovoz bilan qichqirdi:
— E, jo‘natvor, to‘rtta qatlamasini berib!
Kenja degan qop-qora, baqaloq yigit Qorining chakkasiga pul qistirarkan, og‘zidan aroq hidini gupillatib:
— Hali ham daqqiyunusdan qolgan o‘sha plastinkami, Qori aka! — deb kuldi.
Qori ashulani shartta to‘xtatib: «Uka, mana, hozir ko‘rasiz!» — deb yuborayozdi.
U «Yaratibdi»ni tezroq tugatish uchun hech qayoqqa qaramay shosha-pisha aytayotgan edi, to‘satdan daroz bo‘yli, egnidagi ko‘k neylon ko‘ylagining etagi shimidan chiqib ketgan yigit gandiraklab o‘rtaga tushdi. Minginchi lampochka tagida to‘xtab, cho‘ntagini kavlashtira boshladi, ko‘zini qisgancha bir dasta pulni yoruqqa solib ko‘rdi. Ikkita besh so‘mlikni ajratdi-da, kurakdek kaftida g‘ijimlab, Qoriga yaqinlashdi.
— Tarsobachani g‘orati imon yaratibdur…
Yigit Qorining yengidan tortdi:
— Ho‘v, manga qarang! Bu, hade-yeb, nima balo deb chuldirayapsiz? A? Chulchutmisiz yo?
Qori yengini uning changalidan chiqarishga urinib, iljaydi:
— Uka, bu Mashrabning ashulasi…
— Boshshi qotirmang! Ashrap-Mashrapingiz bilan ishim yo‘q. Davay, bir «La’lixon»ni torting, ha, qani shu oyimcha bir yo‘rg‘alasin!.. Do‘-o‘st-t, qaddingdan!..
Qori uni, hazillashyapti, deb gumon qilib, kuldi:
— Nimaga irshayapsiz? A? Ho‘v, sizdan so‘rayapman, nega irshaydingiz? Yo ochib qo‘yibdimi?
Atrofda kulgi qiyqiriq:
— Ha, Soli parang, cho‘tal undirmaguncha qo‘ymaysan!
— Shuni «Yelpese»ga o‘ynatsangiz-chi, Qori aka!
Qori atrofga javdirab qaradi. Jingalaksoch yigit so‘rining oldida gajakdor juvon bilan gap sotib turar, chollar o‘tirgan chorpoya bo‘shab qolgan edi.
— Qani, aytmaysizmi?. Mana pul, mana, ko‘ryapsizmi? «La’lixon»ni bitta aytasiz — hammasi sizniki. K-kelishdikmi?.. Ho‘v, ko‘zidan, qani, buyoqqa qarang!.. E, Qori, haliyam qaqqayib turibsizmi?
— Uni bilmayman, uka. Men boshqa narsa aytib bera qolay? Yaqinda o‘rganuvdim.
— Boshqa narsa? Nima u? A? «Yelpese»mi?
— Mana, hozir…
— Shosh-shoshmang, oldin otini ayting. Oti qandaqa?
— «Ko‘cha bog‘i, birinchi».
— Nima-a? Vey, siz mani mast, deb, a? Biz sizga masxara bo‘p qoldikmi? Man mastmi?! — u ko‘ksiga mushtladi. — Ayting, mastmi?
— Yo‘q, uka, sizni mast dedimmi?
— Bo‘lmasa, nega… hiq, uyingizning nomerini aytib boshimni qotirasiz? A? Ho‘v, manga qarang…
Olomon siyraklashib qolgan, gur-gur kulgi… Qorining tomog‘iga no‘xatdek bir narsa tiqildi. Atrofga javdiradi. Jingalaksoch yigit ularning yoniga yaqinlashdi:
— E, nima janjal? Ha, Qori aka, bo‘ldimi?
— Yo‘q, Qori hozir «La’lixon»ni aytadi, nariroq tur! Chaqir anavi opangni!
— Ha, Qori aka, aytsangiz aytaqoling, shu Soli parang ham bir xursand bo‘lsin! — dedi yigit kulimsirab.
— Bilmayman-da, uka.
Soli parang gandiraklab, uning yengidan ushladi:
— Nega bilmaysiz? A? Bizga kelganda bilmas bo‘p qoldingizmi? Yo‘q! Yo bizning pulimiz harommi? Yo‘-o‘q, aytasiz! Ayttiraman!
— O‘lma, Soli parang!
— E, bo‘ldi-da, o‘rtani ham sovutib yubordinglar! — Nog‘ora bazm bo‘lsin!
Jingalaksoch yigit o‘rtaga tushib kelayotgan ikkita norg‘ul yigitchaga ko‘z qisib qo‘ydi-da, mikrofonni qo‘liga oldi.
— Yana navbat — nog‘ora bazmga! Marhamat, Usmon aka!
Yigitlar kula-kula Soli parangni sudrab olib chiqib ketishdi. U esa yakkash og‘zidan tupuk sochib baqirar edi.
Surnay yangradi. Gajakdor juvon muqom bilan davraga tushdi. Kelishgan, atlas ko‘ylak chippa yopishgan qomat shirakayf ko‘zlar o‘ngida tag‘in jilva qila boshladi.
Jingalaksoch yigit Qorini yetaklab joyiga o‘tqazdi. «Cho‘taldan oling endi», deb kuldi-da, nari ketdi.
Qori muzdek kleyonkaga tirsagini qo‘yib o‘tirar, badani misdek qizib borar edi. To‘satdan umrida qilmagan ishini qildi — stol ustidagi aroq shishasini ochdi. Piyoladagi sovib qolgan choyni sepib tashladi-da, to‘kib-sochib aroq quydi, yonida o‘tirgan yigitchalarni lol qoldirib, simirib yubordi. Achchiq suyuqlik ichini o‘t kabi sidirib ketdi.
Bir vaqt ko‘zlarini qisgancha osmonga qaradi. Yetti qaroqchi shundoq tepasida milt-milt qiladi. Osmon unga belangandek oppoq…
U hassasini oldi-da, shartta o‘rtaga chiqdi. Davra guvillar edi. Dovdirab qolgan xushmo‘ylov doirachi indamay childirmasini uzatdi.
— Chaqir… boyagini… — deb iljaydi. Qori va ichkari uyda behuzur yotgan Soli parangning chiqishini kutmasdan ashulani boshlab yubordi:
— Daryaning betinde-ye
Bir kavun yede-yem-m…
Xirqiroq tovushi favqulodda shang‘illar, biroq o‘zi eshitmas edi. Davra hamon guvillardi. Birdan childirmani yerga urdi-da, titroq lablarini maxkam tishlagancha gandiraklab to‘yxonadan chiqib ketdi.
Ostona hatlab ko‘chaga qadam qo‘yarkan, ko‘ksiga muzdek soy shamoli urildi. Zum o‘tmay shamol miyasida guvillay boshladi: «Birov — xudoning bandasi, birov — bandaning bandisi…»
Dala yo‘liga tushib olgach, pastak bir do‘ngga o‘tirib nafas rostladi. G‘ira-shira qorong‘ilikda qishloq gun-gursdek qorayib ko‘zga chalinardn. Osmon bala-a-and edi. Birdan kayfi chog‘ bo‘lib ketdi. Irg‘ay hassasini chertib, asta xirgoyi qildi:
Ey, sarvinoz, gulshani bog‘i malohatingni…
Keyin xilvat bog‘ko‘chalar oralab uyiga jo‘nadi.
1979
