1941 йил 22 июнь… 80 йил аввал ярим миллион ўзбекистонлик ҳалок бўлган, кишилик тарихидаги энг қонли, энг катта йўқотиш ва мислсиз қурбонларга, эл-юртимизда қанча-қанча мусибат ва офатлар, ғам-аламларга, бева-бечоралар ва етимларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлган бешафқат уруш бошланган эди.

Хуршид Даврон
ХОТИРА ШЕЪРЛАРИ

 

1941 ЙИЛ. 22 ИЮНЬ. ТОНГОТАР

Уларни отишди тонг палласида…
Отасин қўлини ушлаган гўдак
Милтиқларга қараб секин сўради,
Сўради: «Ўқ тегса оғрирми, дада?»

Унинг овозини босди гулдурак…

Баҳорда жарликни қоплар ўт-ўлан,
Ўтлар узра сузиб ўтар оқ булут
Ва шунда бир чечак аччиқ дард билан
Тинмасдан шивирлар: «Оғриркан, дада!»

Бу нола ҳеч қачон бўлмайди унут…

* * *

Иккинчи жаҳон урушида ҳалок бўлган Нуриддин тоғамга

…Совуқ шамол мени қувади, 
Сокин шаҳар кўчаларида.
Қизлар эса мени севади
Олис баҳор кечаларида.

Сизни севган у қиз тирикми?
Қийнайдими хотира расми?
Тунлар унинг боши эгикми,
Нуриддинми ўғлининг исми?

1977

* * *

Қўшоқ ака, ухламайсиз,
Қишнинг узун кечаси,
Ухлатмасми сизни ҳамон
Қўлдаги ўқ парчаси.

Ражаб ака, сиз ҳам уйғоқ,
Енголмассиз қийноқни,
Соғиндими ё ўнг оёқ
Кесилган чап оёқни.

Ярим тунда, қишлоқ аро
Учар ғамгин хаёллар,
Эрларини, ўғилларин
Ёд этади аёллар…

1972

* * *

Бева ҳовлисига тун олдин кирар,
Қуюқлашиб борар дилда хотира.
Деворда, суратда: бир йигит кулар,
Ёнида жилмаяр бир қиз бокира.

Бева энг чиройли кўйлагин кийиб,
Очиқ деразадан термулар ғамгин.
Хона бурчагида ғамдан энтикиб,
Эски пластинка ғижиллар тағин.

Оқшомлари қийин бўлар бевага:
Хотиралар дилга кирар қуралаш.
Оғир бўлса ҳамки, тасвир бўлса ҳам
Суратга жилмаяр кўз ёш аралаш.

1974

ФРОНТОВИК ҲАҚИДА БАЛЛАДА

Урр-а-а!
Қичқирар, бўғилар ярим тунда у,
Хотини даҳшатдан туради сапчиб.
У эса эмаклар, (эмаклайди тун),
Елкада ярадор дўстин опичиб.

Тун уйқусирайди,
Тун бақиради:
“Батальон, орқамдан!”
Инграйди аста.
Кимнидир бўғилиб у чақиради.
Эски яраларнинг куйи остида

Ва яна олдинга, яна олдинга,
Мушт бўлиб тугилар титроқ қўллари.
Хира қорачиқдан кинолентадек
Ўта бошлар олис уруш йўллари.

Хотини уйғотар…
Бироқ урушнинг
Ваҳмидан қутулиб кетолмас қалби.
Қўлда папироснинг рангин қутиси
Ғижимланар сўнгги обойма каби.

1975

ТУН, БЕВА АЁЛ ВА ДЕРАЗАДАГИ СОЯЛАР

1

Кимнидир чақирар. Аёл овози
Ҳавода қалқиниб, қалқиниб учар.
Деворда уйғонар қўлларнинг изи –
Эркакнинг қўллари… ва уни қучар.

2

Қаршида дераза сўйлайди эртак
Унда икки соя бахтиёр, малул.
Оҳ, нақадар улкан у сирли эркак,
Қўлларида аёл севган қизил гул.

О, нақадар сирли у таниш соя,
Ҳар бир ҳаракати солади ларза,
Наҳотки, бу эртак асло тинмаса.
Бунча бешафқатсан қўшни дераза?!

Хона тинч. Гиламда кезади шуъла.
Хона бурчагида таниш бир сурат
“Севгилим…!” Қўллари суратни силар,
Кўзида уйғонар эски муҳаббат.

3

Уруш тугадими? Келдингми, наҳот?
Мен сени изладим ўз юрагимдан,
Қабринг йўқлигини хабар қилди хат…
Кечир, сўрамадим сени ҳеч кимдан.

Қани кел, уйингнинг эшигини оч,
Шароб қуй, бир ўзим ича олмадим.
Биз билан ёнма-ён ўтирсин қувонч
Ва армон… юракда туғилган ўғлим.

Бизнинг дераза ҳам сўйласин афсун,
Оқшом рангларига сингсин ҳикоя.
Қишлоққа оҳиста қуйиларкан тун,
Пайдо бўлсин икки бахтиёр соя.

Қани кел, эй менинг сирли эртагим,
Мени азоблардан айлагин халос.
Ғамимни кўксимдан гул каби узгин
Ва қайноқ бағрингга мени маҳкам бос!

…Нега жавоб йўқдир. Жавоб йўқ нега?
Севгилим, мен сенга асраб қўйдим май.
Эртак бўлиб келгин кўр деразамга,
Яшайин эшикнинг зулфини илмай.

4

…Орамизда ётган эмиш чақалоқ,
Кўзлари сеники, лаби меники.
Митти оёқчаси ой каби оппоқ,
Кўриниб, кўринмас эмиш киприги.

Сен ухлар эмишсан бурканиб,
Салқин шабадада сочларинг ўйнар.
Фақат мен уйғоқман ва узоқларда
Бўғилиб, бўғилиб кйлармиш тўйлар.

“Бу менинг эримдир, бу менинг болам”,
Ҳайқирмоқчи бўлсам чиқмас товушим.
Уруш олди – баҳор ва чексиз дала
Кўксидаги гулдай оппоқмиш ёшим.

Тушимда куйлаган аллани асло
Ёдимдан ўчирмас ҳеч қандай алам.
Аллага айланиб қолганмиш само,
Аллалар айтганмиш ўшанда ер ҳам.

5

Сен менинг бодом гулим,
Аллаё алла, болам.

Сен менинг олма гулим,
Аллаё алла, болам.

Сендан келар гуллар иси,
Аллаё алла, болам.

Онасининг қора кўзи,
Аллаё алла, болам.

Не тенг келур гул исига,
Аллаё алла, болам.

Ўймали тунлар бўйингга,
Аллаё алла, болам.

Сенга аллалар айтаман,
Аллаё алла, болам.

Сояларингда ётаман,
Аллаё алла, болам.

Менинг яшил тол човконим,
Аллаё алла, болам.

Тушимда топиб олганим,
Аллаё алла, болам.

6

Ўлгунча, мен сени ёниб қўмсайман.
Қани кел, қучоқла, қучоқла мени.
Уйимда ёнмаган чироғим сенсан,
Қани кл, ёритгин тунда хонамни.

Қайларда юрарсан, менинг афсонам?
Қаерда ётибсан ғамгин, яланғоч?
Қани кел, уйғонсин сен билан хонам,
Қани кел, уйингнинг эшигини оч!

Олмалардай бўлиқ кўкрагим ахир
Сутга тўлиб кетди, фарзанд инъом қил.
Кундуз юрагингни қийнаган ҳисни
Тунлар инъом этгин мисли қизил гул.

Қўшни деразага тўймасдан боққан
Менинг кўзларимга инъом қилгин нур.
Сен менга аввало фарзанд инъом қил.
Алла айтгим келар тунлари масрур.

Бизнинг дераза ҳам сўйласин эртак,
Оқшос рангларига сингсин ҳикоя.
Дунёдаги барча деразаларда
Бахтиёр яшасин иккита соя.

7

Болишда ёмғирнинг оқ томчилари –
Бева кўз ёшлари нурда ялтирар.
Қўшни деразада бир-бирин қучар
Навқирон, ҳамиша бахтли соялар.

Кўзин юмолмайди ва бирдан туриб
Эшикни очади. Салом эй, кўча!
Бағрига босади, уни энтикиб
Эркакдай чиройли, бақувват кеча.

1975

1941 yil 22 iyunь… 80 yil avval yarim million o’zbekistonlik halok bo’lgan, kishilik tarixidagi eng qonli, eng katta yo’qotish va mislsiz qurbonlarga, el-yurtimizda qancha-qancha musibat va ofatlar, g’am-alamlarga, beva-bechoralar va yetimlarning paydo bo’lishiga sabab bo’lgan beshafqat urush boshlangan edi.

Xurshid Davron
XOTIRA SHE’RLARI

1941 YIL. 22 IYUN. TONGOTAR

Ularni otishdi tong pallasida…
Otasin qo’lini ushlagan go’dak
Miltiqlarga qarab sekin so’radi,
So’radi: «O’q tegsa og’rirmi, dada?»

Uning ovozini bosdi guldurak…

Bahorda jarlikni qoplar o’t-o’lan,
O’tlar uzra suzib o’tar oq bulut
Va shunda bir chechak achchiq dard bilan
Tinmasdan shivirlar: «Og’rirkan, dada!»

Bu nola hech qachon bo’lmaydi unut…

* * *

Ikkinchi jahon urushida halok bo’lgan Nuriddin tog’amga

…Sovuq shamol meni quvadi,
Sokin shahar ko’chalarida.
Qizlar esa meni sevadi
Olis bahor kechalarida.

Sizni sevgan u qiz tirikmi?
Qiynaydimi xotira rasmi?
Tunlar uning boshi egikmi,
Nuriddinmi o’g’lining ismi?

1977

* * *

Qo’shoq aka, uxlamaysiz,
Qishning uzun kechasi,
Uxlatmasmi sizni hamon
Qo’ldagi o’q parchasi.

Rajab aka, siz ham uyg’oq,
Yengolmassiz qiynoqni,
Sog’indimi yo o’ng oyoq
Kesilgan chap oyoqni.

Yarim tunda, qishloq aro
Uchar g’amgin xayollar,
Erlarini, o’g’illarin
Yod etadi ayollar…

1972

* * *

Beva hovlisiga tun oldin kirar,
Quyuqlashib borar dilda xotira.
Devorda, suratda: bir yigit kular,
Yonida jilmayar bir qiz bokira.

Beva eng chiroyli ko’ylagin kiyib,
Ochiq derazadan termular g’amgin.
Xona burchagida g’amdan entikib,
Eski plastinka g’ijillar tag’in.

Oqshomlari qiyin bo’lar bevaga:
Xotiralar dilga kirar quralash.
Og’ir bo’lsa hamki, tasvir bo’lsa ham
Suratga jilmayar ko’z yosh aralash.

1974

FRONTOVIK HAQIDA BALLADA

Urr-a-a!
Qichqirar, bo’g’ilar yarim tunda u,
Xotini dahshatdan turadi sapchib.
U esa emaklar, (emaklaydi tun),
Yelkada yarador do’stin opichib.

Tun uyqusiraydi.
Tun baqiradi:
“Batal`on, orqamdan!”
Ingraydi asta.

Kimnidir bo’g’ilib u chaqiradi.
Eski yaralarning kuyi ostida
Va yana oldinga, yana oldinga,
Musht bo’lib tugilar titroq qo’llari.
Xira qorachiqdan kinolentadek
O’ta boshlar olis urush yo’llari.

Xotini uyg’otar…
Biroq urushning
Vahmidan qutulib ketolmas qalbi.
Qo’lda papirosning rangin qutisi
G’ijimlanar so’nggi oboyma kabi.

1975

TUN, BЕVA AYOL VA DЕRAZADAGI SOYALAR

1

Kimnidir chaqirar. Ayol ovozi
Havoda qalqinib, qalqinib uchar.
Devorda uyg‘onar qo‘llarning izi –
Erkakning qo‘llari… va uni quchar.

2

Qarshida deraza so‘ylaydi ertak
Unda ikki soya baxtiyor, malul.
Oh, naqadar ulkan u sirli erkak,
Qo‘llarida ayol sevgan qizil gul.

O, naqadar sirli u tanish soya,
Har bir harakati soladi larza,
Nahotki, bu ertak aslo tinmasa.
Buncha beshafqatsan qo‘shni deraza?!

Xona tinch. Gilamda kezadi shu’la.
Xona burchagida tanish bir surat
“Sevgilim…!” Ayolni qo‘llari silar,
Ko‘zida uyg‘onar eski muhabbat.

3

Urush tugadimi? Keldingmi, nahot?
Men seni izladim o‘z yuragimdan,
Qabring yo‘qligini xabar qildi xat…
Kechir, so‘ramadim seni hech kimdan.

Qani kel, uyingning eshigini och,
Sharob quy, bir o‘zim icha olmadim.
Biz bilan yonma-yon o‘tirsin quvonch
Va armon… yurakda tug‘ilgan o‘g‘lim.

Bizning deraza ham so‘ylasin afsun,
Oqshom ranglariga singsin hikoya.
Qishloqqa ohista quyilarkan tun,
Paydo bo‘lsin ikki baxtiyor soya.

Qani kel, ey mening sirli ertagim,
Meni azoblardan aylagin xalos.
G‘amimni ko‘ksimdan gul kabi uzgin
Va qaynoq bag‘ringga meni mahkam bos!

…Nega javob yo‘qdir. Javob yo‘q nega?
Sevgilim, men senga asrab qo‘ydim may.
Ertak bo‘lib kelgin ko‘r derazamga,
Yashayin eshikning zulfini ilmay.

4

…Oramizda yotgan emish chaqaloq,
Ko‘zlari seniki, labi meniki.
Mitti oyoqchasi oy kabi oppoq,
Ko‘rinib, ko‘rinmas emish kiprigi.

Sen uxlar emishsan burkanib,
Salqin shabadada sochlaring o‘ynar.
Faqat men uyg‘oqman va uzoqlarda
Bo‘g‘ilib, bo‘g‘ilib kylarmish to‘ylar.

“Bu mening erimdir, bu mening bolam”,
Hayqirmoqchi bo‘lsam chiqmas tovushim.
Urush oldi – bahor va cheksiz dala
Ko‘ksidagi gulday oppoqmish yoshim.

Tushimda kuylagan allani aslo
Yodimdan o‘chirmas hech qanday alam.
Allaga aylanib qolganmish samo,
Allalar aytganmish o‘shanda yer ham.

5

Sen mening bodom gulim,
Allayo alla, bolam.

Sen mening olma gulim,
Allayo alla, bolam.

Sendan kelar gullar isi,
Allayo alla, bolam.

Onasining qora ko‘zi,
Allayo alla, bolam.

Ne teng kelur gul isiga,
Allayo alla, bolam.

O‘ymali tunlar bo‘yingga,
Allayo alla, bolam.

Senga allalar aytaman,
Allayo alla, bolam.

Soyalaringda yotaman,
Allayo alla, bolam.

Mening yashil tol chovkonim,
Allayo alla, bolam.

Tushimda topib olganim,
Allayo alla, bolam.

6

O‘lguncha, men seni yonib qo‘msayman.
Qani kel, quchoqla, quchoqla meni.
Uyimda yonmagan chirog‘im sensan,
Qani kl, yoritgin tunda xonamni.

Qaylarda yurarsan, mening afsonam?
Qayerda yotibsan g‘amgin, yalang‘och?
Qani kel, uyg‘onsin sen bilan xonam,
Qani kel, uyingning eshigini och!

Olmalarday bo‘liq ko‘kragim axir
Sutga to‘lib ketdi, farzand in’om qil.
Kunduz yuragingni qiynagan hisni
Tunlar in’om etgin misli qizil gul.

Qo‘shni derazaga to‘ymasdan boqqan
Mening ko‘zlarimga in’om qilgin nur.
Sen menga avvalo farzand in’om qil.
Alla aytgim kelar tunlari masrur.

Bizning deraza ham so‘ylasin ertak,
Oqshos ranglariga singsin hikoya.
Dunyodagi barcha derazalarda
Baxtiyor yashasin ikkita soya.

7

Bolishda yomg‘irning oq tomchilari –
Beva ko‘z yoshlari nurda yaltirar.
Qo‘shni derazada bir-birin quchar
Navqiron, hamisha baxtli soyalar.

Ko‘zin yumolmaydi va birdan turib
Eshikni ochadi. Salom ey, ko‘cha!
Bag‘riga bosadi, uni entikib
Erkakday chiroyli, baquvvat kecha.

1975