Инглиз шоири Сэмюэл Тэйлор Колриж 1797 йил ёз кунларининг бирида ғаройиб оҳангли ва қатъий қофияга солинган “Қубла Хон” (“Ҳубилай Хон”) достонининг эллик мисрадан иборат парчасини туш кўрди. Эсдаликларида ёзишича, у ўша вақтлар Эксмур атрофидаги уйида ёлғиз яшар ва хасталиги боис кўкнор ичишга мажбур бўлган эди; у шу алфозда Пэрчэс қаламига мансуб Қубла Хон ҳақидаги асарни, Марко Поло Ғарб ўлкалари узра шавкатини тараннум этган ҳукмдор ҳақидаги асарни мутолаа қилишга тутинди; Қубла Хоннинг сарой барпо этиши ҳақида сўз борган жойга етгач, мудроқ уни ўз забтига олди.
ХОРХЕ ЛУИС БОРХЕС
КОЛРИЖ ТУШИ
( EL SUEÑO DE COLERIDGE)
Шарифжон Аҳмедов таржимаси
Хорхе Луис Борхес (Jorge Luis Borges) – аргентиналик машҳур ёзувчи, шоир, танқидчи. Ўзининг руҳий ва фалсафий новеллараи билан машҳур. Лотин Америкасининг энг машҳур ёзувчиларидан бири. Хорхе Луис Борхес Буэнос-Айресда туғилган, ўсмирлиги Европада ўтган, шу ерда таълим олган. 1920-йилларда ўз юртига қайтган адиб дастлаб шоир сифатида машҳур бўлади. 1955 йилдан миллий кутубхона директори бўлиб ишлайди. Кўзи кўрмай қолгач, 1973 йили ишдан бўшайди. Бир қанча миллий адабий мукофотлар соҳиби; Италия, Франция, Буюк Британия, Испаниянинг олий мукофотлари совриндори; Сорбоннa, Оксфорд, Колумбия (Нью-Йорк) университетларининг фахрий доктори.
Инглиз шоири Сэмюэл Тэйлор Колриж 1797 йил ёз кунларининг бирида ғаройиб оҳангли ва қатъий қофияга солинган “Қубла Хон” (“Ҳубилай Хон”) достонининг эллик мисрадан иборат парчасини туш кўрди. Эсдаликларида ёзишича, у ўша вақтлар Эксмур атрофидаги уйида ёлғиз яшар ва хасталиги боис кўкнор ичишга мажбур бўлган эди; у шу алфозда Пэрчэс қаламига мансуб Қубла Хон ҳақидаги асарни, Марко Поло Ғарб ўлкалари узра шавкатини тараннум этган ҳукмдор ҳақидаги асарни мутолаа қилишга тутинди; Қубла Хоннинг сарой барпо этиши ҳақида сўз борган жойга етгач, мудроқ уни ўз забтига олди. Тасодифан ўқиб қолинган асар Колриж тушида бўйи ва энига ўса бошлади: ухлаётган одам турфа манзаралар ва ҳатто мана шу манзараларни ифода этувчи сўзлар шодасини кўнгил кўзи билан кўриб турарди; бир неча соатдан сўнг у қарийб уч юз мисрадан иборат достон яратдим ёҳуд қабул қилиб олдим, деган ишонч билан уйғонди. Айни мисраларни ҳайратомуз аниқлик билан хотирлар экан, ўз асарларидан жой олган ўша машҳур парчани қоғозга туширишга улгурди. Кутилмаган ташриф ишдан чалғитгач, қолган мисралар ёддан кўтарилди. “Ҳайрат ва алам ичра англадимки,-деб ҳикоя қилади Колриж,-мен тушимнинг умумий манзарасини ҳамон кўриб турсам-да, саккиз-ўн мисрадан бошқа барча сатрлар дарё юзасидаги халқачалар янглиғ ғойиб бўлган ва таассуфки, уларни қайта тиклашнинг имкони йўқ эди”. Суинберн унут бўлишдан сақлаб қолинган мисралар инглиз тили мусиқасининг ажойиб намунаси эканини ҳис этди ва бу сатрларни таҳлил қила олган киши ранглар жилосини кашф этади. Асосий фазилати мусиқий оҳангдан иборат бўлган достонларни бошқа тилга ўгириш ёҳуд уларни баён қилишга ҳар қандай уриниш беҳуда чиранишдан бошқа нарса эмас ва бу ҳаракатларнинг нафидан кўра зарари кўпроқдир. Шу боис Колрижга, шубҳасиз, ажойиб мисралар инъом этилган, дейиш билан чекланамиз.
Тарих бу каби ғаройиб ҳодисаларнинг яна бир қанчасига гувоҳ. Хэвлок Эллис ўзининг “Тушлар олами” («The World of Dreams») бадиасида бастакор ва ғижжакчи Жузеппе Тартини билан кечган воқеани ҳикоя қилади. Унга кўра, бастакор тушида Иблиснинг гўзал бир соната ижро этишига гувоҳ бўлади; Тартини уйғонган ҳамон “Иблис нағмалари” («Trillo del Diavolo») номи билан довруқ қозонган асарини ёруғ дунёга олиб чиқади. Роберт Люис Стивенсон бошидан кечирган воқеа тафаккур ихтиёрсиз фаолиятининг яна бир ёрқин намунасидир. Ўзининг “Тушлар ҳақида мулоҳазалар” («Chapter on Dreams») асарида маълум қилишича, у бир сафар “Олаля” мазмунига эга бўлади, 1884 йилда кўрилган туш эса “Жекил ва Хайд” сюжетини ҳадя этади. Тартини уйқудан тургач, тушда тингланган (ҳис этилган) мусиқани қайта тиклашга ҳаракат қилди; Стивенсон эса асар сюжетини, яъни умумий манзарасини тушнинг ўзида қўлга киритди. Кэдмон исмли бахши кўрган туш Колриж тушига бирмунча яқин туради. Муҳтарам ҳазрат Бэданинг маълум қилишича, (“Англизлар насронийлик тарихи”, IY, 24) бу воқеа YII аср сўнгида мутаассиб ва жангарилар Англиясида содир бўлган. Кэдмон ёши бир жойга бориб қолган оддий чўпон эди; қўшиқ куйлашга мажбур этишларини пайқаган Кэдмон бир гал байрамдан жуфтакни ростлади. Отхонада отлар орасида пинакка кетишга чоғланган маҳал, кимдир унинг исмини айтиб чақирди ва куйлашга амр этди. Кэдмон куйлай олмаслигини айтди, аммо буйруқ такрор янгради: “Яратилиш ибтидоси ҳақида куйла”. Ва шунда бахши аввал ўзи ҳеч эшитмаган мисраларни баралла куйлай бошлади. Уйғонгач эса хотирига муҳрланган қўшиқни роҳибларга қайта айтиб берди. У барибир савод чиқара олмади, аммо роҳиблар Муқаддас Битик маталларини ҳикоя қилишлари ҳамон “у баайни иқтидорли шогирд янглиғ воқеаларни пухта ўзлаштириб, уларни қулоққа ёқимли ғазалга айлантирар ва шу тариқа олам ва одам яралишини, Борлиқ ва Бани Исроил фарзандлари Ҳижрати воқеаларини, уларнинг ваъда қилинган ўлкага қадам қўйишлари ва эврилишлару эҳтиросларни, Халоскорнинг қайта тирилиб самога меърож қилиши, Муқаддас Руҳ ташрифи ва ҳаворийлар ҳадисларини, шунингдек, Қиёмат ва жаҳаннам азоби даҳшатларини, жаннатий роҳат-фароғат ҳамда Тангри марҳамати ва қаҳрли жазоларини тараннум қилди”. У англизларнинг илк руҳоний шоири эди. “Унга ҳеч ким бас келмайди,-дейди муҳтарам Бэда,-илло у бандалар эмас, билъакс Тангридан сабоқ олган”. Орадан йиллар ўтиб, Кэдмон ўзининг қазо фурсатини башорат қилди. У валинеъмати билан дийдор кўришган, дея умид қиламиз.
Бир қарашда, Колриж воқеаси Кэдмон воқеасидан кўра ғариб туйилиши мумкин. “Қубла Хон” – ажойиб гўзаллик намунаси, Кэдмон туш кўрган тўққиз мисрадан иборат марсиянинг эса тушда бино бўлганидан бошқа фазилати йўқ, бироқ, гап шундаки, ҳар икки воқеа содир бўлган вақтда Колриж шаклланиб бўлган шоир, Кэдмон эса эндигина истеъдоди очилаётган бахши эди. Шунингдек, “Қубла Хон”ни бунёд этган тушнинг мўъжизакор синоатини бундан-да беқиёс даражага олиб чиқишга қодир ҳолат мавжуд. Агар далиллар хато қилмаётган бўлса, Колриж кўрган туш тарихи шоирнинг ўзидан бир неча аср аввал бошланган ва у ҳали адоғига етган эмас.
Шоир бу тушни 1797 йилда кўрган (баъзилар 1798 йилда деб ҳисоблайди), у ҳақдаги хабарни эса достоннинг тугалланмагани изоҳи сифатида 1816 йилда эълон қилди. Орадан йигирма йил ўтгач, Парижда (Ғарбда илк бор) XIY аср форс муаррихи Рашидиддин қаламига мансуб “Воқеалар мухтасар баёни” таржимаси айрим парчалар тарзида нашр этилди. Ушбу асар саҳифаларидан бирида шундай жумла бор: “Ксамдудан шарқ томонда Қубла Хон тушида кўриб, ёдида сақлаб қолган лойиҳа асосида сарой барпо қилди”. Қубла Хон авлодидан бўлган ҳукмдор Ҳасан Маҳмуднинг вазири бу ҳақда ёзиб қолдирган.
Мўғул ҳукмдори XIII асрда саройни туш кўради ва шунга мувофиқ, уни чиндан ҳам барпо этади; мазкур иморат тушдан бунёд бўлганидан мутлақо бехабар инглиз шоири XYIII асрда ушбу сарой латофатини тараннум этган достонни туш кўради. Агар ухлаб ётган одамлар қалбига таъсир ўтказишга қодир ҳамда қитъалар ва замонларни забтига олган ушбу бақамтилик муқаддас китобларда тасвир этилган самога меърожлар, қайта тирилиш ва башоратлар билан қиёсланадиган бўлса, фикримча, кейингилари ҳеч вақога арзимайди.
Айни воқеага қандай изоҳ раво кўрилади? Ҳар қандай ғайриоддийликни аввалдан инкор этувчилар (мен ўзимни ҳамиша мазкур давра вакили ҳисоблардим) баъзан булутлар қоплон ёҳуд отлар шамойилини олгани каби бу икки туш воқеаси ҳам тасодифлар ўйинидан бошқа нарса эмас, дейишлари тайин. Бошқа бировлар эса шоир, афтидан, мўғул ҳукмдори саройни тушида кўрганидан воқиф эди ва “мен ҳам достонни тушда кўрдим” қабилида хабар тарқатган ҳамда бу билан достоннинг нотугаллиги ва мисралар нотўғрилигини изоҳламоқчи бўлган, дея тахмин қиладилар. Бу фараз ҳақиқатга яқинроқ, аммо у бизни – ҳеч бир асоссиз – хитойшуносларга номаълум бўлган ва Колриж Қубла Хон кўрган туш ҳақида 1816 йилга қадар ўқишга улгурган матннинг мавжудлигини тахмин қилишга ундайди. Шуурдан ташқаридаги фаразлар бундан кўра жозибадорроқ. Масалан, мармар ва маъдандан кўра собитроқ сўзлар кўмагида шоир ўша саройни қайта тиклаши учун ҳоқоннинг руҳи Колриж қалбини ишғол қилган, дея тасаввур қилишимиз мумкин.
Дастлабки туш саройни ҳаётга тадбиқ қилди, беш асрдан сўнг кўрилган иккинчи туш эса сарой кўнгилга солган достонни (ёхуд достон муқаддимасини) юзага чиқарди; тушларнинг ўхшашлиги ортида аллақандай оламшумул режа яширин, айни шу икки туш оралиғида кечган улкан вақт эса ушбу режа ижрочиси ғайриоддий ҳилқат эканидан далолат беради. Ушбу мангу зотнинг асил ниятини англашга интилиш беҳуда чиранишдан бошқа нарса эмас, аммо биз у зот ўз режасини амалга оширганига шубҳа билдиришга ҳақлимиз. 1691 йилда Исо масеҳ Жамияти аъзоси ҳазрат Жербийон Қубла Хон саройидан фақат харобалар қолганини аниқлади; достондан эса атиги эллик мисра сақланиб қолган. Ушбу далиллар асосида йиллар ва интилишлар шажараси мақсадига эриша олмаганини тахмин қилиш мумкин. Биринчи одам тушида саройни кўрди ва уни чиндан барпо қилди; биринчи одам тушидан бехабар бошқа одам Сарой ҳақидаги достонни туш кўрди. Агар ушбу режа тўғри бўлса, келажак асрлар қаърида яширин аллақайси бир оқшом чоғи “Қубла Хон” достони мутолааси билан машғул кимдир биров ҳайкал ёҳуд мусиқани туш кўради. Бу одам бир замонлар яшаб ўтган икки нотаниш одам тушларидан бехабар бўлади ва тушлар синоатига йўл очгучи калит энг сўнгги тушда яширин бўлса, эҳтимол.
Ушбу сатрларни ёзиб бўлгач, мен тасодифан бошқа бир изоҳга эътибор қилдим. Эҳтимол, одамларга ҳали номаълум бир архетип, аллақандай адоқсиз мангу вужуд (Уайтхед атамаси) аста-секин, аммо беомон тарзда дунёмизни ишғол этмоқда; унинг илк аломати Сарой эди, иккинчиси эса – достон. Агар кимдир биров бу икки ҳодисани ўзаро қиёсламоқчи бўлса, эҳтимол, улар моҳиятан айний эканига ишонч ҳосил қилиши тайин.
ШАРИФЖОН АҲМЕДОВ
«КОЛРИЖ ТУШИ»ГА ИККИНЧИ ИЛОВА
Шарифжон Аҳмедов – 1969 йилда Андижонда туғилган. 1992 йили ТошДУ журналистика факултетини тамомлаган. Дастлабки ҳикоялари ўтган асрнинг 90-йилларида «Ёш куч» журналида эълон қилинган.Лотин Америкаси адабиёти тадқиқи билан шуғулланади. Узоқ йиллар давомида Хорхе Луис Борхес ижодий дунёсини чуқур ўрганиб, машҳур адиб яшаган ўлкаларга бориб илҳомланган ва ҳикоялари билан бизни таништириб келмоқда. «Хуршид Даврон кутубхонаси» саҳифаларида унинг Хорхе Луис Борхес, Хулио Кортасар, Жуброн Халил Жуброн асарларидан қилган таржималари мунтазам эълон қилиб борилмоқда.
«Колриж туши» ҳикоясида Борхес таниқли инглиз шоири Самуэл Тейлор Колриж (1772 — 1834) ҳаёти билан боғлиқ воқеани қаламга олади. Уйқуга кетишидан аввал нашадори қабул қилиб, Пэрчес рисоласини ўқишга тутинган шоир тез орада мудроққа чўмади. Чин мамлакатини забт этиб, улкан салтанат барпо қилган мўғул ҳукмдори Қубла Хон (аслида Қубилойхон) қурдирган муҳташам саройни ва бу саройни тараннум этган тенгсиз гўзал достонни туш кўради. Уйғонгач, сеҳрли тарзда нозил қилинган асарни қоғозга туширишга уринади, аммо кимнингдир бемаврид ташрифи ишнинг белига тепади. «Ҳайрат ва алам ичра англадимки, — дейди сўнгроқ Колриж, — мен тушимнинг умумий манзарасини ҳамон кўриб турсам-да, саккиз-ўн мисрадан бошқа барча сатрлар дарё юзасидаги халқачалар янглиғ ғойиб бўлган ва таассуфки, уларни қайта тиклашнинг имкони йўқ эди”. Аянчли ҳолга қарамасдан, Колриж замондошлари унут бўлишдан сақлаб қолинган сатрларга юқори баҳо бериб, достоннинг мўъжаз қолдиқлари ҳам инглиз тили мусиқасининг юксак намунаси эканини эътироф этишган эди.
Шундан сўнг ҳикоянавис «тарих бу каби ғаройиб ҳодисаларнинг яна бир қанчасига гувоҳ» эканини айтади ва бизни шу каби бошқа ҳолатлар билан таништиради. Тушларнинг фусункор қудратини ўз тақдирида татиб кўрган бастакор Жузеппе Тартини («Иблис нағмалари» сонатаси), ёзувчи Роберт Люис Стивенсон («Жекил ва Ҳайд» романи) ҳаётига доир мисоллар ҳақида сўзлайди: «бастакор тушида Иблиснинг гўзал бир соната ижро этишига гувоҳ бўлади; Тартини уйғонгани ҳамон “Иблис нағмалари” («Trillo del Diavolo») номи билан довруқ қозонган асарини ёруғ дунёга олиб чиқади. Стивенсон бошидан кечирган воқеа тафаккур ихтиёрсиз фаолиятининг яна бир ёрқин намунасидир. Ўзининг “Тушлар ҳақида мулоҳазалар” («Chapter on Dreams») асарида маълум қилишича, у бир сафар “Олаля” сюжетига эга бўлади, 1884 йилда кўрилган туш эса “Жекил ва Хайд” сюжетини ҳадя этади». Инглизларнинг илк бахши шоири Кэдмон воқеаси ҳам ғаройиб эди. «Отхонада, отлар орасида пинакка кетишга чоғланган маҳал, кимдир унинг исмини айтиб чақирди ва куйлашга амр этди, — деб ҳикоя қилади ёзувчи. — Кэдмон куйлай олмаслигини айтди, аммо буйруқ такрор янгради: “Яратилиш ибтидоси ҳақида куйла”. Ва шунда бахши аввал ўзи ҳеч эшитмаган мисраларни баралла куйлай бошлади».
Яна Колриж воқеасига қайтиб, у кўрган тушни юзага келтирган яширин ва сирли кучнинг ишоралари ҳақида тахминлар сўзланади. Шоир ажабтовур бу тушни 1797 йилда кўрган, унинг бағридан олиб чиқилган достон қисмини эса 1816 йилда нашр эттирган. Орадан йигирма йил ўтиб, яъни 1836 йилда Парижда, Оврўпада илк бор, XIV аср форс муаррихи Рашидиддин асари таржимаси эълон қилинади. Асарда Қубла Хон ўз тушида кўриб, ёдида сақлаб қолган лойиҳа бўйича сарой барпо эттиргани маълум қилинган эди. Шуларга асосланиб, «дастлабки туш саройни ҳаётга тадбиқ қилди, беш асрдан сўнг кўрилган иккинчи туш эса сарой кўнгилга солган достонни (ёхуд достон муқаддимасини) юзага чиқарди; тушларнинг ўхшашлиги ортида аллақандай оламшумул режа яширин, айни шу икки туш оралиғида кечган улкан вақт эса ушбу режа ижрочиси ғайриоддий ҳилқат эканидан далолат беради» дея хулоса қилади Борхес ва шундай экан, бир неча аср аввал бошланган бир туш тарихи ҳали адоғига етмаганини таъкидлайди.
Энди асар доирасидан четда қолган айрим ҳолатларга назар ташлаймиз. Фусункор тушлар ҳақида сўзланар бўлса, Қубла Хон туш кўрган тундан қарийб бир аср аввал – 1197 йилда озарийларнинг мумтоз шоири, “Хамса” битиш бобида ҳазрат Алишер Навоийнинг устози Абу Муҳаммад Илёс ибн Юсуф Низомий Ганжавий “Ҳафт пайкар” достонини яратди ва унда ўз тушларида намоён бўлган етти улуғвор сарой малоҳатини тараннум этди («Колриж туши»га илова»). Модомики, Қубла Хон барпо эттирган саройга дахлдор ҳолатлар ҳақида сўз бораётган экан, Мирзо Улуғбекнинг тарих 1425да ниҳоясига етказилган «Тўрт улус тарихи» рисоласидан мухтасар маълумот будир:
«Қубилой тез фурсат ичида Ултон шаҳрида тўхташни лозим кўриб, Чаканду ёнида бир (бинога) асос қўйди. Бу жойга Диду деган ном берди. У ерда тахтгоҳ учун бир қаср қурди. Унинг тупроғидан ҳатто осмонлар ҳам ёруғ бўлди. Бу тахт одамларни қаршига чорларди. Унда Қубилой осмону ой каби эрди. Бу хислатли жой фирдавс жаннати каби бўлиб, бу машҳур подшоҳ фармони билан унинг чор атрофига девор тортдилар. Деворнинг бири биридан бир ўқ етадиган масофада узоқ эди. Биринчи девори Кирёс деб аталарди. Иккинчиси эса амирлар жойи эди. Учинчиси қоровуллар жойи бўлиб, тўртинчиси подшоҳнинг турадиган жойи эди. Мўғуллар бу шаҳарга Хонболиғ деб ном қўйдилар. Яна ундан қолган ёдгорликлардан бири катта дарё бўлиб, у Зайтун дарёсидан сув олиб, Ҳиндистон бандаридан тортиб қирқ кунлик йўл эди ва Хонболиғ шаҳарининг қоқ ўртасидан оқиб ўтарди. Унинг кенглиги шундай эдики, одамлар ундан кема орқали ўтишар, савдогарлар бу дарёдан савдо-сотиқи учун юқори ва паст томонларга борардилар. Айтишларича, айлана узунлиги тўрт фарсанг экан. Баъзилар эса шаҳар кенглигини тўрт фарсанг дейдилар. Ал-илму индаллоҳи».
Асрлар кечиши зайлида хон саройидан фақат харобалар қолгани, Колриж достонидан эса атиги эллик мисра сақланиб қолгани айтилар экан, Қубла Хонга дахлдор яна бир улуғвор йўқотиш ҳақида ҳам бир-икки оғиз сўз. Вақтики келиб, Хитой ва Кореяни бўйсундирган улуғ хон Японияга икки карра босқин уюштиради. Дастлаб 1274 йилда 900 кема билан бу ўлкага келган мўғуллар довулга дучор бўладилар. Орадан етти йил ўтгач ҳозирланган навбатдаги юришда эса тўрт минг тўрт юз жанговар кемалар ва 140 минг навкар иштирок қилади. Аммо не кулфатки, бу гал ҳам дафъатан қўзғолган кучли довул мўғулларга қақшатқич зарба бериб, муқаррар қисматларини бўйнига ола бошлаган японларга омонлик, Қубилойхонга эса мисли кўрилмаган талафот етказади. Довулда барча кемалар ғарқ бўлиб, юз мингдан зиёд лашкар жувонмарг кетади. Шундан кейин япон оролларидан мўғуллар қадами қирқилади. «Илоҳий эпкин» маъносидаги «камикадзе» калимаси шундан қолгандир.
Колрижнинг яна бир улуғ ватандоши Суинберн (1837 — 1909) «Қубла Хон» достони қолдиқларига юксак баҳо берган, Борхес эса «асосий фазилати мусиқий оҳангдан иборат бўлган достонларни бошқа тилга ўгириш ёхуд уларни баён қилишга ҳар қандай уриниш беҳуда чиранишдан бошқа нарса эмас ва бу ҳаракатларнинг нафидан кўра зарари кўпроқдир» дея огоҳлантиради. Аммо бу ўринда юксак огоҳларни четлаб ўтишга журъат этдик ва афсонавий бу назм таржимасига қўл урдик. Журъатимиз ҳосиласи не қадар бўлгани эса нозиктаъб шеърхонга ҳаволадир[1].
Қиссадан ҳисса надир? Олис ҳукмдорнинг сарой борасидаги тушидан дебоча олган бутун бошли бу тарих, турли эврилишлар билан асрлар давом этди. XIII аср адоғида Чин юртида кўрилган ўша илк (илк эдими, аслида?) тушга дохил ва ҳозирча бизга аён бўлган барча ҳолатларни бир тизимга жойлашга уриниб кўрамиз. Бу қуйидагича бўлади:
Қубла Хонга тегишли дастлабки туш – бу тушда кўрилган лойиҳага асосан муҳташам сарой барпо этилиши – Пэрчес қаламига мансуб ва уйқу олдидан Колриж мутолаа қилган асар – сарой барпо этилганидан беш аср ўтиб, унинг бемисл малоҳати тараннум этилган достоннинг нозил қилиниши – Тартини, Стивенсон ва Кэдмон воқеалари – озарий ҳазратнинг «Ҳафт пайкар» достони – Темурийзода алломага тегишли «Тўрт улус тарихи» рисоласи – бой берилган кунчиқар юрт истилоси – «Қубла Хон» достонининг каминага мансуб ўзбекча ўгирмаси – «Колриж туши»га Нодир Шамс деган одам битган дастлабки илова[2] – ва албаттаки, ҳозир, айни шу дамда битилаётган (яна бир дақиқа) ушбу иккинчи илова.
Қубла Хон кўрган тушнинг ҳосиласи билан инглиз шоирига мансуб достон ўртасидаги маълум ришталарни айтмаса, қолган ҳолат ва мисолларнинг бари кечмиш йўлларида ўз ҳолича ва алоҳида мавжуд эди. Аммо Борхес закоси уларни яхлит бир шодага жойлади ва ифтихор шундаки, бизни ҳам ушбу улуғвор шажарага улуш қўшмоққа ундади. Унинг ўзи айтганидек, агар «режа тўғри бўлса, келажак асрлар қаърида яширин аллақайси бир оқшом чоғи “Қубла Хон” достони мутолааси билан машғул кимдир биров ҳайкал ёхуд мусиқани туш кўради. Бу одам бир замонлар яшаб ўтган икки нотаниш одам тушларидан бехабар бўлади ва тушлар синоатига йўл очгучи калит энг сўнгги тушда яширин» бўлар, эҳтимол. Эҳтимол эса ушбу шажара ҳали яна узоқ давом этажакдир.
* * *
Postscriptum. Мен эсам яна бошқа бир сарой ҳақида хаёл қиламан. Вақтики келиб, кўчманчи қўшин зарбалари остида юртни ташлаб чиқишга мажбур қолган ўз кентдошим — мирзо Бобурнинг ортга чекиниш баробарида[3] Афғону Ҳиндни забт этиши, ҳар икки бу мамлакатни парокандаликка дучор қилган қабилавий урушларга барҳам бериб, бу ўлкаларда маъмурчиликни қарор топдириши ортидан уч юз эллик йил қадарли бутун даврни бағрига олган маҳобатли салтанатни муқаррар этиши ҳақида ва, табиийки, шавкатли Валинеъматнинг зурриёди комили — Шоҳи Жаҳон иродаси ила барпо этилмиш муаззам Тож Маҳал ҳақида хаёл қиламан.
Давру даврон доруссалтана Аграда — сокиноқар Жамна бўйларида қад кўтарган Тож Маҳал — бағрикенгликка асосланган бобурийлар ҳукмронлигининг энг равшан рамзи ўлароқ, Мовароуннаҳр ва Ҳинд меъморчилиги сифатларини ўзида мужассам қилган ушбу иншоот кейинги даврда адоқсиз муҳаббат ва битмас садоқатнинг беназир тимсоли бўлиб, етти иқлимга довруқ таратди. Бемаврид қазо чойшаби тортилмиш суюкли Мумтоз Маҳалбегим хотирасига султон Шоҳи Жаҳон қурдирган мақбарага доир маълумотлардан муҳтарам ўқувчи етарли бохабар экани важидан, эътиборни яна бошқа жиҳатларга тортамиз.
Тож Маҳал барпо этилиши ҳаққи турли юртлардан келтирилган йигирма минг нафардан зиёд моҳир усталарнинг йигирма йилдан ортиқ заҳматли умри сарф қилинди. Манбаларга кўра, сана 1653да қурилиш ишлари тамомлангач, мақбара шу кунга қадар собит турган ўзининг якуний шамойилига эга бўлди — яхлит мармар саҳнга жойлашган, баландлиги 74 метрли беш гумбаздан иборат, чор тарафи эса азим миноралар билан зийнатланган, ҳовуз ва фавворали беҳиштий боғлари кўзларни яшнатувчи улуғ иншоот! Ўзининг муҳаббат афсоналари ва тенгсиз малоҳати билан қалбларни ҳамон мафтун этаётган муаззам мақбара! Инглиз шоири тушларига бостириб кирган ва уни достон ёзишга чоғлаган олис мўғул ҳоқони тушлари маҳсулидан кўра, бобурий ҳукмдор иншо эттирган мана шу сарой — аслида улуғвор ва маҳобатлироқ эди. Ҳад билмас кибр тимсоли ўлароқ, Чин-мочинда барпо этилган Қубла Хон саройидан кўра, фарзанди аржумандларнинг мукаррама волидаси, жондан азиз завжаи муҳтараманинг ўлмас хотирасига аталиб, бемисл ва беминнат муҳаббат тимсоли ўлароқ, Ҳинд заминини зийнатлаган Тож Маҳал фазилатларини тараннум этиш — аслида мантиққа яқин ва тушунарлироқ эди. Зотан, биринчи саройнинг тушлардан бино бўлганидан бошқа фазилати йўқ, кейингиси эса муҳаббат ва садоқат каби муҳташам туйғулар маҳсули экани билан ҳар қандай тушлар ҳосиласидан чандон юксакроқдир. Қолаверса, XIII аср адоғида Қубилойхон қурдирган сарой кушанда йилларга ем бўлиб, ундан атиги харобазор урвоқлари қолган бўлса, Шоҳи Жаҳоннинг кўнгил обидаси ҳамон муқим ва муқаррар.
Самуэл Тэйлор Колриж чала қолган асарини 1797 йилда қоғозга тушириб, орадан 19 йил ўтгач — 1816 йилда нашр эттирган экан, қурилиши 1653 йилда тамомланган бемисл Тож Маҳалга доир ва, умуман, бобурийлар салтанатига оид ҳикоятлар бу вақтда Оврўпа адабий доираларида дурустгина маълум бўлганига шубҳа қилмаймиз. Колрижнинг бошқа бир ўтмишдоши — Жон Милтон (1608-1674) «Бой берилган жаннат» номли унутилмас асарида бу салтанатнинг улуғвор Агра ва Лоҳур кентларини тараннум этгани ҳам шу боис, илло, бежиз эмас эди[4]. Илк бор 1667 йилда (Колриж достони қоғозга туширилишидан 130 йил аввал) чоп этилган бу асар «Қубла Хон» достони битилган XVIII аср охирларида Ғарбда етарлича шуҳрат қозониб улгурган эди.
Аммо Борхес назарда тутган ва қалбларни безовта қилиб, юрак ва тушларга бостириб киришга мойил ўша сирли куч — «одамларга ҳали номаълум бир архетип, аллақандай адоқсиз мангу вужуд» ўз ҳолича иш тутишни маъқул кўрди. Синоатли режа дебочаси ўлароқ, мўғул ҳоқонига улуғвор сарой ҳақидаги тушни нозил этди ва тушда кўрилган лойиҳага асосан такаббур Қубла Хон чиндан сарой қурдирди, орадан беш аср ўтгач эса ушбу сарой малоҳати тараннум этилган сатрлар туманли оролдан бўлган бир шоирга тушида тақдим қилинди. Мазкур шажарадан жой олган бошқа халқаларни юқорироқда маълум қилдик. Бу ўринда Қубла Хон саройи йўқликка сингиб, ғойиб бўлгани, Тож Маҳал эса барча латофати билан ҳамон барқарор экани муҳим нуқталардан биридир. Ўйлайманки, айни шу ҳол, яъни ҳамон мавжуд-муқаррар ва барчага аён Тож Маҳални тараннум этгандан кўра, ғойибликка юз тутган бошқа кўшкни қаламга олиб, уни лоақал хаёлларда мангуга муҳрлаш истаклари азалдан назарда тутилгандир, эҳтимол. Ва алланечук бир тарихий адолат талаб-истакларининг қаноати ҳосил этилиб, ўша режа-ниятларга хос мувофиқлик шу тақлид амалга ошгандир, эҳтимол. Мавжудликдан кўра, ғойибликнинг жозибаси юксакроқ эмасми, ахир?
Ҳар не бўлганда ҳам, таваллуд юртимдан бўлган улуғ ўтмишдош зурриёди иншо этмиш кўшкнинг Борхес баён этган ўша улуғвор шажарадан ўрин эгаллаши эҳтимоли — амалга ошмаган, аммо рўёбга чиқиш эҳтимоли назарда тутилган ушбу тадбир — бой берилмишлардан зада бу кўнгилга бир таскин бўлиб қуйилмакдадир.*
_____________________________________
[1] Олис Чақанду юртида, / Муборак Хуршид остида, / Таҳдид уриб пишқирган, / Тоғлар бағрин кемирган / Азим дарё пойида / Сарой қурмиш Қубла Хон. / Неча фарсаҳ девор ортида, / Беҳишт боғлар бағрида, / Чечаклари тилсим мудом, / Оғочлари сарв ва нолон, / Шавкати улусга достон — / Сарой битмиш Нури Жаҳон. / Бундадир арчазор бағри сокин, / Даралар тилган адирлар барин, / Ой кўксидан нур эмар ўрмон забун, / Сурур-ла яшнар атроф бесас-беун. / Малоҳатга банди ажиб манзара — / Парилар Иблисни чорламиш макон! / Сокин недир уйғонар аммо бехос, / Тимдалар қаърин кўҳна ҳасрат, фиғон, / Бағрин ўртар майл, истак ва эҳтирос. / Асрий қояларни қўзғотар йиқиб беомон, / Тўлғоқдан бўлар охир халос тамом, / Жунбушлар арир, арир улуғ ғавғо — / Таваллуд топар бағрида бир дарё… (Достоннинг дастлабки мисралари шундай жаранглайди. Таржима бизники — Ш. А.)
[2] Ушбу бадиада маҳобатли иншоотлар барпо қилишга ружу қўйган мустабидлар табиати элакдан ўтказилади. «Халқлар отаси»нинг социал-коммунистик тушларида кўрилиб, ҳаётга тадбиқ этишга бесамар уринилган улуғвор Кенгашлар Саройи қурилишига доир ҳикоялар сўзланади. Иосиф Виссарионовичнинг мўғул ҳукмдори билан қариндошлик даражасига оид ундаги мана бу тахмин менга мароқли туйилган эди: «…олис XIII асрда Кавказ тоғларида адашиб ётган бир қишлоқ аҳлининг мўғул навкарлари томонидан ялпи зўрланиши воқеаси орқали Қубла Хон Сталиннинг узоқ қариндоши бўлгани ҳақидаги ишончга сазовор ривоятлар ҳам йўқ эмас…»
[3] Аслида «ортга чекиниш»ми эди бу ҳол? Ахир ёғийнинг ҳадсиз қудрати дастидан чекинаётган черик аслида ўз жонини омон сақлаш қайғусида бўлмасми ва ҳамла қилаётган ғанимга мушкулликлар ошириш илинжида ўзи кечиб ўтаётган юртларни кунпаякун этиб, харобаларга менгзамасми? Аммо кўрдикки, атиги икки юз навкари билан Афғонни эгаллаган ҳазрат бу ўлкани бирликда жипс этиб, ҳар жабҳада адолат пеша бўлган тузум жорий қилди. Сўнгроқ эса маҳобатли Ҳинд ўлкасига-да соҳиб чиқиб, бу заминда яна ҳам аъло тадбирлар қурдики, оқибат унинг улуғвор ниятларидан музайяна бўлган янги салтанат уч юз эллик йилни ўз ичига олганча бутун бир давр ҳукм сурди. Ушбу қадар муҳташам бағрикенглик мисолларини Тарих кўп тақдим қилган эмасдир. Саноқлиларнинг яна бири — бузрукворининг уқувсиз бошқаруви сабаб мўғул босқини қаршисида ожиз қолган, парокандаликка юз бурган салтанатни харобалардан қайта бунёд этиш ва ёғийга нисбатан омонсиз интиқом ниятларига умрини тўкис бахшида қилган Жалолиддин Мангуберди эди. Ушбу оташин саркарда-султон ҳаёти-ҳолотидан ишққа тўлиб сўзланган ҳикояларни бир адибанинг «Жайҳун эпкинлари» номли китобидан мутолаа қилганимиз бордир.
[4] Жон Милтоннинг ушбу эпик асарида Одам Атонинг турмуш ҳолатлари қаламга олинади. Яратганнинг амрини бузиб, жаннатдан бадарға қилинган асар қаҳрамони кўз ўнгида «мўғуллар»нинг бош кенти — Агра намоён бўлади. Қувғин ва соғинчдан ўртанаётган Одам Ато назарида улуғвор бу шаҳар Тангрининг мўъжизаси каби, фирдавснинг бир бўлаги бўлиб гавдаланади. «Бой берилган жаннат» асари яратилган давр учун бу ҳол асло муболаға эмасди. Зотан, XVII асрда Агра Истанбул-Константинополдан ҳам кўра улуғроқ шаҳар бўлиб, Лондон ва Париж эса — аҳоли миқдори бўйича Агра қаршисида бир қишлоқ каби эди.
*»Колриж туши»га бир боғлама тарзида битилган, аммо, айни пайтда, алоҳида ушбу ҳикояга қўшилган postscriptumга аслида зарурат бормиди ва бунда атайинчилик аломатлари сезилмайдими? Эҳтимол, бунга эҳтиёж йўқ эди, чунки, боғламадан кўзланган режа ушбу илова матни доирасида амалга оширилган эди. Бир қадар зўракилик аломатларини ҳам сезиш қийин эмас. Аммо, шундай бўлса-да, аслида якунланган ҳикояга яна ҳам тугаллик бахш этиш истаги, абсолют-мутлақликка ёки лоақал унинг бир кўланкасига интилиш истаги айни шу сўнгсўзга ундади. Урф бўлган ақидадан фарқли ўлароқ, абсолют ҳам (натижадан қатъи назар) муттасил яна такомиллашмоққа интилиш истагини ўзида топмасми — жиллақурса, бу каби ёзилмиш ноқис битикларда? (Изоҳлар бизники — Ш. А.)
XORXE LUIS BORXES
KOLRIJ TUSHI
( EL SUENO DE COLERIDGE)
Sharifjon Ahmedov tarjimasi
Xorxe Luis Borxes (Jorge Luis Borges) – argentinalik mashhur yozuvchi, shoir, tanqidchi. O’zining ruhiy va falsafiy novellarai bilan mashhur. Lotin Amerikasining eng mashhur yozuvchilaridan biri. Xorxe Luis Borxes Buenos-Ayresda tug’ilgan, o’smirligi Yevropada o’tgan, shu yerda ta’lim olgan. 1920-yillarda o’z yurtiga qaytgan adib dastlab shoir sifatida mashhur bo’ladi. 1955 yildan milliy kutubxona direktori bo’lib ishlaydi. Ko’zi ko’rmay qolgach, 1973 yili ishdan bo’shaydi. Bir qancha milliy adabiy mukofotlar sohibi; Italiya, Frantsiya, Buyuk Britaniya, Ispaniyaning oliy mukofotlari sovrindori; Sorbonna, Oksford, Kolumbiya (N`yu-York) universitetlarining faxriy doktori.
Ingliz shoiri Semyuel Teylor Kolrij 1797 yil yoz kunlarining birida g’aroyib ohangli va qat’iy qofiyaga solingan “Qubla Xon” (“Hubilay Xon”) dostonining ellik misradan iborat parchasini tush ko’rdi. Esdaliklarida yozishicha, u o’sha vaqtlar Eksmur atrofidagi uyida yolg’iz yashar va xastaligi bois ko’knor ichishga majbur bo’lgan edi; u shu alfozda Perches qalamiga mansub Qubla Xon haqidagi asarni, Marko Polo G’arb o’lkalari uzra shavkatini tarannum etgan hukmdor haqidagi asarni mutolaa qilishga tutindi; Qubla Xonning saroy barpo etishi haqida so’z borgan joyga yetgach, mudroq uni o’z zabtiga oldi. Tasodifan o’qib qolingan asar Kolrij tushida bo’yi va eniga o’sa boshladi: uxlayotgan odam turfa manzaralar va hatto mana shu manzaralarni ifoda etuvchi so’zlar shodasini ko’ngil ko’zi bilan ko’rib turardi; bir necha soatdan so’ng u qariyb uch yuz misradan iborat doston yaratdim yohud qabul qilib oldim, degan ishonch bilan uyg’ondi. Ayni misralarni hayratomuz aniqlik bilan xotirlar ekan, o’z asarlaridan joy olgan o’sha mashhur parchani qog’ozga tushirishga ulgurdi. Kutilmagan tashrif ishdan chalg’itgach, qolgan misralar yoddan ko’tarildi. “Hayrat va alam ichra angladimki,-deb hikoya qiladi Kolrij,-men tushimning umumiy manzarasini hamon ko’rib tursam-da, sakkiz-o’n misradan boshqa barcha satrlar daryo yuzasidagi xalqachalar yanglig’ g’oyib bo’lgan va taassufki, ularni qayta tiklashning imkoni yo’q edi”. Suinbern unut bo’lishdan saqlab qolingan misralar ingliz tili musiqasining ajoyib namunasi ekanini his etdi va bu satrlarni tahlil qila olgan kishi ranglar jilosini kashf etadi. Asosiy fazilati musiqiy ohangdan iborat bo’lgan dostonlarni boshqa tilga o’girish yohud ularni bayon qilishga har qanday urinish behuda chiranishdan boshqa narsa emas va bu harakatlarning nafidan ko’ra zarari ko’proqdir. Shu bois Kolrijga, shubhasiz, ajoyib misralar in’om etilgan, deyish bilan cheklanamiz.
Tarix bu kabi g’aroyib hodisalarning yana bir qanchasiga guvoh. Xevlok Ellis o’zining “Tushlar olami” («The World of Dreams») badiasida bastakor va g’ijjakchi Juzeppe Tartini bilan kechgan voqeani hikoya qiladi. Unga ko’ra, bastakor tushida Iblisning go’zal bir sonata ijro etishiga guvoh bo’ladi; Tartini uyg’ongan hamon “Iblis nag’malari” («Trillo del Diavolo») nomi bilan dovruq qozongan asarini yorug’ dunyoga olib chiqadi. Robert Lyuis Stivenson boshidan kechirgan voqea tafakkur ixtiyorsiz faoliyatining yana bir yorqin namunasidir. O’zining “Tushlar haqida mulohazalar” («Chapter on Dreams») asarida ma’lum qilishicha, u bir safar “Olalya” mazmuniga ega bo’ladi, 1884 yilda ko’rilgan tush esa “Jekil va Xayd” syujetini hadya etadi. Tartini uyqudan turgach, tushda tinglangan (his etilgan) musiqani qayta tiklashga harakat qildi; Stivenson esa asar syujetini, ya’ni umumiy manzarasini tushning o’zida qo’lga kiritdi. Kedmon ismli baxshi ko’rgan tush Kolrij tushiga birmuncha yaqin turadi. Muhtaram hazrat Bedaning ma’lum qilishicha, (“Anglizlar nasroniylik tarixi”, IY, 24) bu voqea YII asr so’ngida mutaassib va jangarilar Angliyasida sodir bo’lgan. Kedmon yoshi bir joyga borib qolgan oddiy cho’pon edi; qo’shiq kuylashga majbur etishlarini payqagan Kedmon bir gal bayramdan juftakni rostladi. Otxonada otlar orasida pinakka ketishga chog’langan mahal, kimdir uning ismini aytib chaqirdi va kuylashga amr etdi. Kedmon kuylay olmasligini aytdi, ammo buyruq takror yangradi: “Yaratilish ibtidosi haqida kuyla”. Va shunda baxshi avval o’zi hech eshitmagan misralarni baralla kuylay boshladi. Uyg’ongach esa xotiriga muhrlangan qo’shiqni rohiblarga qayta aytib berdi. U baribir savod chiqara olmadi, ammo rohiblar Muqaddas Bitik matallarini hikoya qilishlari hamon “u baayni iqtidorli shogird yanglig’ voqealarni puxta o’zlashtirib, ularni quloqqa yoqimli g’azalga aylantirar va shu tariqa olam va odam yaralishini, Borliq va Bani Isroil farzandlari Hijrati voqealarini, ularning va’da qilingan o’lkaga qadam qo’yishlari va evrilishlaru ehtiroslarni, Xaloskorning qayta tirilib samoga me’roj qilishi, Muqaddas Ruh tashrifi va havoriylar hadislarini,
shuningdek, Qiyomat va jahannam azobi dahshatlarini, jannatiy rohat-farog’at hamda Tangri marhamati va qahrli jazolarini tarannum qildi”. U anglizlarning ilk ruhoniy shoiri edi. “Unga hech kim bas kelmaydi,-deydi muhtaram Beda,-illo u bandalar emas, bil’aks Tangridan saboq olgan”. Oradan yillar o’tib, Kedmon o’zining qazo fursatini bashorat qildi. U valine’mati bilan diydor ko’rishgan, deya umid qilamiz.
Bir qarashda, Kolrij voqeasi Kedmon voqeasidan ko’ra g’arib tuyilishi mumkin. “Qubla Xon” – ajoyib go’zallik namunasi, Kedmon tush ko’rgan to’qqiz misradan iborat marsiyaning esa tushda bino bo’lganidan boshqa fazilati yo’q, biroq, gap shundaki, har ikki voqea sodir bo’lgan vaqtda Kolrij shakllanib bo’lgan shoir, Kedmon esa endigina iste’dodi ochilayotgan baxshi edi. Shuningdek, “Qubla Xon”ni bunyod etgan tushning mo»jizakor sinoatini bundan-da beqiyos darajaga olib chiqishga qodir holat mavjud. Agar dalillar xato qilmayotgan bo’lsa, Kolrij ko’rgan tush tarixi shoirning o’zidan bir necha asr avval boshlangan va u hali adog’iga yetgan emas.
Shoir bu tushni 1797 yilda ko’rgan (ba’zilar 1798 yilda deb hisoblaydi), u haqdagi xabarni esa dostonning tugallanmagani izohi sifatida 1816 yilda e’lon qildi. Oradan yigirma yil o’tgach, Parijda (G’arbda ilk bor) XIY asr fors muarrixi Rashididdin qalamiga mansub “Voqealar muxtasar bayoni” tarjimasi ayrim parchalar tarzida nashr etildi. Ushbu asar sahifalaridan birida shunday jumla bor: “Ksamdudan sharq tomonda Qubla Xon tushida ko’rib, yodida saqlab qolgan loyiha asosida saroy barpo qildi”. Qubla Xon avlodidan bo’lgan hukmdor Hasan Mahmudning vaziri bu haqda yozib qoldirgan.
Mo’g’ul hukmdori XIII asrda saroyni tush ko’radi va shunga muvofiq, uni chindan ham barpo etadi; mazkur imorat tushdan bunyod bo’lganidan mutlaqo bexabar ingliz shoiri XYIII asrda ushbu saroy latofatini tarannum etgan dostonni tush ko’radi. Agar uxlab yotgan odamlar qalbiga ta’sir o’tkazishga qodir hamda qit’alar va zamonlarni zabtiga olgan ushbu baqamtilik muqaddas kitoblarda tasvir etilgan samoga me’rojlar, qayta tirilish va bashoratlar bilan qiyoslanadigan bo’lsa, fikrimcha, keyingilari hech vaqoga arzimaydi.
Ayni voqeaga qanday izoh ravo ko’riladi? Har qanday g’ayrioddiylikni avvaldan inkor etuvchilar (men o’zimni hamisha mazkur davra vakili hisoblardim) ba’zan bulutlar qoplon yohud otlar shamoyilini olgani kabi bu ikki tush voqeasi ham tasodiflar o’yinidan boshqa narsa emas, deyishlari tayin. Boshqa birovlar esa shoir, aftidan, mo’g’ul hukmdori saroyni tushida ko’rganidan voqif edi va “men ham dostonni tushda ko’rdim” qabilida xabar tarqatgan hamda bu bilan dostonning notugalligi va misralar noto’g’riligini izohlamoqchi bo’lgan, deya taxmin qiladilar. Bu faraz haqiqatga yaqinroq, ammo u bizni – hech bir asossiz – xitoyshunoslarga noma’lum bo’lgan va Kolrij Qubla Xon ko’rgan tush haqida 1816 yilga qadar o’qishga ulgurgan matnning mavjudligini taxmin qilishga undaydi. Shuurdan tashqaridagi farazlar bundan ko’ra jozibadorroq. Masalan, marmar va ma’dandan ko’ra sobitroq so’zlar ko’magida shoir o’sha saroyni qayta tiklashi uchun hoqonning ruhi Kolrij qalbini ishg’ol qilgan, deya tasavvur qilishimiz mumkin.
Dastlabki tush saroyni hayotga tadbiq qildi, besh asrdan so’ng ko’rilgan ikkinchi tush esa saroy ko’ngilga solgan dostonni (yoxud doston muqaddimasini) yuzaga chiqardi; tushlarning o’xshashligi ortida allaqanday olamshumul reja yashirin, ayni shu ikki tush oralig’ida kechgan ulkan vaqt esa ushbu reja ijrochisi g’ayrioddiy hilqat ekanidan dalolat beradi. Ushbu mangu zotning asil niyatini anglashga intilish behuda chiranishdan boshqa narsa emas, ammo biz u zot o’z rejasini amalga oshirganiga shubha bildirishga haqlimiz. 1691 yilda Iso maseh Jamiyati a’zosi hazrat Jerbiyon Qubla Xon saroyidan faqat xarobalar qolganini aniqladi; dostondan esa atigi ellik misra saqlanib qolgan. Ushbu dalillar asosida yillar va intilishlar shajarasi maqsadiga erisha olmaganini taxmin qilish mumkin. Birinchi odam tushida saroyni ko’rdi va uni chindan barpo qildi; birinchi odam tushidan bexabar boshqa odam Saroy haqidagi dostonni tush ko’rdi. Agar ushbu reja to’g’ri bo’lsa, kelajak asrlar qa’rida yashirin allaqaysi bir oqshom chog’i “Qubla Xon” dostoni mutolaasi bilan mashg’ul kimdir birov haykal yohud musiqani tush ko’radi. Bu odam bir zamonlar yashab o’tgan ikki notanish odam tushlaridan bexabar bo’ladi va tushlar sinoatiga yo’l ochguchi kalit eng so’nggi tushda yashirin bo’lsa, ehtimol.
Ushbu satrlarni yozib bo’lgach, men tasodifan boshqa bir izohga e’tibor qildim. Ehtimol, odamlarga hali noma’lum bir arxetip, allaqanday adoqsiz mangu vujud (Uaytxed atamasi) asta-sekin, ammo beomon tarzda dunyomizni ishg’ol etmoqda; uning ilk alomati Saroy edi, ikkinchisi esa – doston. Agar kimdir birov bu ikki hodisani o’zaro qiyoslamoqchi bo’lsa, ehtimol, ular mohiyatan ayniy ekaniga ishonch hosil qilishi tayin.
SHARIFJON AHMEDOV
«KOLRIJ TUSHI»GA IKKINCHI ILOVA
Sharifjon Ahmedov – 1969 yilda Andijonda tug’ilgan. 1992 yili ToshDU jurnalistika fakultetini tamomlagan. Dastlabki hikoyalari o’tgan asrning 90-yillarida «Yosh kuch» jurnalida e’lon qilingan.Lotin Amerikasi adabiyoti tadqiqi bilan shug’ullanadi. Uzoq yillar davomida Xorxe Luis Borxes ijodiy dunyosini chuqur o’rganib, mashhur adib yashagan o’lkalarga borib ilhomlangan va hikoyalari bilan bizni tanishtirib kelmoqda. «Xurshid Davron kutubxonasi» sahifalarida uning Xorxe Luis Borxes, Xulio Kortasar, Jubron Xalil Jubron asarlaridan qilgan tarjimalari muntazam e’lon qilib borilmoqda.
«Kolrij tushi» hikoyasida Borxes taniqli ingliz shoiri Samuel Teylor Kolrij (1772 — 1834) hayoti bilan bog’liq voqeani qalamga oladi. Uyquga ketishidan avval nashadori qabul qilib, Perches risolasini o’qishga tutingan shoir tez orada mudroqqa cho’madi. Chin mamlakatini zabt etib, ulkan saltanat barpo qilgan mo’g’ul hukmdori Qubla Xon (aslida Qubiloyxon) qurdirgan muhtasham saroyni va bu saroyni tarannum etgan tengsiz go’zal dostonni tush ko’radi. Uyg’ongach, sehrli tarzda nozil qilingan asarni qog’ozga tushirishga urinadi, ammo kimningdir bemavrid tashrifi ishning beliga tepadi. «Hayrat va alam ichra angladimki, — deydi so’ngroq Kolrij, — men tushimning umumiy manzarasini hamon ko’rib tursam-da, sakkiz-o’n misradan boshqa barcha satrlar daryo yuzasidagi xalqachalar yanglig’ g’oyib bo’lgan va taassufki, ularni qayta tiklashning imkoni yo’q edi”. Ayanchli holga qaramasdan, Kolrij zamondoshlari unut bo’lishdan saqlab qolingan satrlarga yuqori baho berib, dostonning mo»jaz qoldiqlari ham ingliz tili musiqasining yuksak namunasi ekanini e’tirof etishgan edi.
Shundan so’ng hikoyanavis «tarix bu kabi g’aroyib hodisalarning yana bir qanchasiga guvoh» ekanini aytadi va bizni shu kabi boshqa holatlar bilan tanishtiradi. Tushlarning fusunkor qudratini o’z taqdirida tatib ko’rgan bastakor Juzeppe Tartini («Iblis nag’malari» sonatasi), yozuvchi Robert Lyuis Stivenson («Jekil va Hayd» romani) hayotiga doir misollar haqida so’zlaydi: «bastakor tushida Iblisning go’zal bir sonata ijro etishiga guvoh bo’ladi; Tartini uyg’ongani hamon “Iblis nag’malari” («Trillo del Diavolo») nomi bilan dovruq qozongan asarini yorug’ dunyoga olib chiqadi. Stivenson boshidan kechirgan voqea tafakkur ixtiyorsiz faoliyatining yana bir yorqin namunasidir. O’zining “Tushlar haqida mulohazalar” («Chapter on Dreams») asarida ma’lum qilishicha, u bir safar “Olalya” syujetiga ega bo’ladi, 1884 yilda ko’rilgan tush esa “Jekil va Xayd” syujetini hadya etadi». Inglizlarning ilk baxshi shoiri Kedmon voqeasi ham g’aroyib edi. «Otxonada, otlar orasida pinakka ketishga chog’langan mahal, kimdir uning ismini aytib chaqirdi va kuylashga amr etdi, — deb hikoya qiladi yozuvchi. — Kedmon kuylay olmasligini aytdi, ammo buyruq takror yangradi: “Yaratilish ibtidosi haqida kuyla”. Va shunda baxshi avval o’zi hech eshitmagan misralarni baralla kuylay boshladi».
Yana Kolrij voqeasiga qaytib, u ko’rgan tushni yuzaga keltirgan yashirin va sirli kuchning ishoralari haqida taxminlar so’zlanadi. Shoir ajabtovur bu tushni 1797 yilda ko’rgan, uning bag’ridan olib chiqilgan doston qismini esa 1816 yilda nashr ettirgan. Oradan yigirma yil o’tib, ya’ni 1836 yilda Parijda, Ovro’pada ilk bor, XIV asr fors muarrixi Rashididdin asari tarjimasi e’lon qilinadi. Asarda Qubla Xon o’z tushida ko’rib, yodida saqlab qolgan loyiha bo’yicha saroy barpo ettirgani ma’lum qilingan edi. Shularga asoslanib, «dastlabki tush saroyni hayotga tadbiq qildi, besh asrdan so’ng ko’rilgan ikkinchi tush esa saroy ko’ngilga solgan dostonni (yoxud doston muqaddimasini) yuzaga chiqardi; tushlarning o’xshashligi ortida allaqanday olamshumul reja yashirin, ayni shu ikki tush oralig’ida kechgan ulkan vaqt esa ushbu reja ijrochisi g’ayrioddiy hilqat ekanidan dalolat beradi» deya xulosa qiladi Borxes va shunday ekan, bir necha asr avval boshlangan bir tush tarixi hali adog’iga yetmaganini ta’kidlaydi.
Endi asar doirasidan chetda qolgan ayrim holatlarga nazar tashlaymiz. Fusunkor tushlar haqida so’zlanar bo’lsa, Qubla Xon tush ko’rgan tundan qariyb bir asr avval – 1197 yilda ozariylarning mumtoz shoiri, “Xamsa” bitish bobida hazrat Alisher Navoiyning ustozi Abu Muhammad Ilyos ibn Yusuf Nizomiy Ganjaviy “Haft paykar” dostonini yaratdi va unda o’z tushlarida namoyon bo’lgan yetti ulug’vor saroy malohatini tarannum etdi («Kolrij tushi»ga ilova»). Modomiki, Qubla Xon barpo ettirgan saroyga daxldor holatlar haqida so’z borayotgan ekan, Mirzo Ulug’bekning tarix 1425da nihoyasiga yetkazilgan «To’rt ulus tarixi» risolasidan muxtasar ma’lumot budir:
«Qubiloy tez fursat ichida Ulton shahrida to’xtashni lozim ko’rib, Chakandu yonida bir (binoga) asos qo’ydi. Bu joyga Didu degan nom berdi. U yerda taxtgoh uchun bir qasr qurdi. Uning tuprog’idan hatto osmonlar ham yorug’ bo’ldi. Bu taxt odamlarni qarshiga chorlardi. Unda Qubiloy osmonu oy kabi erdi. Bu xislatli joy firdavs jannati kabi bo’lib, bu mashhur podshoh farmoni bilan uning chor atrofiga devor tortdilar. Devorning biri biridan bir o’q yetadigan masofada uzoq edi. Birinchi devori Kiryos deb atalardi. Ikkinchisi esa amirlar joyi edi. Uchinchisi qorovullar joyi bo’lib, to’rtinchisi podshohning turadigan joyi edi. Mo’g’ullar bu shaharga Xonbolig’ deb nom qo’ydilar. Yana undan qolgan yodgorliklardan biri katta daryo bo’lib, u Zaytun daryosidan suv olib, Hindiston bandaridan tortib qirq kunlik yo’l edi va Xonbolig’ shaharining qoq o’rtasidan oqib o’tardi. Uning kengligi shunday ediki, odamlar undan kema orqali o’tishar, savdogarlar bu daryodan savdo-sotiqi uchun yuqori va past tomonlarga borardilar. Aytishlaricha, aylana uzunligi to’rt farsang ekan. Ba’zilar esa shahar kengligini to’rt farsang deydilar. Al-ilmu indallohi».
Asrlar kechishi zaylida xon saroyidan faqat xarobalar qolgani, Kolrij dostonidan esa atigi ellik misra saqlanib qolgani aytilar ekan, Qubla Xonga daxldor yana bir ulug’vor yo’qotish haqida ham bir-ikki og’iz so’z. Vaqtiki kelib, Xitoy va Koreyani bo’ysundirgan ulug’ xon Yaponiyaga ikki karra bosqin uyushtiradi. Dastlab 1274 yilda 900 kema bilan bu o’lkaga kelgan mo’g’ullar dovulga duchor bo’ladilar. Oradan yetti yil o’tgach hozirlangan navbatdagi yurishda esa to’rt ming to’rt yuz jangovar kemalar va 140 ming navkar ishtirok qiladi. Ammo ne kulfatki, bu gal ham daf’atan qo’zg’olgan kuchli dovul mo’g’ullarga qaqshatqich zarba berib, muqarrar qismatlarini bo’yniga ola boshlagan yaponlarga omonlik, Qubiloyxonga esa misli ko’rilmagan talafot yetkazadi. Dovulda barcha kemalar g’arq bo’lib, yuz mingdan ziyod lashkar juvonmarg ketadi. Shundan keyin yapon orollaridan mo’g’ullar qadami qirqiladi. «Ilohiy epkin» ma’nosidagi «kamikadze» kalimasi shundan qolgandir.
Kolrijning yana bir ulug’ vatandoshi Suinbern (1837 — 1909) «Qubla Xon» dostoni qoldiqlariga yuksak baho bergan, Borxes esa «asosiy fazilati musiqiy ohangdan iborat bo’lgan dostonlarni boshqa tilga o’girish yoxud ularni bayon qilishga har qanday urinish behuda chiranishdan boshqa narsa emas va bu harakatlarning nafidan ko’ra zarari ko’proqdir» deya ogohlantiradi. Ammo bu o’rinda yuksak ogohlarni chetlab o’tishga jur’at etdik va afsonaviy bu nazm tarjimasiga qo’l urdik. Jur’atimiz hosilasi ne qadar bo’lgani esa nozikta’b she’rxonga havoladir[1].
Qissadan hissa nadir? Olis hukmdorning saroy borasidagi tushidan debocha olgan butun boshli bu tarix, turli evrilishlar bilan asrlar davom etdi. XIII asr adog’ida Chin yurtida ko’rilgan o’sha ilk (ilk edimi, aslida?) tushga doxil va hozircha bizga ayon bo’lgan barcha holatlarni bir tizimga joylashga urinib ko’ramiz. Bu quyidagicha bo’ladi:
Qubla Xonga tegishli dastlabki tush – bu tushda ko’rilgan loyihaga asosan muhtasham saroy barpo etilishi – Perches qalamiga mansub va uyqu oldidan Kolrij mutolaa qilgan asar – saroy barpo etilganidan besh asr o’tib, uning bemisl malohati tarannum etilgan dostonning nozil qilinishi – Tartini, Stivenson va Kedmon voqealari – ozariy hazratning «Haft paykar» dostoni – Temuriyzoda allomaga tegishli «To’rt ulus tarixi» risolasi – boy berilgan kunchiqar yurt istilosi – «Qubla Xon» dostonining kaminaga mansub o’zbekcha o’girmasi – «Kolrij tushi»ga Nodir Shams degan odam bitgan dastlabki ilova[2] – va albattaki, hozir, ayni shu damda bitilayotgan (yana bir daqiqa) ushbu ikkinchi ilova.
Qubla Xon ko’rgan tushning hosilasi bilan ingliz shoiriga mansub doston o’rtasidagi ma’lum rishtalarni aytmasa, qolgan holat va misollarning bari kechmish yo’llarida o’z holicha va alohida mavjud edi. Ammo Borxes zakosi ularni yaxlit bir shodaga joyladi va iftixor shundaki, bizni ham ushbu ulug’vor shajaraga ulush qo’shmoqqa undadi. Uning o’zi aytganidek, agar «reja to’g’ri bo’lsa, kelajak asrlar qa’rida yashirin allaqaysi bir oqshom chog’i “Qubla Xon” dostoni mutolaasi bilan mashg’ul kimdir birov haykal yoxud musiqani tush ko’radi. Bu odam bir zamonlar yashab o’tgan ikki notanish odam tushlaridan bexabar bo’ladi va tushlar sinoatiga yo’l ochguchi kalit eng so’nggi tushda yashirin» bo’lar, ehtimol. Ehtimol esa ushbu shajara hali yana uzoq davom etajakdir.
* * *
Postscriptum. Men esam yana boshqa bir saroy haqida xayol qilaman. Vaqtiki kelib, ko’chmanchi qo’shin zarbalari ostida yurtni tashlab chiqishga majbur qolgan o’z kentdoshim — mirzo Boburning ortga chekinish barobarida[3] Afg’onu Hindni zabt etishi, har ikki bu mamlakatni parokandalikka duchor qilgan qabilaviy urushlarga barham berib, bu o’lkalarda ma’murchilikni qaror topdirishi ortidan uch yuz ellik yil qadarli butun davrni bag’riga olgan mahobatli saltanatni muqarrar etishi haqida va, tabiiyki, shavkatli Valine’matning zurriyodi komili — Shohi Jahon irodasi ila barpo etilmish muazzam Toj Mahal haqida xayol qilaman.
Davru davron dorussaltana Agrada — sokinoqar Jamna bo’ylarida qad ko’targan Toj Mahal — bag’rikenglikka asoslangan boburiylar hukmronligining eng ravshan ramzi o’laroq, Movarounnahr va Hind me’morchiligi sifatlarini o’zida mujassam qilgan ushbu inshoot keyingi davrda adoqsiz muhabbat va bitmas sadoqatning benazir timsoli bo’lib, yetti iqlimga dovruq taratdi. Bemavrid qazo choyshabi tortilmish suyukli Mumtoz Mahalbegim xotirasiga sulton Shohi Jahon qurdirgan maqbaraga doir ma’lumotlardan muhtaram o’quvchi yetarli boxabar ekani vajidan, e’tiborni yana boshqa jihatlarga tortamiz.
Toj Mahal barpo etilishi haqqi turli yurtlardan keltirilgan yigirma ming nafardan ziyod mohir ustalarning yigirma yildan ortiq zahmatli umri sarf qilindi. Manbalarga ko’ra, sana 1653da qurilish ishlari tamomlangach, maqbara shu kunga qadar sobit turgan o’zining yakuniy shamoyiliga ega bo’ldi — yaxlit marmar sahnga joylashgan, balandligi 74 metrli besh gumbazdan iborat, chor tarafi esa azim minoralar bilan ziynatlangan, hovuz va favvorali behishtiy bog’lari ko’zlarni yashnatuvchi ulug’ inshoot! O’zining muhabbat afsonalari va tengsiz malohati bilan qalblarni hamon maftun etayotgan muazzam maqbara! Ingliz shoiri tushlariga bostirib kirgan va uni doston yozishga chog’lagan olis mo’g’ul hoqoni tushlari mahsulidan ko’ra, boburiy hukmdor insho ettirgan mana shu saroy — aslida ulug’vor va mahobatliroq edi. Had bilmas kibr timsoli o’laroq, Chin-mochinda barpo etilgan Qubla Xon saroyidan ko’ra, farzandi arjumandlarning mukarrama volidasi, jondan aziz zavjai muhtaramaning o’lmas xotirasiga atalib, bemisl va beminnat muhabbat timsoli o’laroq, Hind zaminini ziynatlagan Toj Mahal fazilatlarini tarannum etish — aslida mantiqqa yaqin va tushunarliroq edi. Zotan, birinchi saroyning tushlardan bino bo’lganidan boshqa fazilati yo’q, keyingisi esa muhabbat va sadoqat kabi muhtasham tuyg’ular mahsuli ekani bilan har qanday tushlar hosilasidan chandon yuksakroqdir. Qolaversa, XIII asr adog’ida Qubiloyxon qurdirgan saroy kushanda yillarga yem bo’lib, undan atigi xarobazor urvoqlari qolgan bo’lsa, Shohi Jahonning ko’ngil obidasi hamon muqim va muqarrar.
Samuel Teylor Kolrij chala qolgan asarini 1797 yilda qog’ozga tushirib, oradan 19 yil o’tgach — 1816 yilda nashr ettirgan ekan, qurilishi 1653 yilda tamomlangan bemisl Toj Mahalga doir va, umuman, boburiylar saltanatiga oid hikoyatlar bu vaqtda Ovro’pa adabiy doiralarida durustgina ma’lum bo’lganiga shubha qilmaymiz. Kolrijning boshqa bir o’tmishdoshi — Jon Milton (1608-1674) «Boy berilgan jannat» nomli unutilmas asarida bu saltanatning ulug’vor Agra va Lohur kentlarini tarannum etgani ham shu bois, illo, bejiz emas edi[4]. Ilk bor 1667 yilda (Kolrij dostoni qog’ozga tushirilishidan 130 yil avval) chop etilgan bu asar «Qubla Xon» dostoni bitilgan XVIII asr oxirlarida G’arbda yetarlicha shuhrat qozonib ulgurgan edi.
Ammo Borxes nazarda tutgan va qalblarni bezovta qilib, yurak va tushlarga bostirib kirishga moyil o’sha sirli kuch — «odamlarga hali noma’lum bir arxetip, allaqanday adoqsiz mangu vujud» o’z holicha ish tutishni ma’qul ko’rdi. Sinoatli reja debochasi o’laroq, mo’g’ul hoqoniga ulug’vor saroy haqidagi tushni nozil etdi va tushda ko’rilgan loyihaga asosan takabbur Qubla Xon chindan saroy qurdirdi, oradan besh asr o’tgach esa ushbu saroy malohati tarannum etilgan satrlar tumanli oroldan bo’lgan bir shoirga tushida taqdim qilindi. Mazkur shajaradan joy olgan boshqa xalqalarni yuqoriroqda ma’lum qildik. Bu o’rinda Qubla Xon saroyi yo’qlikka singib, g’oyib bo’lgani, Toj Mahal esa barcha latofati bilan hamon barqaror ekani muhim nuqtalardan biridir. O’ylaymanki, ayni shu hol, ya’ni hamon mavjud-muqarrar va barchaga ayon Toj Mahalni tarannum etgandan ko’ra, g’oyiblikka yuz tutgan boshqa ko’shkni qalamga olib, uni loaqal xayollarda manguga muhrlash istaklari azaldan nazarda tutilgandir, ehtimol. Va allanechuk bir tarixiy adolat talab-istaklarining qanoati hosil etilib, o’sha reja-niyatlarga xos muvofiqlik shu taqlid amalga oshgandir, ehtimol. Mavjudlikdan ko’ra, g’oyiblikning jozibasi yuksakroq emasmi, axir?
Har ne bo’lganda ham, tavallud yurtimdan bo’lgan ulug’ o’tmishdosh zurriyodi insho etmish ko’shkning Borxes bayon etgan o’sha ulug’vor shajaradan o’rin egallashi ehtimoli — amalga oshmagan, ammo ro’yobga chiqish ehtimoli nazarda tutilgan ushbu tadbir — boy berilmishlardan zada bu ko’ngilga bir taskin bo’lib quyilmakdadir.*
_____________________________________
[1] Olis Chaqandu yurtida, / Muborak Xurshid ostida, / Tahdid urib pishqirgan, / Tog’lar bag’rin kemirgan / Azim daryo poyida / Saroy qurmish Qubla Xon. / Necha farsah devor ortida, / Behisht bog’lar bag’rida, / Chechaklari tilsim mudom, / Og’ochlari sarv va nolon, / Shavkati ulusga doston — / Saroy bitmish Nuri Jahon. / Bundadir archazor bag’ri sokin, / Daralar tilgan adirlar barin, / Oy ko’ksidan nur emar o’rmon zabun, / Surur-la yashnar atrof besas-beun. / Malohatga bandi ajib manzara — / Parilar Iblisni chorlamish makon! / Sokin nedir uyg’onar ammo bexos, / Timdalar qa’rin ko’hna hasrat, fig’on, / Bag’rin o’rtar mayl, istak va ehtiros. / Asriy qoyalarni qo’zg’otar yiqib beomon, / To’lg’oqdan bo’lar oxir xalos tamom, / Junbushlar arir, arir ulug’ g’avg’o — / Tavallud topar bag’rida bir daryo… (Dostonning dastlabki misralari shunday jaranglaydi. Tarjima bizniki — SH. A.)
[2] Ushbu badiada mahobatli inshootlar barpo qilishga ruju qo’ygan mustabidlar tabiati elakdan o’tkaziladi. «Xalqlar otasi»ning sotsial-kommunistik tushlarida ko’rilib, hayotga tadbiq etishga besamar urinilgan ulug’vor Kengashlar Saroyi qurilishiga doir hikoyalar so’zlanadi. Iosif Vissarionovichning mo’g’ul hukmdori bilan qarindoshlik darajasiga oid undagi mana bu taxmin menga maroqli tuyilgan edi: «…olis XIII asrda Kavkaz tog’larida adashib yotgan bir qishloq ahlining mo’g’ul navkarlari tomonidan yalpi zo’rlanishi voqeasi orqali Qubla Xon Stalinning uzoq qarindoshi bo’lgani haqidagi ishonchga sazovor rivoyatlar ham yo’q emas…»
[3] Aslida «ortga chekinish»mi edi bu hol? Axir yog’iyning hadsiz qudrati dastidan chekinayotgan cherik aslida o’z jonini omon saqlash qayg’usida bo’lmasmi va hamla qilayotgan g’animga mushkulliklar oshirish ilinjida o’zi kechib o’tayotgan yurtlarni kunpayakun etib, xarobalarga mengzamasmi? Ammo ko’rdikki, atigi ikki yuz navkari bilan Afg’onni egallagan hazrat bu o’lkani birlikda jips etib, har jabhada adolat pesha bo’lgan tuzum joriy qildi. So’ngroq esa mahobatli Hind o’lkasiga-da sohib chiqib, bu zaminda yana ham a’lo tadbirlar qurdiki, oqibat uning ulug’vor niyatlaridan muzayyana bo’lgan yangi saltanat uch yuz ellik yilni o’z ichiga olgancha butun bir davr hukm surdi. Ushbu qadar muhtasham bag’rikenglik misollarini Tarix ko’p taqdim qilgan emasdir. Sanoqlilarning yana biri — buzrukvorining uquvsiz boshqaruvi sabab mo’g’ul bosqini qarshisida ojiz qolgan, parokandalikka yuz burgan saltanatni xarobalardan qayta bunyod etish va yog’iyga nisbatan omonsiz intiqom niyatlariga umrini to’kis baxshida qilgan Jaloliddin Manguberdi edi. Ushbu otashin sarkarda-sulton hayoti-holotidan ishqqa to’lib so’zlangan hikoyalarni bir adibaning «Jayhun epkinlari» nomli kitobidan mutolaa qilganimiz bordir.
[4] Jon Miltonning ushbu epik asarida Odam Atoning turmush holatlari qalamga olinadi. Yaratganning amrini buzib, jannatdan badarg’a qilingan asar qahramoni ko’z o’ngida «mo’g’ullar»ning bosh kenti — Agra namoyon bo’ladi. Quvg’in va sog’inchdan
o’rtanayotgan Odam Ato nazarida ulug’vor bu shahar Tangrining mo»jizasi kabi, firdavsning bir bo’lagi bo’lib gavdalanadi. «Boy berilgan jannat» asari yaratilgan davr uchun bu hol aslo mubolag’a emasdi. Zotan, XVII asrda Agra Istanbul-Konstantinopoldan ham ko’ra ulug’roq shahar bo’lib, London va Parij esa — aholi miqdori bo’yicha Agra qarshisida bir qishloq kabi edi.
*»Kolrij tushi»ga bir bog’lama tarzida bitilgan, ammo, ayni paytda, alohida ushbu hikoyaga qo’shilgan postscriptumga aslida zarurat bormidi va bunda atayinchilik alomatlari sezilmaydimi? Ehtimol, bunga ehtiyoj yo’q edi, chunki, bog’lamadan ko’zlangan reja ushbu ilova matni doirasida amalga oshirilgan edi. Bir qadar zo’rakilik alomatlarini ham sezish qiyin emas. Ammo, shunday bo’lsa-da, aslida yakunlangan hikoyaga yana ham tugallik baxsh etish istagi, absolyut-mutlaqlikka yoki loaqal uning bir ko’lankasiga intilish istagi ayni shu so’ngso’zga undadi. Urf bo’lgan aqidadan farqli o’laroq, absolyut ham (natijadan qat’i nazar) muttasil yana takomillashmoqqa intilish istagini o’zida topmasmi — jillaqursa, bu kabi yozilmish noqis bitiklarda? (Izohlar bizniki — SH. A.)
