15 апрел — Оврупо Уйғониш даврининг машҳур намояндаси, италиялик рассом, ҳайкалтарош ва олим Леонардо да Винчи туғилган кун

  Бепоён саҳро устида, сўнгсиз юксакликда учаркан, қақнус олис лашкаргоҳ хилватида ёнаётган гулханни илғади. У буюк ҳаёт синови етганлигини ва тақдир амрига мардона бўйсуниш лозимлигини тушунди.
Қақнус дунёда яшайдиган жами бургутларнинг улуғи, гўзаллик ва патларининг ёрқинлигида ҳам унга тенг келадиган парранда зоти йўқ эди.

ЛЕОНАРДО ДА ВИНЧИ
ҲИКМАТЛАР ВА ҲИКОЯТЛАР

Жаҳон маданияти, санъати ва илм-фани тарихида Леонардо да Винчи (1452–1519) нафақат Уйғониш даврининг буюк рассоми, ҳайкалтароши, меъмори, балки истеъдодли ихтирочи муҳандис, математик, анатом сифатида ҳам ёрқин из қолдирган.
Леонардо унча катта бўлмаган Винчи шаҳри яқинида дунёга келди. У 14 ёшга тўлганда отаси уни Флоренсияга олиб келади ва Уйғониш даврининг кўпгина маърифатли кишилари қатори ҳар томонлама иқтидор соҳиби, ўз даврининг таниқли рассоми, ҳайкалтароши ва меъмори Андреа Веррокионинг бадиий устахонасига шогирдликка беради. Тез орада Леонардо нафақат тенгқурлари, балки устозини ҳам ортда қолдириб, моҳир рассом бўлиб етишади. Рассомнинг бу қадар тез камол топишида унинг табиатга, атроф муҳитдаги воқеа ва ҳодисаларга нисбатан ўта синчковлиги сабаб бўлди. У ёшлигидан бошлаб хотира дафтари тутиб, унда уйлар ва кўчалар, қир-адирлар ва боғлар, гуллар ва дарахтлар, гўзал қизларнинг юз тузилиши, юзини юваётган мушук, отнинг туёқлари, матонинг букламалари каби деталларни синчковлик ва сабот билан тасвирлаб борди. Ундан ўз ҳаёти давомида битилган 7 минг саҳифага яқин хотира дафтари қолган. Унинг қўлёзмалари орасида учиш аппаратлари, парашют, сув ости кемаси, автомат тўқув станоги каби ажойиб нарсаларнинг лойиҳаларини топдилар. Бир неча юз йиллардан сўнг буларнинг барчаси қайтадан ихтиро этилди. Самолёт пайдо бўлмасдан юз йиллар аввал Леонардо да Винчи қушни эслатувчи учиш аппаратини яратди.
Лекин рассом – Леонардонинг асарларига анчагина бахтли тақдир насиб этди. У яратган асарлардан унинг замондошлари ҳам, уларнинг авлодлари ҳам завқланишган.
Леонардо да Винчи ҳаётининг охирги икки ўн йиллигини дарбадарликда, жойдан жойга кўчиб юриб ўтказишга мажбур бўлди. Шу даврда яратган энг машҳур асари «Мона Лиза» портретидир (бу асарни яна «Жоконда» деб ҳам аташади). Унда шаҳарлик бадавлат аёл бироз жилмайган, хаёлга чўмган, ғамгинроқ ҳолатда тасвирланган. Бу гўзал қиёфага қараб аёлнинг бой ва мураккаб ички дунёсини, унинг ўткир ақлини ҳис этиш мумкин. Мона Лиза табиат манзараси фонида тасвирланган. Олисдаги тоғлар, осмон, дарё ва дарахтлар – буларнинг ҳаммаси енгилгина туман билан қопланган.
Дарбадарликда ҳаёт кечирган рассом умрининг сўнгги йилларини Францияда ўтказди ва Амбауза шаҳри яқинида вафот этди.
Буюк рассомнинг ўлмас асарлари ҳамон келажак авлодларга завқ бағишламоқда. Рассом ижодий меросини ўрганишга бўлган қизиқиш бугун ҳам сўнган эмас. Рассомнинг ҳеч бўлмаганда биргина асарини томоша қилиш учун кишилар соатлаб навбат кутишади.

ҲИКМАТЛАР

Ҳақиқат вақтнинг якка-ю ёлғиз қизидир.

 * * *

Асл муҳаббат кулфатда билинади. У тун қоронғусини ёритган чироқ каби зулмат қуюқлашгани сайин ёрқинроқ нур таратади.

 * * *

Қўрқувда яшаган одам қўрқувдан ҳалок бўлади.

 * * *

Ҳаётни қадрламаган инсоннинг умри маъносиздир.

 * * *

Мусаввир,пул ишлайман деб санъат ор-номусини паймол этма; унутма,санъат санъат ор-номуси ҳар қандай бойликдан устундир.

 * * * 

Тасвирий санъат фақат табиат билан баҳс қилади,фақат у билан мусобақа ўйнайди.

 * * *

Ширин нарсанинг охири аччиқ бўлишини унутма.

 * * *

Эшак ҳар қандай азобу хўрликка чидайди. Аммо, сабр-тоқатсиз, иродасиз кишиларгина эшакни қайсар дейишади.

 * * *

Биз ота-онамиздан улуғ ва бебаҳо тортиқ — ҳаётни олганмиз. Улар бизни оқ ювиб-оқ тараб, кучу қувватларини, меҳру муҳаббатларини аямай улғайтирдилар. Вақт ўтиб, улар қарилик ва хасталик фаслига кирдилар. Ана энди уларга хасталикда дармон,кулфатда қувват бўлиш бизнинг вазифамиздир.

 * * *

Қаерда мулоҳазали гаплар тугаса, ўша ерда бақириқ-чақириқ бошланади.

 * * *

Умид ўлса, яшашдан маъно кетади.

Хуршид Даврон таржимаси

ЛЕОНАРДО ДА ВИНЧИ
ҲИКОЯТЛАР

АРСЛОН ВА ҚЎЗИЧОҚ

Бир куни қафасда ётган оч арс­лоннинг олдига энди оёқланган тирик қўзичоқни ташлашди. Кичкинтой шунақа гўл ва оқкўнгил эдики, ҳайвонлар подшоҳидан ҳайиқиш унинг хаёлига ҳам келмади. Уни ўзининг онаси тасаввур қилди, шекилли, фаҳмсиз ишонч билан даҳшатли жунбош тарафга юрди ва катта очилган ёруғ кўзларида меҳр-муҳаббат ва ҳайрат ва беозор бир ювошлик билан унинг пинжига кириб, мўйловларини искаб эркаланди.

Шер бундай оқкўнгил ишончдан қуролсизланди ва уни тилка-пора қилишдан тийилди. У норози пўнғиллай-пўнғиллай биринчи марта оч ухлаб қолди.

ҚУМУРСҚА ВА БУҒДОЙ ДОНИ

Ўримдан сўнг далада қолиб кетган буғдой дони сабрсизлик билан ёмғирни кутарди. Эшик қоқиб келадиган қора қишга қолмай тупроққа чуқурроқ кириб олишни ўйларди. Шошиб ўтаётган қумурсқа уни кўриб қолди. Топилмадан қувониб, ўйлаб ҳам ўтирмай, оғир юкни кўтариб олиб ини тарафга кета бошлади. Юкнинг оғирлигидан қийналса ҳам, кун ёруғида уйга етиб улгуриши учун тўхтовсиз ҳаракат қиларди.

— Нима учун бунча зўр берасан? Мени шу ерга ташлаб кет, — деди буғдой.

— Агар сени ташласам, қишда тамаддисиз қоламиз, — деди қумурсқа, оғир нафас олиб. — Биз кўпмиз, ҳар биримизнинг уйимиздаги заҳирани кўпайтириш мажбуриятимиз бор.

Дон ўйлаб шундай деди:

— Мен сенинг ҳалол меҳнатларингни тушунаман, аммо сен менинг ҳолатимниям тушун-да, ақлли қумурсқасан, мени диққат билан бир эшит!

Бу гапдан кўнглида бир мамнунлик туйган қумурсқа бир муддат нафасни ростлаб олиш учун юкини ерга ташлаб ўтирди.

— Агар билсанг, — деди дон, — менинг вужудимга ҳаётбахш бир куч қамалган ва менинг вазифам — янги ҳаётни пайдо қилиш. Кел, икковимиз дўстларча келишиб бир шартнома тузайлик.

— У қандай шартнома?

— У шундай, сен мени инингга олиб кетмайсан, шу ерга, қадрдон даламга ташлаб кетасан, — деб тушунтирди дон. — Роппа-роса бир йилдан кейин мен сени мукофотлайман.

Қумурсқа ажабланиб ишонқирамай бош чайқади.

— Қадрдон қумурсқа, менга ишон, ҳақ ростни гапиряпман. Ҳозир мендан воз кечиб, айтган муддатгача қолдирсанг, эвазига бир дон эмас, юз дон оласан.

Қумурсқа чаккасини қашлаб: “Бир донга юз дон. Бу эртакларда бўладиган мўъжиза-ку,” — деб мулоҳаза қилди.

— Сен уни қандай қиласан? — деди у кўтаринки бир қизиқиш билан ишонқирамай.

— Менга ишон, — деди дон. — Бу ҳаётнинг сири. Энди эса кичкина чуқурча ковла-да, мени кўм… Ёзда шу жойга қайтиб кел…

Шартлашилган муддатда қу­мурс­қа далага келди. Буғдой дони ўз ваъдасининг устидан чиқди.

ҚОҒОЗ ВА СИЁҲДОН

Ёзув столи устида бир уюм бир хил тоза қоғоз варақлари ётарди. Бир куни улардан бири илмоқли, айлана ва чизиқчали, гажакли ва нуқтали турли жимжимали шакллар билан қопланибди. Кимдир перони олган-да, уни сиёҳ билан ҳўллаб, варақни сўзлар ва расмлар билан тўлдирган, шекилли.

— Мени бундай қулоқ эшитмаган мислсиз хўрлаш сенга нима учун керак бўлди? — деб сўради стол устида турган сиёҳдондан дилабгор ўпкалаб варақ. — Сенинг ювилмас рангинг менинг оқлигимга ҳам, поклигимга ҳам доғ, қоғозлигимга абадий иснод! Бу аҳволда мен энди кимга керакман?

— Хафа бўлма, — деди меҳр билан сиёҳдон. — Сени умуман камситишни ҳам доғ қилишни ҳам исташмаган, фақат керакли битик битишган. Энди сен оддий уюмдаги қоғоз эмас, ёзиқли мактубсан. Шу дамдан эътиборан сен инсон фикрини муҳофаза қиласан ва сенинг асосий вазифанг ҳам, улуғ қудратинг ҳам мана шунда.

Меҳрибон сиёҳдон ҳақ экан. Аллақайси кун ёзув столини йиғиштираётган одам вақт измидан сарғайган, бетартиб сочилиб ётган варақларни кўрди. У уларни ёниб турган каминга ташлаш истагида йиғиштираётганда, бирдан ўша “бағри доғ” варақни пайқаб қолди. Одам заруратсиз чанг босган қоғозларни ташлаб юборди-да, ёзиб тўлдирилган ўша варақни тафаккур номаси сифатида авайлаб, эҳтиёт қилиб стол тортмасига жойлаб қўйди.

ОҚҚУШ

Оққуш эгилувчан бўйнини яна энгаштириб ўзининг сув кўзгусидаги шаклу шамойилига узоқ разм солди… У чарчоғини ва бутун вужудини қақшатаётган қалтироқ боисини энди тушунди. Хайрлашиш фурсати келган эди.

Унинг қалби олис ёшлик йилларидагидай ҳамон гўзал ва қордай оппоқ эди. У ўзининг ўзлик сурати ва сийратини ҳаётнинг ҳамма қийинчиликлари ва синовларидан бедоғ ва покиза сақлаб яшашни уддалади.

Энди алвидо кунини хотиржам ва муносиб кутиб олишга тайёр эди.

У чиройли бўйнини қайириб, оҳиста ва улуғворлик билан бир вақтлар ёз жазирамаси ўтишини пойлайдиган, тагига кириб соя­лашни хуш кўрадиган соҳилдаги қари мажнунтол сари сузиб кетди.

Кеч кирди, кунботар шафағи сокин кўл сувини алвон рангга бўяди.

Атрофга чўккан чуқур оқшом сукунатида оққуш қўшиғи таралди.

Оққуш ҳеч қачон аввал бундай юракдан армонли ва ўта оғриқли соғинч билан куйламаган эди.

У ўзининг табиатга, осмонга, сувга ва ерга бўлган муҳаббатини улуғ илҳом билан куйларди.

— Оққуш куйлаяпти, — дея шивирлашди алвидо ноласидан сеҳр­ланган балиқлар, қушлар ва жами даштлар, ўтлоқлар ва ўрмон жонзотлари. — Бу ўлаётган оққуш қўшиғи.

Бутун борлиққа таралган бу дилбар ва ғамнок қўшиқ қуёшнинг сўнгги нури билан бирга сўнди…

ҚАҚНУС

Бепоён саҳро устида, сўнгсиз юксакликда учаркан, қақнус олис лашкаргоҳ хилватида ёнаётган гулханни илғади. У буюк ҳаёт синови етганлигини ва тақдир амрига мардона бўйсуниш лозимлигини тушунди.

Қақнус дунёда яшайдиган жами бургутларнинг улуғи, гўзаллик ва патларининг ёрқинлигида ҳам унга тенг келадиган парранда зоти йўқ эди.

У қанотларини кенг ёзиб, тунги осмон қаърида улуғвор парвоз қиларкан, сўнг у оҳиста доира ясаб ерга, олов сари пастлай бошлади.

Гулхан устида у олов тили патларини ямлаётганини, оёқ панжалари чарсиллаб куяётганини ҳис қилди. Азалий бурчга содиқ ва азобларга бардошли қақнус қўрқмасдан гулхан ичига қулади.

Олов вишиллаб, чирсиллаб, узоқ бурқсиб ёнди ва ниҳоят ўчди. Бироқ, кўп ўтмай, уюм кул қўрини тешиб чиққан зангор олов тилчаси шамолда тебраниб, тўғри юксакка ўрлади ва унинг зангор олов ранг қанотлари бор эди.

Бу кулда янгидан туғилган, осмони фалакда яна беш юз йил яшайдиган қақнус боласи эди…

Рус тилидан Шафоат Раҳматулло Термизий таржимаси

ҚОПЛОН

— Ойи! — деди дарахтнинг учига чиқиб олган маймун боласи, ҳансираб қичқирганча. — Анови она шерни кўряпсизми? У бағоят гўзал экан!

Она маймун ўлжасини пойлаётган йиртқични кўздан пана қилаётган новдани секин суриб, унга разм солди.
— Бу шер эмас, қоплон-ку, — изоҳ берди она. — Терисининг рангтига қара.
— Ажабо, жудаям чиройли экан! Кўз узолмайсан-а, — хитоб қилди маймун боласи. — худди қора атиргуллар сочилганга ўхшайди.

Чиндан ҳам олисдан жазирама офтоб тиғида сарғайган ўт орасида кутилмаганда ажиб пахмоқ гуллар ўсиб чиққандай туюларди.
— Қоплон ўзининг қанчалар мафтункорлигини билади ва бундан тузоқ сифатида фойдаланади, — давом этди она маймун. — Нотаниш жониворнинг ёрқин териси жилосини кўрганлар унинг ортидан эргашадилар ва йиртқичнинг ўлжасига айланадилар.

Гўзаллик баъзида ёвузлик учун хизмат қилади.

АЙИҚЧА ВА АРИЛАР

Она айиқ юмушига андармон бўлиб, орқасини ўгиришга улгурмаган маҳал жонсарак ўғли, волидаси томонидан бетайин шўхлиги учун жазо тариқасида уйда ўтиришга маҳкум қилинганини унутиб, ён-верига қарамасдан ўрмонга отилди. Бу ерда мафтункор ифорлар бор! Ҳарқалай, табиат қўйни диққинафас кулба эмас. Қувончдан терисига сиғмай кетаётган айиқчанинг ғайрати жўшиб, то бурунни қитиқдайдиган ёқимли ҳид анқиб турган дарахт ковагига дуч келмагунга қадар капалаклар ортидан кувиб юраверди.

Атрофга олазарак нигоҳ ташлаган айиқча кўз илғар-илғамас учиб юрган асалариларга диққат қилди. Баъзилари ковак атрофида юракка ғулғула соладиган овоз билан худди соат милидай ғўнғиллаб айланар, баъзилари инларига тўлиб-тошиб қайтар, лип этиб, ковакка кириб кетарди-да, тағин ортга қайтиб ўрмон томон ошиқарди. Бу манзарага мафтун айиқчанинг қизиқиши устунлик қилиб, ўзини гунохдан тийиб туролмади. Тезроқ ковак ичкарисида нималар юз бераётганини ўз кўзи билан кўрмоққа шошди. Аввалига айиқча бурнини суқиб ҳидлади, сўнг кўлини узатиб, иссиқ ва ёпишқоқ нарсани ҳис қилди. У қўлини тортиб олганида панжалари асалга бўкканди.

Қўлидаги ширин болни ялаб, ҳузурланишга улгурмаган ҳам эди, қутурган асаларилар галаси бурни, оғзи, кулоғи демай ёпирилишди…

Чидаб бўлмас оғриқдан дарғазаб айиқча панжалари билан асалариларни ҳайдаб, ноилож ўзини ҳимоя қилмоқликка уринди. Бундан ариларнинг баттар важоҳати қўзиб, айиқчага аямай, найза санчишди. Азоблаётган дард дастидан бечорагина нима қиларини билмай, ерга думалади ва оғриқдан халос бўлишга интилди, бироқ бу фойда бермади.

Қўрқувдан буткул ўзини унутиб, уйи томон тум-тарақай қочди. У йиғлаганча она бағрига отилди. Она айиқ қулоқсиз боласини шўхлиги учун тартибга чақириб, хўжакўрсинга бир койиган бўлди-ю, тағин оналик меҳри ийиб, ари чаққанидан шишиб, ачишаётган жойларига лой суртиб кўйди.

Ўшандан буён айиқча ширин болнинг аччиқ бадали борлигини яхши билади.

ДАҲШАТЛИ ҲАЙВОН

Ўрмондаги ҳатто энг жасур ва дадил жониворлар тушкунликка тушиб, анчадан бери кенг қулоч ёйган сершох, қари дарахт ёнидан ўтганларнинг бари нега ақл бовар қилмас балоларга гирифтор бўлаётгани ҳақида ўйлаб-ўйлаб ўйларига етолмас ва бу жумбоқни ечолмай гаранг эдилар.

Бир-биридан даҳшатли миш-мишлар ўрмалаб қолганди. Айтишларича, ўрмонда бутун жониворларга қирон келтирадиган махлуқ пайдо бўлганмиш.

Бутун ўрмон ахли машваратга йиғилиб маслаҳатлашгач, тулкига мурожаат этди:

— Тулкижон, орамизда энг айёри ва эпчили ўзингсан. Илтимос, бунда қандай синоат яширин? Сендан ўзгаси қари дарахтда ким ин қуриб олганини билишни удда қилолмайди.

Бундай ҳурмат-эътибордан боши кўкка етган тулки кўп ялинтириб ўтирмади. Гарчанд таклифга бажонидил кўнган бўлса-да, эл манфаати учун ўз жонини қурбон қилмокни асло хоҳламасди.

Бироз бош қотирган малла ҳийлагар машьум дарахт ёнига қадрдон дугонаси тиниб-тинчимас зағизғонни юборишга қарор қилди.

Дарахт гирдидан айланган зағизғон қалин барглар орасидан икки алангани, ора-орада тез-тез қанотларини қоқиб қўяётган махлуқни илғади.

Тулки ўша ондаёқ барчани йиғиб, янгиликни эълон қилди:
— Бошимизга кулфат ёғилибди, дўстларим. Бу махлуқнинг номи аждаҳо деб аталади. Ҳали ҳеч ким унинг сўйлоқ тишларини кўрмаган ва ёввойи чинқириғини эшитмаган. Бу аччиқ қисматни мен татиб кўришни истамасдим, сизга ҳам маслаҳат бермайман, — дея қўшни ўрмонга яшагани кетибди. Унинг ортидан индамай бошқалар ҳам эргашибди.

Азим дарахтнинг қалин шохлари орасига сингиб кетган катта кўзли укки гўё барча жониворлар қирилиб кетгандай, ўрмоннинг нега жим-жит бўлиб қолганига ҳеч ақли етмай қунишиб ўтирарди.

Ҳа, қўрққанга қўша кўринар, деб тўғри айтган экан.

ОНА ШЕР

Ўткир учли найзаларини маҳкам ушлаганча оёқ учида илдамлаётган овчилар тўдаси тобора ўлжага яқинлашиб келарди. Болаларини эмизаётган она шер нотаниш исни дарҳол олди ва хатар яқинлигини сезди. Бироқ кеч бўлганди. Овчилар аллақачон уни ўраб олишганди.

Қуролланган одамларни кўрган она шер шошиб қолди. Қочиб қолмоқчи бўлди-ю, бироқ бу ниятидан қайтди: гўдакларининг овчиларга осон ўлжа бўлишини ўйлаб, уларни кўзи қиймади.

Она болаларини ўз ҳаёти эвазига қутқариб бўлса-да, асраб қолишга қарор қилди. Жонивор ўзига қараб отилган ўткир найзалардан довдирамаслик учун бошини эгди ва одамлар томон дадил сакради, гўё ўзини қочаётган қилиб кўрсатиб, овчиларни боплаб чалғитди.

Пировардида, ожиз шерваччаларнинг жони омон қолди.

Рус тилидан Шаҳноза Раҳмонова таржимаси

Манба: «Жаҳон адабиёти» журнали, 2014,июнь

15 aprel — Yevropa Uyg‘onish davrining buyuk siymosi Leonardo da Vinchi tavallud topgan kun

Bepoyon sahro ustida, so‘ngsiz yuksaklikda ucharkan, qaqnus olis lashkargoh xilvatida yonayotgan gulxanni ilg‘adi. U buyuk hayot sinovi yetganligini va taqdir amriga mardona bo‘ysunish lozimligini tushundi.

Qaqnus dunyoda yashaydigan jami burgutlarning ulug‘i, go‘zallik va patlarining yorqinligida ham unga teng keladigan parranda zoti yo‘q edi.

LЕONARDO DA VINCHI
HIKMATLAR VA HIKOYATLAR

Jahon madaniyati, san’ati va ilm-fani tarixida Leonardo da Vinchi (1452 – 1519) nafaqat Uyg‘onish davrining buyuk rassomi, haykaltaroshi, me’mori, balki iste’dodli ixtirochi muhandis, matematik, anatom sifatida ham yorqin iz qoldirgan.
Leonardo uncha katta bo‘lmagan Vinchi shahri yaqinida dunyoga keldi. U 14 yoshga to‘lganda otasi uni Florensiyaga olib keladi va Uyg‘onish davrining ko‘pgina ma’rifatli kishilari qatori har tomonlama iqtidor sohibi, o‘z davrining taniqli rassomi, haykaltaroshi va me’mori Andrea Verrokioning badiiy ustaxonasiga shogirdlikka beradi. Tez orada Leonardo nafaqat tengqurlari, balki ustozini ham ortda qoldirib, mohir rassom bo‘lib yetishadi. Rassomning bu qadar tez kamol topishida uning tabiatga, atrof muhitdagi voqea va hodisalarga nisbatan o‘ta sinchkovligi sabab bo‘ldi. U yoshligidan boshlab xotira daftari tutib, unda uylar va ko‘chalar, qir-adirlar va bog‘lar, gullar va daraxtlar, go‘zal qizlarning yuz tuzilishi, yuzini yuvayotgan mushuk, otning tuyoqlari, matoning buklamalari kabi detallarni sinchkovlik va sabot bilan tasvirlab bordi. Undan o‘z hayoti davomida bitilgan 7 ming sahifaga yaqin xotira daftari qolgan. Uning qo‘lyozmalari orasida uchish apparatlari, parashyut, suv osti kemasi, avtomat to‘quv stanogi kabi ajoyib narsalarning loyihalarini topdilar. Bir necha yuz yillardan so‘ng bularning barchasi qaytadan ixtiro etildi. Samolyot paydo bo‘lmasdan yuz yillar avval Leonardo da Vinchi qushni eslatuvchi uchish apparatini yaratdi.
Lekin rassom – Leonardoning asarlariga anchagina baxtli taqdir nasib etdi. U yaratgan asarlardan uning zamondoshlari ham, ularning avlodlari ham zavqlanishgan.
Leonardo da Vinchi hayotining oxirgi ikki o‘n yilligini darbadarlikda, joydan joyga ko‘chib yurib o‘tkazishga majbur bo‘ldi. Shu davrda yaratgan eng mashhur asari «Mona Liza» portretidir (bu asarni yana «Jokonda» deb ham atashadi). Unda shaharlik badavlat ayol biroz jilmaygan, xayolga cho‘mgan, g‘amginroq holatda tasvirlangan. Bu go‘zal qiyofaga qarab ayolning boy va murakkab ichki dunyosini, uning o‘tkir aqlini his etish mumkin. Mona Liza tabiat manzarasi fonida tasvirlangan. Olisdagi tog‘lar, osmon, daryo va daraxtlar – bularning hammasi yengilgina tuman bilan qoplangan.
Darbadarlikda hayot kechirgan rassom umrining so‘nggi yillarini Fransiyada o‘tkazdi va Ambauza shahri yaqinida vafot etdi.
Buyuk rassomning o‘lmas asarlari hamon kelajak avlodlarga zavq bag‘ishlamoqda. Rassom ijodiy merosini o‘rganishga bo‘lgan qiziqish bugun ham so‘ngan emas. Rassomning hech bo‘lmaganda birgina asarini tomosha qilish uchun kishilar soatlab navbat kutishadi.

HIKMATLAR

 

Haqiqat vaqtning yakka-yu yolg’iz qizidir.

 * * *

Asl muhabbat kulfatda bilinadi. U tun qorong’usini yoritgan chiroq kabi zulmat quyuqlashgani sayin yorqinroq nur taratadi.

 * * *

Qo’rquvda yashagan odam qo’rquvdan halok bo’ladi.

 * * *

Hayotni qadrlamagan insonning umri ma’nosizdir.

 * * *

Musavvir,pul ishlayman deb san’at or-nomusini paymol etma; unutma,san’at san’at or-nomusi har qanday boylikdan ustundir.

 * * *

Tasviriy san’at faqat tabiat bilan bahs qiladi,faqat u bilan musobaqa o’ynaydi.

 * * *

Shirin narsaning oxiri achchiq bo’lishini unutma.

 * * *

Eshak har qanday azobu xo’rlikka chidaydi. Ammo,sabr-toqatsiz,irodasiz kishilargina eshakni qaysar deyishadi.

 * * *

Biz ota-onamizdan ulug’ va bebaho tortiq — hayotni olganmiz. Ular bizni oq yuvib-oq tarab, kuchu quvvatlarini, mehru muhabbatlarini ayamay ulg’aytirdilar. Vaqt  o’tib, ular qarilik va xastalik fasliga kirdilar. Ana endi ularga xastalikda darmon,kulfatda quvvat bo’lish bizning vazifamizdir.

 * * *

Qaerda mulohazali gaplar tugasa, o’sha yerda baqiriq-chaqiriq boshlanadi.

 * * *

Umid o’lsa,yashashdan ma’no ketadi.

Xurshid Davron tarjimasi

HIKOYATLAR

ARSLON VA QO‘ZICHOQ

Bir kuni qafasda yotgan och ars­lonning oldiga endi oyoqlangan tirik qo‘zichoqni tashlashdi. Kichkintoy shunaqa go‘l va oqko‘ngil ediki, hayvonlar podshohidan hayiqish uning xayoliga ham kelmadi. Uni o‘zining onasi tasavvur qildi, shekilli, fahmsiz ishonch bilan dahshatli junbosh tarafga yurdi va katta ochilgan yorug‘ ko‘zlarida mehr-muhabbat va hayrat va beozor bir yuvoshlik bilan uning pinjiga kirib, mo‘ylovlarini iskab erkalandi.

Sher bunday oqko‘ngil ishonchdan qurolsizlandi va uni tilka-pora qilishdan tiyildi. U norozi po‘ng‘illay-po‘ng‘illay birinchi marta och uxlab qoldi.

QUMURSQA VA BUG‘DOY DONI

O‘rimdan so‘ng dalada qolib ketgan bug‘doy doni sabrsizlik bilan yomg‘irni kutardi. Eshik qoqib keladigan qora qishga qolmay tuproqqa chuqurroq kirib olishni o‘ylardi. Shoshib o‘tayotgan qumursqa uni ko‘rib qoldi. Topilmadan quvonib, o‘ylab ham o‘tirmay, og‘ir yukni ko‘tarib olib ini tarafga keta boshladi. Yukning og‘irligidan qiynalsa ham, kun yorug‘ida uyga yetib ulgurishi uchun to‘xtovsiz harakat qilardi.

— Nima uchun buncha zo‘r berasan? Meni shu yerga tashlab ket, — dedi bug‘doy.

— Agar seni tashlasam, qishda tamaddisiz qolamiz, — dedi qumursqa, og‘ir nafas olib. — Biz ko‘pmiz, har birimizning uyimizdagi zahirani ko‘paytirish majburiyatimiz bor.

Don o‘ylab shunday dedi:

— Men sening halol mehnatlaringni tushunaman, ammo sen mening holatimniyam tushun-da, aqlli qumursqasan, meni diqqat bilan bir eshit!

Bu gapdan ko‘nglida bir mamnunlik tuygan qumursqa bir muddat nafasni rostlab olish uchun yukini yerga tashlab o‘tirdi.

— Agar bilsang, — dedi don, — mening vujudimga hayotbaxsh bir kuch qamalgan va mening vazifam — yangi hayotni paydo qilish. Kel, ikkovimiz do‘stlarcha kelishib bir shartnoma tuzaylik.

— U qanday shartnoma?

— U shunday, sen meni iningga olib ketmaysan, shu yerga, qadrdon dalamga tashlab ketasan, — deb tushuntirdi don. — Roppa-rosa bir yildan keyin men seni mukofotlayman.

Qumursqa ajablanib ishonqiramay bosh chayqadi.

— Qadrdon qumursqa, menga ishon, haq rostni gapiryapman. Hozir mendan voz kechib, aytgan muddatgacha qoldirsang, evaziga bir don emas, yuz don olasan.

Qumursqa chakkasini qashlab: “Bir donga yuz don. Bu ertaklarda bo‘ladigan mo‘jiza-ku,” — deb mulohaza qildi.

— Sen uni qanday qilasan? — dedi u ko‘tarinki bir qiziqish bilan ishonqiramay.

— Menga ishon, — dedi don. — Bu hayotning siri. Endi esa kichkina chuqurcha kovla-da, meni ko‘m… Yozda shu joyga qaytib kel…

Shartlashilgan muddatda qu­murs­qa dalaga keldi. Bug‘doy doni o‘z va’dasining ustidan chiqdi.

QOG‘OZ VA SIYOHDON

Yozuv stoli ustida bir uyum bir xil toza qog‘oz varaqlari yotardi. Bir kuni ulardan biri ilmoqli, aylana va chiziqchali, gajakli va nuqtali turli jimjimali shakllar bilan qoplanibdi. Kimdir peroni olgan-da, uni siyoh bilan ho‘llab, varaqni so‘zlar va rasmlar bilan to‘ldirgan, shekilli.

— Meni bunday quloq eshitmagan mislsiz xo‘rlash senga nima uchun kerak bo‘ldi? — deb so‘radi stol ustida turgan siyohdondan dilabgor o‘pkalab varaq. — Sening yuvilmas ranging mening oqligimga ham, pokligimga ham dog‘, qog‘ozligimga abadiy isnod! Bu ahvolda men endi kimga kerakman?

— Xafa bo‘lma, — dedi mehr bilan siyohdon. — Seni umuman kamsitishni ham dog‘ qilishni ham istashmagan, faqat kerakli bitik bitishgan. Endi sen oddiy uyumdagi qog‘oz emas, yoziqli maktubsan. Shu damdan e’tiboran sen inson fikrini muhofaza qilasan va sening asosiy vazifang ham, ulug‘ qudrating ham mana shunda.

Mehribon siyohdon haq ekan. Allaqaysi kun yozuv stolini yig‘ishtirayotgan odam vaqt izmidan sarg‘aygan, betartib sochilib yotgan varaqlarni ko‘rdi. U ularni yonib turgan kaminga tashlash istagida yig‘ishtirayotganda, birdan o‘sha “bag‘ri dog‘” varaqni payqab qoldi. Odam zaruratsiz chang bosgan qog‘ozlarni tashlab yubordi-da, yozib to‘ldirilgan o‘sha varaqni tafakkur nomasi sifatida avaylab, ehtiyot qilib stol tortmasiga joylab qo‘ydi.

OQQUSH

Oqqush egiluvchan bo‘ynini yana engashtirib o‘zining suv ko‘zgusidagi shaklu shamoyiliga uzoq razm soldi… U charchog‘ini va butun vujudini qaqshatayotgan qaltiroq boisini endi tushundi. Xayrlashish fursati kelgan edi.

Uning qalbi olis yoshlik yillaridagiday hamon go‘zal va qorday oppoq edi. U o‘zining o‘zlik surati va siyratini hayotning hamma qiyinchiliklari va sinovlaridan bedog‘ va pokiza saqlab yashashni uddaladi.

Endi alvido kunini xotirjam va munosib kutib olishga tayyor edi.

U chiroyli bo‘ynini qayirib, ohista va ulug‘vorlik bilan bir vaqtlar yoz jaziramasi o‘tishini poylaydigan, tagiga kirib soya­lashni xush ko‘radigan sohildagi qari majnuntol sari suzib ketdi.

Kech kirdi, kunbotar shafag‘i sokin ko‘l suvini alvon rangga bo‘yadi.

Atrofga cho‘kkan chuqur oqshom sukunatida oqqush qo‘shig‘i taraldi.

Oqqush hech qachon avval bunday yurakdan armonli va o‘ta og‘riqli sog‘inch bilan kuylamagan edi.

U o‘zining tabiatga, osmonga, suvga va yerga bo‘lgan muhabbatini ulug‘ ilhom bilan kuylardi.

— Oqqush kuylayapti, — deya shivirlashdi alvido nolasidan sehr­langan baliqlar, qushlar va jami dashtlar, o‘tloqlar va o‘rmon jonzotlari. — Bu o‘layotgan oqqush qo‘shig‘i.

Butun borliqqa taralgan bu dilbar va g‘amnok qo‘shiq quyoshning so‘nggi nuri bilan birga so‘ndi…

QAQNUS

Bepoyon sahro ustida, so‘ngsiz yuksaklikda ucharkan, qaqnus olis lashkargoh xilvatida yonayotgan gulxanni ilg‘adi. U buyuk hayot sinovi yetganligini va taqdir amriga mardona bo‘ysunish lozimligini tushundi.

Qaqnus dunyoda yashaydigan jami burgutlarning ulug‘i, go‘zallik va patlarining yorqinligida ham unga teng keladigan parranda zoti yo‘q edi.

U qanotlarini keng yozib, tungi osmon qa’rida ulug‘vor parvoz qilarkan, so‘ng u ohista doira yasab yerga, olov sari pastlay boshladi.

Gulxan ustida u olov tili patlarini yamlayotganini, oyoq panjalari charsillab kuyayotganini his qildi. Azaliy burchga sodiq va azoblarga bardoshli qaqnus qo‘rqmasdan gulxan ichiga quladi.

Olov vishillab, chirsillab, uzoq burqsib yondi va nihoyat o‘chdi. Biroq, ko‘p o‘tmay, uyum kul qo‘rini teshib chiqqan zangor olov tilchasi shamolda tebranib, to‘g‘ri yuksakka o‘rladi va uning zangor olov rang qanotlari bor edi.

Bu kulda yangidan tug‘ilgan, osmoni falakda yana besh yuz yil yashaydigan qaqnus bolasi edi…

Rus tilidan Shafoat Rahmatullo Termiziy tarjimasi

QOPLON

— Oyi! — dedi daraxtning uchiga chiqib olgan maymun bolasi, hansirab qichqirgancha. — Anovi ona sherni ko‘ryapsizmi? U bag‘oyat go‘zal ekan!

Ona maymun o‘ljasini poylayotgan yirtqichni ko‘zdan pana qilayotgan novdani sekin surib, unga razm soldi.
— Bu sher emas, qoplon-ku, — izoh berdi ona. — Terisining rangtiga qara.
— Ajabo, judayam chiroyli ekan! Ko‘z uzolmaysan-a, — xitob qildi maymun bolasi. — xuddi qora atirgullar sochilganga o‘xshaydi.

Chindan ham olisdan jazirama oftob tig‘ida sarg‘aygan o‘t orasida kutilmaganda ajib paxmoq gullar o‘sib chiqqanday tuyulardi.
— Qoplon o‘zining qanchalar maftunkorligini biladi va bundan tuzoq sifatida foydalanadi, — davom etdi ona maymun. — Notanish jonivorning yorqin terisi jilosini ko‘rganlar uning ortidan ergashadilar va yirtqichning o‘ljasiga aylanadilar.

Go‘zallik ba’zida yovuzlik uchun xizmat qiladi.

AYIQCHA VA ARILAR

Ona ayiq yumushiga andarmon bo‘lib, orqasini o‘girishga ulgurmagan mahal jonsarak o‘g‘li, volidasi tomonidan betayin sho‘xligi uchun jazo tariqasida uyda o‘tirishga mahkum qilinganini unutib, yon-veriga qaramasdan o‘rmonga otildi. Bu yerda maftunkor iforlar bor! Harqalay, tabiat qo‘yni diqqinafas kulba emas. Quvonchdan terisiga sig‘may ketayotgan ayiqchaning g‘ayrati jo‘shib, to burunni qitiqdaydigan yoqimli hid anqib turgan daraxt kovagiga duch kelmagunga qadar kapalaklar ortidan kuvib yuraverdi.

Atrofga olazarak nigoh tashlagan ayiqcha ko‘z ilg‘ar-ilg‘amas uchib yurgan asalarilarga diqqat qildi. Ba’zilari kovak atrofida yurakka g‘ulg‘ula soladigan ovoz bilan xuddi soat miliday g‘o‘ng‘illab aylanar, ba’zilari inlariga to‘lib-toshib qaytar, lip etib, kovakka kirib ketardi-da, tag‘in ortga qaytib o‘rmon tomon oshiqardi. Bu manzaraga maftun ayiqchaning qiziqishi ustunlik qilib, o‘zini gunoxdan tiyib turolmadi. Tezroq kovak ichkarisida nimalar yuz berayotganini o‘z ko‘zi bilan ko‘rmoqqa shoshdi. Avvaliga ayiqcha burnini suqib hidladi, so‘ng ko‘lini uzatib, issiq va yopishqoq narsani his qildi. U qo‘lini tortib olganida panjalari asalga bo‘kkandi.

Qo‘lidagi shirin bolni yalab, huzurlanishga ulgurmagan ham edi, quturgan asalarilar galasi burni, og‘zi, kulog‘i demay yopirilishdi…

Chidab bo‘lmas og‘riqdan darg‘azab ayiqcha panjalari bilan asalarilarni haydab, noiloj o‘zini himoya qilmoqlikka urindi. Bundan arilarning battar vajohati qo‘zib, ayiqchaga ayamay, nayza sanchishdi. Azoblayotgan dard dastidan bechoragina nima qilarini bilmay, yerga dumaladi va og‘riqdan xalos bo‘lishga intildi, biroq bu foyda bermadi.

Qo‘rquvdan butkul o‘zini unutib, uyi tomon tum-taraqay qochdi. U yig‘lagancha ona bag‘riga otildi. Ona ayiq quloqsiz bolasini sho‘xligi uchun tartibga chaqirib, xo‘jako‘rsinga bir koyigan bo‘ldi-yu, tag‘in onalik mehri iyib, ari chaqqanidan shishib, achishayotgan joylariga loy surtib ko‘ydi.

O‘shandan buyon ayiqcha shirin bolning achchiq badali borligini yaxshi biladi.

DAHSHATLI HAYVON

O‘rmondagi hatto eng jasur va dadil jonivorlar tushkunlikka tushib, anchadan beri keng quloch yoygan sershox, qari daraxt yonidan o‘tganlarning bari nega aql bovar qilmas balolarga giriftor bo‘layotgani haqida o‘ylab-o‘ylab o‘ylariga yetolmas va bu jumboqni yecholmay garang edilar.

Bir-biridan dahshatli mish-mishlar o‘rmalab qolgandi. Aytishlaricha, o‘rmonda butun jonivorlarga qiron keltiradigan maxluq paydo bo‘lganmish.

Butun o‘rmon axli mashvaratga yig‘ilib maslahatlashgach, tulkiga murojaat etdi:

— Tulkijon, oramizda eng ayyori va epchili o‘zingsan. Iltimos, bunda qanday sinoat yashirin? Sendan o‘zgasi qari daraxtda kim in qurib olganini bilishni udda qilolmaydi.

Bunday hurmat-e’tibordan boshi ko‘kka yetgan tulki ko‘p yalintirib o‘tirmadi. Garchand taklifga bajonidil ko‘ngan bo‘lsa-da, el manfaati uchun o‘z jonini qurbon qilmokni aslo xohlamasdi.

Biroz bosh qotirgan malla hiylagar mashum daraxt yoniga qadrdon dugonasi tinib-tinchimas zag‘izg‘onni yuborishga qaror qildi.

Daraxt girdidan aylangan zag‘izg‘on qalin barglar orasidan ikki alangani, ora-orada tez-tez qanotlarini qoqib qo‘yayotgan maxluqni ilg‘adi.

Tulki o‘sha ondayoq barchani yig‘ib, yangilikni e’lon qildi:
— Boshimizga kulfat yog‘ilibdi, do‘stlarim. Bu maxluqning nomi ajdaho deb ataladi. Hali hech kim uning so‘yloq tishlarini ko‘rmagan va yovvoyi chinqirig‘ini eshitmagan. Bu achchiq qismatni men tatib ko‘rishni istamasdim, sizga ham maslahat bermayman, — deya qo‘shni o‘rmonga yashagani ketibdi. Uning ortidan indamay boshqalar ham ergashibdi.

Azim daraxtning qalin shoxlari orasiga singib ketgan katta ko‘zli ukki go‘yo barcha jonivorlar qirilib ketganday, o‘rmonning nega jim-jit bo‘lib qolganiga hech aqli yetmay qunishib o‘tirardi.

Ha, qo‘rqqanga qo‘sha ko‘rinar, deb to‘g‘ri aytgan ekan.

ONA ShЕR

O‘tkir uchli nayzalarini mahkam ushlagancha oyoq uchida ildamlayotgan ovchilar to‘dasi tobora o‘ljaga yaqinlashib kelardi. Bolalarini emizayotgan ona sher notanish isni darhol oldi va xatar yaqinligini sezdi. Biroq kech bo‘lgandi. Ovchilar allaqachon uni o‘rab olishgandi.

Qurollangan odamlarni ko‘rgan ona sher shoshib qoldi. Qochib qolmoqchi bo‘ldi-yu, biroq bu niyatidan qaytdi: go‘daklarining ovchilarga oson o‘lja bo‘lishini o‘ylab, ularni ko‘zi qiymadi.

Ona bolalarini o‘z hayoti evaziga qutqarib bo‘lsa-da, asrab qolishga qaror qildi. Jonivor o‘ziga qarab otilgan o‘tkir nayzalardan dovdiramaslik uchun boshini egdi va odamlar tomon dadil sakradi, go‘yo o‘zini qochayotgan qilib ko‘rsatib, ovchilarni boplab chalg‘itdi.

Pirovardida, ojiz shervachchalarning joni omon qoldi.

Rus tilidan Shahnoza Rahmonova tarjimasi

Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2014,iyun