Буюк адиб қаламига мансуб теран маъноли ҳикоя таржимаси менга маъқул келди. Мен фақат ҳикояда  таржимон қўллаган икки атамани: «Оссурия»ни «Ашшура»га, «Ниневия»ни  «Нинува»га ўзгартирдим. Зеро, ҳар икки атама кўҳна Шарқ адабиётида айни шу шаклда ифода этилган ва, қолаверса, ҳар икки  шарқона атама  асарнинг лисоний табиатига мос тушади. Ҳикояни  ўзбекчага ўгирган Матлубахон Раҳимовани ижодий ютуғи билан қутлаб қоламан.

Лев ТОЛСТОЙ
АШШУРА ШОҲИ АСАРХАДОН
Матлубахон Раҳимова таржимаси

“Ашшура шоҳи Асархадон” ҳикоясини улуғ рус адиби Лев Толстойнинг диний-фалсафий қарашлари негизидагина чуқур тушунмоқ мумкин. Даҳо ижодкорнинг инсон концепциясига кўра, одам тана ва руҳдан иборат: тана ҳар бир киши учун бошқа-бошқа, руҳ эса барча учун битта, ягонадир. Аксар кишилар ҳаёт моҳиятини танада деб билади ва тана бошқа-бошқа бўлгани боис ўз ҳузур-ҳаловатини кўзлайди. Таассуфки, бу – ҳалокат йўли бўлиб, бизни азоб-уқубатга элтади, холос. Аслида, ҳаёт моҳияти – руҳда, руҳ эса барча учун битта, ягона экан, демак, жами одамзоднинг ҳузур-ҳаловатини кўзламоқ даркор. Асл саодатга элтувчи танҳо нажот йўли – ана шудир!  Толстой дейдики, руҳ измида яшашнинг бош таомили бундай: кимки ўзгага ёмонлик қилса, ўзига ёмонлик қилган бўлади. Ёки, аксинча, кимки ўзгага яхшилик қилса, ўзига яхшилик қилган бўлади. Барчага бирдек эзгулик соғиниш, Толстой наздида, севгининг мағзи, жавҳаридир. Бу гўзал туйғу эса ҳар одамни бутун башар билан боғлаш асносида уни ҳаётнинг асл манбаи – биру бор Парвардигорга қовуштиради…

Таржимондан

Ашшура шоҳи Асархадон шоҳ Лаилиэ мамлакатини босиб олди, шаҳар-қишлоқларини беомон талаб, ёппасига ўт қўйди, аҳолисини қул қилиб, мулкига ҳайдаб келди, қўшинини яксон этиб, Лаилиэнинг ўзини қафасга солди.

Шоҳ Асархадон кечаси хобхонада ётганча, Лаилиэни қатл этиш йўлини қидирар экан, бехос шитир этган овозни эшитди ва кўзини очиб, устида оппоқ соқоли кўксига тушган, кўзлари беозор боқиб турган бир чолни кўрди.

– Лаилиэни қатл этмоқчимисан? – деб сўради чол.
– Ҳа, – деб жавоб берди шоҳ, – шу топда уни қандай қатл этсам экан, деб ўйлаб турган эдим, ўзи-а.

– Лаилиэ, ахир, ўзингсан-ку, – сўз қотди чол.
– Бекор гап, – деди шоҳ, – мен – менман, Лаилиэ эса – Лаилиэ.

– Лаилиэ билан сен асли бир одамсизлар, – деди чол, – фақат сенинг кўзингга бошқа-бошқа бўлиб кўриняпсизлар, холос.

– Кўзингга шундай кўриняпти, холос, деганинг нимаси?! – деди шоҳ. – Мен, мана, парқу кўрпада ҳузур қилиб ётибман, содиқ ғулому жорияларим амримга мунтазир, эртага ҳам бугунгидек дўст-ёрлар билан яна кайф-сафо қиламан, Лаилиэ бўлса, ана, тутқин қушга ўхшаб қафасда ўтирибди, эртага қозиққа ўтқазилса, тили оғзидан осилиб тушади ва танаси оғриқдан минг бор буришиб-тиришади, охири эса ўлиги итлар олдига ташланиб, тилка-пора қилинади.

– Сен Лаилиэни ҳаётидан маҳрум этолмайсан, – деди чол қатъият билан.

– Ўн тўрт минг аскарни ҳалок қилганим ва жасадларидан қўрғон тиклаганим-чи? – деди шоҳ. – Мана, мен – борман, улар – йўқ. Демак, Лаилиэни ҳам ҳаётидан маҳрум эта оламан.

– Ўша аскарлар йўқ эканини сен қаёқдан биласан?
– Агар улар бор бўлса, нега кўзимга кўринмайди?! Хулласи калом, улар азоб тортди, мен эса ҳузур қилдим, уларга ёмон-у, менга яхши бўлди.

– Буям сенга шундай туюляпти, холос. Сен уларга эмас, ўзингга азоб бергансан.
– Ўлай агар, гапингга тушунган бўлсам, – деди шоҳ.

– Тушунтирайми бўлмаса?
– Ҳа-да!

– Унда бу ёққа кел, – деди чол сувга лиммо-лим каттакон жомни кўрсатиб.

Шоҳ жом ёнига келди.
– Уст-бошингни еч-да, унга туш.

Асархадон чол айтгандек қилди.
– Устингдан сув қуя бошлашим ҳамоно, – деди чол қўлидаги чўмични сувга тўлдириб, – дарҳол жомга бошингни тиқ!

Чол унинг боши устида чўмични энгаштирди, шоҳ ҳам шу ондаёқ жомга бош тиқди.

У ана шу лаҳзадаёқ ўзини Асархадон эмас, бошқа одам дея ҳис этди. Ва шунинг баробарида ўзини хобхонада гўзал бир аёл билан бирга кўрди. Бу аёлни у ҳеч қачон кўрмаган эмиш-у, аммо ўзининг хотини эканини билармиш. Аёл тавозе-ла ўрнидан қўзғалар эмиш-да, “Азиз хожам Лаилиэ, сен кеча салтанат ишларидан ҳориб-чарчаб, ҳар кунгидан узоқроқ ухлаб қолдинг, мен эса ҳеч ким уйқунгни бузмасин, дея тепангда қўриқчи бўлиб ўтирдим. Сарой аъёнлари девонхонада сенга мунтазир турибди. Шоҳона либосингни устингга ил-да, уларнинг ёнига чиқ”, деяр эмиш.

Асархадон шу сўзлардан ўзининг Лаилиэ эканини билибди-ю, аммо нега бундай бўлиб қолганидан ажабланиш ўрнига, аксинча, нега ўзининг Лаилиэ эканини шу вақтгача билмаганидан ҳайрон бўлибди, ўрнидан туриб кийинибди-ю, вазир ва мулозимлари илҳақ кутаётган девонхонага чиқибди.

Аъёнлар шоҳ Лаилиэга икки букилиб таъзим этибди, сўнгра унинг ижозати билан жойларига чўкибди. Мулозимлардан энг улуғи, бу ёғига ёвуз тождор Асархадон ҳақоратларига чидаб бўлмайди, унга қарши уруш очиш керак, дея шоҳга маслаҳат солибди. Бироқ Лаилиэ кекса аъён фикрини маъқулламабди ва Асархадон ҳузурига элчи жўнатиб, уни инсофга чақирмоқ керак, дея қарор чиқарибди-да, аҳли машваратга ижозат берибди. Шундан кейин энг бообрў зотлардан элчилар сайлабди ва Асархадонга бориб айтажак гапларини ипидан-игнасигача қулоқларига қуйибди.

Шу ишларни оёқлатгач, Асархадон ўзини яна Лаилиэ дея ҳис этароқ архар овлагани тоққа чиқиб кетибди. Ов дегани, ўзиям, бароридан келибди. У бир жуфт архар отибди ва саройга қайтиб, дўст-ёрлари билан базмга шўнғибди, машшоқлар нағмасию раққосалар рақсидан ҳузур олибди.

Лаилиэ эртасига, одати бўйича, арзгўйлар, судланувчи ва довлашувчиларни қабул этибди – ҳар бир иш ўзига муносиб ажри олий олибди. Бу вазифани якунига етказиб, яна хуш кўрган эрмаги – шикорга равона бўлибди. Ўша куни шоҳга қари она шерни отиб ўлдириш ва бир жуфт шерваччани ўлжа олиш насиб этибди. Шикордан сўнг яна нағма ва рақслар билан кўнгил ёзиб, дўст-ёрлар ила базм қурибди-да, тунни суюкли хотини билан хобхонасида ўтказибди.

У Асархадон ҳузурига юборилган элчиларнинг қайтишини кутиб, шу зайлда кунлар ва ҳафталарни ўтказибди. Элчилар бир ойдан сўнггина қайтибди: уларнинг бурун ва қулоқлари кесилган эмиш.

Шоҳ Асархадон элчилардан Лаилиэга шуни айтиб юборибдики, агар у тез фурсатда олтин, кумуш ва сарв оғочида катта ўлпон тўламаса, шунингдек, ўзи ҳам Асархадон саройида ҳозир бўлиб, унга таъзим бажо келтирмаса, элчиларни нима кўйга солган бўлса, Лаилиэни ҳам шу кўйга солар эмиш.

Илгари Асархадон бўлган Лаилиэ яна аъёнларни тўплабди ва бу ёғига қандай йўл тутиш хусусида машварат қилибди. Вазир ва мулозимларнинг ҳаммаси билиттифоқ, Асархадон бостириб келмай туриб ўзимиз унга қарши уруш очишимиз керак, дея фикр билдирибди. Шоҳ бу сафар маслаҳатга рози бўлибди ва Асархадон устига черик тортибди. Лашкар етти кун йўл босиб, саккизинчи кун деганда дарё ёқасидаги кенг-мўл водийда душман қўшини билан тўқнашибди. Лаилиэ лашкари мардона жанг қилар ва бу шоҳ қалбига таскин берар эмиш-у, аммо Асархадон қўшини тоғдан мўр-малахдек ёпирилиб тушиб, бутун водийни қоплаб олгани ва шу тариқа унинг аскарларини танг аҳволга солиб қўйганидан бетоқат бўлар эмиш. У ўз аравасида жанггоҳнинг қоқ ўртасига отилибди ва санчиб-чопиб бораверибди. Аммо, таассуфки, Лаилиэ аскарлари юзлаб бўлса, Асархадон жангчилари минглаб эмиш. Лаилиэ шу аснода аввал яралангани, сўнг асир олинганини пайқабди.

У барча асирлар билан бирга, Асархадон аскарлари қуршовида, тўққиз кун қўли боғлиқ йўл босибди. Ўнинчи кун деганда уни дорулсалтанат Нинувага олиб келишиб, қафасга банди этишибди.

Лаилиэ очлик ва жароҳатдан азоб тортмас эмиш-у, лекин ғанимдан қасос олишга ожиз қолганидан уят оловида қоврилар эмиш. “Бу вазиятда қўлимдан фақат бир иш келади, у ҳам бўлса – мени ҳар қанча азоблашмасин, сира оҳ-воҳ қилмай, мардона чидаб бериш”, дея ўз-ўзига онт ичибди шоҳ.

Лаилиэ қатл соатини кутиб йигирма кун қафасда ўтирибди. Боёқиш қариндош-уруғ ва дўст-биродарларини қатл этгани олиб кетишаётганини кўриб ва уларнинг қатлгоҳдан келаётган дод-фарёдини эшитиб турар эмиш: жаллодлар маҳкумлардан бирининг оёқ ва қўлларини чопса, бошқасининг тириклигича терисини шилиб олар эмиш-у, аммо бундан на беҳузур бўлар, на ачиниш туяр ва на даҳшатга тушар эмиш. Лаилиэнинг кўзи ҳарам канизаклари қўлини боғлаб олиб кетаётган ўз хотинига тушибди. “Шоҳ Асархадонга жория қилиб беришмоқчи”, деган аламли ўйдан юраги увишибди унинг. Аммо боёқиш бу иснодга ҳам тишини тишига қўйиб чидаб берибди.

Ниҳоят, икки жаллод қафас эшигини очиб, уни ташқарига чиқарибди-да, қўлини қайиш билан боғлаб, қон ҳалқоб бўлиб ётган қатлгоҳга олиб келибди. Лаилиэ рўпарасида қонга беланган ўткир қозиқни кўрибди. Ундан эндигина содиқ бир дўстининг жасадини суғуриб олган эканлар. Лаилиэ англаб етибдики, бу қозиқни, ҳойнаҳой, ўзи учун бўшатишган.

Лаилиэнинг устидан кийимини ечиб олишибди. Шунда у бир вақтлар куч-қувват ёғилиб турган кўркам танаси энди суякка ёпишган қоқ тери бўлиб қолганидан қўрқиб кетибди. Икки жаллод абгор танани ориқ сонларидан тутиб азод кўтарибди ва қозиққа ўтқазмоқчи бўлибди.

“Энди ўлим мени домига тортади”, деб ўйлабди Лаилиэ ва ҳар қандай азобга миқ этмай чидаб бериш ҳақидаги онтини унутиб, шафқат сўраб додлай бошлабди. Лекин унинг дод-фарёдига ҳеч ким парво қилмас эмиш.

“Ахир, бундай бўлиши мумкин эмас, – деб ўйлабди у талваса ичида, – мен, ҳойнаҳой, ухлаётган бўлсам керак. Ҳа, бу – туш”. У шундай дея жон-жаҳди билан уйғонишга ҳаракат қила кетибди. “Ахир, мен Лаилиэ эмас, Асархадонман”, деб ўйлармиш у нуқул.

– Сен ҳам Лаилиэ, ҳам Асархадонсан. – У жудаям олисдан келаётган ана шу сасни эшитар эмиш-у, айни чоқда, қатл бошланаётганини ҳам сезиб турар эмиш…

…Шу он у томоғи ёрилгудек чинқириб юборди-да, жонҳолатда бошини жомдан кўтарди. Бу пайт чол унинг устидан чўмич тубидаги охирги сувни қуймоқда эди.

– Азоб шунчалик ҳам оғир бўладими! Шунчалик ҳам узоққа чўзиладими! – деди Асархадон нафаси оғзига тиқилиб.

– Шунчалик ҳам узоққа чўзиладими, дейсанми? – таажжубланди чол. – Бошингни ҳозиргина сувга тиқдинг-у, дарров чиқариб олдинг; мана қара, ҳали чўмичдаги сувнинг барини қуйиб бўлганим йўқ. Ҳойнаҳой, сўзимнинг маъносини англагандирсан энди?

Асархадон чурқ этмади, фақат чолга қўрқиб қараб қўйди, холос.

– Энди англагандирсан, – дея сўзини такрорлади чол ва бундай деб қўшиб қўйди: – Лаилиэ сенинг ўзинг эканингу сен қатл этган аскарлар ҳам ўзинг эканингни. Нафақат аскарлар, сен шикорда отиб ўлдирган ва базм дастурхонига тортилган жониворлар ҳам сен ўзинг эдинг. Сен нуқул ҳаёт менинг дастимда деб кибрланиб юрардинг, бироқ мен кўзингдан ёлғон пардасини кўтардим ва шунда аён кўрдингки, сен ўзгаларга ёмонлик қиламан деб ўзингга ёмонлик қилибсан. Ҳаёт барча учун ягона, сенинг ҳаётинг эса шу ягона ҳаётнинг биргина зарраси. Ҳаётнинг шу бир заррасини яхшироқ ёки ёмонроқ, узунроқ ёки қисқароқ қилишгина сенинг измингда, холос. Уни ҳам фақат бир йўл билан яхшироқ қила оласан: ўз ҳаётингни ўзгаларникидан ажратиб турган тўсиқларни бузиб ташлайсан-да, барча инсонлару жониворларни ўзинг деб биласан – уларга муҳаббат қўясан. Ҳеч зоғни ҳаётдан маҳрум этиш сенинг қўлингда эмас. Сен жонига қасд қилганлар ҳаёти атиги кўзингдан паналанди, буткул йўқолгани йўқ. Сен ўз ҳаётингни узайтириб, ўзгалар ҳаётини қисқартирмоқчи бўлдинг, лекин, билиб қўй, бу муддаога ҳеч қачон етолмайсан. Ҳаёт учун на замон, на макон даркор. Бир сониялигу бир асрлик ҳаёт ҳам, сенинг ҳаётингу бошқа жонзотлар ҳаёти ҳам баробар. Ҳаётга барҳам бериш ёки уни ўзга изга солиш иложсиз, чунки у биру бордир. Қолгани эса саробу рўёдир, холос.

Чол шуларни айтди-ю, кўздан ғойиб бўлди.

Эртасига шоҳ Асархадон Лаилиэ ва бошқа ҳамма асирларни озод этишга фармон берди – қатлни бекор қилди.

Индинига ўғли Ашурбанипални ҳузурига чорлаб, подшоликни унга топширди, ўзи эса аввал бўлиб ўтмиш ушбу воқеа ҳақида обдон ўйлаб олиш учун саҳрога чекинди, сўнг шаҳар ва қишлоқларни яёв кезиб, ҳаёт ягона экани ва кимки бошқаларга ёмонлик тиласа, ўзига жабр этажаги ҳақида одамларга панд сўйлаб яшаб ўтди.

Манба: «Ёшлик» журнали веб-саҳифаси

Buyuk adib qalamiga mansub teran ma’noli hikoya tarjimasi menga ma’qul keldi. Men faqat hikoyada tarjimon qo’llagan ikki atamani: «Ossuriya»ni «Ashshura»ga, «Nineviya»ni «Ninuva»ga o’zgartirdim. Zero, har ikki atama ko’hna Sharq adabiyotida ayni shu shaklda ifoda etilgan va, qolaversa, har ikki sharqona atama asarning lisoniy tabiatiga mos tushadi. Hikoyani o’zbekchaga o’girgan Matlubaxon Rahimovani ijodiy yutug’i bilan qutlab qolaman.

Lev TOLSTOY
ASHSHURA SHOHI ASARXADON
Matlubaxon Rahimova tarjimasi

“Ashshura shohi Asarxadon” hikoyasini ulug’ rus adibi Lev Tolstoyning diniy-falsafiy qarashlari negizidagina chuqur tushunmoq mumkin. Daho ijodkorning inson kontseptsiyasiga ko’ra, odam tana va ruhdan iborat: tana har bir kishi uchun boshqa-boshqa, ruh esa barcha uchun bitta, yagonadir. Aksar kishilar hayot mohiyatini tanada deb biladi va tana boshqa-boshqa bo’lgani bois o’z huzur-halovatini ko’zlaydi. Taassufki, bu – halokat yo’li bo’lib, bizni azob-uqubatga eltadi, xolos. Aslida, hayot mohiyati – ruhda, ruh esa barcha uchun bitta, yagona ekan, demak, jami odamzodning huzur-halovatini ko’zlamoq darkor. Asl saodatga eltuvchi tanho najot yo’li – ana shudir! Tolstoy deydiki, ruh izmida yashashning bosh taomili bunday: kimki o’zgaga yomonlik qilsa, o’ziga yomonlik qilgan bo’ladi. Yoki, aksincha, kimki o’zgaga yaxshilik qilsa, o’ziga yaxshilik qilgan bo’ladi. Barchaga birdek ezgulik sog’inish, Tolstoy nazdida, sevgining mag’zi, javharidir. Bu go’zal tuyg’u esa har odamni butun bashar bilan bog’lash asnosida uni hayotning asl manbai – biru bor Parvardigorga qovushtiradi…

Tarjimondan

Ashshura shohi Asarxadon shoh Lailie mamlakatini bosib oldi, shahar-qishloqlarini beomon talab, yoppasiga o’t qo’ydi, aholisini qul qilib, mulkiga haydab keldi, qo’shinini yakson etib, Lailiening o’zini qafasga soldi.

Shoh Asarxadon kechasi xobxonada yotgancha, Lailieni qatl etish yo’lini qidirar ekan, bexos shitir etgan ovozni eshitdi va ko’zini ochib, ustida oppoq soqoli ko’ksiga tushgan, ko’zlari beozor boqib turgan bir cholni ko’rdi.

– Lailieni qatl etmoqchimisan? – deb so’radi chol.
– Ha, – deb javob berdi shoh, – shu topda uni qanday qatl etsam ekan, deb o’ylab turgan edim, o’zi-a.

– Lailie, axir, o’zingsan-ku, – so’z qotdi chol.
– Bekor gap, – dedi shoh, – men – menman, Lailie esa – Lailie.

– Lailie bilan sen asli bir odamsizlar, – dedi chol, – faqat sening ko’zingga boshqa-boshqa bo’lib ko’rinyapsizlar, xolos.

– Ko’zingga shunday ko’rinyapti, xolos, deganing nimasi?! – dedi shoh. – Men, mana, parqu ko’rpada huzur qilib yotibman, sodiq g’ulomu joriyalarim amrimga muntazir, ertaga ham bugungidek do’st-yorlar bilan yana kayf-safo qilaman, Lailie bo’lsa, ana, tutqin qushga o’xshab qafasda o’tiribdi, ertaga qoziqqa o’tqazilsa, tili og’zidan osilib tushadi va tanasi og’riqdan ming bor burishib-tirishadi, oxiri esa o’ligi itlar oldiga tashlanib, tilka-pora qilinadi.

– Sen Lailieni hayotidan mahrum etolmaysan, – dedi chol qat’iyat bilan.

– O’n to’rt ming askarni halok qilganim va jasadlaridan qo’rg’on tiklaganim-chi? – dedi shoh. – Mana, men – borman, ular – yo’q. Demak, Lailieni ham hayotidan mahrum eta olaman.

– O’sha askarlar yo’q ekanini sen qayoqdan bilasan?
– Agar ular bor bo’lsa, nega ko’zimga ko’rinmaydi?! Xullasi kalom, ular azob tortdi, men esa huzur qildim, ularga yomon-u, menga yaxshi bo’ldi.

– Buyam senga shunday tuyulyapti, xolos. Sen ularga emas, o’zingga azob bergansan.
– O’lay agar, gapingga tushungan bo’lsam, – dedi shoh.

– Tushuntiraymi bo’lmasa?
– Ha-da!

– Unda bu yoqqa kel, – dedi chol suvga limmo-lim kattakon jomni ko’rsatib.

Shoh jom yoniga keldi.
– Ust-boshingni yech-da, unga tush.

Asarxadon chol aytgandek qildi.
– Ustingdan suv quya boshlashim hamono, – dedi chol qo’lidagi cho’michni suvga to’ldirib, – darhol jomga boshingni tiq!

Chol uning boshi ustida cho’michni engashtirdi, shoh ham shu ondayoq jomga bosh tiqdi.

U ana shu lahzadayoq o’zini Asarxadon emas, boshqa odam deya his etdi. Va shuning barobarida o’zini xobxonada go’zal bir ayol bilan birga ko’rdi. Bu ayolni u hech qachon ko’rmagan emish-u, ammo
o’zining xotini ekanini bilarmish. Ayol tavoze-la o’rnidan qo’zg’alar emish-da, “Aziz xojam Lailie, sen kecha saltanat ishlaridan horib-charchab, har kungidan uzoqroq uxlab qolding, men esa hech kim uyqungni buzmasin, deya tepangda qo’riqchi bo’lib o’tirdim. Saroy a’yonlari devonxonada senga muntazir turibdi. Shohona libosingni ustingga il-da, ularning yoniga chiq”, deyar emish.

Asarxadon shu so’zlardan o’zining Lailie ekanini bilibdi-yu, ammo nega bunday bo’lib qolganidan ajablanish o’rniga, aksincha, nega o’zining Lailie ekanini shu vaqtgacha bilmaganidan hayron bo’libdi, o’rnidan turib kiyinibdi-yu, vazir va mulozimlari ilhaq kutayotgan devonxonaga chiqibdi.

A’yonlar shoh Lailiega ikki bukilib ta’zim etibdi, so’ngra uning ijozati bilan joylariga cho’kibdi. Mulozimlardan eng ulug’i, bu yog’iga yovuz tojdor Asarxadon haqoratlariga chidab bo’lmaydi, unga qarshi urush ochish kerak, deya shohga maslahat solibdi. Biroq Lailie keksa a’yon fikrini ma’qullamabdi va Asarxadon huzuriga elchi jo’natib, uni insofga chaqirmoq kerak, deya qaror chiqaribdi-da, ahli mashvaratga ijozat beribdi. Shundan keyin eng boobro’ zotlardan elchilar saylabdi va Asarxadonga borib aytajak gaplarini ipidan-ignasigacha quloqlariga quyibdi.

Shu ishlarni oyoqlatgach, Asarxadon o’zini yana Lailie deya his etaroq arxar ovlagani toqqa chiqib ketibdi. Ov degani, o’ziyam, baroridan kelibdi. U bir juft arxar otibdi va saroyga qaytib, do’st-yorlari bilan bazmga sho’ng’ibdi, mashshoqlar nag’masiyu raqqosalar raqsidan huzur olibdi.

Lailie ertasiga, odati bo’yicha, arzgo’ylar, sudlanuvchi va dovlashuvchilarni qabul etibdi – har bir ish o’ziga munosib ajri oliy olibdi. Bu vazifani yakuniga yetkazib, yana xush ko’rgan ermagi – shikorga ravona bo’libdi. O’sha kuni shohga qari ona sherni otib o’ldirish va bir juft shervachchani o’lja olish nasib etibdi. Shikordan so’ng yana nag’ma va raqslar bilan ko’ngil yozib, do’st-yorlar ila bazm quribdi-da, tunni suyukli xotini bilan xobxonasida o’tkazibdi.

U Asarxadon huzuriga yuborilgan elchilarning qaytishini kutib, shu zaylda kunlar va haftalarni o’tkazibdi. Elchilar bir oydan so’nggina qaytibdi: ularning burun va quloqlari kesilgan emish.

Shoh Asarxadon elchilardan Lailiega shuni aytib yuboribdiki, agar u tez fursatda oltin, kumush va sarv og’ochida katta o’lpon to’lamasa, shuningdek, o’zi ham Asarxadon saroyida hozir bo’lib, unga ta’zim bajo keltirmasa, elchilarni nima ko’yga solgan bo’lsa, Lailieni ham shu ko’yga solar emish.

Ilgari Asarxadon bo’lgan Lailie yana a’yonlarni to’plabdi va bu yog’iga qanday yo’l tutish xususida mashvarat qilibdi. Vazir va mulozimlarning hammasi bilittifoq, Asarxadon bostirib kelmay turib o’zimiz unga qarshi urush ochishimiz kerak, deya fikr bildiribdi. Shoh bu safar maslahatga rozi bo’libdi va Asarxadon ustiga cherik tortibdi. Lashkar yetti kun yo’l bosib, sakkizinchi kun deganda daryo yoqasidagi keng-mo’l vodiyda dushman qo’shini bilan to’qnashibdi. Lailie lashkari mardona jang qilar va bu shoh qalbiga taskin berar emish-u, ammo Asarxadon qo’shini tog’dan mo’r-malaxdek yopirilib tushib, butun vodiyni qoplab olgani va shu tariqa uning askarlarini tang ahvolga solib qo’yganidan betoqat bo’lar emish. U o’z aravasida janggohning qoq o’rtasiga otilibdi va sanchib-chopib boraveribdi. Ammo, taassufki, Lailie askarlari yuzlab bo’lsa, Asarxadon jangchilari minglab emish. Lailie shu asnoda avval yaralangani, so’ng asir olinganini payqabdi.

U barcha asirlar bilan birga, Asarxadon askarlari qurshovida, to’qqiz kun qo’li bog’liq yo’l bosibdi. O’ninchi kun deganda uni dorulsaltanat Ninuvaga olib kelishib, qafasga bandi etishibdi.

Lailie ochlik va jarohatdan azob tortmas emish-u, lekin g’animdan qasos olishga ojiz qolganidan uyat olovida qovrilar emish. “Bu vaziyatda qo’limdan faqat bir ish keladi, u ham bo’lsa – meni har qancha azoblashmasin, sira oh-voh qilmay, mardona chidab berish”, deya o’z-o’ziga ont ichibdi shoh.

Lailie qatl soatini kutib yigirma kun qafasda o’tiribdi. Boyoqish qarindosh-urug’ va do’st-birodarlarini qatl etgani olib ketishayotganini ko’rib va ularning qatlgohdan kelayotgan dod-faryodini eshitib turar emish: jallodlar mahkumlardan birining oyoq va qo’llarini chopsa, boshqasining tirikligicha terisini shilib olar emish-u, ammo bundan na behuzur bo’lar, na achinish tuyar va na dahshatga tushar emish. Lailiening ko’zi haram kanizaklari qo’lini bog’lab olib ketayotgan o’z xotiniga tushibdi. “Shoh Asarxadonga joriya qilib berishmoqchi”, degan alamli o’ydan yuragi uvishibdi uning. Ammo boyoqish bu isnodga ham tishini tishiga qo’yib chidab beribdi.

Nihoyat, ikki jallod qafas eshigini ochib, uni tashqariga chiqaribdi-da, qo’lini qayish bilan bog’lab, qon halqob bo’lib yotgan qatlgohga olib kelibdi. Lailie ro’parasida qonga belangan o’tkir qoziqni ko’ribdi. Undan endigina sodiq bir do’stining jasadini sug’urib olgan ekanlar. Lailie anglab yetibdiki, bu qoziqni, hoynahoy, o’zi uchun bo’shatishgan.

Lailiening ustidan kiyimini yechib olishibdi. Shunda u bir vaqtlar kuch-quvvat yog’ilib turgan ko’rkam tanasi endi suyakka yopishgan qoq teri bo’lib qolganidan qo’rqib ketibdi. Ikki jallod abgor tanani oriq sonlaridan tutib azod ko’taribdi va qoziqqa o’tqazmoqchi bo’libdi.

“Endi o’lim meni domiga tortadi”, deb o’ylabdi Lailie va har qanday azobga miq etmay chidab berish haqidagi ontini unutib, shafqat so’rab dodlay boshlabdi. Lekin uning dod-faryodiga hech kim parvo qilmas emish.

“Axir, bunday bo’lishi mumkin emas, – deb o’ylabdi u talvasa ichida, – men, hoynahoy, uxlayotgan bo’lsam kerak. Ha, bu – tush”. U shunday deya jon-jahdi bilan uyg’onishga harakat qila ketibdi. “Axir, men Lailie emas, Asarxadonman”, deb o’ylarmish u nuqul.

– Sen ham Lailie, ham Asarxadonsan. – U judayam olisdan kelayotgan ana shu sasni eshitar emish-u, ayni choqda, qatl boshlanayotganini ham sezib turar emish…

…Shu on u tomog’i yorilgudek chinqirib yubordi-da, jonholatda boshini jomdan ko’tardi. Bu payt chol uning ustidan cho’mich tubidagi oxirgi suvni quymoqda edi.

– Azob shunchalik ham og’ir bo’ladimi! Shunchalik ham uzoqqa cho’ziladimi! – dedi Asarxadon nafasi og’ziga tiqilib.

– Shunchalik ham uzoqqa cho’ziladimi, deysanmi? – taajjublandi chol. – Boshingni hozirgina suvga tiqding-u, darrov chiqarib olding; mana qara, hali cho’michdagi suvning barini quyib bo’lganim yo’q. Hoynahoy, so’zimning ma’nosini anglagandirsan endi?

Asarxadon churq etmadi, faqat cholga qo’rqib qarab qo’ydi, xolos.

– Endi anglagandirsan, – deya so’zini takrorladi chol va bunday deb qo’shib qo’ydi: – Lailie sening o’zing ekaningu sen qatl etgan askarlar ham o’zing ekaningni. Nafaqat askarlar, sen shikorda otib o’ldirgan va bazm dasturxoniga tortilgan jonivorlar ham sen o’zing eding. Sen nuqul hayot mening dastimda deb kibrlanib yurarding, biroq men ko’zingdan yolg’on pardasini ko’tardim va shunda ayon ko’rdingki, sen o’zgalarga yomonlik qilaman deb o’zingga yomonlik qilibsan. Hayot barcha uchun yagona, sening hayoting esa shu yagona hayotning birgina zarrasi. Hayotning shu bir zarrasini yaxshiroq yoki yomonroq, uzunroq yoki qisqaroq qilishgina sening izmingda, xolos. Uni ham faqat bir yo’l bilan yaxshiroq qila olasan: o’z hayotingni o’zgalarnikidan ajratib turgan to’siqlarni buzib tashlaysan-da, barcha insonlaru jonivorlarni o’zing deb bilasan – ularga muhabbat qo’yasan. Hech zog’ni hayotdan mahrum etish sening qo’lingda emas. Sen joniga qasd qilganlar hayoti atigi ko’zingdan panalandi, butkul yo’qolgani yo’q. Sen o’z hayotingni uzaytirib, o’zgalar hayotini qisqartirmoqchi bo’lding, lekin, bilib qo’y, bu muddaoga hech qachon yetolmaysan. Hayot uchun na zamon, na makon darkor. Bir soniyaligu bir asrlik hayot ham, sening hayotingu boshqa jonzotlar hayoti ham barobar. Hayotga barham berish yoki uni o’zga izga solish ilojsiz, chunki u biru bordir. Qolgani esa sarobu ro’yodir, xolos.

Chol shularni aytdi-yu, ko’zdan g’oyib bo’ldi.

Ertasiga shoh Asarxadon Lailie va boshqa hamma asirlarni ozod etishga farmon berdi – qatlni bekor qildi.

Indiniga o’g’li Ashurbanipalni huzuriga chorlab, podsholikni unga topshirdi, o’zi esa avval bo’lib o’tmish ushbu voqea haqida obdon o’ylab olish uchun sahroga chekindi, so’ng shahar va qishloqlarni yayov kezib, hayot yagona ekani va kimki boshqalarga yomonlik tilasa, o’ziga jabr etajagi haqida odamlarga pand so’ylab yashab o’tdi.

Manba: «Yoshlik» jurnali veb-sahifasi