Бобур ижодида бус-бутун гулга бағишланган шеърлар ҳам талайгина. “Ғунчадек кўнглум менинг гулзор майли қилмағай”, “Хазон япроғи янглиғ гул юзунг ҳажрида сарғардим”, “Гул жамолин ёпқон ул гулнинг ики райҳонидур” мисралари билан бошланувчи ғазаллари ана шундай ғазаллардандур.

Хосият Бекмирзаева
ГУЛ ВА БУЛБУЛ

      Узоқ ўтмишда Нил дарёси бўйларидаги кишилар ва қадимги мисрликлар гулга нисбатан муқаддас гиёҳ сифатида муносабатда бўлганлар. Кейинчалик бу тасаввур ва тушунча Бобил (Вавилон) ва Эронга ўтган. Ўрта асрларда Европада гул номи билан боғлиқ шаҳарлар (Флоренция, Венеция) бунёд этилиб, улар номига муносиб мислсиз даражада гуллаб яшнаган. Қадимги Хитойда императорлар хонадонида гул алоҳида эьзозланиб парвариш қилинган, ҳукмдорларнинг тожларни безаган. Хитойликлар турмушида бу ҳолнинг асоратини ҳозирги кунда ҳам кузатиш мумкин. Пайғамбаримиз саҳобаларининг айтишларича, Муҳаммад саллалоҳу алайҳи вассаламнинг бадан терларидан гул бўйи келар экан…

Халқимизда ҳам ёрни гул, гулни ёр дейди. Ёр ким эканлиги бизга маьлум. Бинобарин, гул ҳақидаги тушунча илоҳий мазмун касб этган. Халқ оғзаки поэтик ижодида гул ҳақидаги қўшиқлар бутун бир циклни ташкил этади. Фольклоршунос профессор Ҳошимжон Раззоқов бу туркумдаги термаларни йиғиб “Гулёр” китобини нашр эттирган.

Ўзбек халқ оғзаки поэтик ижодида энг кўп қўлланган тимсоллар гул ва булбулдир. Улар воқеаларни туташтирувчи боғич сифатида ва фалсафий хулосалар чиқариш воситаси ўрнида такрор такрор тилга олинади. “Ҳазон бўлмай боғда гуллар сўлмасин”, “Баҳорда очилган боғнинг гулисан”, “Қайси боғнинг, кўзим, тоза гулисан, Чаманда сайраган сен булбулисан?” Халқимизда қизлар исмига гул сўзини қўшиш одат тусини олган (Орзигул, Гулнора, Гулжамол ва ҳоказо).

Европада илм фан соҳиблари ва саъаткорларни бошларига лавр дафна гулчамбари кийдириш ёки бўйинларига осиш билан шарафланса, бизда кишиларнинг чаккасига гул қистириш одатлари бор. Ёзма адабиётдаги кўпгина поэтик тимсоллар дастлаб халқ оғзаки шеъриятида пайдо бўлган. Гул ва булбул тимсоли бунинг ёрқин далилидир. Албатта, бу тимсолларнинг мумтоз шеъриятимиздан кенг ўрин эгаллашида форс- тожик адабиётининг ҳам таъсири бўлганлигини инкор қилмаслик керак. Айни пайтда ушбу анъанавий поэтик тимсоллардан қайси шоир қандай мақсадларда фойдалангани ва уларни қандай тарзда янгилай олганлигига алоҳида диққат қилиш лозимдир.

Шуни инобатга олган ҳолда профессор Иброҳим Ҳаққулов мана бундай фикрларни баён этади: «Бобурда ўзига хос бир гулпарастлик завқи бор. Шоир баъзан гул тимсолини шундай ташхислантирадики, хаёлингизда гулдай нозик, гулдай сеҳрли бир санам жонланиб кетишини сезмай қоласиз. Бобур-шеърга гулнинг муаттар бўйи, рангин бўёқлари ва бетакрор жозибасини мужассамлаштирган шоир. Чунки қаламни у қачон фикр, қачон руҳ ва туйғу ёки ҳол ва эҳтирос «қўлига» тутқазишни жуда яхши фарқлайди». Мумтоз адабиётда Атойи, Саккокий, Гадоий, каби шоирлар ҳам ижодларида гул образига тез-тез мурожаат қилганлар.

Шу ўринда Атойининг ғазалидан гўзал тасвирли байтига мурожаат этамиз:

Уётқондин қизил гул кўнглаки ғарқи арақ бўлсин,
Юзи гулшан сари гулгун қиё боғин беза-беза…

Алишер Навоийда ҳам гул ва булбул тимсоли алоҳида тасвир ва талқин этилган, бу ҳақда устоз навоийшунос Мақсуд Шайхзода қуйидаги байтни келтириб, шундай дейди:

«Истамиш булбул вафо гулдин, магарким жоладин
Бағри қотмиш ғунчанинг, баским эрур хандон анга.

Бу бир байтнинг ўзида шоир ҳаётнинг ғамли бир манзарасини чизиб беради. Гулдан вафо кутган булбул бечора билмайдики, ғунчанинг табассум қилиши сохтадир, чунки у шудринг доналаридан қотиб қолиб, доимо хандон кўринади».

Навоий лирикасида гул тимсолининг кўплаб рамзий маъно ва образлари баён этилган. Бу ҳақида ёзар экан адабиётшунос А. Валихонов Навоийдаги гул образини саккиз қисмга ажратади ва уларни алоҳида-алоҳида сарлавҳалайди .

Алишер Навоийдан яна бир байт:

Зиҳи ҳарлаҳни булбул савтининг зотингға исботи,
Жаҳон боғида ҳар гул яфроғи ҳуснунгға миръоти…

Бу байт ҳақида филология фанлари номзоди Каромат Муллахўжаева шундай фикр билдирган: “Жуфтликда қўлланган гул ва булбул тимсоллари, кўпинча, фақат шу туркум ғазалларгагина хос маъно-мазмун касб этган. Гул Оллоҳ гўзаллигини намойиш этиш учун бир кўзгу бўлса, булбул ана шу гўзаллик шайдоси”.

Мавлоно Лутфий ижодида эса гул ва булбул тимсоли бетакрор жилоланади:

Юзунг сифоти Лутфи сўзин нозук айлади,
Гул садқаси дурур, неки булбул наво қилур…

Бобурнинг яна бир салафи Умар Хайём ҳам гул, булбул тимсолидан жуда ўринли фойдаланган, бунга бир мисол:

Гул кулиб боқарди, май жомда ёқут,
Бир маст булбул кўриб, этолмай сукут,
Юрак тили билан шивирлаб айтди:
Умр ўтиб боради, ҳар фурсатни тут.

Гул тилга олинганда, албатта, булбул ҳам ёд этилади. Буни қарангки, улар ўзаро бир-бирига оҳангдош, назмда қофиядош ҳам.

Сен гулсену мен ҳақир булбулдурмен,
Сен шуъласен, ул шуълаға мен қулдурмен.
Нисбат йўқдур, деб ижтиноб айламаким,
Шаҳмен элга, вале сенга қулдурмен!

Устоз Абдуқодир Ҳайитметов Бобурнинг ушбу машҳур рубоийси ҳақида шундай дейди: «Лирик қахрамон номидан Бобур ўзини маҳбубаси қошида камситиб, уни гул, ўзини бечора булбул, уни шуъла, ўзини кул деб атайди». Бобур ана шу «ҳақир булбул»ликни шоҳликдан ҳам юқори қўяди. Чунки гул-унинг маъбудаси. Бинобарин гул ва булбул Бобурнинг энг севган ва қайта- қайта мурожаат қилган тимсолларидан эди. Бобур ёрни тўғридан-тўғри “гул” деб атайди ва унга “гул” деб мурожаат қилади. Бинобарин, Бобур ёрни гулга нисбат беради ва дейди:

То сабо зулфини ул гулнинг паришон айлади,
Жон била ақлу кўнгулни елга бердим совуруб.

Байтда “сабо” ва “ел” синонимларини ўз ўрнида қўллаганини таъкидлаш лозим. Пора-пора бўлган кўнгилни шоир гул ғунчасига ўхшатади: “Чок кўнглум ҳайъати гул ғунчаси андомида” (яъни кўнгилнинг кўриниши гул ғунчаси шаклида )

Жомий ҳам ошиқнинг ҳижронда қон ютган қалбини гулнинг қатма-қат ғунчасига ўхшатиш билан лирик қаҳрамоннинг ахволини намойиш қилади, кейинги мисрада эса ошиқ бундай ахволдан лоладек қонли ёшлар тўкади:

Сенингсиз ғунчадек дил ғарқи хундир,
Кўзум ёшини кўргил, лолагундир…

Бобурнинг бошқа бир ғазалида ўқиймиз:

Бобур, ул гул кўйида булбул киби топтинг мақом,
Бир “Навое Рост” қил мундоқ мақоминг борида.

Яъни: Бобур, гулнинг кўйида булбул мақомига эришдинг, шундай даражанг борида бир «Рост» навосини айт. “Навойи Рост” – халқ мақомларидаги куйнинг бир шўъбаси. Кўриниб турибдики, шоир Булбул мақомини улуғлаяпти ва унга ҳавас қиляпти.

Юзунгдин айру мен хор, эй азизим,
Киши гулдин айирмас хорларни.

Шоир бу ўринда ёрга “азизим” дея мурожаат қилиб, ўзини “хор” деяпти. Айрилиқда таҳқирланганини, гулдан тиконни ажратиб бўлмаслигини таъкидлаш билан “хор” сўзининг икки хил маъноси борлигини, шоир уни ўша икки хил маънода қўллаганини унутмаслик лозим. Биринчи мисрада “Сендин айрилиб хор бўлдим” деса. Иккинчи мисрада эса гулдан тиконни айирмаслик лозимлигини айтади.

Ёр юзини гулга қиёслаш, ёрни “юзи гул” дея таърифлаш Бобур учун доимий ифодадир:

Гаҳи гулдек юзини ул шакар сўзлукни исласам,
Гаҳи шаккар киби ул юзи гулнинг лаълидин тотсам.

Бобур ижодида бус-бутун гулга бағишланган шеърлар ҳам талайгина. “Ғунчадек кўнглум менинг гулзор майли қилмағай”, “Хазон япроғи янглиғ гул юзунг ҳажрида сарғардим”, “Гул жамолин ёпқон ул гулнинг ики райҳонидур” мисралари билан бошланувчи ғазаллари ана шундай ғазаллардандур. Шоир лирик қаҳрамонининг кечираётган ҳаяжонлари, қайғу ва шодликлари реал ҳаёт лавҳаларининг унинг қалбидаги аниқ инъикосидир. Шоир ана шу лавҳаларни гўзал, равон, оддий, аммо чуқур ифодалар ёрдами билан тасвирлайди:

Хазон япроғи янглиғ гул юзунг ҳажрида сарғардим,
Кўруб раҳм айлагил, эй лола руҳ, бу чеҳраи зардим.

Сен, эй гул, қўймадинг саркашлигингни сарвдек ҳаргиз,
Аёғингға тушуб барги хазондек мунча ёлбордим.

Ғаройиб манзара тасвири берилган ушбу сатрларда ҳам шоир ёрга қарата,“эй гул” деб мурожаат қилганининг шохиди бўламиз.

Латофат гулшанида гул киби сен сабзу хуррам қол,
Мен арчи даҳр боғидин хазон япроғидек бордим.

Мен бу дунёдан хазон бўлган япроқ каби кетар бўлсам ҳам, сен гўзаллик гулшанида гул каби яшнаб қол. Байтда гул хазон япроғига қарама-қарши қўйилган. Натижада, тазод санъати рўёбга чиқяпти. Устоз Азиз Қаюмов мана шу ғазал хусусида шундай ёзади: «Бобурнинг лирик шеърларида ифодаланган севги туйғулари чуқур самимият билан суғорилган.

Гул жамолин ёпқон ул гулнинг ики райҳонидур,
Ғунча сиррин очқон ул икки лаби хандонидур.

Бу байтда суратий ташбеҳ – истиоравий ташбеҳ мавжуд. “Гул” сўзлари икки хил маънода қўлланган: биринчисида бевосита ёр назарда тутилган бўлса, иккинчисида – “гул жамолин” бирикмасида “гул” сифатлаш бўлиб келган. “Ики райҳонидур” деб шоир ёр чеҳрасининг икки четидаги гажакларини кўзда тутган. Бобур ўз шеърларида баъзан худди мусаввир каби манзара чизади:

Ўқи захмини кўриб ҳар ён танимда, эл дегай
Ким, бу кўҳи дарднинг ул лолаи Нуъмонидур.

Тасаввур этинг: ошиқ танасида маъшуқа ўқларидан жароҳатлар бисёр, халойиқ бу ҳолни кўриб: “Булар – дард тоғининг қип-қизил лолалари-ку”, — дейди.

«Гул», «булбул» тимсоли Бобурнинг ўз ички дунёси ва изтиробли руҳий ҳолатларини ҳаққоний ва равшан ёритишига илҳомлантирган ва восита бўлган.

Ғунчадек кўнглум менинг гулзор майли қилмағай,
Ғам била бутган кўнгул гулгашт ила очилмағай.

Байтдаги «ғунчадек», сифатлаши «гулзор майли»га рағбатсизлик шоирнинг кўнгил ҳолини шархлайди. Чунки уни ғам-ғусса эгаллаб олган (яъни ғам билан кўнгил йўғрилган). Шунинг учун ҳам у ҳеч маҳал «гул гашт ила» очилиб- сочилмайди. Буни кимгадир англатиш ва изҳор айлаш керакми? Ранго-ранг гул етиштирувчи боғбон хаёлга келади. У ҳар кўнгилни гул ва гулзор ошуфта айлайди, деб ўйлайди. Аммо «таҳ-батаҳ» «қонлуқ кўнгул»нинг аҳволи ўзгачадир:

Ранга-ранга гулларингни, боғбон, раз этмаким,
Таҳ-батаҳ қонлик кўнгул гул орзусин қилмағай…

Боғбон, ранг-баранг гулларингни кўп мақтама: лахта-лахта қонли кўнгилга гул ҳаваси сиғармиди?

Йўқтур улким гул юзунгдин айру боқсам гул сари,
Ғунча янглиғ кўнглума юз хори ғам санчилмағай.

Лирик қаҳрамон гулзордаги гулдан юз буриб, ўзининг ҳаёт гулини шарафлайди: «Гул юзингдан кўз олиб, гулга назар солмасман, шунда ғунчадек кўнглимга юзлаб ғам тиконлари санчилмайди»,-дейди у.

Навбатдаги байтда ўқиймиз:

Оразу қаддингни таъриф этсалар юз йил, ҳануз,
Эй юзи гул сарвқад, юздин бири айтилмағай.

Эй юзи гул, сарвқад! Жамолингни, қадду қоматингни юз йилдан буён таъриф этсалар ҳам, юздан бирини-да ҳали айта олганлари йўқ. Шунинг учун мана шу гулдан ажралмаслик зарур:

Сендин айрилдим эса бўлди насибим хори ғам,
Сендин, эй гул, эмди Бобур бир замон айрилмағай.

Сендан айрилганимда, насибам ғам тикони бўлди, эй гул, Бобур энди сендан бир зум айрилмайди. Бошқа бир ғазалида шоир:

Сен гул киби то ғамзадасен ҳуснунға мағрур,
Булбул киби мен ғамзада ҳуснунга ҳайрон.

“Ғамзадасен” сўзи билан “ғамзадамен” сўзи талаффузда ҳам деярли бир хил, фақат бир товуш билан фарқланади. Бироқ биринчи “ғамзадасен” ноз-фироқ қиляпсан маъносини англатса, иккинчи “ғамзадамен” сўзи эса ғамнокман маъносини билдиряпти. Бобур гул ва булбул тимсолини қаерда қўлламасин, маъшуқани ҳаёт бўстонининг тенгсиз гули, ошиқ тақдирини ҳал қилувчи гўзаллик маъбудаси сифатида таърифлайди. Ва унга қуллигини такрор-такрор қайд этиб ўтади. Шак- шубҳа йўқки, қуйидаги сингари сатрлар Бобур шеъриятининг ўзига хослиги, ҳаётийлиги, вақт ва замонга бўйсунмаслигини намойиш қилади:

Юзунг била лабларинг эрур гулу мулдек,
Балким, юзунг олида эрур гул қулдек.

Бобур киби ишқдин дам урмайдур эдим, Эй гул, мени ишқинг айлади булбулдек.(78) Ушбу рубоийдаги “Балки юзунг олида эрур гул қулдек” қиёсига эътиборингизни тортамиз. Гулни қулдек чоғлаш! Оргинал қиёсий ташбеҳ. Анъанавий Гул билан Булбул тимсоллари Бобур ижодида ана шу тарзда талқин этилган.

Фойдаланилган адабиётлар

[1] Раззоқов Ҳ. Гулёр. Тошкент. Ғ.Ғулом нашриёти. ‑1977й.
[2] Алпомиш‑2. Тошкент. “Ўзбекистон”, 1993. 40‑бет.
[3] Ўша манба, 162‑бет.
[4] Орзигул. Тошкент. Ғ.Ғулом нашриёти. 1975. 370‑бет.
[5] Ҳаққулов И. Ким нимага таянади? –Тошкент, 2006. 52-бет.
[6] Атойи. Танланган асарлар. – Тошкент: Бадиий адабиёт, 1960. – Б.153.
[7] Шайҳзода М. Устод санъатхонасида. // Шарқ юлдузи. Тошкент, 1966, №5. 199-бет.
[8] Қаранг: Валихонов А. Ғазал нафосати. – Тошкент:Адабиёт ва санъат, 1985. – 98-167-бетлар.
[9] Муллахўжаева К. Алишер Навоий ғазалиётида тасаввуфий тимсол ва бадиий санъатлар уйғунлиги.АКД.Тошкент, 2005.10-бет.
[10] Ҳайитметов А. Бобур рубоийларининг ғоявий бадиий концепсияси. // Ўзбек тили ва адабиёти. -Тошкент, 1983. №6, 21-бет.
[11] Жомий. Мақсуди дил… — Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1989. — Б. 152.
[12] Қаюмов.А. Бобир лирикасининг асосий хусусиятлари. // Ўзбек тили ва адабиёти масалалари. -Тошкент, 1958, №2. 17-бет.

Xosiyat Bekmirzaeva
GUL VA BULBUL

Uzoq o’tmishda Nil daryosi bo’ylaridagi kishilar va qadimgi misrliklar gulga nisbatan muqaddas giyoh sifatida munosabatda bo’lganlar. Keyinchalik bu tasavvur va tushuncha Bobil (Vavilon) va Eronga o’tgan. O’rta asrlarda Yevropada gul nomi bilan bog’liq shaharlar (Florentsiya, Venetsiya) bunyod etilib, ular nomiga munosib mislsiz darajada gullab yashnagan. Qadimgi Xitoyda imperatorlar xonadonida gul alohida e`zozlanib parvarish qilingan, hukmdorlarning tojlarni bezagan. Xitoyliklar turmushida bu holning asoratini hozirgi kunda ham kuzatish mumkin. Payg’ambarimiz sahobalarining aytishlaricha, Muhammad sallalohu alayhi vassalamning badan terlaridan gul bo’yi kelar ekan…

Xalqimizda ham yorni gul, gulni yor deydi. Yor kim ekanligi bizga ma`lum. Binobarin, gul haqidagi tushuncha ilohiy mazmun kasb etgan. Xalq og’zaki poetik ijodida gul haqidagi qo’shiqlar butun bir siklni tashkil etadi. Fol`klorshunos professor Hoshimjon Razzoqov bu turkumdagi termalarni yig’ib “Gulyor” kitobini nashr ettirgan.

O’zbek xalq og’zaki poetik ijodida eng ko’p qo’llangan timsollar gul va bulbuldir. Ular voqealarni tutashtiruvchi bog’ich sifatida va falsafiy xulosalar chiqarish vositasi o’rnida takror takror tilga olinadi. “Hazon bo’lmay bog’da gullar so’lmasin”, “Bahorda ochilgan bog’ning gulisan”, “Qaysi bog’ning, ko’zim, toza gulisan, Chamanda sayragan sen bulbulisan?” Xalqimizda qizlar ismiga gul so’zini qo’shish odat tusini olgan (Orzigul, Gulnora, Guljamol va hokazo).

Yevropada ilm fan sohiblari va sa’atkorlarni boshlariga lavr dafna gulchambari kiydirish yoki bo’yinlariga osish bilan sharaflansa, bizda kishilarning chakkasiga gul qistirish odatlari bor. Yozma adabiyotdagi ko’pgina poetik timsollar dastlab xalq og’zaki she’riyatida paydo bo’lgan. Gul va bulbul timsoli buning yorqin dalilidir. Albatta, bu timsollarning mumtoz she’riyatimizdan keng o’rin egallashida fors- tojik adabiyotining ham ta’siri bo’lganligini inkor qilmaslik kerak. Ayni paytda ushbu an’anaviy poetik timsollardan qaysi shoir qanday maqsadlarda foydalangani va ularni qanday tarzda yangilay olganligiga alohida diqqat qilish lozimdir.

Shuni inobatga olgan holda professor Ibrohim Haqqulov mana bunday fikrlarni bayon etadi: «Boburda o’ziga xos bir gulparastlik zavqi bor. Shoir ba’zan gul timsolini shunday tashxislantiradiki, xayolingizda gulday nozik, gulday sehrli bir sanam jonlanib ketishini sezmay qolasiz. Bobur-she’rga gulning muattar bo’yi, rangin bo’yoqlari va betakror jozibasini mujassamlashtirgan shoir. Chunki qalamni u qachon fikr, qachon ruh va tuyg’u yoki hol va ehtiros «qo’liga» tutqazishni juda yaxshi farqlaydi». Mumtoz adabiyotda Atoyi, Sakkokiy, Gadoiy, kabi shoirlar ham ijodlarida gul obraziga tez-tez murojaat qilganlar.

Shu o’rinda Atoyining g’azalidan go’zal tasvirli baytiga murojaat etamiz:

Uyotqondin qizil gul ko’nglaki g’arqi araq bo’lsin,Yuzi gulshan sari gulgun qiyo bog’in beza-beza…

Alisher Navoiyda ham gul va bulbul timsoli alohida tasvir va talqin etilgan, bu haqda ustoz navoiyshunos Maqsud Shayxzoda quyidagi baytni keltirib, shunday deydi:

«Istamish bulbul vafo guldin, magarkim joladin
Bag’ri qotmish g’unchaning, baskim erur xandon anga.

Bu bir baytning o’zida shoir hayotning g’amli bir manzarasini chizib beradi. Guldan vafo kutgan bulbul bechora bilmaydiki, g’unchaning tabassum qilishi soxtadir, chunki u shudring donalaridan qotib qolib, doimo xandon ko’rinadi».

Navoiy lirikasida gul timsolining ko’plab ramziy ma’no va obrazlari bayon etilgan. Bu haqida yozar ekan adabiyotshunos A. Valixonov Navoiydagi gul obrazini sakkiz qismga ajratadi va ularni alohida-alohida sarlavhalaydi .

Alisher Navoiydan yana bir bayt:

Zihi harlahni bulbul savtining zotingg’a isboti,
Jahon bog’ida har gul yafrog’i husnungg’a mir’oti…

Bu bayt haqida filologiya fanlari nomzodi Karomat Mullaxo’jaeva shunday fikr bildirgan: “Juftlikda qo’llangan gul va bulbul timsollari, ko’pincha, faqat shu turkum g’azallargagina xos ma’no-mazmun kasb etgan. Gul Olloh go’zalligini namoyish etish uchun bir ko’zgu bo’lsa, bulbul ana shu go’zallik shaydosi”.

Mavlono Lutfiy ijodida esa gul va bulbul timsoli betakror jilolanadi:

Yuzung sifoti Lutfi so’zin nozuk ayladi,
Gul sadqasi durur, neki bulbul navo qilur…

Boburning yana bir salafi Umar Xayyom ham gul, bulbul timsolidan juda o’rinli foydalangan, bunga bir misol:

Gul kulib boqardi, may jomda yoqut,
Bir mast bulbul ko’rib, etolmay sukut,
Yurak tili bilan shivirlab aytdi:
Umr o’tib boradi, har fursatni tut.

Gul tilga olinganda, albatta, bulbul ham yod etiladi. Buni qarangki, ular o’zaro bir-biriga ohangdosh, nazmda qofiyadosh ham.

Sen gulsenu men haqir bulbuldurmen,
Sen shu’lasen, ul shu’lag’a men quldurmen.
Nisbat yo’qdur, deb ijtinob aylamakim,
Shahmen elga, vale senga quldurmen!

Ustoz Abduqodir Hayitmetov Boburning ushbu mashhur ruboiysi haqida shunday deydi: «Lirik qaxramon nomidan Bobur o’zini mahbubasi qoshida kamsitib, uni gul, o’zini bechora bulbul, uni shu’la, o’zini kul deb ataydi». Bobur ana shu «haqir bulbul»likni shohlikdan ham yuqori qo’yadi. Chunki gul-uning ma’budasi. Binobarin gul va bulbul Boburning eng sevgan va qayta- qayta murojaat qilgan timsollaridan edi. Bobur yorni to’g’ridan-to’g’ri “gul” deb ataydi va unga “gul” deb murojaat qiladi. Binobarin, Bobur yorni gulga nisbat beradi va deydi:

To sabo zulfini ul gulning parishon ayladi,Jon bila aqlu ko’ngulni yelga berdim sovurub.

Baytda “sabo” va “el” sinonimlarini o’z o’rnida qo’llaganini ta’kidlash lozim. Pora-pora bo’lgan ko’ngilni shoir gul g’unchasiga o’xshatadi: “Chok ko’nglum hay’ati gul g’unchasi andomida” (ya’ni
ko’ngilning ko’rinishi gul g’unchasi shaklida )

Jomiy ham oshiqning hijronda qon yutgan qalbini gulning qatma-qat g’unchasiga o’xshatish bilan lirik qahramonning axvolini namoyish qiladi, keyingi misrada esa oshiq bunday axvoldan loladek qonli yoshlar to’kadi:

Seningsiz g’unchadek dil g’arqi xundir,
Ko’zum yoshini ko’rgil, lolagundir…

Boburning boshqa bir g’azalida o’qiymiz:

Bobur, ul gul ko’yida bulbul kibi topting maqom,
Bir “Navoe Rost” qil mundoq maqoming borida.

Ya’ni: Bobur, gulning ko’yida bulbul maqomiga erishding, shunday darajang borida bir «Rost» navosini ayt. “Navoyi Rost” – xalq maqomlaridagi kuyning bir sho»basi. Ko’rinib turibdiki, shoir Bulbul maqomini ulug’layapti va unga havas qilyapti.

Yuzungdin ayru men xor, ey azizim,
Kishi guldin ayirmas xorlarni.

Shoir bu o’rinda yorga “azizim” deya murojaat qilib, o’zini “xor” deyapti. Ayriliqda tahqirlanganini, guldan tikonni ajratib bo’lmasligini ta’kidlash bilan “xor” so’zining ikki xil ma’nosi borligini, shoir uni o’sha ikki xil ma’noda qo’llaganini unutmaslik lozim. Birinchi misrada “Sendin ayrilib xor bo’ldim” desa. Ikkinchi misrada esa guldan tikonni ayirmaslik lozimligini aytadi.

Yor yuzini gulga qiyoslash, yorni “yuzi gul” deya ta’riflash Bobur uchun doimiy ifodadir:

Gahi guldek yuzini ul shakar so’zlukni islasam,Gahi shakkar kibi ul yuzi gulning la’lidin totsam.

Bobur ijodida bus-butun gulga bag’ishlangan she’rlar ham talaygina. “G’unchadek ko’nglum mening gulzor mayli qilmag’ay”, “Xazon yaprog’i yanglig’ gul yuzung hajrida sarg’ardim”, “Gul jamolin
yopqon ul gulning iki rayhonidur” misralari bilan boshlanuvchi g’azallari ana shunday g’azallardandur. Shoir lirik qahramonining kechirayotgan hayajonlari, qayg’u va shodliklari real hayot lavhalarining uning qalbidagi aniq in’ikosidir. Shoir ana shu lavhalarni go’zal, ravon, oddiy, ammo chuqur ifodalar yordami bilan tasvirlaydi:

Xazon yaprog’i yanglig’ gul yuzung hajrida sarg’ardim,
Ko’rub rahm aylagil, ey lola ruh, bu chehrai zardim.

Sen, ey gul, qo’ymading sarkashligingni sarvdek hargiz,
Ayog’ingg’a tushub bargi xazondek muncha yolbordim.

G’aroyib manzara tasviri berilgan ushbu satrlarda ham shoir yorga qarata,“ey gul” deb murojaat qilganining shoxidi bo’lamiz.

Latofat gulshanida gul kibi sen sabzu xurram qol,
Men archi dahr bog’idin xazon yaprog’idek bordim.

Men bu dunyodan xazon bo’lgan yaproq kabi ketar bo’lsam ham, sen go’zallik gulshanida gul kabi yashnab qol. Baytda gul xazon yaprog’iga qarama-qarshi qo’yilgan. Natijada, tazod san’ati ro’yobga chiqyapti. Ustoz Aziz Qayumov mana shu g’azal xususida shunday yozadi: «Boburning lirik she’rlarida ifodalangan sevgi tuyg’ulari chuqur samimiyat bilan sug’orilgan.

Gul jamolin yopqon ul gulning iki rayhonidur,
G’uncha sirrin ochqon ul ikki labi xandonidur.

Bu baytda suratiy tashbeh – istioraviy tashbeh mavjud. “Gul” so’zlari ikki xil ma’noda qo’llangan: birinchisida bevosita yor nazarda tutilgan bo’lsa, ikkinchisida – “gul jamolin” birikmasida “gul” sifatlash bo’lib kelgan. “Iki rayhonidur” deb shoir yor chehrasining ikki chetidagi gajaklarini ko’zda tutgan. Bobur o’z she’rlarida ba’zan xuddi musavvir kabi manzara chizadi:

O’qi zaxmini ko’rib har yon tanimda, el degay
Kim, bu ko’hi dardning ul lolai Nu’monidur.

Tasavvur eting: oshiq tanasida ma’shuqa o’qlaridan jarohatlar bisyor, xaloyiq bu holni ko’rib: “Bular – dard tog’ining qip-qizil lolalari-ku”, — deydi.

«Gul», «bulbul» timsoli Boburning o’z ichki dunyosi va iztirobli ruhiy holatlarini haqqoniy va ravshan yoritishiga ilhomlantirgan va vosita bo’lgan.

G’unchadek ko’nglum mening gulzor mayli qilmag’ay,
G’am bila butgan ko’ngul gulgasht ila ochilmag’ay.

Baytdagi «g’unchadek», sifatlashi «gulzor mayli»ga rag’batsizlik shoirning ko’ngil holini sharxlaydi. Chunki uni g’am-g’ussa egallab olgan (ya’ni g’am bilan ko’ngil yo’g’rilgan). Shuning uchun ham u hech mahal «gul gasht ila» ochilib- sochilmaydi. Buni kimgadir anglatish va izhor aylash kerakmi? Rango-rang gul yetishtiruvchi bog’bon xayolga keladi. U har ko’ngilni gul va gulzor oshufta aylaydi, deb o’ylaydi. Ammo «tah-batah» «qonluq ko’ngul»ning ahvoli o’zgachadir:

Ranga-ranga gullaringni, bog’bon, raz etmakim,
Tah-batah qonlik ko’ngul gul orzusin qilmag’ay…

Bog’bon, rang-barang gullaringni ko’p maqtama: laxta-laxta qonli ko’ngilga gul havasi sig’armidi?

Yo’qtur ulkim gul yuzungdin ayru boqsam gul sari,
G’uncha yanglig’ ko’ngluma yuz xori g’am sanchilmag’ay.

Lirik qahramon gulzordagi guldan yuz burib, o’zining hayot gulini sharaflaydi: «Gul yuzingdan ko’z olib, gulga nazar solmasman, shunda g’unchadek ko’nglimga yuzlab g’am tikonlari sanchilmaydi»,-deydi u.

Navbatdagi baytda o’qiymiz:

Orazu qaddingni ta’rif etsalar yuz yil, hanuz,
Ey yuzi gul sarvqad, yuzdin biri aytilmag’ay.

Ey yuzi gul, sarvqad! Jamolingni, qaddu qomatingni yuz yildan buyon ta’rif etsalar ham, yuzdan birini-da hali ayta olganlari yo’q. Shuning uchun mana shu guldan ajralmaslik zarur:

Sendin ayrildim esa bo’ldi nasibim xori g’am,
Sendin, ey gul, emdi Bobur bir zamon ayrilmag’ay.

Sendan ayrilganimda, nasibam g’am tikoni bo’ldi, ey gul, Bobur endi sendan bir zum ayrilmaydi. Boshqa bir g’azalida shoir:

Sen gul kibi to g’amzadasen husnung’a mag’rur,
Bulbul kibi men g’amzada husnunga hayron.

“G’amzadasen” so’zi bilan “g’amzadamen” so’zi talaffuzda ham deyarli bir xil, faqat bir tovush bilan farqlanadi. Biroq birinchi “g’amzadasen” noz-firoq qilyapsan ma’nosini anglatsa, ikkinchi “g’amzadamen” so’zi esa g’amnokman ma’nosini bildiryapti. Bobur gul va bulbul timsolini qaerda qo’llamasin, ma’shuqani hayot bo’stonining tengsiz guli, oshiq taqdirini hal qiluvchi go’zallik ma’budasi sifatida ta’riflaydi. Va unga qulligini takror-takror qayd etib o’tadi. Shak- shubha yo’qki, quyidagi singari satrlar Bobur she’riyatining o’ziga xosligi, hayotiyligi, vaqt va zamonga bo’ysunmasligini namoyish qiladi:

Yuzung bila lablaring erur gulu muldek,
Balkim, yuzung olida erur gul quldek.

Bobur kibi ishqdin dam urmaydur edim, Ey gul, meni ishqing ayladi bulbuldek.(78) Ushbu ruboiydagi “Balki yuzung olida erur gul quldek” qiyosiga e’tiboringizni tortamiz. Gulni quldek chog’lash! Orginal qiyosiy tashbeh. An’anaviy Gul bilan Bulbul timsollari Bobur ijodida ana shu tarzda talqin etilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar

[1] Razzoqov H. Gulyor. Toshkent. G’.G’ulom nashriyoti. ?1977y.
[2] Alpomish?2. Toshkent. “O’zbekiston”, 1993. 40?bet.
[3] O’sha manba, 162?bet.
[4] Orzigul. Toshkent. G’.G’ulom nashriyoti. 1975. 370?bet.
[5] Haqqulov I. Kim nimaga tayanadi? –Toshkent, 2006. 52-bet.
[6] Atoyi. Tanlangan asarlar. – Toshkent: Badiiy adabiyot, 1960. – B.153.
[7] Shayhzoda M. Ustod san’atxonasida. // Sharq yulduzi. Toshkent, 1966, №5. 199-bet.
[8] Qarang: Valixonov A. G’azal nafosati. – Toshkent:Adabiyot va san’at, 1985. – 98-167-betlar.
[9] Mullaxo’jaeva K. Alisher Navoiy g’azaliyotida tasavvufiy timsol va badiiy san’atlar uyg’unligi.AKD.Toshkent, 2005.10-bet.
[10] Hayitmetov A. Bobur ruboiylarining g’oyaviy badiiy kontsepsiyasi. // O’zbek tili va adabiyoti. -Toshkent, 1983. №6, 21-bet.
[11] Jomiy. Maqsudi dil… — Toshkent: Adabiyot va san’at, 1989. — B. 152.
[12] Qayumov.A. Bobir lirikasining asosiy xususiyatlari. // O’zbek tili va adabiyoti masalalari. -Toshkent, 1958, №2. 17-bet.