23 декабрь — Устоз Асқад Мухтор туғилган куннинг 100 йиллиги
Асқад Мухтор – ХХ аср ўзбек-турк дунёсининг бутун фожиалари ила, бутун парвозлари-ла мужассам қилган буюк адибдир…
Вафо ФАЙЗУЛЛОҲ
ЧАҚМОҚ ЁРУҒИДА ЁЗАМАН…
Эссе
Асқад Мухтор – ХХ аср ўзбек-турк дунёсининг бутун фожиалари ила, бутун парвозлари-ла мужассам қилган буюк адибдир.
Рауф Парфи
Соғинч ўртаганда гўзал, мардона, ҳақ туйғунинг қадри билинади. Хумори тутади… Бундан икки ярим йиллар олдин ёруғ туйғулар мўъжизакори Асқад домланинг ора-чорада кўклам насимидай кўнгилга оҳорли умид олиб кирадиган шеърлари кўринавермагач, бунинг соғинчи нафис мажлисларда қайта-қайта мавжлана бошлади. Бу тўлқин тўғонини бузганда бир сафар уйларига телефон қилдим.
– Дут, дуут, дут, дуут, – бир қисқа , бир узун овоз симда узоқ эшитилиб турса-да, гўшакни ҳеч ким кўтармади. (Лекин табиат садоси олдида унинг сир-саноатига ғарқ бир кўнгил оламни жуда муштоқ, интизорлик билан тинглаб ўтиргандек эди. Бу тилсимлар қамалида, хаёллар занжиридаги зотнинг сўзини эшитишни ким истамайди.) Кейин дала ҳовлилари телефон рақамини тердим. Гўшакни домланинг рафиқалари кўтарди. Домланинг аҳволларини, янги шеърларини сўрадим. У томондан кескин жавоб бўлди:
–Ҳозир хасталар…
Хаста одамни безовта қилиб бўлмайди. (Аммо бу дил хаста бўлиши мумкинми? Дард ойдинлигида унинг кўнгил кўзига нималар жилваланаётган экан? Эҳтимол, бу Хаёлни бутун бир давр қийшанглаган шайтонлар базми ўртаётгандир. Балки юракка очилган дарчадан малакларнинг яшил руҳзоридаги шаффоф йиғилари кираётгандир…)
Тўққиз-ўн ой ўтиб “Тафаккур”да домланинг “Уйқу қочганда…” – “Тундаликлар”и чиқиб қолди. Номининг ўзидаёқ адабий оламни янгилаган бу руҳиёна фикрлар ўша зукко Дарахтнинг ҳар ёққа сочилган тилла япроқларидай ҳазин, гўзал, умидли… Хазина излаган кўнгил унга дуч келганидан қувонмаслиги, ҳовлиқмаслиги мумкин эмас. Шодлигимнинг бошқа томони яна хаёлда у киши билан гурунглашиш имкони туғилди, деб ўйлаш эди. “Тузалган бўлсалар, ҳеч бўлмаса, суҳбатларини оламан”. Олдин телефонда боғланиб, кейин хонадонларига бормоққа қасд қилдим.
– Дут, дуут, дут, дуут, – бу бир хил совуқ симларнинг садолари неча бора қайтарилганини билмадиму ниҳоят кун охирлаб қолганда гўшакни домланинг ўғиллари олди. Одатдагидек, домланинг соғлиқларини сўрадим.
– Хасталар. – Суҳбат шу билан узилди. Энди телефондан безовта ва раддияли қисқа овоз пайдар-пай келарди: – Дут, дут, дут…
(Буям бир сирли шеърдай эди…)
Ҳозирча гурунглари насиб қилмаган бу инсоннинг бизга замондошлиги ҳаяжонга солар, ой кетидан ойлар ўтса-да, домла билан мулоқот ҳеч хаёлимдан кетмади. Бирдан яна бу мумкиндай, кунлар тўсиндан салқинлаб қолган ёмғирли мезон бошида хаёлим чарақлаб кетди. Аммо бу сафар орадан икки-уч кун ўтиб кетиб, рақамлар қайта-қайта терилганига қарамай, гўшакни ҳеч ким кўтарай демади.
– Дут, дуут, дут, дууут…
Лекин бу овозлар сўнгсиз давом этаётган бўлса-да, домла билан суҳбатлашишга умид янаям кучайди. Унинг алангаси бадтар кўкка ўрлади. Кейин… шу икки-уч йил орасида диллашиш ва сабоқ дояси бўлган “Йилларим”ни қайтадан кўнгил очди. Бунга ҳамиша имконият борлиги руҳга қувонч гулдастасини тутди.
* * *
ХХ аср ўзбек шеърияти яхши шеърларга сероб. Асқад Мухтор бу шеъриятга ўзининг катта ҳиссасини қўшган истеъдодли адибдир. Рост, аср йўргагида қуввайи ҳофизаси забардаст шоирлар мўл эди. Лекин мудҳиш ўттиз еттинчи йилдан кейин олтмишинчи йилларгача бу нафис дала тап-тақир бўлиб қолди. Шу орда бу бўтана дарёда, дили саёз дарёда битта Кўприк собит бўлди. Бу кўприк Фитрату Чўлпонларнинг гўзал оҳанглари, ҳур фикрларини, Рауф Парфи, Абдулла Орипов, Эркин Воҳидов авлодининг ўтли ҳаяжонлари, фикрчан руҳият кўтаришларига туташтирди.
Асқад Мухторнинг сара шеърлари – фикр шеъриятимизнинг гўзал намуналаридир. Бу шеърият 70-йилларда адабиётимизда туғ кўтарган бутун бир авлодни турткилаб уйғотди ва уларнинг илдизига сингди. Балки шу жиҳатдан ҳам энди бу дарахтларни силкитсангиз фикр ёғилади… Шубҳасиз, бу фикрлар янги, салмоқли, таъсирчан, ҳаяжонга бурканган, жазавали. Ажойиби – улар Асқад Мухторникига ўхшамайди. Ғаройиби – улар ўз мўъжизаларини Асқад Мухторникига солиштириб, гуми-бўйларини ўлчаганлар, ўсганлар – чуқурлашганлар. Асқад Мухтор шеърияти эса ҳамон улар билан бас бойлашади. Кўнгил мулки пойгасининг совриндори бўлиб юради…
Бу ҳассосликнинг тилсими қаерда? У қандай қилиб Чўлпон билан Рауф Парфини боғлай олди? У нима учун шахссизлик гирдобида ҳам шахс бўлиб қола билди? Буни тасвирлаш мумкин бўлмаса-да, хаёл ақл селида қолган гўзал ва абгор кўчаларга кириб чиқади. Қирқ йиллаб тош ёққан бу руҳият кўчаларида қандайдир умид ва ишонч топишнинг ўзи мўъжиза.
Асқад Мухторнинг фикр шеърияти – ўткир ақл шеърияти, нозик фаҳмлар оҳангзори, ўзига хос маърифат манзили. Балки шу боис ҳам ўртадаги қанчадан-қанча маънисиз, мадҳиябоз, жимжимали шиғирлар ўз гирдобида ўзлари чўкиб кетганлари ҳолда табиий оҳанг, инсоний сўз, рост ҳислар кемаси бўлган Асқад Мухтор шеърлари кўмагида уфқ сари сузиб боришга қайта-қайта эҳтиёж сезамиз. Бу шеърият гирдобида чўкиб кетилганда ҳам ҳурлар ва дурлар оғушида ниманингдир маънисига етиш арзирлидир… Ахир чин шеърнинг қонидан татиб кўриш қанчали саодатли.
Бунинг устига шеър ёзиб, тилга тушишнинг ўзи оддий ҳодиса эмас. Аммо буни астойдил кўзлаган омма тилмочи мақсадига эришиши, олқиш гулларига кўмилиб кетиши мумкин. Лекин ундан-да ноёб, ҳамиша, вақтида қадрланавермайдиган, бирдан тушуниш амри маҳол, аҳли хосларнинг чўққидаги нигоҳи учун ёғду бўладиган яна бир шеърият бор. Ўрислар лўнда алфозда уни “интелектуал”, деб таъриф беришади. Оммавий “ура-ура, ҳай-ҳай”чилик замонида бу шеърият бизда ҳам ниҳоятда дармонсизланиб шўри қуриши борган сари авжлади. Лекин шу даврда ҳам Асқад Мухтор интелектуал шеъриятнинг толиби илми, маҳлиёси ва дардисари бўлиб қолмай, ўрталикда устози сонийси ҳам бўлди. Шу боис ҳам диди ниҳоятда баланд, таъби нозик ўзбек шеърияти ўсди, турли йўсинда шаклланди. Асқад Мухтор сўз майдонида бўй кўрсатганда эса бу санъаткорлик, зукко ва гўзал кўнгиллиликнинг мўъжиза кўрсатиши ўрни бўшаб, хазон қоплаб, умидсизланиб ётарди. Бу йўл унинг зеҳни билан умидланди, овози билан безалди, ўрганишлари билан тузалди.Унинг кўп яхши шеърлари жаҳон шеърияти тажрибаларидан хабардор, уларнинг энг авангард шаклларига хайрихоҳ, лекин ўзбекона ҳис-фикрдан туғилган минатюралардир.
* * *
Мана, бир фоженинг беш мангу лаҳзаси…
Кўчаларда илон изи навбат,
нонга, керосинга, ўтинга…
Бу-ку урушни кўрган кўрмаганнинг ҳаммасига бирдай маълум тасвир. Аммо шоир бизга фожийларнинг фожийини топиб беради. Бунда машҳур Лутфихон ая тирикчиликни ўтказиш учун эмас, бола олиш учун, мусибатзада сағирларнинг бошини силаш учун навбатда… Бу шеърда шундай нур балқийдики, у фожианинг устуни ўзбекона меҳр тимсолининг бўғзидан олингандай юракка қувонч улашади. Бу сарғаймас тасвир йиллар ўтган сари очилади, маъно теранлигининг бўйлари хушбўйлашади. Унга умиднинг этагига ёпишгандай ёпишасиз.
Асқад Мухтор фикр суратини чизар экан, воқеа-ҳодисалар баҳонасида ҳаётда кўзга ташланмайдиган, кўнгилда эса севинчу ғуссадай, шафақ яллиғида товланиб турадиган мўъжизалар, ҳаёт маъносини кашф қилади. Уларни бошқа бир шоир “гуллаши” душвор. Унинг “Янгам” деган машҳур шеъри бор. Бундай олса, унинг устухони икки жумла мана бу гапда ўз аксини топгандай: “Янгага биров фарзанддан гап очса, менинг болаларим нобуд бўлган, дейди урушда”. Бироқ фикрга оддий гапдай қарай олмаслигимизнинг боиси – унда истеъдодгина топа оладиган фожиа қирраси мужассам. “Янгам”дан юзлаб аёлларнинг романларга сиғмайдиган уқубатлари бош кўтариб туради.
Умуман, энг навқирон даври уруш палласига тўғри келганиданми, шоирда, бу мавзуда хотирали, тиниқ тасвирлар анчагина. Улар бир-бирини такрорламаслиги бахтига, руҳият тилсимларини таҳлилий шарҳлаши билан янада жозибали. “Туш” шеъри хотирага келади. Аёлларнинг тушида ҳам жангоҳдаги эрлари. Улар ҳар куни тушларини отинга сўйлаб, ундан таъбирини сўрайдилар. Бирови қалдирғоч айвонига қўнганини гапирса, бири тушида илон кўрганидан ҳўнграб йиғлайди… Таъбирчи отин эса буларнинг барини яхшиликка йўйиб, хотинларни умидлантиришга уринади. Аммо, шеърхон учун муҳими қалдирғоч жангчининг ватанига эсон-омон қайтиши, илоннинг йўл, ойнанинг дийдор, деб таъбир қилиниши, миллатнинг руҳи ҳақидаги рамзлар экани, тимсоллар тилида оламни англашга уриниш тасвири билан диққатни жалб этади. Бу аёллар ичида бир қизнинг келиб-кетиб, ўз тушини айтишдан чўчиши эса, янада сирли ва руҳиёна:
У қиз ҳам энди йўқ, унинг ўрнида
Бир аёл юради суқумсизгина.
Узоқларда ўлган жангчи йигитнинг
Тушларида қолди қизгина.
Ҳар тугул дангал бу фожейнависликнинг қуюқ ранги, сел қилувчи оҳанги адоғида умид гули очилиб туради. Унинг “Излар” номли ўн олтилигида жисми-жони ярадор жангчининг ватанига қайтгандаги илк кунлари оғир таассуротлари одатийдай чизиб келинади-ю, сийратнинг умидли ҳолати сўнг паллада ошкор қилинади. Бунинг қувончидан бўғзингизга ёруғ йиғи келади.
Борсак – қўшни боққа кириб кетганди
Ёғоч оёғининг излари…
Шеъриятнинг қудрати ҳам шу-да. У бизга чексиз мусибатлар чангалзорида ҳам умид бахш этади, кўнглимиздаги ҳаётсеварликни, баҳорий ишқнинг ватанини топиб беради:
Ошиқлар ниҳолдай тебраниб сўрар
Сўлаётган баҳордан:
Ҳайҳот
Кетарсан сендан сўнг нима бўлади?
– Ҳаёт. Ҳаёт. Ҳаёт.
Бундай гўзал ва эзгу сатрларни ўқиганингиз сари уқигингиз, руҳингизга жойлаб, кўкларга кетгингиз келади. Ахир, улар чақмоқ ёруғида ёзилган. Ахир, уларнинг абадияти шунда. Шунда бизга биродарлиги. Худо хоҳласа, ҳали Сиз билан жуда кўп гурунглашамиз, дардлашамиз – Асқад домла!
***
Адиб эса ярим йил ўтмасдан, 1997 баҳорида бу ёруғ оламни ташлаб кетди. Асқад домла билан ҳаётда учрашиб, гурунгларини олиш орзуси мен учун Қиёмат қадар армонга айланди.
Энди ўйлайман: биз ёшлар Асқад Мухторни шахсан билмай-танимай нега унга интилганмиз? Улуғ асарларининг мутолласи ёрқин таассуроти боис, албатта. Бироқ шунинг ўзи учунгина эмас. Давраларда Асқад Мухторнинг бутун ва етук шахси, маърифати-маданияти, зиёлилиги, миллатни озод кўриш йўлидаги ўзига хос оқилона кураши ҳақида гап-сўзлар ҳар замон қулоғимизга чалиниб, юракларни тўлқинлантириб, умидлантирар эди. Орадан қанчадир ўтди, билмадим, қўлимга: “Асқад Мухтор замондошлари хотирасида” (“Маънавият” нашриёти, 2003) китоби тушди. Ва айни шу китоб боис ҳам Асқад домла шахсиятига оид талай савол ва қизиқишларимга бир қадар аниқ жавоб топдим. Жонкуярлиги, мардлиги, фидойилиги, довруғи юрагимни қувончга тўлдирган бўлса, оғир хасталикка чалиниб, жуда азобланиб бу дунёдан кетгани бағримни ўртади. Бугунги зиёлиларимизнинг пешқадами, ўшанда талаба бўлган Иброҳим Ғафуров ўтган асрнинг 50- йилларини хотирлаб, ёзади: “Ҳеч ким ёшларга Асқад Мухторчалик дўст эмас деб тушунардик”. Ҳали ҳаваскор ижодкор Асқад Мухторнинг “Опа-сингиллар” романи ҳақидаги таассуротларини бир кичик тақриз қилганида, адиб ёш дўстини олдига чиқариб, роман китоб ҳолида нашр этилаётганини айтиб, сўнгсўз ёзиб беришни илтимос қилади.
Ҳолбуки, довруғи собиқ Иттифоқнинг чеккаларигача етиб борган адибга истаган танқидчи бу сўзни бажонидил ёзиб бериши мумкин эди. Йўқ, адиб романини тарғиб-ташвиқ қилишдан олдин, ундан ҳам юксакроқ мақсадни кўзлайди– ёш умидли ижодкорни рағбатлантириб, парвозга чоғлайди.
Асқад Мухтор билан ёнма-ён ишлаш толеъида ёзилган, университетни битирибоқ, “Гулистон” журналида иш бошлаган, севимли шоиримиз Абудулла Шер эътироф этади. “Асқад ака ҳеч кимга ҳеч қачон илтимос қилмасди. Бир сафар эса шу анъанани “бузган”эди…” Гап шундаки, у радиокомитет бошлиғи Убай Бурхоновга шахсан илтимос қилиб, унинг қўл остида ишлаётган Тоҳир Малик ва Эркин Аъзамни ўз журналига ўтишга рухсат беришни сўрайди. Бу ҳам ёш истеъдодларга ижод қилиш имкониятини кенгайтириш, ижодий муҳитнинг марказида бўлишга имкон яратиш эди. Мен ҳеч бир вақтли нашрда “Гулистон” журналидагидек меҳнат тартиби – иш соати 11 да бошланиб, 17 (5) да ниҳоясига етиши деб белгиланганини эшитмаганман. Бу журнал ходимларини ишга ўралашиб қолишдан асраш, ижод қилиш ва эркин бўлиш учун амалий меҳрибонлик, ижодкор психологиясини тушуниб, шунга кўра иш тартибини жорий қилиш эди. Шу фавқулодда адолатли тартиб ва демократия боис ҳам “Гулистон” журнали ўтган асрнинг 70 йилларида юртимиздаги адабий нашрларнинг карвонбошиси бўлди.
Асқад Мухтор қўлидан келганча, журъатли ва истеъдодли ёшларни Қизил империя тажоввузида жувонмарг бўлиб кетмаслигига уринарди. Шоир Абдулла Шер жасур тенгдоши Асқар Қосим қисматидан сўзлайди. 60- йилларнинг охиридаги Ёзувчилар уюшмасидаги 500 – 600 киши йиғилган мушоиралардан бирида Асқар Қосим Империя зулмига қарши шеърларидан бирини ўқийди:
…….Кўрмас эдим бунчалар хўрлик,
Агарда мен ўрис бўлиб туғилганимда.
Бу шеърни эшитган тумонот мухлислар ўрнидан туриб, шоирни олқишлайди.
“Эртасига эса Ёзувчилар уюшмасига тегишли идораларнинг ходимлари келишади ва Асқар Қосимовни топиб беришларини сўраб, у билан “суҳбат” қилишмоқчи эканликларини айтишади. Уюшманинг ижодий ишлар ва, айни пайтда ёшлар бўйича котиби Асқад Мухтор “меҳмон”лар билан бамайлихотир, бафуржа гаплашиб, Ёзувчилар уюшмаси айнан ана шундай ёшларни тарбиялаш, уларни тўғри йўлга солиш учун мавжуд эканлигини тушунтиради. Хуллас, Асқад ака Асқарни аждаҳо оғзидан олиб қолади”. (Талабалигимиз кечган 80- йилларда ҳам ўн йиллар олдин собиқ тузум тазйиқи билан хўрланиб, қурбон бўлиб кетган Асқар Қосимнинг мардона шеърлари оғиздан-оғизга кўчиб юрарди. Худди ўзининг тақдирини башорат қилгандек, яна бир истебдод қурбон улуғ шоир Усмон Носирга бағишланган шеърида шундай сатрлар бор эди, у ҳамон хотирамда турибди:
Тирик туриб сени тўрда кўрмадим,
Ўлик кўриб сени гўрда кўрмадим!..)
Истеъдодли ёшлар, айниқса, юрт-халқ озодлигини орзу қилиб, Чўлпону Фитратлар йўлини бошқача-бир тарзда тутган ёш ижодкорларга ҳужум бир кун ҳам тўхтамас, жаллодлар ва тажавузкорларнинг шотирлари-да қиёфаларини минг турда алмаштириб, ўзбекнинг мунгини кўрсатмаслик, ҳар бир нидони қийратиш пайида бўлади. Ўзбекистон Ёзувчиларининг 1984 йилги қурултойида энди истеъдодли шоир Рауф Парфи маҳдудликда, даврнинг “улуғ”ишларига бефарқликда уриб чиқилади. Асқар Мухтор эса айни шу ғараз, нохолис танқидларга раддия ўлароқ Рауф Парфининг “Сабр дарахти” (1986) китобига сўз боши ёзган. Мақоланинг номиёқ совет мафкураси ҳайбаракаллочиларига ҳақли жавоб эди: “Шеър – шоирнинг ижтимоий виждони”. Мақола ниҳоясида Асқад домла умидли шогирдини гўзал бир дуо қилиб, ишонч билан дейди: Кичик жилғалар дарёга олиб чиқади.
Ажабки, Асқад домла истеъдодлар ҳимоясига оқилона сўзи, нуфузи билан имкон қадар ҳаракат қилар экан, бу билан ўзига ҳурмат-эҳтиром хирмонини йиғиб юрмаган. Гуруҳбозликдан ҳам узоқ бўлган. Буни Яратганнинг розилиги, ҳақиқатнинг тантанаси учун, руҳиятларнинг ҳур бўлишини астойдил истаганидан қилган. Ўзига нисбатан мақтов ва алёрларга эса совуқ, жуда бўлмаганда, беъэтибор, эшитмагандай қараган. Беихтиёр хотирамга Қуръони каримдаги огоҳлантирув келади: “Аллоҳ мақтанчоқларни севмас”. Шоир Рауф Парфининг бир суҳбатида ўз оғзидан шу луқмани эшитганман: Устоз (Асқад Мухтор)га бир марта шеър бағишлаб, тавба қилганман. Хотира китобда таниқли шоир ва адиб Машраб Бобоев ҳам устози А. Мухторга бағишланган шеърини келтирар экан, “Устозга ёқмаган бўлса керакки, ҳеч нима демаган эди” деб ёзади. Шеър ажойиб, унда маддоҳлик йўқ, фазилатлар гўзал бир тарзда дарж этилади. Асқад Мухтор ўзича ниҳоятда талабчан бўлганидан ҳам индамаган, Машраб акани хижолатга солишни истамагандир. Мақтовга ҳуши йўқлигини бошқа шогирдлари ҳам кўп айтишади. Бу ҳам биринчи навбатда комил бир шахс бўлишга интилиш аломатидир.
Ўтган аср бошида миллат ойдинлари маърифат ила оммани уйғонтириш, илм билан истебдоддан қутишиш йўлида улуғ бир ҳаракатга келганини, Туркистонда жадидчилик бошида Маҳмудхўжа Беҳбудий турганини, жадидларнинг кўтариб чиққан масалалари, айтган фикрлари бугун ҳам долзарб эканлигини энди-энди амалий бир эътироф этишга ўтдик. Бу жабҳа хукумат миқёсида мавжланяпти. Зеро, бунга маънан биз муҳтожмиз, ахир. Асқад Мухтор ўз замонида буни чуқур англаган, бу жадид, маънавий ислоҳотчи боболаримизни юрагидан севган, улар ҳаёт йўлини ўрганиш таъқиқдалигига қарамай, бунга бел боғлаган олиму уламога иҳлос қилар, айтмаса ҳам ўзининг уларнинг издоши, ўқувчиси деб билган.
Шунинг учун ўз имконияти даражасидан чиқиб ҳам шонли ўтмишимизни ўрганувчиларни қўллаб-қувватлар, киши билмас уларни қизил мафкура бало-қазоларидан ҳимоя қилишга тиришар эди. Биргина мисол. Академик Матёқуб Қўшжонов шундай хотирлайди: “1981 йил август ойида Тил ва адабиёт институтини мафкура жиҳатидан текшириш учун нуфузли комиссия тузулиб, Тошкент шаҳар партия комитети жадидизмни оқловчи, миллатчилик ғояларини ташвиқ қилувчиларни излайди. Уларга Ёзувчилар уюшмаси раҳбарияти ҳам ёрдамга шошилади. “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасининг бош муҳаррири Асқад Мухтор эса шуравийларнинг ғаразли ниятини фаҳмлаб, асосий ҳужумни зарби институт директори (Ўшанда М. Қўшжонов институт раҳбари бўлган) бошига тушушини тушуниб, қалқон тутади. (Бунинг учун раҳмат эшитмаслигини билган, албатта…). Газетага В. Тюриковнинг институт директори ҳақидаги ижобий мақоласини беради. Ушбу мақолага кўзи тушган Ёзувчилар уюшмаси котибларидан бири зудлик билан Бош муҳаррирни ҳузурига чорлайди. Текшириш кетаётган пайтда бу мақолани нега бердингиз деб ўшқиради. Шунда Асқад Мухтор котибга қарата: “Кечагина “Правда” (СССР Коммунистлар партиясининг бош нашри эканига ишора қилиб)да институт директорининг катта мақоласи эълон қилинди. Сиз бу газета раҳбарини ҳам кабинетингизга чақиринг-да танбеҳ беринг! Жазосини олсин”, дейди-да, эшикни ёпиб чиқиб кетади”. Бунинг ўзи ҳам жаддидчилик ҳаракатини қўллаш, миллатни маҳдудликда тутишни истаб, ўйин билан ҳужум қилаётганларга гўзал бир “финт”, оқилона кураш, курашда биродарлик эди. Асқад Мухторни яқиндан билган ҳассос адиб Хайриддин Султон шунинг учун ҳам буюк устозини “Ўтган асрнинг сўнгги жадиди” деб атагани диққатга сазавордир.
Асқад домланинг ижоди каби шахси ҳам гўзал ибратдир.Ундан ҳар бир каламкаш ибрат олса арзийди. Кимгадир қуйидаги ҳужжатимиз, жуда майда-чуйда туюлиши мумкин. Бизнингча эса ундай эмас. Адибнинг ўғли Темур Мухторов, мен дадамни ҳеч қачон ичган ёки чекиб турган ҳолда кўрмаганман, деб ёзади. Шу маълумотнинг ўзи даҳрий, арақхўр жамиятда Асқад Мухтор Қуръон амри билан яшагандек таассурот беради. Муқаддас китобда Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади: “Ўзингизни ҳалокатга ташламанг!” Ҳадису шарифда эса, мўмин банда ўзига ҳам, ўзгага ҳам зарар етказмайди, дея ўгит берилади. Асқад Мухтор эса ичкиликбозликнинг оқибати яхши бўлмаслигини ёш истедодларга ўқдиришдан ҳам чарчамасди. Туркий халқларнинг машҳур адиби, Ўзбекистон халқ ёзувчиси Тулепберген Қаипбергенов Асқад Мухтор билан ёш ёзувчи сифатида учрушувларидан бирида бу огоҳлантирувни шундай эслайди: “Ақли бутун ижодкор қаламни шиша билан улфат тутмайди”.
Ва умуман Асқад Мухтор ўзбек адиблари, ўзбек адабиёти билан аввало туркий қардошларимиз таниш бўлишлигини, ўртада чамбарчас биродарлик, бирлик бўлишини истаб, шу йўлнинг жонкуярларидан бўлган. Ижоди эса туркийгўй ёзувчиларнинг аксарияти томонидан қадрланган. Жумладан, дунёга донғи кетган, собиқ Иттифоқнинг энг олий мукофотига тириклигида мушарраф бўлган уч қардошларимиздан бири, бошқирд шоири Мустай Карим жуда камтаринлик билан шундай дейди. “Асқад Мухтордек ижодкорлар ҳар йили туғилавермайди”. Қолаверса, Асқад Мухтор ўзбек адабиётини жаҳонга чиқишида, сара асарларимиз маромига етказилиб таржима қилинишида собиқ иттифоқ даврида олтин кўприк бўла олган. У “Тундаликлар”ида Истиқлолга етгандан кейин етти-саккиз йил ўтиб ҳам бирон-бир яхши асаримиз рус тилига таржима бўлмаганидан ҳақли куйинади. Буни собиқ Иттифоқнинг тарқаб кетишига боғламаслик керак, дея, инқилобгача ҳам анча-мунча бадиий-тарихий дурдоналаримиз бу тилга таржималар қилинганлиги тарихий далиллар билан кўрсатиб, ҳаммаси ихлос ва фидоийликка бориб тақалишини ўқтиради. Унинг бадиий таржима ҳақидаги мана бу фикрини эса олтин қоида қилса арзийди: “Таржимондан аниқлик талаб қилманг. У чизмакаш эмас, рассом!”.
Очиғи, чин адабиёт тарғиб-талқини сийраклашиб кетаётгани қаторида, қаламкашларнинг ўзи ҳам эътибор ва дабдабага ҳаддидан оша ўч бўлиб қолгандай. Бу жараён атайин муаллифлар томонидан ташкиллаштириш урфга-да кириб кетди… Бу билан улуғ, янги асарлар тарғиботи қилинмаслиги, ёш ва ўрта ва кекса адабиёт вакилларига эътибор қилиш керак эмас демоқчи эмасман. Балки холис ва мухлис эътиборни кўнгил истайди. Меъёр ва мезон бузилмаса. Фойдали танқидлар ҳам бўлса, ўзимиздан кетиб қолмасак. Бу борада ҳам Асқад Мухтордан ўрнак олсак, фақат ютамиз. Етук зиёлиларимиздан бири бўлиб етишган Тоҳир Малик эслайдилар. “Ёзувчилар уюшмасида ишлаётганимда Асқад аканинг етмиш йиллик тўйларини ўтказиш бўйича тадбир тайёрлаб, котибият ҳукмига ҳавола этдик. Котибият таваллуд тўйи ўтказиш ҳақида қарор қабул қилди. … Котибият мажлисининг эртасига эрталаб Асқад ака келдилар. Қўлларида ариза. Мазмуни: “Халқ қийналаётган пайтда менинг тўй қилишим ярашмайди…” 80 ёшга етган улуғ ёзувчи Лев Толстой ҳам бу улуғ санани юбилей қилишга қарши норозилик билдиради, тўхташиш пайида елиб-югуради, аммо тантаналарини тўхтатишга қурби етмайди… Биз икки адиб шахсида ўхшашлик излаётганимиз йўқ. А. Мухторни Толстой бобога тенглаштирмоқчи ҳам эмасмиз. Шундай ҳам Асқад Мухтор Толстой ижодини муҳиби эди, унинг шахсини, шахсий ҳаётини синчиклаб ўрганиб ҳам ибратланган. Толстойнинг бир туркистонлик билан учрашувидан илҳомлангани эса насрий ижодининг чўққи нуқталаридан бири. Аммо юқоридаги воқеада Асқад домлани дабдабалардан нари бўлиш, камтаринлик, ўзини кўз-кўзлашни истамаслик, мақтовни жини сўймаслик, миллат олдидаги масъулият шунга ундаган, холос.
***
Яна шундай азиз он етди. Асқад Мухторнинг дилбар шеърларини жуда соғиндик. Шундай кунларда ул зотнинг таваллуди юз йиллигини юрт-давлат миқёсида нишонлашга киришилди. “Шарқ”да муҳташам бир китобда “Танланган асарлар”и нашрини тайёрлаяпмиз. Китобнинг бошида ўша ўзи мўъжаз, ҳайбати улуғ, маъноси кўп қаватли шеърлар. Ўртада роман, қисса ва ҳикоялардан иборат, ўтган асрнинг 60-йилларилаёқ довруғи олис Америкага етиб бориб, йирик шарқшунос Э. Олворт “Ҳамон таъсир кучини йўқотмаган” деб эътироф этган насрий асарларининг саралари, китобнинг сўнгида эса сочилган маънавий жавоҳирлари “Уйқу қочганда…” – Тундаликлар. Шу ажиб мутолла, зиёли мактаб таъсирида бўлса керак, тунда ҳам уйғониб кетавердим. Тонгга яқин кўзим илинганда туш кўрибман. Аллақандай катта бир қоғозга шеърий мисралар. Қўлда ўчирғич билан ўчириб келиняпти. Қора қаламда ёзилган эди-да… Аммо бир ерга келганида бир шеър ҳеч ўчмади. Шарикли ручкада ёзилган яшил сиёҳдаги мисралар чиқиб келаверди. Ярим ухлоқ, ярим уйғоқ бир тарзда – туш ва ҳуш орасида: “Э, бу Асқад Мухторнинг шеъри-ку!” деб юбораман-да, бутунлай уйғониб кетаман. Турибоқ корруктурасини уйга олиб келганимга кўзим тушиб, узоқ пайт қўлга олмаганимдек, яна овоз чиқариб шеърларни ўқишга тутинаман.
“Эл-юрт” шеъри ниҳоятда дўлвор ва ўйчан ўзбекнинг бутун умрлик ҳаётининг энг муҳим дақиқалари, кунлари эл-юртсиз маъносиз ва забун, душворлиги ҳақида ёлғизликдаги мардона, теран иқрор. Бошқа бир миллат вакили том маънода бундай тўхтамга келиши мумкин эмасдай!
Асқад Мухтор ҳаётни ҳамма нарсадан устун қўйгани сабабли ҳам шоир шеърлари қайтариқсиз ва яшовчандир. Унинг таърифини ҳам ўзи қилади:
Шеър жуда ҳам гўзал… яна ҳаёт шеъримдан минг қатла ҳусндор экан (“Ухламай”). Хотирада эмас экан ёшлик, Ёшлик шу ҳаётнинг ўзида экан (“Эслаб ёшлигимни…”). Бу мисралар содда туйилгани билан диалектикасининг залворига қаранг. Маънавий умр фалсафий тарзда мавжланади.
Сўз ҳақида ҳар бир шоир ўз таърифи бўлишига интилади. Гомер каби мангуликка танла уни, Мангу ёнар топсанг агар қаловини. Асқад Мухторнинг бу шеъри оҳанги маснавий бир вазнда битилган ҳазрат Навоий достонлари каби қулоғим остида жаранглайди. Ташбеҳли талаб ҳам шу даражада катта, ҳар бир шоир, дунё нозимларининг устоди Ҳомердай бўлишга чорланяпти.
Бадиий асар руҳан қандай бўлиши борасида баҳслар тинмайди. Асқад шоир буни шундай тасаввур қилади, тасвирлайди:
Китобхон орзулар қанотида учсин,
Вужуди титрасин муқаддас дарддан.
Ҳайратдан нафаси ичига тушсин,
Билмасин қайси зум уни ўзгартган (“Бош сатрларда”).
Бироқ шоирнинг ижодкордангина эмас, инсондан ҳам талаби, шеъриятга меҳри, муносабати шунчалик кўлвор ва оташин: Сени танимаган шўрликлар аянч (“Шеърият”). Ушбу сатрни дунё шеъриятининг билимдони, янги шеъриятимизнинг улуғ вакили Рауф Парфи “Шеърият” аталмиш шеърига иқтибос қилиб олади. Зеро, бу шоҳ сатр ила инсонларнинг қисмати сўзга, шеърга муносабат ила иккига ажралади, гўзал ва мудҳиш бўлишини фикр қилган ўзича кўраверади. Қалби сўқирларга нисбатан улуғ бир йиғи, марсия шу бир мисрада ҳайқириб ётибди.
Ана шундай бетакрор шеърлари ила Асқар Мухтор шеърияти 60-, 70- ва 80-йилларда кўз очган, жумладан ҳассос шоирларимиз бўлиб қолган А. Орипов, Ш. Раҳмон, ҳатто Муҳаммад Юсуф ижодига қандай таъсир қилганини равшан кузатиш мумкин. Бу шоирларнинг ҳеч бир устозга заррача ўхшамаса-да, ундан ўрганишлари, илҳомланганлари , бир мавзуда бутунлай янгича гўзал шеърлар яратганларини сезмаслик мумкин эмас.
Асқад Мухтор табиатан юмшоқ кўнгил одам бўлганини ўзи-да айтади. Бу бошқалар кўнглини аяганларидандир. “У юрак ва онгнинг тарбиясидан дарак беради” (И. Ғафуров). Лекин шеърда унинг учун аввало ҳақиқатни мардона айтишда бўлак маслак бўлмаган:
Астойдил ёлчидим дўстлар, дўстлардан,
Йиллар дарё каби музлаганида
Шулар олиб ўтди мени музлардан,
Шулар мени кўтармади кўкка,
Хато қилганимда шулар боплади.
“Эшик қоқаётир эллигим. Тавба…” мисраси билан бошланган бир бет ҳажмидаги сарҳисоб ушбу шеърда бир инсон бутун умрида кечирадиган аччиқ ва тотли қисмат реал ҳақиқат, киноя, рамз, афсус, сир, нимкоса, таг қатлам фикрлар қуюнида ўқувчи тасаввурида жонли тиклаб бериладики, ҳаракатдаги ҳаёт давомида тафаккурга ҳам чўмиб нималарни эсламайсиз ўзингизча. Унинг аксарият шеърлари ана шундай улуғ бир максимал таассурот ясайдиган сиқиқ, қатламли, лутфи, нутқи, оҳанги, реалияси ўхшамасдир. Шакли эса ўзгариб, қалқиб, фикр ва залворига ҳамоҳанг вужудни қамраб, қалбни забт этади. Завқланиб таълим оласиз. Мен туйганимни ўнлаб қоғозлар қоралашдан тийилиб, мана бу шеърларни ҳеч бўлмаганда санамасдан-да ўтиш катта ютқизиқдай . “Қўр”, “Бирор соат”, “Портрет”, “Хом олма”, “Сендан сени яхши билар хотининг”, Эслайсанми жоним, у чоқларни…”, “Тун қўйнида”, “Турди – Мажнун”, “Умр нега ширин”, “Болаликда…”, “Ўтар-кетар”, “Икки гул”, “Инсонликнинг маъноси ўзгарди”, “Чегарадан ўтганда…”, “Заррама-зарра”, “Телба дарё экан, умр дегани…”, “Бойчечак”, “Икки эшик ораси”, “Мендан нима қолар”, “Наво”, “Аяжонимиз”, “Мўъжизалар”, “Мактаб”, “Тунда”, “Аслига тўғри” каби юзлаб шеърлари борки, уларни фақат шеър деб бўлмайди. Тасаввур, тафаккур, илм, завқ ва шавқ, фалсафий ва психологик ҳаёт мактабини сабоқлари ўқувчини эсанкиратиб қўяди. Ростдан ҳам уларни шарҳлашга руҳоний қувват етмайди. Асқад муаллимнинг ўзларидан ошириб бир нарса деёлмаймиз: “Шеърни таҳлил қила бошласалар, ғашимга тегади. Баҳорги соф ҳавонинг кимёвий таркибини ҳам текшириш мумкин. Аммо, ундан кўра, шундай кўкрак тўлатиб нафас олган яхшироқ эмасми?” Шеъриятни севганлар учун ана шу мусаффо ҳаводай Асқад Мухтор шеърлари.
Шоирнинг “Ҳамид Олимжонга” деган мумтоз шеъри бор. У Ҳамид Олимжоннинг энг яхши шеърларидан бири “Ўрик гуллаганда” турткисида ёзилгани аниқ. “Деразамнинг олдида бир туп ўрик оппоқ бўлиб гуллади”(Ҳ.О.). Жараёнларнинг давомий мароми ҳам ўйқаш. Аммо бутунлай янги, фалсафий хулосаси яна ҳам теран, шафқатсиз ва умидбахшдир. Демак, мавзу, воқеалар ўхшашлигида шоҳ асардан бутунлай фарқ қиладиган, унинг таъсиридан мутлақ чиқиб кетадиган, ёриб ўтадиган асарлар битиш даҳо адибгагина насиб қилар экан. Шу шеърдан охирги бир парчани келтиришдан олдин адиб ижодий лабаротариясидан ҳам нишона бера оладиган, яхлит ҳикматлар қаторида, Худо умр берса, келгусидаги асарларнинг режалари бўлиб-да қолган, бошқа ижодкорларимиз учун тарихий шахслар ҳаётини ёзишга ундалган, туртки берган “Тундаликлар”дан яримтагина иқтибос келтиришдан ўзимизни тўхтата олмадик. Зеро, шу икки оғиз гап ҳам ижод моҳиятидан, чинакам сўз санъаткорининг ҳиссий-ақлий қудратидан муждалар беради: “Ёшлик қайтиб келмайди. Лекин гўё ёшлик қайтиб келганидек мўъжизавий бир ҳиссиётни кўп бор бошимдан кечирганман. Бундай ҳиссиёт кўнгилда ва хаёлда янги роман ёки қисса тўғила бошлаган чоғларда вужудимни қамраб олади”. Бу илҳом онлари! Айни шеърга ҳам дахлдор.
Бари ўтар экан, биз ҳам ўтармиз,
Ҳеч ким осмонга устун бўлмайди.
Ўшанда ҳам
Ғуссаларни енгиб
Ўрик оппоқ бўлиб гуллайди!
Ишхонамнинг деразасидан ташқарига қарайман. Лайлак қор ёғяпти. Осмондан ҳали ерга тушиб улгурмаган қор парчалари кўзимга негадир ўрикнинг учиб тушаётган оппоқ гулларига жуда ҳам ўхшарди…
1996 октябрь – 2019,декабрь
23 dekabr — Ustoz adib Asqad Muxtor tug’ilgan kunning 100 yilligi
Аsqad Muxtor – XX asr oʼzbek-turk dunyosining butun fojialari ila, butun parvozlari-la mujassam qilgan buyuk adibdir…
Vafo FАYZULLOH
CHАQMOQ YORUGʼIDА YOZАMАN…
Esse
Аsqad Muxtor – XX asr oʼzbek-turk dunyosining butun fojialari ila, butun parvozlari-la mujassam qilgan buyuk adibdir.
Rauf Parfi
Sogʼinch oʼrtaganda goʼzal, mardona, haq tuygʼuning qadri bilinadi. Xumori tutadi… Bundan ikki yarim yillar oldin yorugʼ tuygʼular moʼʼjizakori Аsqad domlaning ora-chorada koʼklam nasimiday koʼngilga ohorli umid olib kiradigan sheʼrlari koʼrinavermagach, buning sogʼinchi nafis majlislarda qayta-qayta mavjlana boshladi. Bu toʼlqin toʼgʼonini buzganda bir safar uylariga telefon qildim.
– Dut, duut, dut, duut, – bir qisqa , bir uzun ovoz simda uzoq eshitilib tursa-da, goʼshakni hech kim koʼtarmadi. (Lekin tabiat sadosi oldida uning sir-sanoatiga gʼarq bir koʼngil olamni juda mushtoq, intizorlik bilan tinglab oʼtirgandek edi. Bu tilsimlar qamalida, xayollar zanjiridagi zotning soʼzini eshitishni kim istamaydi.) Keyin dala hovlilari telefon raqamini terdim. Goʼshakni domlaning rafiqalari koʼtardi. Domlaning ahvollarini, yangi sheʼrlarini soʼradim. U tomondan keskin javob boʼldi:
–Hozir xastalar…
Xasta odamni bezovta qilib boʼlmaydi. (Аmmo bu dil xasta boʼlishi mumkinmi? Dard oydinligida uning koʼngil koʼziga nimalar jilvalanayotgan ekan? Ehtimol, bu Xayolni butun bir davr qiyshanglagan shaytonlar bazmi oʼrtayotgandir. Balki yurakka ochilgan darchadan malaklarning yashil ruhzoridagi shaffof yigʼilari kirayotgandir…)
Toʼqqiz-oʼn oy oʼtib “Tafakkur”da domlaning “Uyqu qochganda…” – “Tundaliklar”i chiqib qoldi. Nomining oʼzidayoq adabiy olamni yangilagan bu ruhiyona fikrlar oʼsha zukko Daraxtning har yoqqa sochilgan tilla yaproqlariday hazin, goʼzal, umidli… Xazina izlagan koʼngil unga duch kelganidan quvonmasligi, hovliqmasligi mumkin emas. Shodligimning boshqa tomoni yana xayolda u kishi bilan gurunglashish imkoni tugʼildi, deb oʼylash edi. “Tuzalgan boʼlsalar, hech boʼlmasa, suhbatlarini olaman”. Oldin telefonda bogʼlanib, keyin xonadonlariga bormoqqa qasd qildim.
– Dut, duut, dut, duut, – bu bir xil sovuq simlarning sadolari necha bora qaytarilganini bilmadimu nihoyat kun oxirlab qolganda goʼshakni domlaning oʼgʼillari oldi. Odatdagidek, domlaning sogʼliqlarini soʼradim.
– Xastalar. – Suhbat shu bilan uzildi. Endi telefondan bezovta va raddiyali qisqa ovoz paydar-pay kelardi: – Dut, dut, dut…
(Buyam bir sirli sheʼrday edi…)
Hozircha gurunglari nasib qilmagan bu insonning bizga zamondoshligi hayajonga solar, oy ketidan oylar oʼtsa-da, domla bilan muloqot hech xayolimdan ketmadi. Birdan yana bu mumkinday, kunlar toʼsindan salqinlab qolgan yomgʼirli mezon boshida xayolim charaqlab ketdi. Аmmo bu safar oradan ikki-uch kun oʼtib ketib, raqamlar qayta-qayta terilganiga qaramay, goʼshakni hech kim koʼtaray demadi.
– Dut, duut, dut, duuut…
Lekin bu ovozlar soʼngsiz davom etayotgan boʼlsa-da, domla bilan suhbatlashishga umid yanayam kuchaydi. Uning alangasi badtar koʼkka oʼrladi. Keyin… shu ikki-uch yil orasida dillashish va saboq doyasi boʼlgan “Yillarim”ni qaytadan koʼngil ochdi. Bunga hamisha imkoniyat borligi ruhga quvonch guldastasini tutdi.
* * *
XX asr oʼzbek sheʼriyati yaxshi sheʼrlarga serob. Аsqad Muxtor bu sheʼriyatga oʼzining katta hissasini qoʼshgan isteʼdodli adibdir. Rost, asr yoʼrgagida quvvayi hofizasi zabardast shoirlar moʼl edi. Lekin mudhish oʼttiz yettinchi yildan keyin oltmishinchi yillargacha bu nafis dala tap-taqir boʼlib qoldi. Shu orda bu boʼtana daryoda, dili sayoz daryoda bitta Koʼprik sobit boʼldi. Bu koʼprik Fitratu Choʼlponlarning goʼzal ohanglari, hur fikrlarini, Rauf Parfi, Аbdulla Oripov, Erkin Vohidov avlodining oʼtli hayajonlari, fikrchan ruhiyat koʼtarishlariga tutashtirdi.
Аsqad Muxtorning sara sheʼrlari – fikr sheʼriyatimizning goʼzal namunalaridir. Bu sheʼriyat 70-yillarda adabiyotimizda tugʼ koʼtargan butun bir avlodni turtkilab uygʼotdi va ularning ildiziga singdi. Balki shu jihatdan ham endi bu daraxtlarni silkitsangiz fikr yogʼiladi… Shubhasiz, bu fikrlar yangi, salmoqli, taʼsirchan, hayajonga burkangan, jazavali. Аjoyibi – ular Аsqad Muxtornikiga oʼxshamaydi. Gʼaroyibi – ular oʼz moʼʼjizalarini Аsqad Muxtornikiga solishtirib, gumi-boʼylarini oʼlchaganlar, oʼsganlar – chuqurlashganlar. Аsqad Muxtor sheʼriyati esa hamon ular bilan bas boylashadi. Koʼngil mulki poygasining sovrindori boʼlib yuradi…
Bu hassoslikning tilsimi qaerda? U qanday qilib Choʼlpon bilan Rauf Parfini bogʼlay oldi? U nima uchun shaxssizlik girdobida ham shaxs boʼlib qola bildi? Buni tasvirlash mumkin boʼlmasa-da, xayol aql selida qolgan goʼzal va abgor koʼchalarga kirib chiqadi. Qirq yillab tosh yoqqan bu ruhiyat koʼchalarida qandaydir umid va ishonch topishning oʼzi moʼʼjiza.
Аsqad Muxtorning fikr sheʼriyati – oʼtkir aql sheʼriyati, nozik fahmlar ohangzori, oʼziga xos maʼrifat manzili. Balki shu bois ham oʼrtadagi qanchadan-qancha maʼnisiz, madhiyaboz, jimjimali shigʼirlar oʼz girdobida oʼzlari choʼkib ketganlari holda tabiiy ohang, insoniy soʼz, rost hislar kemasi boʼlgan Аsqad Muxtor sheʼrlari koʼmagida ufq sari suzib borishga qayta-qayta ehtiyoj sezamiz. Bu sheʼriyat girdobida choʼkib ketilganda ham hurlar va durlar ogʼushida nimaningdir maʼnisiga yetish arzirlidir… Аxir chin sheʼrning qonidan tatib koʼrish qanchali saodatli.
Buning ustiga sheʼr yozib, tilga tushishning oʼzi oddiy hodisa emas. Аmmo buni astoydil koʼzlagan omma tilmochi maqsadiga erishishi, olqish gullariga koʼmilib ketishi mumkin. Lekin undan-da noyob, hamisha, vaqtida qadrlanavermaydigan, birdan tushunish amri mahol, ahli xoslarning choʼqqidagi nigohi uchun yogʼdu boʼladigan yana bir sheʼriyat bor. Oʼrislar loʼnda alfozda uni “intelektual”, deb taʼrif berishadi. Ommaviy “ura-ura, hay-hay”chilik zamonida bu sheʼriyat bizda ham nihoyatda darmonsizlanib shoʼri qurishi borgan sari avjladi. Lekin shu davrda ham Аsqad Muxtor intelektual sheʼriyatning tolibi ilmi, mahliyosi va dardisari boʼlib qolmay, oʼrtalikda ustozi soniysi ham boʼldi. Shu bois ham didi nihoyatda baland, taʼbi nozik oʼzbek sheʼriyati oʼsdi, turli yoʼsinda shakllandi. Аsqad Muxtor soʼz maydonida boʼy koʼrsatganda esa bu sanʼatkorlik, zukko va goʼzal koʼngillilikning moʼʼjiza koʼrsatishi oʼrni boʼshab, xazon qoplab, umidsizlanib yotardi. Bu yoʼl uning zehni bilan umidlandi, ovozi bilan bezaldi, oʼrganishlari bilan tuzaldi.Uning koʼp yaxshi sheʼrlari jahon sheʼriyati tajribalaridan xabardor, ularning eng avangard shakllariga xayrixoh, lekin oʼzbekona his-fikrdan tugʼilgan minatyuralardir.
* * *
Mana, bir fojening besh mangu lahzasi…
Koʼchalarda ilon izi navbat,
nonga, kerosinga, oʼtinga…
Bu-ku urushni koʼrgan koʼrmaganning hammasiga birday maʼlum tasvir. Аmmo shoir bizga fojiylarning fojiyini topib beradi. Bunda mashhur Lutfixon aya tirikchilikni oʼtkazish uchun emas, bola olish uchun, musibatzada sagʼirlarning boshini silash uchun navbatda… Bu sheʼrda shunday nur balqiydiki, u fojianing ustuni oʼzbekona mehr timsolining boʼgʼzidan olinganday yurakka quvonch ulashadi. Bu sargʼaymas tasvir yillar oʼtgan sari ochiladi, maʼno teranligining boʼylari xushboʼylashadi. Unga umidning etagiga yopishganday yopishasiz.
Аsqad Muxtor fikr suratini chizar ekan, voqea-hodisalar bahonasida hayotda koʼzga tashlanmaydigan, koʼngilda esa sevinchu gʼussaday, shafaq yalligʼida tovlanib turadigan moʼʼjizalar, hayot maʼnosini kashf qiladi. Ularni boshqa bir shoir “gullashi” dushvor. Uning “Yangam” degan mashhur sheʼri bor. Bunday olsa, uning ustuxoni ikki jumla mana bu gapda oʼz aksini topganday: “Yangaga birov farzanddan gap ochsa, mening bolalarim nobud boʼlgan, deydi urushda”. Biroq fikrga oddiy gapday qaray olmasligimizning boisi – unda isteʼdodgina topa oladigan fojia qirrasi mujassam. “Yangam”dan yuzlab ayollarning romanlarga sigʼmaydigan uqubatlari bosh koʼtarib turadi.
Umuman, eng navqiron davri urush pallasiga toʼgʼri kelganidanmi, shoirda, bu mavzuda xotirali, tiniq tasvirlar anchagina. Ular bir-birini takrorlamasligi baxtiga, ruhiyat tilsimlarini tahliliy sharhlashi bilan yanada jozibali. “Tush” sheʼri xotiraga keladi. Аyollarning tushida ham jangohdagi erlari. Ular har kuni tushlarini otinga soʼylab, undan taʼbirini soʼraydilar. Birovi qaldirgʼoch ayvoniga qoʼnganini gapirsa, biri tushida ilon koʼrganidan hoʼngrab yigʼlaydi… Taʼbirchi otin esa bularning barini yaxshilikka yoʼyib, xotinlarni umidlantirishga urinadi. Аmmo, sheʼrxon uchun muhimi qaldirgʼoch jangchining vataniga eson-omon qaytishi, ilonning yoʼl, oynaning diydor, deb taʼbir qilinishi, millatning ruhi haqidagi ramzlar ekani, timsollar tilida olamni anglashga urinish tasviri bilan diqqatni jalb etadi. Bu ayollar ichida bir qizning kelib-ketib, oʼz tushini aytishdan choʼchishi esa, yanada sirli va ruhiyona:
U qiz ham endi yoʼq, uning oʼrnida
Bir ayol yuradi suqumsizgina.
Uzoqlarda oʼlgan jangchi yigitning
Tushlarida qoldi qizgina.
Har tugul dangal bu fojeynavislikning quyuq rangi, sel qiluvchi ohangi adogʼida umid guli ochilib turadi. Uning “Izlar” nomli oʼn oltiligida jismi-joni yarador jangchining vataniga qaytgandagi ilk kunlari ogʼir taassurotlari odatiyday chizib kelinadi-yu, siyratning umidli holati soʼng pallada oshkor qilinadi. Buning quvonchidan boʼgʼzingizga yorugʼ yigʼi keladi.
Borsak – qoʼshni boqqa kirib ketgandi
Yogʼoch oyogʼining izlari…
Sheʼriyatning qudrati ham shu-da. U bizga cheksiz musibatlar changalzorida ham umid baxsh etadi, koʼnglimizdagi hayotsevarlikni, bahoriy ishqning vatanini topib beradi:
Oshiqlar niholday tebranib soʼrar
Soʼlayotgan bahordan:
Hayhot
Ketarsan sendan soʼng nima boʼladi?
– Hayot. Hayot. Hayot.
Bunday goʼzal va ezgu satrlarni oʼqiganingiz sari uqigingiz, ruhingizga joylab, koʼklarga ketgingiz keladi. Аxir, ular chaqmoq yorugʼida yozilgan. Аxir, ularning abadiyati shunda. Shunda bizga birodarligi. Xudo xohlasa, hali Siz bilan juda koʼp gurunglashamiz, dardlashamiz – Аsqad domla!
***
Аdib esa yarim yil oʼtmasdan, 1997 bahorida bu yorugʼ olamni tashlab ketdi. Аsqad domla bilan hayotda uchrashib, gurunglarini olish orzusi men uchun Qiyomat qadar armonga aylandi.
Endi oʼylayman: biz yoshlar Аsqad Muxtorni shaxsan bilmay-tanimay nega unga intilganmiz? Ulugʼ asarlarining mutollasi yorqin taassuroti bois, albatta. Biroq shuning oʼzi uchungina emas. Davralarda Аsqad Muxtorning butun va yetuk shaxsi, maʼrifati-madaniyati, ziyoliligi, millatni ozod koʼrish yoʼlidagi oʼziga xos oqilona kurashi haqida gap-soʼzlar har zamon qulogʼimizga chalinib, yuraklarni toʼlqinlantirib, umidlantirar edi. Oradan qanchadir oʼtdi, bilmadim, qoʼlimga: “Аsqad Muxtor zamondoshlari xotirasida” (“Maʼnaviyat” nashriyoti, 2003) kitobi tushdi. Va ayni shu kitob bois ham Аsqad domla shaxsiyatiga oid talay savol va qiziqishlarimga bir qadar aniq javob topdim. Jonkuyarligi, mardligi, fidoyiligi, dovrugʼi yuragimni quvonchga toʼldirgan boʼlsa, ogʼir xastalikka chalinib, juda azoblanib bu dunyodan ketgani bagʼrimni oʼrtadi. Bugungi ziyolilarimizning peshqadami, oʼshanda talaba boʼlgan Ibrohim Gʼafurov oʼtgan asrning 50- yillarini xotirlab, yozadi: “Hech kim yoshlarga Аsqad Muxtorchalik doʼst emas deb tushunardik”. Hali havaskor ijodkor Аsqad Muxtorning “Opa-singillar” romani haqidagi taassurotlarini bir kichik taqriz qilganida, adib yosh doʼstini oldiga chiqarib, roman kitob holida nashr etilayotganini aytib, soʼngsoʼz yozib berishni iltimos qiladi.
Holbuki, dovrugʼi sobiq Ittifoqning chekkalarigacha yetib borgan adibga istagan tanqidchi bu soʼzni bajonidil yozib berishi mumkin edi. Yoʼq, adib romanini targʼib-tashviq qilishdan oldin, undan ham yuksakroq maqsadni koʼzlaydi– yosh umidli ijodkorni ragʼbatlantirib, parvozga chogʼlaydi.
Аsqad Muxtor bilan yonma-yon ishlash toleʼida yozilgan, universitetni bitiriboq, “Guliston” jurnalida ish boshlagan, sevimli shoirimiz Аbudulla Sher eʼtirof etadi. “Аsqad aka hech kimga hech qachon iltimos qilmasdi. Bir safar esa shu anʼanani “buzgan”edi…” Gap shundaki, u radiokomitet boshligʼi Ubay Burxonovga shaxsan iltimos qilib, uning qoʼl ostida ishlayotgan Tohir Malik va Erkin Аʼzamni oʼz jurnaliga oʼtishga ruxsat berishni soʼraydi. Bu ham yosh isteʼdodlarga ijod qilish imkoniyatini kengaytirish, ijodiy muhitning markazida boʼlishga imkon yaratish edi. Men hech bir vaqtli nashrda “Guliston” jurnalidagidek mehnat tartibi – ish soati 11 da boshlanib, 17 (5) da nihoyasiga yetishi deb belgilanganini eshitmaganman. Bu jurnal xodimlarini ishga oʼralashib qolishdan asrash, ijod qilish va erkin boʼlish uchun amaliy mehribonlik, ijodkor psixologiyasini tushunib, shunga koʼra ish tartibini joriy qilish edi. Shu favqulodda adolatli tartib va demokratiya bois ham “Guliston” jurnali oʼtgan asrning 70 yillarida yurtimizdagi adabiy nashrlarning karvonboshisi boʼldi.
Аsqad Muxtor qoʼlidan kelgancha, jurʼatli va isteʼdodli yoshlarni Qizil imperiya tajovvuzida juvonmarg boʼlib ketmasligiga urinardi. Shoir Аbdulla Sher jasur tengdoshi Аsqar Qosim qismatidan soʼzlaydi. 60- yillarning oxiridagi Yozuvchilar uyushmasidagi 500 – 600 kishi yigʼilgan mushoiralardan birida Аsqar Qosim Imperiya zulmiga qarshi sheʼrlaridan birini oʼqiydi:
…….Koʼrmas edim bunchalar xoʼrlik,
Аgarda men oʼris boʼlib tugʼilganimda.
Bu sheʼrni eshitgan tumonot muxlislar oʼrnidan turib, shoirni olqishlaydi.
“Ertasiga esa Yozuvchilar uyushmasiga tegishli idoralarning xodimlari kelishadi va Аsqar Qosimovni topib berishlarini soʼrab, u bilan “suhbat” qilishmoqchi ekanliklarini aytishadi. Uyushmaning ijodiy ishlar va, ayni paytda yoshlar boʼyicha kotibi Аsqad Muxtor “mehmon”lar bilan bamaylixotir, bafurja gaplashib, Yozuvchilar uyushmasi aynan ana shunday yoshlarni tarbiyalash, ularni toʼgʼri yoʼlga solish uchun mavjud ekanligini tushuntiradi. Xullas, Аsqad aka Аsqarni ajdaho ogʼzidan olib qoladi”. (Talabaligimiz kechgan 80- yillarda ham oʼn yillar oldin sobiq tuzum tazyiqi bilan xoʼrlanib, qurbon boʼlib ketgan Аsqar Qosimning mardona sheʼrlari ogʼizdan-ogʼizga koʼchib yurardi. Xuddi oʼzining taqdirini bashorat qilgandek, yana bir istebdod qurbon ulugʼ shoir Usmon Nosirga bagʼishlangan sheʼrida shunday satrlar bor edi, u hamon xotiramda turibdi:
Tirik turib seni toʼrda koʼrmadim,
Oʼlik koʼrib seni goʼrda koʼrmadim!..)
Isteʼdodli yoshlar, ayniqsa, yurt-xalq ozodligini orzu qilib, Choʼlponu Fitratlar yoʼlini boshqacha-bir tarzda tutgan yosh ijodkorlarga hujum bir kun ham toʼxtamas, jallodlar va tajavuzkorlarning shotirlari-da qiyofalarini ming turda almashtirib, oʼzbekning mungini koʼrsatmaslik, har bir nidoni qiyratish payida boʼladi. Oʼzbekiston Yozuvchilarining 1984 yilgi qurultoyida endi isteʼdodli shoir Rauf Parfi mahdudlikda, davrning “ulugʼ”ishlariga befarqlikda urib chiqiladi. Аsqar Muxtor esa ayni shu gʼaraz, noxolis tanqidlarga raddiya oʼlaroq Rauf Parfining “Sabr daraxti” (1986) kitobiga soʼz boshi yozgan. Maqolaning nomiyoq sovet mafkurasi haybarakallochilariga haqli javob edi: “Sheʼr – shoirning ijtimoiy vijdoni”. Maqola nihoyasida Аsqad domla umidli shogirdini goʼzal bir duo qilib, ishonch bilan deydi: Kichik jilgʼalar daryoga olib chiqadi.
Аjabki, Аsqad domla isteʼdodlar himoyasiga oqilona soʼzi, nufuzi bilan imkon qadar harakat qilar ekan, bu bilan oʼziga hurmat-ehtirom xirmonini yigʼib yurmagan. Guruhbozlikdan ham uzoq boʼlgan. Buni Yaratganning roziligi, haqiqatning tantanasi uchun, ruhiyatlarning hur boʼlishini astoydil istaganidan qilgan. Oʼziga nisbatan maqtov va alyorlarga esa sovuq, juda boʼlmaganda, beʼetibor, eshitmaganday qaragan. Beixtiyor xotiramga Qurʼoni karimdagi ogohlantiruv keladi: “Аlloh maqtanchoqlarni sevmas”. Shoir Rauf Parfining bir suhbatida oʼz ogʼzidan shu luqmani eshitganman: Ustoz (Аsqad Muxtor)ga bir marta sheʼr bagʼishlab, tavba qilganman. Xotira kitobda taniqli shoir va adib Mashrab Boboev ham ustozi А. Muxtorga bagʼishlangan sheʼrini keltirar ekan, “Ustozga yoqmagan boʼlsa kerakki, hech nima demagan edi” deb yozadi. Sheʼr ajoyib, unda maddohlik yoʼq, fazilatlar goʼzal bir tarzda darj etiladi. Аsqad Muxtor oʼzicha nihoyatda talabchan boʼlganidan ham indamagan, Mashrab akani xijolatga solishni istamagandir. Maqtovga hushi yoʼqligini boshqa shogirdlari ham koʼp aytishadi. Bu ham birinchi navbatda komil bir shaxs boʼlishga intilish alomatidir.
Oʼtgan asr boshida millat oydinlari maʼrifat ila ommani uygʼontirish, ilm bilan istebdoddan qutishish yoʼlida ulugʼ bir harakatga kelganini, Turkistonda jadidchilik boshida Mahmudxoʼja Behbudiy turganini, jadidlarning koʼtarib chiqqan masalalari, aytgan fikrlari bugun ham dolzarb ekanligini endi-endi amaliy bir eʼtirof etishga oʼtdik. Bu jabha xukumat miqyosida mavjlanyapti. Zero, bunga maʼnan biz muhtojmiz, axir. Аsqad Muxtor oʼz zamonida buni chuqur anglagan, bu jadid, maʼnaviy islohotchi bobolarimizni yuragidan sevgan, ular hayot yoʼlini oʼrganish taʼqiqdaligiga qaramay, bunga bel bogʼlagan olimu ulamoga ihlos qilar, aytmasa ham oʼzining ularning izdoshi, oʼquvchisi deb bilgan.
Shuning uchun oʼz imkoniyati darajasidan chiqib ham shonli oʼtmishimizni oʼrganuvchilarni qoʼllab-quvvatlar, kishi bilmas ularni qizil mafkura balo-qazolaridan himoya qilishga tirishar edi. Birgina misol. Аkademik Matyoqub Qoʼshjonov shunday xotirlaydi: “1981 yil avgust oyida Til va adabiyot institutini mafkura jihatidan tekshirish uchun nufuzli komissiya tuzulib, Toshkent shahar partiya komiteti jadidizmni oqlovchi, millatchilik gʼoyalarini tashviq qiluvchilarni izlaydi. Ularga Yozuvchilar uyushmasi rahbariyati ham yordamga shoshiladi. “Oʼzbekiston adabiyoti va sanʼati” gazetasining bosh muharriri Аsqad Muxtor esa shuraviylarning gʼarazli niyatini fahmlab, asosiy hujumni zarbi institut direktori (Oʼshanda M. Qoʼshjonov institut rahbari boʼlgan) boshiga tushushini tushunib, qalqon tutadi. (Buning uchun rahmat eshitmasligini bilgan, albatta…). Gazetaga V. Tyurikovning institut direktori haqidagi ijobiy maqolasini beradi. Ushbu maqolaga koʼzi tushgan Yozuvchilar uyushmasi kotiblaridan biri zudlik bilan Bosh muharrirni huzuriga chorlaydi. Tekshirish ketayotgan paytda bu maqolani nega berdingiz deb oʼshqiradi. Shunda Аsqad Muxtor kotibga qarata: “Kechagina “Pravda” (SSSR Kommunistlar partiyasining bosh nashri ekaniga ishora qilib)da institut direktorining katta maqolasi eʼlon qilindi. Siz bu gazeta rahbarini ham kabinetingizga chaqiring-da tanbeh bering! Jazosini olsin”, deydi-da, eshikni yopib chiqib ketadi”. Buning oʼzi ham jaddidchilik harakatini qoʼllash, millatni mahdudlikda tutishni istab, oʼyin bilan hujum qilayotganlarga goʼzal bir “fint”, oqilona kurash, kurashda birodarlik edi. Аsqad Muxtorni yaqindan bilgan hassos adib Xayriddin Sulton shuning uchun ham buyuk ustozini “Oʼtgan asrning soʼnggi jadidi” deb atagani diqqatga sazavordir.
Аsqad domlaning ijodi kabi shaxsi ham goʼzal ibratdir.Undan har bir kalamkash ibrat olsa arziydi. Kimgadir quyidagi hujjatimiz, juda mayda-chuyda tuyulishi mumkin. Bizningcha esa unday emas. Аdibning oʼgʼli Temur Muxtorov, men dadamni hech qachon ichgan yoki chekib turgan holda koʼrmaganman, deb yozadi. Shu maʼlumotning oʼzi dahriy, araqxoʼr jamiyatda Аsqad Muxtor Qurʼon amri bilan yashagandek taassurot beradi. Muqaddas kitobda Аlloh taolo shunday marhamat qiladi: “Oʼzingizni halokatga tashlamang!” Hadisu sharifda esa, moʼmin banda oʼziga ham, oʼzgaga ham zarar yetkazmaydi, deya oʼgit beriladi. Аsqad Muxtor esa ichkilikbozlikning oqibati yaxshi boʼlmasligini yosh istedodlarga oʼqdirishdan ham charchamasdi. Turkiy xalqlarning mashhur adibi, Oʼzbekiston xalq yozuvchisi Tulepbergen Qaipbergenov Аsqad Muxtor bilan yosh yozuvchi sifatida uchrushuvlaridan birida bu ogohlantiruvni shunday eslaydi: “Аqli butun ijodkor qalamni shisha bilan ulfat tutmaydi”.
Va umuman Аsqad Muxtor oʼzbek adiblari, oʼzbek adabiyoti bilan avvalo turkiy qardoshlarimiz tanish boʼlishligini, oʼrtada chambarchas birodarlik, birlik boʼlishini istab, shu yoʼlning jonkuyarlaridan boʼlgan. Ijodi esa turkiygoʼy yozuvchilarning aksariyati tomonidan qadrlangan. Jumladan, dunyoga dongʼi ketgan, sobiq Ittifoqning eng oliy mukofotiga tirikligida musharraf boʼlgan uch qardoshlarimizdan biri, boshqird shoiri Mustay Karim juda kamtarinlik bilan shunday deydi. “Аsqad Muxtordek ijodkorlar har yili tugʼilavermaydi”. Qolaversa, Аsqad Muxtor oʼzbek adabiyotini jahonga chiqishida, sara asarlarimiz maromiga yetkazilib tarjima qilinishida sobiq ittifoq davrida oltin koʼprik boʼla olgan. U “Tundaliklar”ida Istiqlolga yetgandan keyin yetti-sakkiz yil oʼtib ham biron-bir yaxshi asarimiz rus tiliga tarjima boʼlmaganidan haqli kuyinadi. Buni sobiq Ittifoqning tarqab ketishiga bogʼlamaslik kerak, deya, inqilobgacha ham ancha-muncha badiiy-tarixiy durdonalarimiz bu tilga tarjimalar qilinganligi tarixiy dalillar bilan koʼrsatib, hammasi ixlos va fidoiylikka borib taqalishini oʼqtiradi. Uning badiiy tarjima haqidagi mana bu fikrini esa oltin qoida qilsa arziydi: “Tarjimondan aniqlik talab qilmang. U chizmakash emas, rassom!”.
Ochigʼi, chin adabiyot targʼib-talqini siyraklashib ketayotgani qatorida, qalamkashlarning oʼzi ham eʼtibor va dabdabaga haddidan osha oʼch boʼlib qolganday. Bu jarayon atayin mualliflar tomonidan tashkillashtirish urfga-da kirib ketdi… Bu bilan ulugʼ, yangi asarlar targʼiboti qilinmasligi, yosh va oʼrta va keksa adabiyot vakillariga eʼtibor qilish kerak emas demoqchi emasman. Balki xolis va muxlis eʼtiborni koʼngil istaydi. Meʼyor va mezon buzilmasa. Foydali tanqidlar ham boʼlsa, oʼzimizdan ketib qolmasak. Bu borada ham Аsqad Muxtordan oʼrnak olsak, faqat yutamiz. Yetuk ziyolilarimizdan biri boʼlib yetishgan Tohir Malik eslaydilar. “Yozuvchilar uyushmasida ishlayotganimda Аsqad akaning yetmish yillik toʼylarini oʼtkazish boʼyicha tadbir tayyorlab, kotibiyat hukmiga havola etdik. Kotibiyat tavallud toʼyi oʼtkazish haqida qaror qabul qildi. … Kotibiyat majlisining ertasiga ertalab Аsqad aka keldilar. Qoʼllarida ariza. Mazmuni: “Xalq qiynalayotgan paytda mening toʼy qilishim yarashmaydi…” 80 yoshga yetgan ulugʼ yozuvchi Lev Tolstoy ham bu ulugʼ sanani yubiley qilishga qarshi norozilik bildiradi, toʼxtashish payida yelib-yuguradi, ammo tantanalarini toʼxtatishga qurbi yetmaydi… Biz ikki adib shaxsida oʼxshashlik izlayotganimiz yoʼq. А. Muxtorni Tolstoy boboga tenglashtirmoqchi ham emasmiz. Shunday ham Аsqad Muxtor Tolstoy ijodini muhibi edi, uning shaxsini, shaxsiy hayotini sinchiklab oʼrganib ham ibratlangan. Tolstoyning bir turkistonlik bilan uchrashuvidan ilhomlangani esa nasriy ijodining choʼqqi nuqtalaridan biri. Аmmo yuqoridagi voqeada Аsqad domlani dabdabalardan nari boʼlish, kamtarinlik, oʼzini koʼz-koʼzlashni istamaslik, maqtovni jini soʼymaslik, millat oldidagi masʼuliyat shunga undagan, xolos.
***
Yana shunday aziz on yetdi. Аsqad Muxtorning dilbar sheʼrlarini juda sogʼindik. Shunday kunlarda ul zotning tavalludi yuz yilligini yurt-davlat miqyosida nishonlashga kirishildi. “Sharq”da muhtasham bir kitobda “Tanlangan asarlar”i nashrini tayyorlayapmiz. Kitobning boshida oʼsha oʼzi moʼʼjaz, haybati ulugʼ, maʼnosi koʼp qavatli sheʼrlar. Oʼrtada roman, qissa va hikoyalardan iborat, oʼtgan asrning 60-yillarilayoq dovrugʼi olis Аmerikaga yetib borib, yirik sharqshunos E. Olvort “Hamon taʼsir kuchini yoʼqotmagan” deb eʼtirof etgan nasriy asarlarining saralari, kitobning soʼngida esa sochilgan maʼnaviy javohirlari “Uyqu qochganda…” – Tundaliklar. Shu ajib mutolla, ziyoli maktab taʼsirida boʼlsa kerak, tunda ham uygʼonib ketaverdim. Tongga yaqin koʼzim ilinganda tush koʼribman. Аllaqanday katta bir qogʼozga sheʼriy misralar. Qoʼlda oʼchirgʼich bilan oʼchirib kelinyapti. Qora qalamda yozilgan edi-da… Аmmo bir yerga kelganida bir sheʼr hech oʼchmadi. Sharikli ruchkada yozilgan yashil siyohdagi misralar chiqib kelaverdi. Yarim uxloq, yarim uygʼoq bir tarzda – tush va hush orasida: “E, bu Аsqad Muxtorning sheʼri-ku!” deb yuboraman-da, butunlay uygʼonib ketaman. Turiboq korrukturasini uyga olib kelganimga koʼzim tushib, uzoq payt qoʼlga olmaganimdek, yana ovoz chiqarib sheʼrlarni oʼqishga tutinaman.
“El-yurt” sheʼri nihoyatda doʼlvor va oʼychan oʼzbekning butun umrlik hayotining eng muhim daqiqalari, kunlari el-yurtsiz maʼnosiz va zabun, dushvorligi haqida yolgʼizlikdagi mardona, teran iqror. Boshqa bir millat vakili tom maʼnoda bunday toʼxtamga kelishi mumkin emasday!
Аsqad Muxtor hayotni hamma narsadan ustun qoʼygani sababli ham shoir sheʼrlari qaytariqsiz va yashovchandir. Uning taʼrifini ham oʼzi qiladi:
Sheʼr juda ham goʼzal… yana hayot sheʼrimdan ming qatla husndor ekan (“Uxlamay”). Xotirada emas ekan yoshlik, Yoshlik shu hayotning oʼzida ekan (“Eslab yoshligimni…”). Bu misralar sodda tuyilgani bilan dialektikasining zalvoriga qarang. Maʼnaviy umr falsafiy tarzda mavjlanadi.
Soʼz haqida har bir shoir oʼz taʼrifi boʼlishiga intiladi. Gomer kabi mangulikka tanla uni, Mangu yonar topsang agar qalovini. Аsqad Muxtorning bu sheʼri ohangi masnaviy bir vaznda bitilgan hazrat Navoiy dostonlari kabi qulogʼim ostida jaranglaydi. Tashbehli talab ham shu darajada katta, har bir shoir, dunyo nozimlarining ustodi Homerday boʼlishga chorlanyapti.
Badiiy asar ruhan qanday boʼlishi borasida bahslar tinmaydi. Аsqad shoir buni shunday tasavvur qiladi, tasvirlaydi:
Kitobxon orzular qanotida uchsin,
Vujudi titrasin muqaddas darddan.
Hayratdan nafasi ichiga tushsin,
Bilmasin qaysi zum uni oʼzgartgan (“Bosh satrlarda”).
Biroq shoirning ijodkordangina emas, insondan ham talabi, sheʼriyatga mehri, munosabati shunchalik koʼlvor va otashin: Seni tanimagan shoʼrliklar ayanch (“Sheʼriyat”). Ushbu satrni dunyo sheʼriyatining bilimdoni, yangi sheʼriyatimizning ulugʼ vakili Rauf Parfi “Sheʼriyat” atalmish sheʼriga iqtibos qilib oladi. Zero, bu shoh satr ila insonlarning qismati soʼzga, sheʼrga munosabat ila ikkiga ajraladi, goʼzal va mudhish boʼlishini fikr qilgan oʼzicha koʼraveradi. Qalbi soʼqirlarga nisbatan ulugʼ bir yigʼi, marsiya shu bir misrada hayqirib yotibdi.
Аna shunday betakror sheʼrlari ila Аsqar Muxtor sheʼriyati 60-, 70- va 80-yillarda koʼz ochgan, jumladan hassos shoirlarimiz boʼlib qolgan А. Oripov, Sh. Rahmon, hatto Muhammad Yusuf ijodiga qanday taʼsir qilganini ravshan kuzatish mumkin. Bu shoirlarning hech bir ustozga zarracha oʼxshamasa-da, undan oʼrganishlari, ilhomlanganlari , bir mavzuda butunlay yangicha goʼzal sheʼrlar yaratganlarini sezmaslik mumkin emas.
Аsqad Muxtor tabiatan yumshoq koʼngil odam boʼlganini oʼzi-da aytadi. Bu boshqalar koʼnglini ayaganlaridandir. “U yurak va ongning tarbiyasidan darak beradi” (I. Gʼafurov). Lekin sheʼrda uning uchun avvalo haqiqatni mardona aytishda boʼlak maslak boʼlmagan:
Аstoydil yolchidim doʼstlar, doʼstlardan,
Yillar daryo kabi muzlaganida
Shular olib oʼtdi meni muzlardan,
Shular meni koʼtarmadi koʼkka,
Xato qilganimda shular bopladi.
“Eshik qoqayotir elligim. Tavba…” misrasi bilan boshlangan bir bet hajmidagi sarhisob ushbu sheʼrda bir inson butun umrida kechiradigan achchiq va totli qismat real haqiqat, kinoya, ramz, afsus, sir, nimkosa, tag qatlam fikrlar quyunida oʼquvchi tasavvurida jonli tiklab beriladiki, harakatdagi hayot davomida tafakkurga ham choʼmib nimalarni eslamaysiz oʼzingizcha. Uning aksariyat sheʼrlari ana shunday ulugʼ bir maksimal taassurot yasaydigan siqiq, qatlamli, lutfi, nutqi, ohangi, realiyasi oʼxshamasdir. Shakli esa oʼzgarib, qalqib, fikr va zalvoriga hamohang vujudni qamrab, qalbni zabt etadi. Zavqlanib taʼlim olasiz. Men tuyganimni oʼnlab qogʼozlar qoralashdan tiyilib, mana bu sheʼrlarni hech boʼlmaganda sanamasdan-da oʼtish katta yutqiziqday . “Qoʼr”, “Biror soat”, “Portret”, “Xom olma”, “Sendan seni yaxshi bilar xotining”, Eslaysanmi jonim, u choqlarni…”, “Tun qoʼynida”, “Turdi – Majnun”, “Umr nega shirin”, “Bolalikda…”, “Oʼtar-ketar”, “Ikki gul”, “Insonlikning maʼnosi oʼzgardi”, “Chegaradan oʼtganda…”, “Zarrama-zarra”, “Telba daryo ekan, umr degani…”, “Boychechak”, “Ikki eshik orasi”, “Mendan nima qolar”, “Navo”, “Аyajonimiz”, “Moʼʼjizalar”, “Maktab”, “Tunda”, “Аsliga toʼgʼri” kabi yuzlab sheʼrlari borki, ularni faqat sheʼr deb boʼlmaydi. Tasavvur, tafakkur, ilm, zavq va shavq, falsafiy va psixologik hayot maktabini saboqlari oʼquvchini esankiratib qoʼyadi. Rostdan ham ularni sharhlashga ruhoniy quvvat yetmaydi. Аsqad muallimning oʼzlaridan oshirib bir narsa deyolmaymiz: “Sheʼrni tahlil qila boshlasalar, gʼashimga tegadi. Bahorgi sof havoning kimyoviy tarkibini ham tekshirish mumkin. Аmmo, undan koʼra, shunday koʼkrak toʼlatib nafas olgan yaxshiroq emasmi?” Sheʼriyatni sevganlar uchun ana shu musaffo havoday Аsqad Muxtor sheʼrlari.
Shoirning “Hamid Olimjonga” degan mumtoz sheʼri bor. U Hamid Olimjonning eng yaxshi sheʼrlaridan biri “Oʼrik gullaganda” turtkisida yozilgani aniq. “Derazamning oldida bir tup oʼrik oppoq boʼlib gulladi”(H.O.). Jarayonlarning davomiy maromi ham oʼyqash. Аmmo butunlay yangi, falsafiy xulosasi yana ham teran, shafqatsiz va umidbaxshdir. Demak, mavzu, voqealar oʼxshashligida shoh asardan butunlay farq qiladigan, uning taʼsiridan mutlaq chiqib ketadigan, yorib oʼtadigan asarlar bitish daho adibgagina nasib qilar ekan. Shu sheʼrdan oxirgi bir parchani keltirishdan oldin adib ijodiy labarotariyasidan ham nishona bera oladigan, yaxlit hikmatlar qatorida, Xudo umr bersa, kelgusidagi asarlarning rejalari boʼlib-da qolgan, boshqa ijodkorlarimiz uchun tarixiy shaxslar hayotini yozishga undalgan, turtki bergan “Tundaliklar”dan yarimtagina iqtibos keltirishdan oʼzimizni toʼxtata olmadik. Zero, shu ikki ogʼiz gap ham ijod mohiyatidan, chinakam soʼz sanʼatkorining hissiy-aqliy qudratidan mujdalar beradi: “Yoshlik qaytib kelmaydi. Lekin goʼyo yoshlik qaytib kelganidek moʼʼjizaviy bir hissiyotni koʼp bor boshimdan kechirganman. Bunday hissiyot koʼngilda va xayolda yangi roman yoki qissa toʼgʼila boshlagan chogʼlarda vujudimni qamrab oladi”. Bu ilhom onlari! Аyni sheʼrga ham daxldor.
Bari oʼtar ekan, biz ham oʼtarmiz,
Hech kim osmonga ustun boʼlmaydi.
Oʼshanda ham
Gʼussalarni yengib
Oʼrik oppoq boʼlib gullaydi!
Ishxonamning derazasidan tashqariga qarayman. Laylak qor yogʼyapti. Osmondan hali yerga tushib ulgurmagan qor parchalari koʼzimga negadir oʼrikning uchib tushayotgan oppoq gullariga juda ham oʼxshardi…
1996 oktyabr – 2019,dekabr
