23 декабрь – Устоз Асқад Мухтор таваллуд топган кун 

     Чинакам бадиий асар ҳамма вақт жавобсиз саволдир, борди-ю, адиб унда бирор муаммо кўтарган бўлса ҳам, бу – амалда ҳал қилиб бўлмайдиган муаммодир. Агар муаллиф амалда ҳал қилинадиган вазифа қўйса, асосан, очерк ёки мақола бўлади. Ёзувчи эса ташвиқотчи эмас, шоир бўлиши керак.

---

23-декабрь куни «Ўзбекистон-24» радиоканали орқали эфирга узатилган “Бугун” радиодастури Ўзбекистон халқ ёзувчиси Асқад Мухтор таваллудининг 100 йиллигига бағишланади.. Дастурда Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон иштирок этган. Эшиттиришни тайёрлашда МТРК аудиокитоблар архивидан, «Хуршид Даврон кутубхонаси» материалларидан фойдаланилди. Дастур муаллифи — Дурдона Маъдиева.

---

АСҚАД МУХТОР
УМРИМ МАНЗАРАЛАРИ

Асқад Мухтор 1920 йил 23 декабрда Фарғона шаҳрида туғилган. Ўзбекистон халқ ёзувчиси (1980). Ўрта Осиё университетининг филология факултетини тугатган (1942). Дастлабки достони — «Бизнинг авлодлар» (1939). «99 миниатюра» (1962), «Шеърлар» (1966), «Сирли нидо» (1984) ва бошқа шеърий тўпламлар муаллифи. «Бўронларда бордек ҳаловат» (1976) қиссаси ҳамда «Давр менинг тақдиримда» (1964), «Чинор» (1969), «Амударё» (1986) каби романлари бор. «Мардлик чўққиси» (1948), «Чин юракдан» (1956), «Дунё болалари» (1962), «Илдизлар», «Жар ёқасидаги чақмоқ» (1984), «Кумуш тола» (1988) сингари асарлари болаларга бағишланган. «Тонг билан учрашув» (1987) песалар тўплами нашр этилган. Ҳамза номидаги Ўзбекистон Давлат мукофоти лауреати (1972). «Дўстлик» ордени билан мукофотланган (1995).
1997 йил 17 апрелда Тошкент шаҳрида вафот этган.

ОМОН ҚОЛГАН ОДАМ

1956 йили эди. Етимхонада бирга ўсган тенгдошларимни учратиб қолдим. йигирма йилча кўришмаган бўлсак-да, мен у ҳақда анча-мунча гапни эшитиб билар эдим. Ўзим умримда кўп қийинчилик, мушкул вазиятларни бошимдан кечирганман. Лекин менинг кўрган кунимни бунинг кўргиликлари олдида жаннат деса бўларди.

У тарихчи ёш муаллим эди. 1941 йили урушга кетганини биламан, кейин кўп ўтмай, бедарак йўқолганини эшитдим. Урушдан кейин маълум бўлдики, асир тушиб, тўрт йилда концлагерь даҳшатларинн бошидан кечирибди. Ғалабадан кейин ҳарбий қисмларимиз қутқазганда, оиласига дарак келди: очликдан чалажон бўлган ҳолича госпиталга жойлаштиришган экан. Аммо бир йил ўтар-ўтмай Колимада эмиш, деб эшитдик.

Ўша гапга ҳам тўққиз йил бўлди. Демак, жами ўн беш йилча жаҳаннам азобини чекиб омон қолган одам.

Лекин у ҳозир бундай кулфатни кечирган кишига сира ўхшамасди. Қулоч ёзиб кўришганимизда яна ҳам амин бўлдимки, у тоғни урса талқон қиладигандай соғ-лом, бақувват, оқ юзидан кулги чарақлаб турибди.

– Оббо, Фазлиддин-эй…— дедим ўша танишим эканига ишонқирамай. Спортчиларникидай дағал, кенг кафти билан елкамга уриб қўйди. Шунча мудҳиш синовлар кор қилмабди, азаматга. «Биз детдом болалари ҳаммамиз шунақамиз ўзи — дея ғурурланиб қўйдим,— мушкул йиллар қаддимизни буколмай ўтди-кетди, биз эса ўша-ўша тетик!..

– Оббо, сен-эй, юр кетдик!

– Қаёққа?

– Қаёққа бўларди, ҳовлига-да, ўтган қора кунларни эслаб чақ-чақлашамиз, оғайни.

– Йўқ,— деди у.

– Йигирма йилда бир кўришиб-а?

– Йўқ, Қўқон хонлигининг элчиси қабулхонамда кутиб ўлтирибди… Сиз ҳам боринг. Хуросонда вазият оғир…—деди у.

Кўзларимни пирпиратиб, юзига боқсам, ҳазиллашаётган кишига ўхшамайди, жиддий. У-бу гап топгунимча «хайр» деб жўнаб кетди.

– … Аттанг…— дея шивирлаб, теракка суянганча орқасидан қараб қолавердим

ҚОДИРИЙНИ КЎРГАНМАН-У

Мен Абдулла Қодирийни кўрганману кўрдим, деб айтолмайман. Бунга Ҳаким Назир айбдор.

Марғилон бозорининг бешик растаси шинам чойхона бўлар эди. Домлам Обиджон ака билан битта нон, бир ҳовуч майиз олиб, энди чой чақирган эдик, домла:

— Ана, у ёққа қара…—деб қолдилар шивирлаб,— Абдулла Қодирий ўлтирибди.

Мен қарадим иккита соддагина, дўппили киши шахмат суришяпти. Шу ўйинга жуда берилган пайтим, газетада чиққан чигил масалаларни ечиб, гросмейстерларнинг ўйинларини таҳлил қилардим. Ҳалигиларнинг тахтасига қарасам — жуда қизиқ вазият!… Алёхин билан Капабланканинг машҳур партияси-ку бу!

— Наригиси ютади — дедим.

— Ўшаниси Қодирий-да,—деди Обиджон ака.

Менинг фикри-зикрим тахтадаги вазиятда эди,— шу вазиятда буюк Капабланка тахтдан йиқилган.

Қодирийни кўрдиму кўрдим, деб айтолмайман.

Бунинг Ҳаким Назирга нима даҳли бор, дерсиз? Ҳакнм ака «Ленин учқуни»да ишлардилар. Шу газетада чиққан хабарларим учун қалам ҳақи ўрнига (пул болани бузади, деган бўлсалар керак) у киши менга шахмат юборганлар. Доналари жажжи, йилтироқ, тахтаси сирланган. Бунақасини кўрмаган эдим, Қўлтиғимда олиб юриб, шу ўйинга ружу қўйдим. Болалик зкан-да…

Болалик ҳам қолди. Шахмат ҳам қолди. Қодирий эса умрим, касбим, тақдирим…

Бундай бўлишини ким билиб ўтирибди дейсиз!

ТАФТ

Қобулда боғи Бобур деган қадамжо бор. Унинг баланд тўрида шоирнинг қабри сақланган. Оёқ томонда-ги қари тутни ўша вақтларда ўтқазилган, деб тушунтиришади. Қадамжони иккинчи бор зиёрат қилганим-да ёнимда менга боғлаб қўйилган соқчидан бўлак одам йўқ эди. Унинг оти Маъриф, камбағалгина аскар бола.

Мен бу сафар тутга узоқ тикилиб қолдим. У қариб, йўғон танаси тамоман чириб, ўқ илдизи тупроққа айланган. Лекин бир ёнидаги жиндек ғудур пўстлоқдан озгина шира келиб бир-икки шоҳида яшил барглар ҳали ҳам шивирлашиб турибди. Наҳотки ўша асрлардан бери тирик? Уни ўтқазганлар, балки буюк бобомизни кўргандир. Пўстлоғида кимларнинг кафт излари бор экан? Шабадада қалтираб йилтиллаб турган бу сийрак барглар мўъжизадай туюлади, мен уларни ушлагим келдию, қўл теккизолмадим. Тиз чўкиб, тутнинг пўстлоғи бор томонга кафтимни узатсам, қўлим титраб, баданимга ўт югургандай бўлди.

– Ажабо… дедим аста силаб кўриб.

– Бўлмайди,— деди шу пайт тепамда турган Маъриф.

Ўрнимдан турдим. Ушлаш мумкин эмас экан, деб ўйлаб, ҳижолат тортдим.

Боғдан чиққандан кейин суриштирсам Маъриф «бўлмайди»ни бошқа маънода айтган экан. Унинг отаси бозорда ўтинфурушларга тарозибонлик қилар экан. Хонадонда ўтиннинг сифатини яхши билишади.

— Энди у ёнса ҳам тафт бермайди. Чиринди, — деди аскар.

МАЪРИФИЙ КУРАШ МАЙДОНИ

Ўша йиллари Комил Яшин Ёзувчилар уюшмасининг раиси, мен муовини эдим… Бир куни Комил Яшин мени Марказқўмга бошлаб борди. Шароф Рашидов чақиртирган экан. Гапнинг авзойидан билдимки, мақсад — «Гулистон» журнали муҳаррирлигини бўйнимга қўйиш… Унамадим. Кўнишмади.

— Йўқ, — деди Шароф Рашидов гапни вазминлик билан чўзиб, жилмайган, мулойим бир оҳангда. — Бизга йўқ, демайсиз…

Икки томон ҳам ўйловда қолдик. Оғир жимлик чўкди.

— Унда… шартларим бор, — дедим охир тилга кириб. Кўп йиллар «Шарқ юлдузи»да бош муҳаррирлик қилган, бу ишнинг ғалвалигини билардим. Ҳаммаси гир-гир кўз ўнгимдан ўтди…
— Айтинг…— деди Шароф Рашидов.

— Бир шартим шуки, тематик чегаралар олиб ташланади!
— Нега керак? Бу нима деганингиз?..
— «Гулистон» оммабоп бўлсин!

Шароф Рашидов узоқ ўйланиб, Комил Яшинга қаради. Сўнг менга юзланиб, «майли», демади-ю:
— Тағин? — деди.

— Журналга ходимларни ўзим танлайман, —дедим. У киши очилиб кетди.
— Ҳа, албатта-да! Ўзингиз танлайсиз!..
— Йўқ, мен партиявийлигига қараб ўтирмайман, коммунист бўлса-бўлмаса, керакли ходимни оламан, демоқчиман…Энг яхши шоир, адиб, журналистлар жалб этилади!

Шароф Рашидов яйраб кулди. Комил Яшин суҳбат давомида:
— Ай-яй-яй!.. — деб бош ирғаб ўтирди.
— Тағин?..

— Журнал тўрт рангли бўлиши керак!
— Ҳозир неча рангли?
— Икки рангли…

— Майли, бу осон. Ададини ҳам кўпайтириб берамиз…
— Йўқ, униси ўзимизга қолсин. Одамлар излаб ўқийдиган бўлсин. Сиз айтсангиз, мажбуриятга айланиб кетади.

Шароф ака кулди.
—Ўзи эплайди. Асқад ишига пухта! Кўп йиллардан буён уюшмада ҳамкорлик қиламиз, —деб ўртага тушди Комил Яшин.
— Э, бу киши билан ишлашмоқни биздан сўранг! Бу гаплар бекорга бўлаётгани йўқ! — деди Шароф Рашидов.

Дарҳақиқат, ўттизинчи йиллар охирида Самарқанд Давлат дорилфунуни (ЎзГУ)  да Шароф ака билан бирга ўқиганмиз.

Каттақўрғон сув омбори қурилишида биргалашиб газета чиқарганмиз. Идорамиз бозор ичида десангиз, одамлар эшак боғлаб кетишади. Уйқу қочганда, басма-бас шеър машқ қиламиз. (Шароф Рашидов кейинчалик ўша шеърларни кўп жилдлик асарлар тўпламининг учинчи жилдида чоп эттирди). У киши «Қизил Ўзбекистон»га бош муҳаррир этиб тайинланганида, қўймай мени ҳам олиб кетди.  Ўзи Ёзувчилар уюшмасига раис бўлганида, мени уюшма нашри—«Шарқ юлдузи»га масъул котиб қилиб қўйди. Хуллас, тарихимиз узоқ. Ҳалиги баҳслар Шароф Рашидов олдида озгина эркалигим борлигидан, талаблар… ҳаддим сиққанидан  эди.

Сезганимдек, «Гулистон»да  иш осон кўчмади. «Иброҳим Раҳим кетди!.. Энди бунисини қўлга оламиз», дейдиганларни билардим. Ажабки, дастлаб Эркин Воҳидовга қарши каттагина мақола ёзиб келтиришди. Ғазаллари феодал руҳида, феодализмни идеаллаштирар эмиш! Ҳайрон қолдим. Ўзини даҳо билган марксчи-таржимон бўларди. Шу киши ёзибди. Ёритмадик. Жанжал кўтарди. Марказқўмнинг ўша пайтдаги мафкура котиби ҳам у томонда! Ишни катта қозонда қайнатмоқчи бўлдилар. Қатъий қарши турдим. Босди-босди қилдик… Эркин Воҳидовнинг хабари ҳам бўлган эмас.

Иккинчи ҳужум раҳматли Иброҳим Мўминовга уюштирилди. У кишининг  «Амир Темурнинг Ўрта Осиё халқлари тарихида тутган ўрни» рисоласига қарши! Туҳматни темурийлар ҳақида тахминан эшитиб билган москвалик бир «мутахассис» ёзиб келди. Уни Марказқўм қошидаги лекторлар гуруҳининг бошлиғи Е.Блок қўллаб қолди. Пайсалга солдим. Қарасам, масала чуқурлашяпти… Амударё билан боғлиқ «дейгиш» ҳодисаси эсимга тушди! Демак, москвалик «мутахассислар» аслида бошқаларни ҳам ўпириб  олиб кетмоқчи эканлар! Марказқўм тагидан тезоб сув ўтар экан-да! Бу «дейгиш» анча йиллардан сўнг, «ўзбеклар иши» бўлиб, юзага чикди: Марказқўмгина эмас, мамлакатнинг кўп жойларини ўпириб кетди!

Аммо «мутахассис» бўш келмади,уни кейинроқ қаердадир, юқорироқда бостирди…

Яна бир ҳужум донишманд адабиётшунос, илмда жасоратли профессор Эргаш Рустамовга қарши уюштирилди. Бу киши шафқатсизларча топтаб турган шўроларнинг сўқир оёқлари остидан  туркий шоирлар отаси Аҳмад Яссавийни байроқ қилиб кўтариб чиқмоқчи бўлдилар!..

Шу даражага етдики: «Аввал мени бош муҳаррирликдан бўшатинглар-да, сўнг бу кишига тош отинглар!» — дейишгача бордим. Чунки бу ишда мен ҳам айбдорман. «Чинор» романида Аҳмад Яссавийнинг авлиё шоир эканлигини эътироф этганман», дедим. Яқин йўлатмадим. Охири жим бўлишди… Аммо ҳужумлар ўз ишини қилди: академик Иброҳим Мўминов ҳам, профессор Эргаш Рустамов ҳам шундан сўнг ўнгарилмай, тез орадан оламдан ўтишди!..

Журналда генерал Жўрабек ҳақида мақола ёритдик. Журнални тўхтатишди. Марказқўмнинг янги мафкура котиби Оқил Умрзоқович Салимов қабулига ҳужжатларни кўтариб бордим: «Озарбойжон классик шоири, шарқшунос Мирза Фатали Охундов ҳам чор генерали бўлган, генерал Жўрабек билан бирга шарқшунослик конгрессларида қатнашган, ўзаро яқин дўст бўлишган. Ҳар иккалови ҳам таржимонлик қилишган… Жўрабек халқпарвар, маърифатпарвар… Навоий кутубхонаси фонди генерал Жўрабек боғида сақланган!..» деб айтавердим, айтавердим…

Салимов кулди.
— Генерал Жўрабек—бизнинг бобомиз бўладилар! — деди бир оғиз. Яна нодонлигимдан куйдим…
— Журнални чиқараверинг, —  деди Салимов ва журнални тўхтатмаслик ҳақида кўрсатма берди.

… Ўша даврларда ҳам  дабдабабозлик бор эди! Давлат қачонки дабдабага куч берса, билингки, илиги пучаяди… Таназзулга юз тутиб, кунпаякун бўлган Советлар Иттифоқи фикримизнинг яққол тимсолидир! Пахтани машинада териш борасидаги рекордбозлик — «минг тонначилик»ни  фош  этувчи, дастлаб бўшгина мақола қўлимга тушди. Валентин Тюпко деган инженер- конструктор дўстим бор эди. Пахта териш машинасини ихтиро этганлардан. Янгиерда турарди. Ўшанга юбордим. Далиллаб берсин, дедим. У, биз ихтиро этган машина шу бўлса, бир мавсумда 220 тонна, жуда нари борса 280 тоннадан ортиқ пахта теролмайди деб боплаб исботлаб берди! Юқорида сансалорлик бўлавергач, бутун масъулиятни зиммамизга олиб мақолани ёритдик. Минг тонначилик шов-шуви ўчди-қолди!

   Экология, Орол, археологик муаммоларимизни ёритувчи мақолалар бердик. «Қайта қуриш» қаёкда эди?! Матбуот маърифий инқилоб қуролидир. У жамиятни доимо ичдан ёрита билиши керак! Давлат сиёсати калтабинлик қилганда, у узоқни кўра билсин! Тарих ўз фурсати билан тарози тошини жойига қўяркан, тирик гувоҳмиз! Аммо ўзим бош муҳаррирлик қилаётган журналда кимёвий заҳарланишларни фош этувчи асаримдан бир парчани босолмаган ночор кунларимиз ҳам бўлган. («Кумуш тола» деб аталадиган бу қиссам, ўн йиллардан сўнг, 1989 йилдагина босилди). Шунга қарамасдан журнал Пиримқул Қодиров, Одил Ёқубов каби кўп қаламкашларнинг халқ аламини айтувчи, бу сингари мавзулардаги чиқишларига йўл очиб берган!.. Шароф Рашидовга айтганимда, фаришта омин деган экан, хусусан, ўша йиллардаги ёш ижодкорлар, журналистлар — Маҳмуд Саъдий, Мурод  Хидир, Маҳкам Маҳмудов, Тоҳир Малик, Абдулла Шер, Саъдулла Аҳмад, Эмин Усмон, Эркин Аъзам, Сулаймон Раҳмон, Аҳмад  Аъзам, Хайриддин Султон учун Марказқўм журналидаги мавқелари бир амал ёхуд саккиз соатлик иш эмас, уйқусиз, кеча- кундузлик маърифий кураш майдони эди: улар ўзларини шунга бағишлаган эдилар. Журнал безаги, ҳар бир сўзу жумланинг қош-кўзини жойига қўядиган тажрибали муҳаррир-журналист, катта таржимон Ваҳоб Рўзиматов, рассом Эмин Рўзибоев хизматлари бунда беназирдир.

Ал Форобий, Ал Беруний, Ибн Синога бағишланган махсус сонлар!.. Чернишевский ва Шарқ… «Ғурбатда Фурқат», Машрабнинг шўролар кўзича гўё «янги топилган» ғазаллари… Адвокат Убайдулла Хўжаевнинг Лев Толстой билан ёзишмаси… Ўзбек қомусчилиги… Кино, театр санъати… «Эдип»… Халқ оғзаки ижоди… «Жуманбулбул»… Ўта миллий шоиримиз Миртемир шеърлари ила тўлиб чиққан қўша-қўша саҳифалар, янги авлод  ижодкорларининг асарлари!..

АСҚАД МУХТОР
АДАБИЁТ, ИЖОД ВА ҲАЁТ ҲАҚИДА

● Бу танқидчи мисли жарроҳдек: аввал жиндек мақтов билан ухлатиб, кейин операция қилади.

● Тютчевнинг лирик шеърлари – рус поэзиясининг дурдоналари. Шоир уларни ёзган жойида ташлаб кетавераркан. Қизи ёки хизматкорлари топиб олиб сақлаб қўяр экан. Кўп шоҳсатрлар шундай сақланиб қолган.

● Биз союзда (ёзувчилар уюшмасида.Х.Д.) бир қўлёзмани икки йил қидирдик. Муаллифнинг тазйиқи билан нечаларга хайфсан эълон қилинди, ёзишмаларимиз икки жилд бўлиб ётибди. Икки йилдан кейин мўъжиза юз берди: “дурдона”лар топилди. Ўқидик. Мана, улардан бири:

Ҳуснингни жамоли зор этди,
Ҳар кеча кўзимни хумор этди,
Ишқинг юрагимни тор-мор этди,
Кўз ёшимни сувомбор этди.

● Ёзувчи саёз жойда чўкади.

● Талант ҳақида куюниб гапирганларнинг ҳаммаси ҳам талантли бўлавермайди. Чунки ҳеч ким ўзини талантсизман деб ўйламайди.

● Ўйлайманки, Ҳамлет, Фарҳод, Дон Кихот, Обломов сингари образлар инсон хотирасига типик характер эмас, асосан типик муаммо, абадий савол сифатида михланиб қолган.

Чинакам бадиий асар ҳамма вақт жавобсиз саволдир, борди-ю, адиб унда бирор муаммо кўтарган бўлса ҳам, бу – амалда ҳал қилиб бўлмайдиган муаммодир. Агар муаллиф амалда ҳал қилинадиган вазифа қўйса, асосан, очерк ёки мақола бўлади. Ёзувчи эса ташвиқотчи эмас, шоир бўлиши керак.

● Танқидчи ёш адибни қимматбаҳо фикрларининг олтин ёмбиси билан уриб майиб қилди.

● Адабиёт фан-техника инқилоби даврида ҳам ишонч билан иш кўриш керак. Экзюпери мақтаган самолётлар ҳозир ҳеч нарсага ярамай қолди. Лекин Митти Шаҳзодаси ҳали узоқ яшайди.

● Одиссей арвоҳларни ўзи билан суҳбатлашишга кўндириш учун уларга ўз қонидан бериб тирилтиради. Ёзувчи тарихий шахслар ҳақида ёзганида шундай қилиши керак.

● “Биз XII-XIV аср Дашти Қипчоқ (Олтин Ўрда) туркий адабиётини негадир яхши ўрганмаймиз. Ваҳоланки, бу адабиёт (Қутб, Сайфи Саройи, Ҳисом Котиб) соф туркий тил, халқчиллик жиҳатидангина эмас, умуминсоний мундарижаси билан ҳам катта эътиборга лойиқ. Биргина “Жумжума Султон” достонини олинг, Ҳисом Котиб уни Фаридиддин Атторга (“Жумжуманома”) тақлид қилиб ёзган. Замондоши Дантенинг “Илоҳий комедия”си билан таққосласангиз, жуда антиқа фикрларга келасиз. (Масалан, дунёни вертикал ҳолда олиб, яъни ҳамма замонларни бир вақтда жамлаб (хронотоп), абадият учраштириб тасвирлаш…) Бу икки муаллиф бир-бирини билмай туриб, маънан жуда оҳангдош асар ёзганига ҳайрон бўласиз.

Алишер Навоийдан олдинги туркий тилга қулоқ солинг:

Чун ки келдинг дунёя – кетмоқ керак,
Бор кунинг етганча хайр этмоқ керак!

Ҳисом Котиб

Сўнгакка иликдур, эранга билик,
Биликсиз эран ул – сўнгак беилик.

Адиб Аҳмад, XII аср

(Дарвоқе, “Илоҳий комедия”сининг мотивлари Ал-Мааррийдан буён давом этиб келади).

● Ёзувчи ёлғонни тўқийди-ю, ҳақиқатни ёзади.

● Ёзувчи машинкаси ясама тишларини кўрсатиб тиржаяди…

● Реал Александр Македонский – Искандар бор. Афсонавий Искандар Зулқарнайн бор, уни улуғлаб пайғамбар даражасига кўтардилар (Хусрав, Жомий, Навоий, Тожиддин Аҳмадий… ўнлаб “Искандарнома”ларда). Бу – ўрта асрларга хос нарса. Менимча, Темурни биз бундай қилишимиз керак эмас.

● Шоир бўлиш яхши, шоирлик даъво қилиш ёмон.

● Даҳолар ўз касблари доирасидан чиқиб кетадилар. Фалончи – шоир, фалончи – олим, аммо Навоий – Навоийдир, Эйнштейн – Эйнштейн.

● Қалам сўзнинг соясини чизади.

● Илгари мен абстракт санъатни тушунмас ва ҳазм қилолмас эдим. Инсон самога учиб, космос даври бошлангач, бу санъатга қизиқиб қолдим. Абстракт санъат Космос образининг эстетик ибтидоси бўлсамикин?

● Сизиф афсонасини биласиз, “абадий харсанг”ни ҳам биласиз.

Менинг авлодим ўша харсангни 70 йил давомида “чўққи”да юмалатди.

Ичимда нола бор. Гоҳо шу нолани эшитиб, Максим Горькийнинг гапи эсимга тушади. Ундан “Аҳволингиз қалай?” деб сўраганларида “Максимально горько!” деб жавоб берган экан.

● Туркий “Искандарнома”нинг муаллифи Тожиддин Аҳмадий (XIV аср) Амир Темур билан кўришгандан кейин Ибн Синонинг “Тиб қонунлари” асарини турк тилига таржима қилган экан. Бу – Соҳибқирон сиймосига яна бир чизги.

● Рассом қўлида палитра. Гўё учмоқчи-ю, лекин қаноти биттагина.

● Оҳангдорлиги билангина эмас, мазмунан ҳам қофиядош сўзлар кўп: тош-дош, оҳанг-жаранг, замон-ёмон…

● Авваллари яшаш учун ёздим, энди ёзиш учун яшамоқдаман.

● Юрак қони билан ёзган одам узун ёзолмайди.

● Истеъдодсиз шуҳратпараст жуда тубан ва шафқатсиз бўлади.

● Таржимондан аниқлик талаб қилманг. У чизмакаш эмас, рассом!

● Кимнингдир ёзганига офарин, кимнингдир ёзмагани учун раҳмат.

● Бу дунёнинг чалкашликлари… Петрарка куйлаган гўзал Лаура, неча авлодлар қалбида муҳаббат тимсоли бўлиб яшаётган маркиза Лаура қаёқда-ю, жирканч ёвузлик – садизмнинг асосчиси маркиз де Сад қаёқда!

Улар эса (зиё ва зулмат) яқин қариндош бўлган.

● Талант диалектик моҳиятини очади; ўртамиёналик эклектика даражасида қолади.

● “Мен камтарман” деган одамни камтар экан деб ўйламанг.

● Ҳар бир Шахс – мустаснодир.

● У адабий баҳс ва муҳокамаларга сара фикрларини қимматбаҳо тақинчоқлардай тақиб, кўз-кўз қилгани келарди.

● Ёлғон ўзи унча хавфли эмас, унинг ҳақиқатга ўхшаб кетиши хавфли.

● Бизни танқидчилар қўрққанимиз учун эмас, кўпинча дадиллигимиз учун уришди.

● Яхши ният – пештоқ эмас.

● Б.ни қатъиятли, принципиал одам, дер эдилар. Аслида, у бир нарса ҳақида икки марта ўйлаш қобилиятидан маҳрум эди, холос.

● Унинг шоир бўлиши учун фақат бирорта камчилик етишмасди.

● Одамлар сени билмаса ҳам, сен одамларни бил.

● Фақат классика мунозарасиз қабул қилинади. Биз эса классик эмасмиз. Бизнинг асарларимиз қаршиликка учраши, баҳс қўзғаши керак.

● Қадимда бир донишманд айтган экан: “Мен вақтнинг нима эканини биламан. Аммо “Вақт нима?” деб сўрасалар, айтолмайман”.

Назаримда, шеърият ҳақида ҳам худди шуни айтиш мумкин. у бениҳоя, у битмас-туганмас.У ўзи рад этган одамгина уни рад этади.

● Уни ҳамма талантли ёзувчи деб ҳисоблар эди. Лекин бу тасаввурни ўзи бузиб қўйди: ўзи ҳам шундай деб ҳисоблар экан.

● Худо, ҳақиқат, шеърият, бахт, муҳаббат, вақт, нариги дунё… борди-ю, буларнинг нима эканини билсак, ҳаётимиз қандай бўларди? Билмайман. Фақат шуни биламанки, дин, адабиёт, орзу-хаёл бутунлай бўлмасди…

● Ёшлик қайтиб келмайди. Лекин гўё ёшлик қайтиб келгандагидек, мўъжзавий бир ҳиссиётни кўп бор бошимдан кечирганман. Бундай ҳиссиёт кўнгилда ва хаёлда янги роман ёки қисса туғила бошлаган чоғларда вужудимни қамрар эди.

Аммо китобни ёзиб тугатгунча яна қарийсиз. Ва уни илон пўст ташлагандай ташлаб, орқада қолдириб, янгисига интиласиз. Бу пойга, бу янгиланиш, ёшлик кетидан қувишга ўхшаган бу изланиш бениҳоядир. Бу ижодий қанотланиш аслида ҳақиқий борлиқни излаш бўлса керак.

● Физикада оқибат сабабга тенг. Аҳлоқда ҳам шундай.

● Истеъдод нималигини, таркибий қисмларини билмайман-у, тасаввур салоҳияти унинг энг муҳим жиҳати эканига аминман. Биз қаҳрамонларимизни уларнинг ҳаракат ва вазиятларини аввал тасаввур этамиз, кейин тасвирлаймиз. Жюль Верн ўзи кўрмаган шаҳарларни, масофаларни, ўлкаларни тасвирлаган, унинг бу тасвирлари ҳақиқатга яқин; Жонатан Свифт Марснинг йўлдошларини улар кашф қилинишидан 150 йил олдин тасвирлаган, Беруний Америка қитъасининг борлигини Колумбдан 450 йил аввал тахминлаган. Тасаввур салоҳияти адиб истеъдодини фан билан яқинлаштиради.

● Бизнинг даҳшатли цивилизациямиздан ташқари ҳамма замонларда шоир ва шеърий сўзнинг нечукдир ғайритабиий бир илоҳий куч билан боғлиқлигини тан олганлар. Мен шоирни пайғамбар деб атаган Пушкиннигина кўзда тутаётганим йўқ. Шоирнинг қалб бойлиги реал ҳаётий вазиятлардан устунлигини Гегель ҳам айтади. Шеллингнинг ёзишича, шеърий сўз туғдирган идеал дунёнинг бизга объектив дунё бўлиб кўриниши инсоннинг Илоҳ ҳақидаги абадий тушунчаси билан боғлиқ. Файласуф Новалис айтадики, “Шоир ва авлиё азалдан бир бўлган, лекин чинакам шоир ҳали ҳам авлиё ва чинакам авлиё ҳали ҳам шоирдир”. Навоийнинг шеърий сўз ҳақидаги сатрларига қулоқ солинг:

Чун бу насим эсди азал тоғидин,
Мунча гул очилди жаҳон боғидин.

Бошқа ўринда у шоирнинг “кўнгил Каъбаси”ни оламнинг қибласига ўхшатади ва илтижо қилади: “Ё раб, ани (сўзни) халқ дилафрўзи эт!”

Шоир салоҳиятини илоҳий кучга боғлаш тарих қаърига кирган сарингиз баландроқ янграйди. Юнон асотирларида Квасир деган илоҳий жонзод тилга олинади. Шундай доно эканки, дунёда у жавоб беролмайдиган бирорта савол йўқ экан. Шоирлар шоир бўлиш учун шу донишманд жонзоднинг қонидан асал ялар эканлар…

Хуллас, бу масала энг муқаддас китоблардаги “Аввал калом, у – Илоҳдандур!” деган ҳикматга бориб тақалади. Оллоҳ Одам Отага: “Ҳамма нарсани ўз номлари билан айтгил!” деб буюрган. Номлар, яъни сўзлар эса танзиҳ ва ташбеҳлардан – шеъриятдан иборат. Ўлжас Сулаймоновнинг айтишича, оқил ва ҳалол одамлар (жумладан, шоир ва олимлар) қадим туркларда бир сўз билан – “чалаби” деб, яъни “тангрисимон” деб аталганлар. Ҳомердан олдинги минг йиллардан – азалдан эсган бу насим! Ахир, ҳатто Ўрхун битиклари бармоқ вазнида ёзилган! Қуръони каримнинг шеърий сўз билан нозил бўлгани эса бу ақиданинг яна бир исботидир.

Наполеон, Ҳитлер, Кеннеди каби кўп зотларнинг қиладиган ишлари ва тақдирларини уч юз-беш юз йил олдин айтиб берган авлиё Нострадамус ҳам башоратларини катрен деган шеърий услубда ифодалаган.

“Ҳақиқат, эзгулик, гўзаллик” деган “учлик”ни Рабиндранат Тагор Кантдан олган, дейдилар. Бу – хато. Бу “учлик” асли қадимий ҳинд адабиётига хосдир. Шеърий сўз ва умуман, санъатдан завқ олиш илоҳий ҳис экани, инсондаги тасаввур сеҳри азалий муқаддас ҳодиса экани Санскрит эстетикасининг асоси бўлган. Шива – рақс рамзи; Кришна – назму наво тангриси; табиат – эзгулик; Ганг – фалакдан оқиб тушади; ҳамдуна – хонумон; тангри Вишну ва Рама – содиқ донишманд; сигир – муқаддас… Буюк эпосларнинг табиат ва худоларга бундай боғлиқлиги бадиий сўзнинг илоҳий эканига ишончдан эмасмиди? Наҳотки, бу азалий ишончда жон бўлмаса?! Наҳотки, бунинг ҳаммаси эскириб қолди?..

● Таржима, айниқса, шеъриятда шартли нарса. Чунки шеърнинг ўзини ўгириш мумкин-у, миллий жанрни, шеърни қабул қилиш тарзини, анъаналарни, шеърга қарашни… яна кўп нарсаларни таржима қилиш, ҳатто тушунтириш ҳам амримаҳол. Масалан, Японияда, Малайзияда “танка”, “пантун”, “хайку” билан классик бўлганлар бор. Бизда бу турларнинг ҳамма талабларини (ўттиз бир ҳижо, тоқ сатр, яширин қофия ва бошқаларни) бажариб, эътибор қозониб кўринг-чи! Гап шаклдагина эмас, миллатнинг руҳий ўзига хосликлари, дунёқараши, зеҳнияти, нафис ва оний таассурот, мунг, ҳасрат, соғинч, сал киноя… яна айтаверсак, шеъриятга сингиган, лекин таржима қилиб бўлмайдиган талай жиҳатларда ҳамдир.

Хайкунавис ҳеч қачон сиёсат ё ижтимоий соҳага қалам урмайди, у – табиат ва инсонни кузатувчи, шу тарзда руҳга таъсир этувчи донишманд. Унинг ўқувчиси оддий майса баргига ё шабнам томчисига маҳлиё бўла биладиган одам…

● Умар Хайём майни куйлаган. Аммо буни Абу Нувоснинг ҳамриятлари, Манучеҳрнинг мусамматлари ва кўп сонли соқийномалар билан аралаштирмаслик керак. Хурсандчилик майхўрлиги бошқа, аламзадалик майхўрлиги бошқа. Хайём кайфи бениҳоя аламли ва фожеий кайф: инсон ўлимга маҳкум, у бир лаҳза бўлса ҳам лаззат излаши керак. Чинакам шодлик лаҳзаларни гулдек узиб эмас, Данте айтган абадий сўлмас гулзорга кўз тикиб яшайди. Абадий сўлмас гулзор эса – умид. Хайёмда инсоннинг худодан бўлак умиди йўқ.

Хайём рубоийлари – фоний банданинг жавобсиз фарёдларидир.

● Суқротнинг “Республика”си, Форобийнинг “Мадинатул-фозила”си, Томас Моорнинг “Утопия”си, Кампанелланинг “Қуёш шаҳри”, Беконинг “Янги Атлантида”си, Кабенинг “Икарияга саёҳати”… Дунёда шундай ўнлаб асарлар бор. Булар – ижтимоий утопиялардир. Диний-аҳлоқий, фанний-техникавий ва севги-муҳаббат утопияларини айтмайсизми! Булар – инсон орзу-хаёлининг эзгу парвозлари. Бизнинг “утопия” – “хаёлпарастлик” деган атамаларимиз уларни ерга уради. Аслида, булар одамзотнинг идеал излашидир. Идеал эса ҳар қандай тараққиётнинг гарови.

● Донжуанлар, фаустлар, мажнунлар, прометейлар, искандарлар, жюльетталар кўп бўлган. Лекин уларни фақат Байрон ва Пушкин, Ҳёте ва Ҳейне, Навоий ва Низомий, Эсхил ва Шекспир номлари билан боғлаймиз. Бошқа муаллифларда булар ҳаётда ёки тарихда бўлган нарса каби қабул қилинади. Фақат даҳолар қўлига тушгандагина “факт” муаммога айланади. Биз энди буни классика деб атаймиз.

● “Гулистон”да ишлар эдим. Маҳмуд Саъдий деган ходимимиз бозорда китоб айирбошлаётган экан, милиция ушлаб олиб кетибди. У жуда билимдон, китобхўр; биз уни Шайх деб атар эдик… Менинг илтимосим билан милиционер идорага келди, ёшгина лейтенант экан.

Гапни узоқдан бошламоқчи бўлдим:

— Ибн Сино Бухоронинг китоб растасида Форобийнинг Арастуга шарҳларини топиб олганда хурсандчилигидан бир зумга ҳушини йўқотган экан…

— Форобий деган шоирни эшитганман, у ҳам сизда ишлайдими?
— Йўқ, бизда фақат Шайх Саъдий ишлайди.

Ҳазил-мутойиба ўтмади. Аниқ гап қилдим:
— Бу йигит уйланганидан келинни кухняга тушириб келган. Чунки уч хонали уйининг ҳамма хоналари лиқ тўла қитоб бўлган. У шунақа китоб жинниси.
— Жиннилигига справкаси борми?

● “Нур алан-нур” деган яхши ибора бор. Уни кўпинча “Нур устига аъло нур” деб нодонларча бузиб ишлатадилар.

“Устувор” – мустаҳкам, пойдор, давомли деган сўз. Биз уни устунлик, яъни “приоритет” маъносида ишлатамиз: “устувор йўналишлар”, “қонун устуворлиги”… “Устун йўналишлар”, “қонун устунлиги” деб, оддийгина ўзбекча ва тўғри гапиришга нима етсин!

“Кўча одамлар билан гавжум”, дейдилар. Ваҳоланки, “одамлар билан гавжум”, “қўйлар билан гавжум” деб бўлмайди. Чунки “гавжум”нинг ўзи “одам кўп” дегани.

“Фаолият кўрсатишни амалга оширдилар”, “шарофати натижасида”, “рақобат кураши”, “устидан кулди”… Бундай “нодир” кашфиётларни санайверсангиз, сон мингта. Ёшларнинг, айниқса, мухбирларнинг тилдаги пала-партишликларидан ҳар гал ранжийман. Ахир, тилимиз – шаклланган буюк тарихий тил. Ҳеч бўлмаса, унинг оқ сочли бобо ёшини ҳурмат қилиш керак. у юз йил эмас, беш юз ёки минг йил эмас, ўн беш, ҳатто йигирма асрлик тарихга эга.

Ўн олти аср олдин тошга ўйиб ёзилган Ўрхун битикларини ўқинг: “Отим Элтуғон Тутук. Бан тангри элимга элчи эртим. Олти боғ будунга бег эртим… Тангридаги кунга, ердаги элимга бўкмадим, айрилдим…”

Қандай содда, тиниқ жуилалар! Фақат ҳозирги тилда бир-иккитагина кичик изоҳга муҳтож: “тангри эл” – давлат, империя; “будун” – халқ; “бўкмадим” – тўймадим.

● Ажабки, етти-саккиз йилдан бери бирорта ҳам асар ўзбекчадан русчага таржима қилинмабди. Бу соҳанинг билгичлари умуман йўқолиб кетди.

Алам қиладиган жиҳати шундаки, мен ўн йиллаб Москвада ҳам, Тошкентда ҳам шу ишнинг мутасаддиларидан бири бўлганман. Ўзбек асарларини рус тилига таржима қилишга бағишланган анжуманларда мутахассислар, ёзувчилар қатнашар эди.

“Шўролар тарқаб кетди…” дерсиз. Гап унда эмас, ўзбек асарларини рус тилига ўгириш Улуғ Пётр давридаёқ бошланган. Пётр топшириғи билан Тоболга келган офицер шу ерлик битта мулла ёрдамида Абулғозихоннинг “Шажарайи турк” асарини таржима қилади. 1730 йилда эса Т.Кер шу асарни туркийдан тўлиқ русчага ўгиради. Умуман, “Шажарайи турк” энг кўп таржима қилинган асарлардан. Ўша даврлардаёқ уни машҳур шоир В.Тредиаковский, кейин Н.Чернишевскийнинг дўсти Г.Саблуков (у Чернишевскийга арабий, форсий ва туркийдан таълим берган), А.Туманский ва яна кўплар таржима қилган. Таржимонларга Иброҳим Халфа, Али Козимбек сингари туркийзабон олимлар кўмак берганлар. “Қутадғу билик” (В.Радлов), Яссавийнинг “Ҳикматлар”и, Машраб ғазаллари (Н.Микошин), “Бобурнома” (Н.Пантусов), Махтумқули шеърлари ва бошқалар рус тилига XIX асрдаёқ қисман таржима қилинган эди. ундан кейинги даврларда бу ишнинг нақадар кенг ривожланиб кетганини яхши биласиз.

Маданиятнинг шундай анъанавий ва миқёсли бир соҳаси йўқолиб кетса-я! Мен буни тушунишдан ожизман…

● Мумтоз лирикада маҳбубанинг тасвири албатта қошу кўз, яноғу дудоқ, холу зулфдан бошланади. Нима учун шундай?

Маълумки, тасаввуфда бандаи солиҳнинг йўли шариат, тариқат, маърифат ва ҳақиқат босқичларидан иборат. Маҳбубанинг жамоли – ваҳтадул-вужуд йўлидаги орзу. Аммо, тасаввуф мураккаб. Унинг дунёвийликка мойил сулуклари (Ғиждувоний, Нақшбандий тариқатлари) ҳам кўп. Реал маҳбуба бўлмаса, унинг илоҳий рамзи қаёқдан келиб чиқарди? Шоир ботиний назар билан дунёвий маҳбубанинг қалбига, сир-синоатига, ҳис-туйғуларига интилади. Бу (илмул-яқин) эса, аввало, юзни очиш (мукошафа), кейин кўзни кўриш (муъайяна) ва сўнгра ақл кўзи билан ғайбни, яъни сирли ҳисларни туюш (мушоҳада) босқичларидан иборат. Нажмиддин Кубро инсоний муҳаббатнинг бу илмини “басира” деб атайди. Ваҳдатул-вужуд сингари бу орзу ҳам ушалавермайди, албатта. “Кўр” шоирларнинг кўплиги (Ҳомер, Рудакий, Ал-Маарий, Шамсиддин Закий…) балки шундандир? Афсоналар эса уларни чинакам “сўқир”га чиқарган бўлиши ҳам мумкин…

● Ўтган рус ҳамда Ғарб адабиёти ва санъатида ҳамма асарлар бир турда анъанавий инсоний эди: Пушкин, Тургенев, Бальзак, Флобер, Бах, Чайковский, Достоевский, Толстой, Рембрант, Репин, Жек Лондон, Гончаров, Марк Твен, Чехов…

Эндиликда ўша буюк асосий Санъат парча-парча бўлиб бўлиниб кетди: авангардизм, футуризм, символизм, декадентлик, модернизм, сюрреализм, акмеизм, имажинизм, иррационализм, абсурдизм, ультраизм, фрейдизм, кубизм, экзистенциализм, экспрессионизм, импрессионизм, абстракционизм…

Қўйинг-чи, ҳамма “изм”лар бор, фақат гуманизм ғолиб чиқса бас… Шундай бораверса, у бутунлай тугаб кетса эҳтимол…

● Рассомми, мусаввирми?

Қуръони каримда Оллоҳнинг номлари бирма-бир саналиб “…ал-Холиқу ал-Мусаввиру” дейилади. Демак, У инсонни тупроқдан яратувчигина эмас, руҳият ва ҳислар билан безаб, тасвир қилувчи ҳамдир. Ҳаким Санойи у ҳақда бундай ёзади:

“…з-онки гил мазлумаст ва дил равшан,
Гили ту гулханаст ва дил гулшан”.

Яъни: тупроқ – зулмат, дил эса равшан; тупроғинг ўт-олов, дил эса – гулшан.
Бу жиҳатдан, расм солиб, шакл берувчи рассомдан кўра, дил ойнасига расм солиб, руҳият ва туйғулар билан равшан этувчи мусаввир атамасини қўллаш, чамамда, маъқулроқ.

● Шеърни таҳлил қила бошласалар, ғашимга тегади. Баҳорги соф ҳавонинг кимёвий таркибини ҳам текшириш мумкин. Аммо, ундан кўра, шундай кўкрак тўлатиб нафас олган яхшироқ эмасми?

● Биз Шарқ адабиётининг Ғарбга, айниқса, мумтоз шеъриятга таъсири ҳақида қандайдир тор, пароканда бир тарзда фикр юритамиз. Тўғри, кўп номлар, асарлар, қиёслашар (“Лайли ва Мажнун” – “Ромео ва Жульетта”) бизга маълум: Гюгонинг “Шарқ тароналари”, Ҳётенинг “Шарқ девони”, Байроннинг шарқона достонлари, Адам Мицкевичнинг “Қирим сонетлари”, Пушкиннинг “Қуръондан иқтибос”, “Боғчасарой фаввораси” асарлари, Сергей Есениннинг “Форс тароналари” туркуми, Михаил Лермонтовнинг Кавказ достонлари; Ҳофиз, Саъдий, Фирдавсий, Жомий, Навоий ва бошқа улуғ зотларга кўплаб бағишловлар, тақлидлар… Санаб битиргисиз. Лекин, таъсир нега бу қадар бепоён? Шарқ даҳосининг сеҳри нимада эканини англаш учун ушбу ҳодисани кенг миқёсда, адабий оқим ва усулларнинг ҳаракат жараёнида тадқиқ этиш керак.

Шарқ шеърияти – муҳаббат ва меҳр тўла, гўзал ва ҳассос, юксак бадиий рамз ва ташбеҳларга бой, эркин, инсоний, теран фалсафий, анъанавий романтик шеърият. Қадимдан шундай. У асрлар давомида Ғарб адабиётининг романтик руҳини бир неча бор қутқариб қолди. Ғарбда аввал эллинизм таъсиридаги романтика жонланди. Лекин, бу юксак ва бақувват эстетик оқимни дастлаб хоч (салиб) юришлари, қилич-қалқонли рицарлар, инквизиция гулханлари, қонли қирғинлар бўғиб ташлади. Энг содиқ романтиклар Шарққа суяниб қолдилар. “Кучли ориентал оқим тирик эди”, дейди Гегель. “Бу табиий дунё шахсни қутқарди”, дейди Руссо. Романтика яна оёққа туриб, авжга минганда эса, унга шартли қолипларга солинган шафқатсиз классицизм ва рационализм догмалари халақит берди. Кузатишларимизга қараганда, Ғарб романтикасини бу балолардан ҳам ўша “табиий дунё”, ўша “ориентал оқим”, яъни Шарқнинг беназир гўзал, эркин, романтик шеърияти сақлаб қолди…

Бу – мавзунинг биргина жиҳатига шаъма, холос. Миқёсли мулоҳазаларга туртки керак…

● Биз нимаики ёзсак, кимдандир иқтибос оламиз. Фалон донишманд бундай деган, фалон классик ундай деган… Улуғларнинг “афоризм”ларини бутун-бутун китоблар ҳолида нашр этамиз. Ваҳоланки, уларнинг кўпи аллақачон ҳеч қанақа “суянчиқ”қа муҳтож бўлмаган, ҳаммага маълум оддий ҳақиқатлар. Бу дидактик консерватизм оригинал тафаккур ривожига халақит бермайдими? Мен улуғларга қарши эмасман, аммо ўз фикрлаш салоҳиятимизни ҳам ишга солишимиз керак-да! Улуғлар айтган деб, оддий ҳақиқатларни мақола ва китобларимиз, шиорларимизда такрорлайверамизми? “Соф ҳаво ҳаммамизга керак!” деб ҳеч ким алвонларга катта қилиб ёзиб қўймайди-ку?!

● Тасаввур ҳам бир инстинкт. Лекин бу – олий савқи табиий. У идрокдан ташқарида ногоҳ пайдо бўлиб, ниманидир қамрашга интилади-ю, нима экани, номи ҳали онгда йўқ. У ҳали хира бир ички сезим. Аммо мавжудлиги аниқ, уни фақат кўчма маънода, образли ё рамзий тарзда белгилаш мумкин.

Ҳайвоний инстинкт хавф-хатарни олдиндан пайқагандай, ижодий тасаввур ҳам узоқдаги фикрни гўё бир ўзгарувчан булут парчаси каби кўнгил кўзгусида кўриб, гоҳ чақмоқ сингари ўтли чизиқлар, гоҳ қандайдир этюдлар, қиёфалар, композициялар, тақдирлар тарзида шакллантира бошлайди. Бироқ, идрок тасаввурни тўла қабул қилмаслиги ҳам мумкин. олий инстинкт сезими кўпинча ҳалиги ўзгарувчан булут парчасидай тарқаб ҳам кетади.

Тубан инстинт такрорланиб пайдо бўлади. Олий инстинкт эса балқиб-нурланиб юзага чиқади. Иккаласи ҳам кучли, жасоратли бўлиши мумкин. аммо, иккинчисигина баъзан катта ғоя, доҳиёна ҳақиқатга эврилади.

● Тасаввуф ҳақида гапирилганда, у кўпинча пантеизмга, неопллотонизмга қиёс қилинади. Ундай бўлса, нима учун бу оқимларга амал қилган Данте, Петрарка асрлардан бери улуғланди-ю, тасаввуфга бунча қора чапланди? Француз маърифатчилиги бутун оқим сифатида кўкларга кўтарилди-ю, нима учун бизнинг жадидларга “буржуй мафкурачилари” деган (гўё “йўқсил маърифатчилари” ҳам бўладигандай!) қора тамға босилди?

Менимча, бу ва бу сингари камситишлар бизларга мустамлака деб қарашнинг аломатлари эди.

● Танқидчи ва адабиётшунослар асосан асар ҳақида гапирадилар. Ёзувчи ҳақида эса…

Ваҳоланки, асар ёзувчидан униб чиқади; фарзандидай унда туғилади, улғаяди, камол топади; у фарзандини авайлайди, ҳимоя қилади. Асар – ёзувчининг тақдири; керак бўлганда ёзувчи қурбон бўлишга ҳам тайёр. Унинг бу ғайритабиий садоқати, ёзмасдан туролмаслиги, руҳиятга, фалсафага, мушоҳадага мойиллиги, шахси, феъли, услуби, қарашлари, дарди, қийналишлари ҳеч кимни қизиқтирмайди. Ёзувчи ўз шахси ва ўзгаларнинг шахси билан бирикиб кетган – асар унинг субъекти. У бошқа ишда ҳам ишлаши мумкин (ёзувчи ҳеч қачон бадавлат бўлмаган), аммо унинг моҳияти, эҳтироси – ижод. Қобилияти қанча катта бўлса, шунча катта куч сарф қилади. У – беихтиёр фидойи; ҳам бахтиёр, ҳам бахтсиз – бу унинг иродасига боғлиқ эмас.

Бу ҳақда кўп гапириш мумкин, аммо танқидчилар…

23 dekabr — Ustoz Asqad Muxtor tavallud topgan kun

Chinakam badiiy asar hamma vaqt javobsiz savoldir, bordi-yu, adib unda biror muammo koʻtargan boʻlsa ham, bu – amalda hal qilib boʻlmaydigan muammodir. Agar muallif amalda hal qilinadigan vazifa qoʻysa, asosan, ocherk yoki maqola boʻladi. Yozuvchi esa tashviqotchi emas, shoir boʻlishi kerak.

ASQAD MUXTOR
UMRIM MANZARALARI

Asqad Muxtor 1920 yil 23 dekabrda Farg’ona shahrida tug’ilgan. O’zbekiston xalq yozuvchisi (1980). O’rta Osiyo universitetining filologiya fakultetini tugatgan (1942).Dastlabki dostoni — «Bizning avlodlar» (1939). «99 miniatyura» (1962), «She’rlar» (1966), «Sirli nido» (1984) va boshqa she’riy to’plamlar muallifi. «Bo’ronlarda bordek halovat» (1976) qissasi hamda «Davr mening taqdirimda» (1964), «Chinor» (1969), «Amudaryo» (1986) kabi romanlari bor. «Mardlik cho’qqisi» (1948), «Chin yurakdan» (1956), «Dunyo bolalari» (1962), «Ildizlar», «Jar yoqasidagi chaqmoq» (1984), «Kumush tola» (1988) singari asarlari bolalarga bag’ishlangan. «Tong bilan uchrashuv» (1987) pesalar to’plami nashr etilgan. Hamza nomidagi O’zbekiston Davlat mukofoti laureati (1972). «Do’stlik» ordeni bilan mukofotlangan (1995).
1997 yil 17 aprelda Toshkent shahrida vafot etgan.

OMON QOLGAN ODAM

1956 yili edi. Yetimxonada birga o’sgan tengdoshlarimni uchratib qoldim. yigirma yilcha ko’rishmagan bo’lsak-da, men u haqda ancha-muncha gapni eshitib bilar edim. O’zim umrimda ko’p qiyinchilik, mushkul vaziyatlarni boshimdan kechirganman. Lekin mening ko’rgan kunimni buning ko’rgiliklari oldida jannat desa bo’lardi.

U tarixchi yosh muallim edi. 1941 yili urushga ketganini bilaman, keyin ko’p o’tmay, bedarak yo’qolganini eshitdim. Urushdan keyin ma’lum bo’ldiki, asir tushib, to’rt yilda kontslager dahshatlarinn boshidan kechiribdi. G’alabadan keyin harbiy qismlarimiz qutqazganda, oilasiga darak keldi: ochlikdan chalajon bo’lgan holicha gospitalga joylashtirishgan ekan. Ammo bir yil o’tar-o’tmay Kolimada emish, deb eshitdik.

O’sha gapga ham to’qqiz yil bo’ldi. Demak, jami o’n besh yilcha jahannam azobini chekib omon qolgan odam.

Lekin u hozir bunday kulfatni kechirgan kishiga sira o’xshamasdi. Quloch yozib ko’rishganimizda yana ham amin bo’ldimki, u tog’ni ursa talqon qiladiganday sog’-lom, baquvvat, oq yuzidan kulgi charaqlab turibdi.

– Obbo, Fazliddin-ey…— dedim o’sha tanishim ekaniga ishonqiramay. Sportchilarnikiday dag’al, keng kafti bilan yelkamga urib qo’ydi. Shuncha mudhish sinovlar kor qilmabdi, azamatga. «Biz detdom bolalari hammamiz shunaqamiz o’zi — deya g’ururlanib qo’ydim,— mushkul yillar qaddimizni bukolmay o’tdi-ketdi, biz esa o’sha-o’sha tetik!..

– Obbo, sen-ey, yur ketdik!

– Qayoqqa?

– Qayoqqa bo’lardi, hovliga-da, o’tgan qora kunlarni eslab chaq-chaqlashamiz, og’ayni.

– Yo’q,— dedi u.

– Yigirma yilda bir ko’rishib-a?

– Yo’q, Qo’qon xonligining elchisi qabulxonamda kutib o’ltiribdi… Siz ham boring. Xurosonda vaziyat og’ir…—dedi u.

Ko’zlarimni pirpiratib, yuziga boqsam, hazillashayotgan kishiga o’xshamaydi, jiddiy. U-bu gap topgunimcha «xayr» deb jo’nab ketdi.

– … Attang…— deya shivirlab, terakka suyangancha orqasidan qarab qolaverdim

QODIRIYNI KO’RGANMAN-U

Men Abdulla Qodiriyni ko’rganmanu ko’rdim, deb aytolmayman. Bunga Hakim Nazir aybdor.

Marg’ilon bozorining beshik rastasi shinam choyxona bo’lar edi. Domlam Obidjon aka bilan bitta non, bir hovuch mayiz olib, endi choy chaqirgan edik, domla:

— Ana, u yoqqa qara…—deb qoldilar shivirlab,— Abdulla Qodiriy o’ltiribdi.

Men qaradim ikkita soddagina, do’ppili kishi shaxmat surishyapti. Shu o’yinga juda berilgan paytim, gazetada chiqqan chigil masalalarni yechib, grosmeysterlarning o’yinlarini tahlil qilardim. Haligilarning taxtasiga qarasam — juda qiziq vaziyat!… Alyoxin bi-lan Kapablankaning mashhur partiyasi-ku bu!

— Narigisi yutadi — dedim.

— O’shanisi Qodiriy-da,—dedi Obidjon aka.

Mening fikri-zikrim taxtadagi vaziyatda edi,— shu vaziyatda buyuk Kapablanka taxtdan yiqilgan.

Qodiriyni ko’rdimu ko’rdim, deb aytolmayman.

Buning Hakim Nazirga nima dahli bor, dersiz? Haknm aka «Lenin uchquni»da ishlardilar. Shu gazetada chiqqan xabarlarim uchun qalam haqi o’rniga (pul bolani buzadi, degan bo’lsalar kerak) u kishi menga shaxmat yuborganlar. Donalari jajji, yiltiroq, taxtasi sirlangan. Bunaqasini ko’rmagan edim, Qo’ltig’imda olib yurib, shu o’yinga ruju qo’ydim. Bolalik zkan-da…

Bolalik ham qoldi. Shaxmat ham qoldi. Qodiriy esa umrim, kasbim, taqdirim…

Bunday bo’lishini kim bilib o’tiribdi deysiz!

TAFT

Qobulda bog’i Bobur degan qadamjo bor. Uning baland to’rida shoirning qabri saqlangan. Oyoq tomonda-gi qari tutni o’sha vaqtlarda o’tqazilgan, deb tushuntirishadi. Qadamjoni ikkinchi bor ziyorat qilganim-da yonimda menga bog’lab qo’yilgan soqchidan bo’lak odam yo’q edi. Uning oti Ma’rif, kambag’algina askar bola.

Men bu safar tutga uzoq tikilib qoldim. U qarib, yo’g’on tanasi tamoman chirib, o’q ildizi tuproqqa aylangan. Lekin bir yonidagi jindek g’udur po’stloqdan ozgina shira kelib bir-ikki shohida yashil barglar hali ham shivirlashib turibdi. Nahotki o’sha asrlardan beri tirik? Uni o’tqazganlar, balki buyuk bobomizni ko’rgandir. Po’stlog’ida kimlarning kaft izlari bor ekan? Shabadada qaltirab yiltillab turgan bu siyrak barglar mo’’jizaday tuyuladi, men ularni ushlagim keldiyu, qo’l tekkizolmadim. Tiz cho’kib, tutning po’stlog’i bor tomonga kaftimni uzatsam, qo’lim titrab, badanimga o’t yugurganday bo’ldi.

– Ajabo… dedim asta silab ko’rib.

– Bo’lmaydi,— dedi shu payt tepamda turgan Ma’rif.

O’rnimdan turdim. Ushlash mumkin emas ekan, deb o’ylab, hijolat tortdim.

Bog’dan chiqqandan keyin surishtirsam Ma’rif «bo’lmaydi»ni boshqa ma’noda aytgan ekan. Uning otasi bozorda o’tinfurushlarga tarozibonlik qilar ekan. Xonadonda o’tinning sifatini yaxshi bilishadi.

— Endi u yonsa ham taft bermaydi. Chirindi, — dedi askar.

MA’RIFIY KURASH MAYDONI

O’sha yillari Komil Yashin Yozuvchilar uyushmasining raisi, men muovini edim… Bir kuni Komil Yashin meni Markazqo’mga boshlab bordi. Sharof Rashidov chaqirtirgan ekan. Gapning avzoyidan bildimki, maqsad — «Guliston» jurnali muharrirligini bo’ynimga qo’yish… Unamadim. Ko’nishmadi.

— Yo’q, — dedi Sharof Rashidov gapni vazminlik bilan cho’zib, jilmaygan, muloyim bir ohangda. — Bizga yo’q, demaysiz…

Ikki tomon ham o’ylovda qoldik. Og’ir jimlik cho’kdi.

— Unda… shartlarim bor, — dedim oxir tilga kirib. Ko’p yillar «Sharq yulduzi»da bosh muharrirlik qilgan, bu ishning g’alvaligini bilardim. Hammasi gir-gir ko’z o’ngimdan o’tdi…
— Ayting…— dedi Sharof Rashidov.

— Bir shartim shuki, tematik chegaralar olib tashlanadi!
— Nega kerak? Bu nima deganingiz?..
— «Guliston» ommabop bo’lsin!

Sharof Rashidov uzoq o’ylanib, Komil Yashinga qaradi. So’ng menga yuzlanib, «mayli», demadi-yu:
— Tag’in? — dedi.

— Jurnalga xodimlarni o’zim tanlayman, —dedim. U kishi ochilib ketdi.
— Ha, albatta-da! O’zingiz tanlaysiz!..
— Yo’q, men partiyaviyligiga qarab o’tirmayman, kommunist bo’lsa-bo’lmasa, kerakli xodimni olaman, demoqchiman…Eng yaxshi shoir, adib, jurnalistlar jalb etiladi!

Sharof Rashidov yayrab kuldi. Komil Yashin suhbat davomida:
— Ay-yay-yay!.. — deb bosh irg’ab o’tirdi.

— Tag’in?..
— Jurnal to’rt rangli bo’lishi kerak!
— Hozir necha rangli?

— Ikki rangli…
— Mayli, bu oson. Adadini ham ko’paytirib beramiz…
— Yo’q, unisi o’zimizga qolsin. Odamlar izlab o’qiydigan bo’lsin. Siz aytsangiz, majburiyatga aylanib ketadi.

Sharof aka kuldi.

—O’zi eplaydi. Asqad ishiga puxta! Ko’p yillardan buyon uyushmada hamkorlik qilamiz, —deb o’rtaga tushdi Komil Yashin.

— E, bu kishi bilan ishlashmoqni bizdan so’rang! Bu gaplar bekorga bo’layotgani yo’q! — dedi Sharof Rashidov.
Darhaqiqat, o’ttizinchi yillar oxirida Samarqand Davlat dorilfununi (O’zGU) da Sharof aka bilan birga o’qiganmiz.

Kattaqo’rg’on suv ombori qurilishida birgalashib gazeta chiqarganmiz. Idoramiz bozor ichida desangiz, odamlar eshak bog’lab ketishadi. Uyqu qochganda, basma-bas she’r mashq qilamiz. (Sharof Rashidov keyinchalik o’sha she’rlarni ko’p jildlik asarlar to’plamining uchinchi jildida chop ettirdi). U kishi «Qizil O’zbekiston»ga bosh muharrir etib tayinlanganida, qo’ymay meni ham olib ketdi. O’zi Yozuvchilar uyushmasiga rais bo’lganida, meni uyushma nashri—«Sharq yulduzi»ga mas’ul kotib qilib qo’ydi. Xullas, tariximiz uzoq. Haligi bahslar Sharof Rashidov oldida ozgina erkaligim borligidan, talablar… haddim siqqanidan edi.

Sezganimdek, «Guliston»da ish oson ko’chmadi. «Ibrohim Rahim ketdi!.. Endi bunisini qo’lga olamiz», deydiganlarni bilardim. Ajabki, dastlab Erkin Vohidovga qarshi kattagina maqola yozib keltirishdi. G’azallari feodal ruhida, feodalizmni ideallashtirar emish! Hayron qoldim. O’zini daho bilgan markschi-tarjimon bo’lardi. Shu kishi yozibdi. Yoritmadik. Janjal ko’tardi. Markazqo’mning o’sha paytdagi mafkura kotibi ham u tomonda! Ishni katta qozonda qaynatmoqchi bo’ldilar. Qat’iy qarshi turdim. Bosdi-bosdi qildik… Erkin Vohidovning xabari ham bo’lgan emas.

Ikkinchi hujum rahmatli Ibrohim Mo’minovga uyushtirildi. U kishining «Amir Temurning O’rta Osiyo xalqlari tarixida tutgan o’rni» risolasiga qarshi! Tuhmatni temuriylar haqida taxminan eshitib bilgan moskvalik bir «mutaxassis» yozib keldi. Uni Markazqo’m qoshidagi lektorlar guruhining boshlig’i YE.Blok qo’llab qoldi. Paysalga soldim. Qarasam, masala chuqurlashyapti… Amudaryo bilan bog’liq «deygish» hodisasi esimga tushdi! Demak, moskvalik «mutaxassislar» aslida boshqalarni ham o’pirib olib ketmoqchi ekanlar! Markazqo’m tagidan tezob suv o’tar ekan-da! Bu «deygish» ancha yillardan so’ng, «o’zbeklar ishi» bo’lib, yuzaga chikdi: Markazqo’mgina emas, mamlakatning ko’p joylarini o’pirib ketdi!

Ammo «mutaxassis» bo’sh kelmadi,uni keyinroq qaerdadir, yuqoriroqda bostirdi…

Yana bir hujum donishmand adabiyotshunos, ilmda jasoratli professor Ergash Rustamovga qarshi uyushtirildi. Bu kishi shafqatsizlarcha toptab turgan sho’rolarning so’qir oyoqlari ostidan turkiy shoirlar otasi Ahmad Yassaviyni bayroq qilib ko’tarib chiqmoqchi bo’ldilar!..

Shu darajaga yetdiki: «Avval meni bosh muharrirlikdan bo’shatinglar-da, so’ng bu kishiga tosh otinglar!» — deyishgacha bordim. Chunki bu ishda men ham aybdorman. «Chinor» romanida Ahmad Yassaviyning avliyo shoir ekanligini e’tirof etganman», dedim. Yaqin yo’latmadim. Oxiri jim bo’lishdi… Ammo hujumlar o’z ishini qildi: akademik Ibrohim Mo’minov ham, professor Ergash Rustamov ham shundan so’ng o’ngarilmay, tez oradan olamdan o’tishdi!..

Jurnalda general Jo’rabek haqida maqola yoritdik. Jurnalni to’xtatishdi. Markazqo’mning yangi mafkura kotibi Oqil Umrzoqovich Salimov qabuliga hujjatlarni ko’tarib bordim: «Ozarboyjon klassik shoiri, sharqshunos Mirza Fatali Oxundov ham chor generali bo’lgan, general Jo’rabek bilan birga sharqshunoslik kongresslarida qatnashgan, o’zaro yaqin do’st bo’lishgan. Har ikkalovi ham tarjimonlik qilishgan… Jo’rabek xalqparvar, ma’rifatparvar… Navoiy kutubxonasi fondi general Jo’rabek bog’ida saqlangan!..» deb aytaverdim, aytaverdim…

Salimov kuldi.

— General Jo’rabek—bizning bobomiz bo’ladilar! — dedi bir og’iz. Yana nodonligimdan kuydim…
— Jurnalni chiqaravering, — dedi Salimov va jurnalni to’xtatmaslik haqida ko’rsatma berdi.

… O’sha davrlarda ham dabdababozlik bor edi! Davlat qachonki dabdabaga kuch bersa, bilingki, iligi puchayadi… Tanazzulga yuz tutib, kunpayakun bo’lgan Sovetlar Ittifoqi fikrimizning yaqqol timsolidir! Paxtani mashinada terish borasidagi rekordbozlik — «ming tonnachilik»ni fosh etuvchi, dastlab bo’shgina maqola qo’limga tushdi. Valentin Tyupko degan injener- konstruktor do’stim bor edi. Paxta terish mashinasini ixtiro etganlardan. Yangierda turardi. O’shanga yubordim. Dalillab bersin, dedim. U, biz ixtiro etgan mashina shu bo’lsa, bir mavsumda 220 tonna, juda nari borsa 280 tonnadan ortiq paxta terolmaydi deb boplab isbotlab berdi! Yuqorida sansalorlik bo’lavergach, butun mas’uliyatni zimmamizga olib maqolani yoritdik. Ming tonnachilik shov-shuvi o’chdi-qoldi!

Ekologiya, Orol, arxeologik muammolarimizni yorituvchi maqolalar berdik. «Qayta qurish» qayokda edi?! Matbuot ma’rifiy inqilob qurolidir. U jamiyatni doimo ichdan yorita bilishi kerak! Davlat siyosati kaltabinlik qilganda, u uzoqni ko’ra bilsin! Tarix o’z fursati bilan tarozi toshini joyiga qo’yarkan, tirik guvohmiz! Ammo o’zim bosh muharrirlik qilayotgan jurnalda kimyoviy zaharlanishlarni fosh etuvchi asarimdan bir parchani bosolmagan nochor kunlarimiz ham bo’lgan. («Kumush tola» deb ataladigan bu qissam, o’n yillardan so’ng, 1989 yildagina bosildi). Shunga qaramasdan jurnal Pirimqul Qodirov, Odil Yoqubov kabi ko’p qalamkashlarning xalq alamini aytuvchi, bu singari mavzulardagi chiqishlariga yo’l ochib bergan!.. Sharof Rashidovga aytganimda, farishta omin degan ekan, xususan, o’sha yillardagi yosh ijodkorlar, jurnalistlar — Mahmud Sa’diy, Murod Xidir, Mahkam Mahmudov, Tohir Malik, Abdulla Sher, Sa’dulla Ahmad, Emin Usmon, Erkin A’zam, Sulaymon Rahmon, Ahmad A’zam, Xayriddin Sulton uchun Markazqo’m jurnalidagi mavqelari bir amal yoxud sakkiz soatlik ish emas, uyqusiz, kecha- kunduzlik ma’rifiy kurash maydoni edi: ular o’zlarini shunga bag’ishlagan edilar. Jurnal bezagi, har bir so’zu jumlaning qosh-ko’zini joyiga qo’yadigan tajribali muharrir-jurnalist, katta tarjimon Vahob Ro’zimatov, rassom Emin Ro’ziboev xizmatlari bunda benazirdir.

Al Forobiy, Al Beruniy, Ibn Sinoga bag’ishlangan maxsus sonlar!.. Chernishevskiy va Sharq… «G’urbatda Furqat», Mashrabning sho’rolar ko’zicha go’yo «yangi topilgan» g’azallari… Advokat Ubaydulla Xo’jaevning Lev Tolstoy bilan yozishmasi… O’zbek qomuschiligi… Kino, teatr san’ati… «Edip»… Xalq og’zaki ijodi… «Jumanbulbul»… O’ta milliy shoirimiz Mirtemir she’rlari ila to’lib chiqqan qo’sha-qo’sha sahifalar, yangi avlod ijodkorlarining asarlari!..

ASQAD MUXTOR
ADABIYOT, IJOD VA HAYOT HAQIDA

● Bu tanqidchi misli jarrohdek: avval jindek maqtov bilan uxlatib, keyin operatsiya qiladi.

● Tyutchevning lirik she’rlari – rus poeziyasining durdonalari. Shoir ularni yozgan joyida tashlab ketaverarkan. Qizi yoki xizmatkorlari topib olib saqlab qo’yar ekan. Ko’p shohsatrlar shunday saqlanib qolgan.

● Biz soyuzda (yozuvchilar uyushmasida.X.D.) bir qo’lyozmani ikki yil qidirdik. Muallifning tazyiqi bilan nechalarga xayfsan e’lon qilindi, yozishmalarimiz ikki jild bo’lib yotibdi. Ikki yildan keyin mo»jiza yuz berdi: “durdona”lar topildi. O’qidik. Mana, ulardan biri:

Husningni jamoli zor etdi,
Har kecha ko’zimni xumor etdi,
Ishqing yuragimni tor-mor etdi,
Ko’z yoshimni suvombor etdi.

● Yozuvchi sayoz joyda cho’kadi.

● Talant haqida kuyunib gapirganlarning hammasi ham talantli bo’lavermaydi. Chunki hech kim o’zini talantsizman deb o’ylamaydi.

● O’ylaymanki, Hamlet, Farhod, Don Kixot, Oblomov singari obrazlar inson xotirasiga tipik xarakter emas, asosan tipik muammo, abadiy savol sifatida mixlanib qolgan.

Chinakam badiiy asar hamma vaqt javobsiz savoldir, bordi-yu, adib unda biror muammo ko’targan bo’lsa ham, bu – amalda hal qilib bo’lmaydigan muammodir. Agar muallif amalda hal qilinadigan vazifa qo’ysa, asosan, ocherk yoki maqola bo’ladi. Yozuvchi esa tashviqotchi emas, shoir bo’lishi kerak.

● Tanqidchi yosh adibni qimmatbaho fikrlarining oltin yombisi bilan urib mayib qildi.

● Adabiyot fan-texnika inqilobi davrida ham ishonch bilan ish ko’rish kerak. Ekzyuperi maqtagan samolyotlar hozir hech narsaga yaramay qoldi. Lekin Mitti Shahzodasi hali uzoq yashaydi.

● Odissey arvohlarni o’zi bilan suhbatlashishga ko’ndirish uchun ularga o’z qonidan berib tiriltiradi. Yozuvchi tarixiy shaxslar haqida yozganida shunday qilishi kerak.

? “Biz XII-XIV asr Dashti Qipchoq (Oltin O’rda) turkiy adabiyotini negadir yaxshi o’rganmaymiz. Vaholanki, bu adabiyot (Qutb, Sayfi Saroyi, Hisom Kotib) sof turkiy til, xalqchillik jihatidangina emas, umuminsoniy mundarijasi bilan ham katta e’tiborga loyiq. Birgina “Jumjuma Sulton” dostonini oling, Hisom Kotib uni Farididdin Attorga (“Jumjumanoma”) taqlid qilib yozgan. Zamondoshi Dantening “Ilohiy komediya”si bilan taqqoslasangiz, juda antiqa fikrlarga kelasiz. (Masalan, dunyoni vertikal holda olib, ya’ni hamma zamonlarni bir vaqtda jamlab (xronotop), abadiyat uchrashtirib tasvirlash…) Bu ikki muallif bir-birini bilmay turib, ma’nan juda ohangdosh asar yozganiga hayron bo’lasiz.

Alisher Navoiydan oldingi turkiy tilga quloq soling:

Chun ki kelding dunyoya – ketmoq kerak,
Bor kuning yetgancha xayr etmoq kerak!

Hisom Kotib

So’ngakka ilikdur, eranga bilik,
Biliksiz eran ul – so’ngak beilik.

Adib Ahmad, XII asr

(Darvoqe, “Ilohiy komediya”sining motivlari Al-Maarriydan buyon davom etib keladi).

● Yozuvchi yolg’onni to’qiydi-yu, haqiqatni yozadi.

● Yozuvchi mashinkasi yasama tishlarini ko’rsatib tirjayadi…

● Real Aleksandr Makedonskiy – Iskandar bor. Afsonaviy Iskandar Zulqarnayn bor, uni ulug’lab payg’ambar darajasiga ko’tardilar (Xusrav, Jomiy, Navoiy, Tojiddin Ahmadiy… o’nlab “Iskandarnoma”larda). Bu – o’rta asrlarga xos narsa. Menimcha, Temurni biz bunday qilishimiz kerak emas.

● Shoir bo’lish yaxshi, shoirlik da’vo qilish yomon.

● Daholar o’z kasblari doirasidan chiqib ketadilar. Falonchi – shoir, falonchi – olim, ammo Navoiy – Navoiydir, Eynshteyn – Eynshteyn.

● Qalam so’zning soyasini chizadi.

● Ilgari men abstrakt san’atni tushunmas va hazm qilolmas edim. Inson samoga uchib, kosmos davri boshlangach, bu san’atga qiziqib qoldim. Abstrakt san’at Kosmos obrazining estetik ibtidosi bo’lsamikin?

● Sizif afsonasini bilasiz, “abadiy xarsang”ni ham bilasiz.

Mening avlodim o’sha xarsangni 70 yil davomida “cho’qqi”da yumalatdi.

Ichimda nola bor. Goho shu nolani eshitib, Maksim Gor`kiyning gapi esimga tushadi. Undan “Ahvolingiz qalay?” deb so’raganlarida “Maksimal`no gor`ko!” deb javob bergan ekan.

● Turkiy “Iskandarnoma”ning muallifi Tojiddin Ahmadiy (XIV asr) Amir Temur bilan ko’rishgandan keyin Ibn Sinoning “Tib qonunlari” asarini turk tiliga tarjima qilgan ekan. Bu – Sohibqiron siymosiga yana bir chizgi.

● Rassom qo’lida palitra. Go’yo uchmoqchi-yu, lekin qanoti bittagina.

● Ohangdorligi bilangina emas, mazmunan ham qofiyadosh so’zlar ko’p: tosh-dosh, ohang-jarang, zamon-yomon…

● Avvallari yashash uchun yozdim, endi yozish uchun yashamoqdaman.

● Yurak qoni bilan yozgan odam uzun yozolmaydi.

● Iste’dodsiz shuhratparast juda tuban va shafqatsiz bo’ladi.

● Tarjimondan aniqlik talab qilmang. U chizmakash emas, rassom!

● Kimningdir yozganiga ofarin, kimningdir yozmagani uchun rahmat.

● Bu dunyoning chalkashliklari… Petrarka kuylagan go’zal Laura, necha avlodlar qalbida muhabbat timsoli bo’lib yashayotgan markiza Laura qayoqda-yu, jirkanch yovuzlik – sadizmning asoschisi markiz de Sad qayoqda!

Ular esa (ziyo va zulmat) yaqin qarindosh bo’lgan.

● Talant dialektik mohiyatini ochadi; o’rtamiyonalik eklektika darajasida qoladi.

● “Men kamtarman” degan odamni kamtar ekan deb o’ylamang.

● Har bir Shaxs – mustasnodir.

● U adabiy bahs va muhokamalarga sara fikrlarini qimmatbaho taqinchoqlarday taqib, ko’z-ko’z qilgani kelardi.

● Yolg’on o’zi uncha xavfli emas, uning haqiqatga o’xshab ketishi xavfli.

● Bizni tanqidchilar qo’rqqanimiz uchun emas, ko’pincha dadilligimiz uchun urishdi.

● Yaxshi niyat – peshtoq emas.

● B.ni qat’iyatli, printsipial odam, der edilar. Aslida, u bir narsa haqida ikki marta o’ylash qobiliyatidan mahrum edi, xolos.

● Uning shoir bo’lishi uchun faqat birorta kamchilik yetishmasdi.

● Odamlar seni bilmasa ham, sen odamlarni bil.

● Faqat klassika munozarasiz qabul qilinadi. Biz esa klassik emasmiz. Bizning asarlarimiz qarshilikka uchrashi, bahs qo’zg’ashi kerak.

● Qadimda bir donishmand aytgan ekan: “Men vaqtning nima ekanini bilaman. Ammo “Vaqt nima?” deb so’rasalar, aytolmayman”.

Nazarimda, she’riyat haqida ham xuddi shuni aytish mumkin. u benihoya, u bitmas-tuganmas.U o’zi rad etgan odamgina uni rad etadi.

● Uni hamma talantli yozuvchi deb hisoblar edi. Lekin bu tasavvurni o’zi buzib qo’ydi: o’zi ham shunday deb hisoblar ekan.

● Xudo, haqiqat, she’riyat, baxt, muhabbat, vaqt, narigi dunyo… bordi-yu, bularning nima ekanini bilsak, hayotimiz qanday bo’lardi? Bilmayman. Faqat shuni bilamanki, din, adabiyot, orzu-xayol butunlay bo’lmasdi…

● Yoshlik qaytib kelmaydi. Lekin go’yo yoshlik qaytib kelgandagidek, mo»jzaviy bir hissiyotni ko’p bor boshimdan kechirganman. Bunday hissiyot ko’ngilda va xayolda yangi roman yoki qissa tug’ila boshlagan chog’larda vujudimni qamrar edi.

Ammo kitobni yozib tugatguncha yana qariysiz. Va uni ilon po’st tashlaganday tashlab, orqada qoldirib, yangisiga intilasiz. Bu poyga, bu yangilanish, yoshlik ketidan quvishga o’xshagan bu izlanish benihoyadir. Bu ijodiy qanotlanish aslida haqiqiy borliqni izlash bo’lsa kerak.

● Fizikada oqibat sababga teng. Ahloqda ham shunday.

● Iste’dod nimaligini, tarkibiy qismlarini bilmayman-u, tasavvur salohiyati uning eng muhim jihati ekaniga aminman. Biz qahramonlarimizni ularning harakat va vaziyatlarini avval tasavvur etamiz, keyin tasvirlaymiz. Jyul` Vern o’zi ko’rmagan shaharlarni, masofalarni, o’lkalarni tasvirlagan, uning bu tasvirlari haqiqatga yaqin; Jonatan Svift Marsning yo’ldoshlarini ular kashf qilinishidan 150 yil oldin tasvirlagan, Beruniy Amerika qit’asining borligini Kolumbdan 450 yil avval taxminlagan. Tasavvur salohiyati adib iste’dodini fan bilan yaqinlashtiradi.

● Bizning dahshatli sivilizatsiyamizdan tashqari hamma zamonlarda shoir va she’riy so’zning nechukdir g’ayritabiiy bir ilohiy kuch bilan bog’liqligini tan olganlar. Men shoirni payg’ambar deb atagan Pushkinnigina ko’zda tutayotganim yo’q. Shoirning qalb boyligi real hayotiy vaziyatlardan ustunligini Gegel` ham aytadi. Shellingning yozishicha, she’riy so’z tug’dirgan ideal dunyoning bizga ob’ektiv dunyo bo’lib ko’rinishi insonning Iloh haqidagi abadiy tushunchasi bilan bog’liq. Faylasuf Novalis aytadiki, “Shoir va avliyo azaldan bir bo’lgan, lekin chinakam shoir hali ham avliyo va chinakam avliyo hali ham shoirdir”. Navoiyning she’riy so’z haqidagi satrlariga quloq soling:

Chun bu nasim esdi azal tog’idin,
Muncha gul ochildi jahon bog’idin.

Boshqa o’rinda u shoirning “ko’ngil Ka’basi”ni olamning qiblasiga o’xshatadi va iltijo qiladi: “YO rab, ani (so’zni) xalq dilafro’zi et!”

Shoir salohiyatini ilohiy kuchga bog’lash tarix qa’riga kirgan saringiz balandroq yangraydi. Yunon asotirlarida Kvasir degan ilohiy jonzod tilga olinadi. Shunday dono ekanki, dunyoda u javob berolmaydigan birorta savol yo’q ekan. Shoirlar shoir bo’lish uchun shu donishmand jonzodning qonidan asal yalar ekanlar…

Xullas, bu masala eng muqaddas kitoblardagi “Avval kalom, u – Ilohdandur!” degan hikmatga borib taqaladi. Olloh Odam Otaga: “Hamma narsani o’z nomlari bilan aytgil!” deb buyurgan. Nomlar, ya’ni so’zlar esa tanzih va tashbehlardan – she’riyatdan iborat. O’ljas Sulaymonovning aytishicha, oqil va halol odamlar (jumladan, shoir va olimlar) qadim turklarda bir so’z bilan – “chalabi” deb, ya’ni “tangrisimon” deb atalganlar. Homerdan oldingi ming yillardan – azaldan esgan bu nasim! Axir, hatto O’rxun bitiklari barmoq vaznida yozilgan! Qur’oni karimning she’riy so’z bilan nozil bo’lgani esa bu aqidaning yana bir isbotidir.

Napoleon, Hitler, Kennedi kabi ko’p zotlarning qiladigan ishlari va taqdirlarini uch yuz-besh yuz yil oldin aytib bergan avliyo Nostradamus ham bashoratlarini katren degan she’riy uslubda ifodalagan.

“Haqiqat, ezgulik, go’zallik” degan “uchlik”ni Rabindranat Tagor Kantdan olgan, deydilar. Bu – xato. Bu “uchlik” asli qadimiy hind adabiyotiga xosdir. She’riy so’z va umuman, san’atdan zavq olish ilohiy his ekani, insondagi tasavvur sehri azaliy muqaddas hodisa ekani Sanskrit estetikasining asosi bo’lgan. Shiva – raqs ramzi; Krishna – nazmu navo tangrisi; tabiat – ezgulik; Gang – falakdan oqib tushadi; hamduna – xonumon; tangri Vishnu va Rama – sodiq donishmand; sigir – muqaddas… Buyuk eposlarning tabiat va xudolarga bunday bog’liqligi badiiy so’zning ilohiy ekaniga ishonchdan emasmidi? Nahotki, bu azaliy ishonchda jon bo’lmasa?! Nahotki, buning hammasi eskirib qoldi?..

● Tarjima, ayniqsa, she’riyatda shartli narsa. Chunki she’rning o’zini o’girish mumkin-u, milliy janrni, she’rni qabul qilish tarzini, an’analarni, she’rga qarashni… yana ko’p narsalarni tarjima qilish, hatto tushuntirish ham amrimahol. Masalan, Yaponiyada, Malayziyada “tanka”, “pantun”, “xayku” bilan klassik bo’lganlar bor. Bizda bu turlarning hamma talablarini (o’ttiz bir hijo, toq satr, yashirin qofiya va boshqalarni) bajarib, e’tibor qozonib ko’ring-chi! Gap shakldagina emas, millatning ruhiy o’ziga xosliklari, dunyoqarashi, zehniyati, nafis va oniy taassurot, mung, hasrat, sog’inch, sal kinoya… yana aytaversak, she’riyatga singigan, lekin tarjima qilib bo’lmaydigan talay jihatlarda hamdir.

Xaykunavis hech qachon siyosat yo ijtimoiy sohaga qalam urmaydi, u – tabiat va insonni kuzatuvchi, shu tarzda ruhga ta’sir etuvchi donishmand. Uning o’quvchisi oddiy maysa bargiga yo shabnam tomchisiga mahliyo bo’la biladigan odam…

● Umar Xayyom mayni kuylagan. Ammo buni Abu Nuvosning hamriyatlari, Manuchehrning musammatlari va ko’p sonli soqiynomalar bilan aralashtirmaslik kerak. Xursandchilik mayxo’rligi boshqa, alamzadalik mayxo’rligi boshqa. Xayyom kayfi benihoya alamli va fojeiy kayf: inson o’limga mahkum, u bir lahza bo’lsa ham lazzat izlashi kerak. Chinakam shodlik lahzalarni guldek uzib emas, Dante aytgan abadiy so’lmas gulzorga ko’z tikib yashaydi. Abadiy so’lmas gulzor esa – umid. Xayyomda insonning xudodan bo’lak umidi yo’q.

Xayyom ruboiylari – foniy bandaning javobsiz faryodlaridir.

● Suqrotning “Respublika”si, Forobiyning “Madinatul-fozila”si, Tomas Moorning “Utopiya”si, Kampanellaning “Quyosh shahri”, Bekoning “Yangi Atlantida”si, Kabening “Ikariyaga sayohati”… Dunyoda shunday o’nlab asarlar bor. Bular – ijtimoiy utopiyalardir. Diniy-ahloqiy, fanniy-texnikaviy va sevgi-muhabbat utopiyalarini aytmaysizmi! Bular – inson orzu-xayolining ezgu parvozlari. Bizning “utopiya” – “xayolparastlik” degan atamalarimiz ularni yerga uradi. Aslida, bular odamzotning ideal izlashidir. Ideal esa har qanday taraqqiyotning garovi.

● Donjuanlar, faustlar, majnunlar, prometeylar, iskandarlar, jyul`ettalar ko’p bo’lgan. Lekin ularni faqat Bayron va Pushkin, Hyote va Heyne, Navoiy va Nizomiy, Esxil va Shekspir nomlari bilan bog’laymiz. Boshqa mualliflarda bular hayotda yoki tarixda bo’lgan narsa kabi qabul qilinadi. Faqat daholar qo’liga tushgandagina “fakt” muammoga aylanadi. Biz endi buni klassika deb ataymiz.

● “Guliston”da ishlar edim. Mahmud Sa’diy degan xodimimiz bozorda kitob ayirboshlayotgan ekan, militsiya ushlab olib ketibdi. U juda bilimdon, kitobxo’r; biz uni Shayx deb atar edik… Mening iltimosim bilan militsioner idoraga keldi, yoshgina leytenant ekan.

Gapni uzoqdan boshlamoqchi bo’ldim:
— Ibn Sino Buxoroning kitob rastasida Forobiyning Arastuga sharhlarini topib olganda xursandchiligidan bir zumga hushini yo’qotgan ekan…

— Forobiy degan shoirni eshitganman, u ham sizda ishlaydimi?
— Yo’q, bizda faqat Shayx Sa’diy ishlaydi.

Hazil-mutoyiba o’tmadi. Aniq gap qildim:
— Bu yigit uylanganidan kelinni kuxnyaga tushirib kelgan. Chunki uch xonali uyining hamma xonalari liq to’la qitob bo’lgan. U shunaqa kitob jinnisi.
— Jinniligiga spravkasi bormi?

● “Nur alan-nur” degan yaxshi ibora bor. Uni ko’pincha “Nur ustiga a’lo nur” deb nodonlarcha buzib ishlatadilar.

“Ustuvor” – mustahkam, poydor, davomli degan so’z. Biz uni ustunlik, ya’ni “prioritet” ma’nosida ishlatamiz: “ustuvor yo’nalishlar”, “qonun ustuvorligi”… “Ustun yo’nalishlar”, “qonun ustunligi” deb, oddiygina o’zbekcha va to’g’ri gapirishga nima yetsin!

“Ko’cha odamlar bilan gavjum”, deydilar. Vaholanki, “odamlar bilan gavjum”, “qo’ylar bilan gavjum” deb bo’lmaydi. Chunki  “gavjum”ning o’zi “odam ko’p” degani.

“Faoliyat ko’rsatishni amalga oshirdilar”, “sharofati natijasida”, “raqobat kurashi”, “ustidan kuldi”… Bunday “nodir” kashfiyotlarni sanayversangiz, son mingta. Yoshlarning, ayniqsa, muxbirlarning tildagi pala-partishliklaridan har gal ranjiyman. Axir, tilimiz – shakllangan buyuk tarixiy til. Hech bo’lmasa, uning oq sochli bobo yoshini hurmat qilish kerak. u yuz yil emas, besh yuz yoki ming yil emas, o’n besh, hatto yigirma asrlik tarixga ega.

O’n olti asr oldin toshga o’yib yozilgan O’rxun bitiklarini o’qing: “Otim Eltug’on Tutuk. Ban tangri elimga elchi ertim. Olti bog’ budunga beg ertim… Tangridagi kunga, yerdagi elimga bo’kmadim, ayrildim…”

Qanday sodda, tiniq juilalar! Faqat hozirgi tilda bir-ikkitagina kichik izohga muhtoj: “tangri el” – davlat, imperiya; “budun” – xalq; “bo’kmadim” – to’ymadim.

● Ajabki, yetti-sakkiz yildan beri birorta ham asar o’zbekchadan ruschaga tarjima qilinmabdi. Bu sohaning bilgichlari umuman yo’qolib ketdi.

Alam qiladigan jihati shundaki, men o’n yillab Moskvada ham, Toshkentda ham shu ishning mutasaddilaridan biri bo’lganman. O’zbek asarlarini rus tiliga tarjima qilishga bag’ishlangan anjumanlarda mutaxassislar, yozuvchilar qatnashar edi.

“Sho’rolar tarqab ketdi…” dersiz. Gap unda emas, o’zbek asarlarini rus tiliga o’girish Ulug’ Pyotr davridayoq boshlangan. Pyotr topshirig’i bilan Tobolga kelgan ofitser shu yerlik bitta mulla yordamida Abulg’ozixonning “Shajarayi turk” asarini tarjima qiladi. 1730 yilda esa T.Ker shu asarni turkiydan to’liq ruschaga o’giradi. Umuman, “Shajarayi turk” eng ko’p tarjima qilingan asarlardan. O’sha davrlardayoq uni mashhur shoir V.Trediakovskiy, keyin N.Chernishevskiyning do’sti G.Sablukov (u Chernishevskiyga arabiy, forsiy va turkiydan ta’lim bergan), A.Tumanskiy va yana ko’plar tarjima qilgan. Tarjimonlarga Ibrohim Xalfa, Ali Kozimbek singari turkiyzabon olimlar ko’mak berganlar. “Qutadg’u bilik” (V.Radlov), Yassaviyning “Hikmatlar”i, Mashrab g’azallari (N.Mikoshin), “Boburnoma” (N.Pantusov), Maxtumquli she’rlari va boshqalar rus tiliga XIX asrdayoq qisman tarjima qilingan edi. undan keyingi davrlarda bu ishning naqadar keng rivojlanib ketganini yaxshi bilasiz.
Madaniyatning shunday an’anaviy va miqyosli bir sohasi yo’qolib ketsa-ya! Men buni tushunishdan ojizman…

● Mumtoz lirikada mahbubaning tasviri albatta qoshu ko’z, yanog’u dudoq, xolu zulfdan boshlanadi. Nima uchun shunday?

Ma’lumki, tasavvufda bandai solihning yo’li shariat, tariqat, ma’rifat va haqiqat bosqichlaridan iborat. Mahbubaning jamoli – vahtadul-vujud yo’lidagi orzu. Ammo, tasavvuf murakkab. Uning dunyoviylikka moyil suluklari (G’ijduvoniy, Naqshbandiy tariqatlari) ham ko’p. Real mahbuba bo’lmasa, uning ilohiy ramzi qayoqdan kelib chiqardi? Shoir botiniy nazar bilan dunyoviy mahbubaning qalbiga, sir-sinoatiga, his-tuyg’ulariga intiladi. Bu (ilmul-yaqin) esa, avvalo, yuzni ochish (mukoshafa), keyin ko’zni ko’rish (mu’ayyana) va so’ngra aql ko’zi bilan g’aybni, ya’ni sirli hislarni tuyush (mushohada) bosqichlaridan iborat. Najmiddin Kubro insoniy muhabbatning bu ilmini “basira” deb ataydi. Vahdatul-vujud singari bu orzu ham ushalavermaydi, albatta. “Ko’r” shoirlarning ko’pligi (Homer, Rudakiy, Al-Maariy, Shamsiddin Zakiy…) balki shundandir? Afsonalar esa ularni chinakam “so’qir”ga chiqargan bo’lishi ham mumkin…

● O’tgan rus hamda G’arb adabiyoti va san’atida hamma asarlar bir turda an’anaviy insoniy edi: Pushkin, Turgenev, Bal`zak, Flober, Bax, Chaykovskiy, Dostoevskiy, Tolstoy, Rembrant, Repin, Jek London, Goncharov, Mark Tven, Chexov…

Endilikda o’sha buyuk asosiy San’at parcha-parcha bo’lib bo’linib ketdi: avangardizm, futurizm, simvolizm, dekadentlik, modernizm, syurrealizm, akmeizm, imajinizm, irratsionalizm, absurdizm, ul`traizm, freydizm, kubizm, ekzistentsializm, ekspressionizm, impressionizm, abstraktsionizm…

Qo’ying-chi, hamma “izm”lar bor, faqat gumanizm g’olib chiqsa bas… Shunday boraversa, u butunlay tugab ketsa ehtimol…

● Rassommi, musavvirmi?

Qur’oni karimda Ollohning nomlari birma-bir sanalib “…al-Xoliqu al-Musavviru” deyiladi. Demak, U insonni tuproqdan yaratuvchigina emas, ruhiyat va hislar bilan bezab, tasvir qiluvchi hamdir. Hakim Sanoyi u haqda bunday yozadi:

“…z-onki gil mazlumast va dil ravshan,
Gili tu gulxanast va dil gulshan”.

Ya’ni: tuproq – zulmat, dil esa ravshan; tuprog’ing o’t-olov, dil esa – gulshan.

Bu jihatdan, rasm solib, shakl beruvchi rassomdan ko’ra, dil oynasiga rasm solib, ruhiyat va tuyg’ular bilan ravshan etuvchi musavvir atamasini qo’llash, chamamda, ma’qulroq.

● She’rni tahlil qila boshlasalar, g’ashimga tegadi. Bahorgi sof havoning kimyoviy tarkibini ham tekshirish mumkin. Ammo, undan ko’ra, shunday ko’krak to’latib nafas olgan yaxshiroq emasmi?

● Biz Sharq adabiyotining G’arbga, ayniqsa, mumtoz she’riyatga ta’siri haqida qandaydir tor, parokanda bir tarzda fikr yuritamiz. To’g’ri, ko’p nomlar, asarlar, qiyoslashar (“Layli va Majnun” – “Romeo va Jul`etta”) bizga ma’lum: Gyugoning “Sharq taronalari”, Hyotening “Sharq devoni”, Bayronning sharqona dostonlari, Adam Mitskevichning “Qirim sonetlari”, Pushkinning “Qur’ondan iqtibos”, “Bog’chasaroy favvorasi” asarlari, Sergey Yeseninning “Fors taronalari” turkumi, Mixail Lermontovning Kavkaz dostonlari; Hofiz, Sa’diy, Firdavsiy, Jomiy, Navoiy va boshqa ulug’ zotlarga ko’plab bag’ishlovlar, taqlidlar… Sanab bitirgisiz. Lekin, ta’sir nega bu qadar bepoyon? Sharq dahosining sehri nimada ekanini anglash uchun ushbu hodisani keng miqyosda, adabiy oqim va usullarning harakat jarayonida tadqiq etish kerak.

Sharq she’riyati – muhabbat va mehr to’la, go’zal va hassos, yuksak badiiy ramz va tashbehlarga boy, erkin, insoniy, teran falsafiy, an’anaviy romantik she’riyat. Qadimdan shunday. U asrlar davomida G’arb adabiyotining romantik ruhini bir necha bor qutqarib qoldi. G’arbda avval ellinizm ta’siridagi romantika jonlandi. Lekin, bu yuksak va baquvvat estetik oqimni dastlab xoch (salib) yurishlari, qilich-qalqonli ritsarlar, inkvizitsiya gulxanlari, qonli qirg’inlar bo’g’ib tashladi. Eng sodiq romantiklar Sharqqa suyanib qoldilar. “Kuchli oriental oqim tirik edi”, deydi Gegel`. “Bu tabiiy dunyo shaxsni qutqardi”, deydi Russo. Romantika yana oyoqqa turib, avjga minganda esa, unga shartli qoliplarga solingan shafqatsiz klassitsizm va ratsionalizm dogmalari xalaqit berdi. Kuzatishlarimizga qaraganda, G’arb romantikasini bu balolardan ham o’sha “tabiiy dunyo”, o’sha “oriental oqim”, ya’ni Sharqning benazir go’zal, erkin, romantik she’riyati saqlab qoldi…

Bu – mavzuning birgina jihatiga sha’ma, xolos. Miqyosli mulohazalarga turtki kerak…

● Biz nimaiki yozsak, kimdandir iqtibos olamiz. Falon donishmand bunday degan, falon klassik unday degan… Ulug’larning “aforizm”larini butun-butun kitoblar holida nashr etamiz. Vaholanki, ularning ko’pi allaqachon hech qanaqa “suyanchiq”qa muhtoj bo’lmagan, hammaga ma’lum oddiy haqiqatlar. Bu didaktik konservatizm original tafakkur rivojiga xalaqit bermaydimi? Men ulug’larga qarshi emasman, ammo o’z fikrlash salohiyatimizni ham ishga solishimiz kerak-da! Ulug’lar aytgan deb, oddiy haqiqatlarni maqola va kitoblarimiz, shiorlarimizda takrorlayveramizmi? “Sof havo hammamizga kerak!” deb hech kim alvonlarga katta qilib yozib qo’ymaydi-ku?!

● Tasavvur ham bir instinkt. Lekin bu – oliy savqi tabiiy. U idrokdan tashqarida nogoh paydo bo’lib, nimanidir qamrashga intiladi-yu, nima ekani, nomi hali ongda yo’q. U hali xira bir ichki sezim. Ammo mavjudligi aniq, uni faqat ko’chma ma’noda, obrazli yo ramziy tarzda belgilash mumkin.

Hayvoniy instinkt xavf-xatarni oldindan payqaganday, ijodiy tasavvur ham uzoqdagi fikrni go’yo bir o’zgaruvchan bulut parchasi kabi ko’ngil ko’zgusida ko’rib, goh chaqmoq singari o’tli chiziqlar, goh qandaydir etyudlar, qiyofalar, kompozitsiyalar, taqdirlar tarzida shakllantira boshlaydi. Biroq, idrok tasavvurni to’la qabul qilmasligi ham mumkin. oliy instinkt sezimi ko’pincha haligi o’zgaruvchan bulut parchasiday tarqab ham ketadi.

Tuban instint takrorlanib paydo bo’ladi. Oliy instinkt esa balqib-nurlanib yuzaga chiqadi. Ikkalasi ham kuchli, jasoratli bo’lishi mumkin. ammo, ikkinchisigina ba’zan katta g’oya, dohiyona haqiqatga evriladi.

● Tasavvuf haqida gapirilganda, u ko’pincha panteizmga, neopllotonizmga qiyos qilinadi. Unday bo’lsa, nima uchun bu oqimlarga amal qilgan Dante, Petrarka asrlardan beri ulug’landi-yu, tasavvufga buncha qora chaplandi? Frantsuz ma’rifatchiligi butun oqim sifatida ko’klarga ko’tarildi-yu, nima uchun bizning jadidlarga “burjuy mafkurachilari” degan (go’yo “yo’qsil ma’rifatchilari” ham bo’ladiganday!) qora tamg’a bosildi?
Menimcha, bu va bu singari kamsitishlar bizlarga mustamlaka deb qarashning alomatlari edi.

● Tanqidchi va adabiyotshunoslar asosan asar haqida gapiradilar. Yozuvchi haqida esa…

Vaholanki, asar yozuvchidan unib chiqadi; farzandiday unda tug’iladi, ulg’ayadi, kamol topadi; u farzandini avaylaydi, himoya qiladi. Asar – yozuvchining taqdiri; kerak bo’lganda yozuvchi qurbon bo’lishga ham tayyor. Uning bu g’ayritabiiy sadoqati, yozmasdan turolmasligi, ruhiyatga, falsafaga, mushohadaga moyilligi, shaxsi, fe’li, uslubi, qarashlari, dardi, qiynalishlari hech kimni qiziqtirmaydi. Yozuvchi o’z shaxsi va o’zgalarning shaxsi bilan birikib ketgan – asar uning sub’ekti. U boshqa ishda ham ishlashi mumkin (yozuvchi hech qachon badavlat bo’lmagan), ammo uning mohiyati, ehtirosi – ijod. Qobiliyati qancha katta bo’lsa, shuncha katta kuch sarf qiladi. U – beixtiyor fidoyi; ham baxtiyor, ham baxtsiz – bu uning irodasiga bog’liq emas.

Bu haqda ko’p gapirish mumkin, ammo tanqidchilar…