Нозим Ҳикмат бир нутқида: «Бизнинг адабиётимиз ҳеч қачон бу қадар гўзал, бу қадар чуқур, бу қадар ватанпарвар, бу қадар халқчил ва юксак даражага кўтарилган эмас. Бизда жаҳон миқёсида ўз ўрнига эга бўладиган шоирлар,ёзувчилар бор деб ўйлайман», деган эди. Нозим Ҳикмат бу фикрини ХХ аср турк адабиётининг ёрқин вакиллари бўлмиш Ўрхон Вали, Мелих Жавдат Ондай, Ўқтой Рифат, Фозил Ҳусни Доғларжа, Рифат Илгаз, Невзат Устюн каби шоирлар ва Камол Тоҳир, Саид Фоиқ, Сабоҳиддин Али, Яшар Камол, Ўрхон Камол, Азиз Несин, Ўқтой Оқбол, Фақир Бойқурт сингари носирлар ижодини кўзда тутган ҳолда айтган эди. Бу сафда Нозим Ҳикматнинг ғоявий издоши бўлган Аттила Илханнинг ҳам ўзига хос ўрни бор.
АТТИЛА ИЛХАН
ШЕЪРЛАР
Хуршид Даврон таржималари
Шоир ва ёзувчи Аттила Илхан 1925 йил 15 июнда Измир вилоятининг Менемен қасабасида туғилган. Илк ва ўрта таълимни Измирда олди. Измирдаги Отатурк литсейининг биринчи синфида экан, 16 ёшли Атила Нозим Ҳикмат шеъриятига қаттиқ қизиқади ва ўша пайтда номи қатағон этилган шоир шеърларини тарғиб қилгани учун литсейдан четлаштирилади,ҳатто 2 ой қамоқда сақланади. «Жаббор ўғли Муҳаммад» шеъри 1946 йилги шеър мусобақасида иккинчи ўринни эгаллагандан сўнг ёш шоир номи қўпчиликка маълум бўлди. Ўша даврдан бошлаб шеър ва танқидий мақолалари «Кун», «Ёш насл»,»Фикрлар», «Борлиқ», «Оила», «Йигирманчи аср», «Танланган ҳикоялар», «Етти тепа», «Дўст», «Елкан», «Жумҳурият», «Миллат санъат воқеаси» каби журнал ва газеталарда эълон қилинди.
«Ҳақиқат», «Демократ-Измир» газеталарида муҳаррирлик қилган ва бош мақолалар ёзиб турган. 1973 йилда Анқарага жойлашгач, «Билги» нашриётида маслаҳатчи бўлиб фаолият кўрсатган. 1980 йилдан кейин Истанбулга келиб, «Санъат воқеаси» журналида масъул муҳаррирлик қилган.»Маҳбуснинг кундалиги» китоби учун 1974 йилда «Юнус Нодий» мукофотига сазовор бўлди.
Атила Илхан кўплаб телесериаллар ва бадиий филмлар сенарийси муаллифи ҳамдир: «Саккиз устунга шиор» (1982), «Бургутлар баланд учар» (1984), «Эртага энди бугундир» (1986), «Юлдузлар кечаси каттадир» (1992), «Телефлаш» (1993). Дастлабки шеър тўпламлари: «Деюн» (1948), «Туманлар хиёбони» (1954), «Ёмғир қочқини» (1955), «Мен сенга мажбурман» (1960), «Бало чечаги» (1962), «Таъқиқланган севги» (1968), «Маҳбуснинг кундалиги» (1973), «Шундай бир севга» (1977), «Кўлда бор ҳузун» (1982), «Қўрқувнинг қироллиги» (1987), «Айрилиқ ишққа тегишли» (Барча шеърлари, 2001).Бугунгача шоирнинг 100 дан ортиқ шеърий тўпламлари нашр этилган. Атила Илхан бир неча романлар муаллифи ҳам: «Кўчадаги одам» (1953), «Занжирлар бир-бирига ўхшамас» (1957), «Бўрилар дастурхони» (2 жилд, 1963, 1964), «Пичоқнинг учи» (1973), «Сиртлоннинг ўлими» (1974), «Ярага туз босмоқ», «Ёмон ҳолда Леман» (1980), «Доруссаодатда тонгги азонлар» (1984), «Ғозий пошо» (2006) кабилар.
Атила Илхан 2005 йилнинг 11 октябрида вафот этган.
САҚЛА
келажагим сақла деди
сақладим у келмади
ўлим каби бир иш эди
аммо ҳеч ким ўлмади
ЁМҒИР ҚОЧОҒИ
қўлимдан тут йўқса йиқилажакман
йўқса юлдузлар ҳам бир бир тўкилажак
агар шоирлигим билсанг мени танисанг
ёмғирдан қўрқишимни биларсан
агар кўзларимни эсласанг
қўлимдан тут йўқса йиқилажакман
йўқса ёмғир мени олиб кетажак
кечалари юрак дукуллашини туярсан
бу мен шоша шоша ёмғирдан қочаётган
саройбурни бўғозидан кечаётган
сунбула оқшомида ҳамма ёғи ҳўл
мени кўрсанг балки танимаяжаксан
ҳеч кимга билдирмай инграб йиғларсан
яккаю ёлғизман адашиб юрган
қўлимдан тут йўқса йиқилажакман
йўқса ёмғир мени олиб кетажак
ЁЗНИНГ СЎНГ КУНЛАРИ
Уфқ сўнгсизлигига
Ҳеч ким ҳайратга тушмас
Шамолнинг сирли сасин
Бирон кимса эшитмас
Ким англай олажакдир
Ёзнинг сўнг кунларида
Бир кимса йўқ соҳилнинг
Тошдек оғир қайғусин
МЕН СЕНГА ҚАРЗДОРМАН
мен сенга қарздорман билмайсан
исминг мих каби хотирамга урилган
тобора катталашиб ёнар кўзларинг
мен сенга қарздорман билмайсан
ичимни иситаман сен билан
оғочлар куз фаслига ҳозирланажак
бу шаҳар ўша эски истанбулмидир
қоронғида булутлар парчинланажак
кўча чироқлари бирдан ёнажак
қалдироқларда ёмғирнинг иси
мен сенга қарздорман сен йўқсан
севмак баъзан уятсизларча қўрқинчлидур
инсон баъзан нохос баридан чарчар
устара тиғида яшашдан чарчар
бари бир бир куни устара қонини сочар
неча ҳаёт айрилажак битта ҳаётдан
Қайси бир эшикни урмасин ўшанда
ёлғизлик тўнғиздай бўкирар эшик ортидан
фотиҳ*да бир эски грамофон куйлар
эски замонлардан бир жума* куйлар
кўча бошида туриб уни тингласам
сенга ҳеч ким кўрмаган кўк*ни келтирсам
ҳафталар қўлларимда увадаланажак
не қилсам не тутсам не ёққа кетсам
мен сенга қарздорман сен йўқсан
балки июнда мовий холли бир гўдакдирсан
оҳ сени билмаслар одамлар билмаслар
бир кема сузгайдир сокин кўзларингда
балки яшилкўй*да учоққа минаяпсан
балки ивиган сочинг шамолларда паришон
балки кўрсан тегрангда безовта бир ломакон
телба шамол сочларинг тортқилайди беомон
мен баъзан бу ҳаёт ҳақида ўйлайман
бўрилар билан яшамоқ оғир биламан
яшаш оғир қўлларимиз гуноҳдан асраб
мен баъзан бу ҳаёт ҳақида ўйлайман
жим дея исмингни тилга оламан
ичимда тўлқинланар пинҳон денгизлар
ҳеч қачон бошқача бўлмас ҳаётим
мен сенга қарздорман билмайсан
* белгиси қўйилган сўзлар изоҳи
* Фотиҳ — Истанбулдаги майдоннинг номи
* Жума — байрам маъносида
* Кўк — осмон маъносида
* Яшилкўй — Отатурк номидаги халқаро аэропорт жойлашган жойнинг номи
УЧИНЧИ ШАХСНИНГ ШЕЪРИ
Кўзларимга тушганда кўзларинг
Фалокатим эди бу- бўзлардим
Мени севмас эдинг билардим
Севганинг бор эди туярдим,
Чўпдай озғин нимжон бир йигит
Хайрсиз бир йигит фикримча
Қачон чиқиб қолса қаршимдан
Ўлдириб қўйишдан қўрқардим
Фалокатим эди у — бўзлардим…
Не вақтки соҳилдан соҳилга ўтсам
Бандаргоҳда кемалар турарди
Оғочлар қуш каби куларди
Ва шамол ақлимни оларди
Сен сассиз сигара ёқардинг
Бармоқларим учини ёқардинг
Киприкларинг остидан боқардинг…
Ич-ичим титрардим музлардим,
Фалокатим эди бу — бўзлардим…
Оқшомлар бир роман каби битарди
Жезабел* қон ичида ётарди
Бандаргоҳдан ул кема кетарди
Сен қалқиб кемада кетардинг
Газчироқдай* чароғон кетардинг
У билан тонг қадар қолишинг
Хайрсиз эди фикримча
Кулгуси азага менгзарди
У сени бағрига олгандир
Фалокатим эди бу — бўзлардим…
* белгиси қўйилган сўзлар изоҳи
* Жезабел — кеманинг номи
* Газчироқ — Истамбул кўчаларидаги чироқлар газ ёки бензин билан ёндирилган
МУШТИПАР ЧЕЧАК
Алсанжак бекатига бирга келдилар,
Тун. Бекат соати — муштипар чечак
Ҳеч нимага қарашмасди бош эгиб — эркак
Баттол варажадан титраб борарди,
Қўллари занжирдан кўкарган эди,
Аёли сумкасини кўтарган эди.
Бирон кимса билмас эди: ким булар?
Тун. Бекат соати — муштипар чечак.
Умумий вагонга чипта олдилар,
Демак, қаёққадир кетарди эркак.
Нимадандир маҳрум бўлган эдилар,
Аёлига боқолмай турарди эркак.
Недир олиб ўтирмасдан ичдилар,
Тун. Бекат соати — муштипар чечак.
Ҳар иккиси ёлғизликнинг ичида,
Ҳар иккиси қоронғилик ичида,
Бир бирига сўнг ғамгин тикилдилар
Вагонлар ҳам аста-аста жилдилар…
Nozim Hikmat bir nutqida: «Bizning adabiyotimiz hech qachon bu qadar go’zal, bu qadar chuqur, bu qadar vatanparvar, bu qadar xalqchil va yuksak darajaga ko’tarilgan emas. Bizda jahon miqyosida o’z o’rniga ega bo’ladigan shoirlar,yozuvchilar bor deb o’ylayman», degan edi. Nozim Hikmat bu fikrini XX asr turk adabiyotining yorqin vakillari bo’lmish O’rxon Vali, Melix Javdat Onday, O’qtoy Rifat, Fozil Husni Dog’larja, Rifat Ilgaz, Nevzat Ustyun kabi shoirlar va Kamol Tohir, Said Foiq, Sabohiddin Ali, Yashar Kamol, O’rxon Kamol, Aziz Nesin, O’qtoy Oqbol, Faqir Boyqurt singari nosirlar ijodini ko’zda tutgan holda aytgan edi. Bu safda Nozim Hikmatning g’oyaviy izdoshi bo’lgan Attila Ilxanning ham o’ziga xos o’rni bor.
ATTILA ILXAN
SHE’RLAR
Xurshid Davron tarjimalari
Shoir va yozuvchi Attila Ilxan 1925 yil 15 iyunda Izmir viloyatining Menemen qasabasida tug’ilgan. Ilk va o’rta ta’limni Izmirda oldi. Izmirdagi Otaturk litseyining birinchi sinfida ekan,16 yoshli Atila Nozim Hikmat she’riyatiga qattiq qiziqadi va o’sha paytda nomi qatag’on etilgan shoir she’rlarini targ’ib qilgani uchun litseydan chetlashtiriladi,hatto 2 oy qamoqda saqlanadi. «Jabbor o’g’li Muhammad» she’ri 1946 yilgi she’r musobaqasida ikkinchi o’rinni egallagandan so’ng yosh shoir nomi qo’pchilikka ma’lum bo’ldi. O’sha davrdan boshlab she’r va tanqidiy maqolalari «Kun», «Yosh nasl»,»Fikrlar», «Borliq», «Oila», «Yigirmanchi asr», «Tanlangan hikoyalar», «Yetti tepa», «Do’st», «Yelkan», «Jumhuriyat», «Millat san’at voqeasi» kabi jurnal va gazetalarda e’lon qilindi.
«Haqiqat», «Demokrat-Izmir» gazetalarida muharrirlik qilgan va bosh maqolalar yozib turgan. 1973 yilda Anqaraga joylashgach, «Bilgi» nashriyotida maslahatchi bo’lib faoliyat ko’rsatgan. 1980 yildan keyin Istanbulga kelib, «San’at voqeasi» jurnalida mas’ul muharrirlik qilgan.»Mahbusning kundaligi» kitobi uchun 1974 yilda «Yunus Nodiy» mukofotiga sazovor bo’ldi.
Atila Ilxan ko’plab teleseriallar va badiiy filmlar senariysi muallifi hamdir: «Sakkiz ustunga shior» (1982), «Burgutlar baland uchar» (1984), «Ertaga endi bugundir» (1986), «Yulduzlar kechasi kattadir» (1992), «Teleflash» (1993). Dastlabki she’r to’plamlari: «Deyun» (1948), «Tumanlar xiyoboni» (1954), «Yomg’ir qochqini» (1955), «Men senga majburman» (1960), «Balo chechagi» (1962), «Ta’qiqlangan sevgi» (1968), «Mahbusning kundaligi» (1973), «Shunday bir sevga» (1977), «Ko’lda bor huzun» (1982), «Qo’rquvning qirolligi» (1987), «Ayriliq ishqqa tegishli» (Barcha she’rlari, 2001).Bugungacha shoirning 100 dan ortiq she’riy to’plamlari nashr etilgan.
Atila Ilxan bir necha romanlar muallifi ham: «Ko’chadagi odam» (1953), «Zanjirlar bir-biriga o’xshamas» (1957), «Bo’rilar dasturxoni» (2 jild, 1963, 1964), «Pichoqning uchi» (1973), «Sirtlonning o’limi» (1974), «Yaraga tuz bosmoq», «Yomon holda Leman» (1980), «Dorussaodatda tonggi azonlar» (1984), «G’oziy posho» (2006) kabilar.
Atila Ilxan 2005 yilning 11 oktyabrida vafot etgan.
SAQLA
kelajagim saqla dedi
saqladim u kelmadi
o’lim kabi bir ish edi
ammo hech kim o’lmadi
YOMG’IR QOCHOG’I
qo’limdan tut yo’qsa yiqilajakman
yo’qsa yulduzlar ham bir bir to’kilajak
agar shoirligim bilsang meni tanisang
yomg’irdan qo’rqishimni bilarsan
agar ko’zlarimni eslasang
qo’limdan tut yo’qsa yiqilajakman
yo’qsa yomg’ir meni olib ketajak
kechalari yurak dukullashini tuyarsan
bu men shosha shosha yomg’irdan qochayotgan
saroyburni bo’g’ozidan kechayotgan
sunbula oqshomida hamma yog’i ho’l
meni ko’rsang balki tanimayajaksan
hech kimga bildirmay ingrab yig’larsan
yakkayu yolg’izman adashib yurgan
qo’limdan tut yo’qsa yiqilajakman
yo’qsa yomg’ir meni olib ketajak
YOZNING SO’NG KUNLARI
Ufq so’ngsizligiga
Hech kim hayratga tushmas
Shamolning sirli sasin
Biron kimsa eshitmas
Kim anglay olajakdir
Yozning so’ng kunlarida
Bir kimsa yo’q sohilning
Toshdek og’ir qayg’usin
MEN SENGA QARZDORMAN
men senga qarzdorman bilmaysan
isming mix kabi xotiramga urilgan
tobora kattalashib yonar ko’zlaring
men senga qarzdorman bilmaysan
ichimni isitaman sen bilan
og’ochlar kuz fasliga hozirlanajak
bu shahar o’sha eski istanbulmidir
qorong’ida bulutlar parchinlanajak
ko’cha chiroqlari birdan yonajak
qaldiroqlarda yomg’irning isi
men senga qarzdorman sen yo’qsan
sevmak ba’zan uyatsizlarcha qo’rqinchlidur
inson ba’zan noxos baridan charchar
ustara tig’ida yashashdan charchar
bari bir bir kuni ustara qonini sochar
necha hayot ayrilajak bitta hayotdan
Qaysi bir eshikni urmasin o’shanda
yolg’izlik to’ng’izday bo’kirar eshik ortidan
fotih*da bir eski gramofon kuylar
eski zamonlardan bir juma* kuylar
ko’cha boshida turib uni tinglasam
senga hech kim ko’rmagan ko’k*ni keltirsam
haftalar qo’llarimda uvadalanajak
ne qilsam ne tutsam ne yoqqa ketsam
men senga qarzdorman sen yo’qsan
balki iyunda moviy xolli bir go’dakdirsan
oh seni bilmaslar odamlar bilmaslar
bir kema suzgaydir sokin ko’zlaringda
balki yashilko’y*da uchoqqa minayapsan
balki ivigan soching shamollarda parishon
balki ko’rsan tegrangda bezovta bir lomakon
telba shamol sochlaring tortqilaydi beomon
men ba’zan bu hayot haqida o’ylayman
bo’rilar bilan yashamoq og’ir bilaman
yashash og’ir qo’llarimiz gunohdan asrab
men ba’zan bu hayot haqida o’ylayman
jim deya ismingni tilga olaman
ichimda to’lqinlanar pinhon dengizlar
hech qachon boshqacha bo’lmas hayotim
men senga qarzdorman bilmaysan
* belgisi qo’yilgan so’zlar izohi
* Fotih — Istanbuldagi maydonning nomi
* Juma — bayram ma’nosida
* Ko’k — osmon ma’nosida
* Yashilko’y — Otaturk nomidagi xalqaro aeroport joylashgan joyning nomi
UCHINCHI SHAXSNING SHE’RI
Ko’zlarimga tushganda ko’zlaring
Falokatim edi bu- bo’zlardim
Meni sevmas eding bilardim
Sevganing bor edi tuyardim,
Cho’pday ozg’in nimjon bir yigit
Xayrsiz bir yigit fikrimcha
Qachon chiqib qolsa qarshimdan
O’ldirib qo’yishdan qo’rqardim
Falokatim edi u — bo’zlardim…
Ne vaqtki sohildan sohilga o’tsam
Bandargohda kemalar turardi
Og’ochlar qush kabi kulardi
Va shamol aqlimni olardi
Sen sassiz sigara yoqarding
Barmoqlarim uchini yoqarding
Kipriklaring ostidan boqarding…
Ich-ichim titrardim muzlardim,
Falokatim edi bu — bo’zlardim…
Oqshomlar bir roman kabi bitardi
Jezabel* qon ichida yotardi
Bandargohdan ul kema ketardi
Sen qalqib kemada ketarding
Gazchiroqday* charog’on ketarding
U bilan tong qadar qolishing
Xayrsiz edi fikrimcha
Kulgusi azaga mengzardi
U seni bag’riga olgandir
Falokatim edi bu — bo’zlardim…
* belgisi qo’yilgan so’zlar izohi
* Jezabel — kemaning nomi
* Gazchiroq — Istambul ko’chalaridagi chiroqlar gaz yoki benzin bilan yondirilgan
MUSHTIPAR CHECHAK
Alsanjak bekatiga birga keldilar,
Tun. Bekat soati — mushtipar chechak
Hech nimaga qarashmasdi bosh egib — erkak
Battol varajadan titrab borardi,
Qo’llari zanjirdan ko’kargan edi,
Ayoli sumkasini ko’targan edi.
Biron kimsa bilmas edi: kim bular?
Tun. Bekat soati — mushtipar chechak.
Umumiy vagonga chipta oldilar,
Demak, qayoqqadir ketardi erkak.
Nimadandir mahrum bo’lgan edilar,
Ayoliga boqolmay turardi erkak.
Nedir olib o’tirmasdan ichdilar,
Tun. Bekat soati — mushtipar chechak.
Har ikkisi yolg’izlikning ichida,
Har ikkisi qorong’ilik ichida,
Bir biriga so’ng g’amgin tikildilar
Vagonlar ham asta-asta jildilar…
