12 январ – Шоир ва таржимон Сулаймон Раҳмон таваллуд топган кун 

   Эсимни таниб билдимки, Асқад Мухтор шеърларини ўзинг билан ўзинг гаплашгандай хотиржам, осойишта ва албатта ёлғиз ҳолда ўқиш керак экан. Ана шунда бу шеърларнинг оҳангини топасан, фикрлар тубида яшириниб ётган туғённи, жозибани ҳис этасан, улар сени аста-секин ўз оламига тортиб кетганини сезмай қоласан, шоирнинг кайфиятини, дардини туясан, фалсафасини уқасан. Авваллари ўзинг кўрган, билган, эшитган, ҳис қилган нарсаларни қайта кўргандай, билгандай, эшитгандай бўласан.

Сулаймон РАҲМОН
ТИНЧ ОҚАР ДАРЁ
Асқад Мухтор ижоди, суврати ва сийратига чизгилар

ҒОЙИБОНА ТАНИШУВ

1

   Танчанинг совиб қолган ерўчоғига ҳозиргина ёниб бўлган тут тарашанинг ланғиллаб турган бир хокандоз лағча чўғи келиб тушади.
– Оёғингни торт, болам,– дейди момом, – яна куйиб-нетиб ўтирма.
Парво қилмайман. Китобнинг ичига кириб кетганман. Бутун хаёлим эртакда. Эртакчи болаларни саволга тутади. «Сизларни йилнинг қайси ойи кўпроқ қизиқтиради?» деб сўрайди, ойларни номма-ном санайди. Болалар ҳар бир ойнинг фазилатини айтади. «Декабр-чи?» деб сўрайди эртакчи. Болалар жўр бўлиб жавоб беради:

Ҳамма ёқни муз қилади.
Деразага ҳар хил гуллар чизилади.

Китобдан бошимни кўтариб деразага қарайман. Ойналарида тунда аёз чизиб кетган ўхшаши йўқ, ҳиди йўқ, ранги йўқ гуллар, сирли, сеҳрли муз гуллар…
Танча бозиллайди. Сандал устидаги кўрпа бирпасда қизиб кетади. Иссиқ ўтиб, оёқларимни тортаман. Ташқарида гупиллатиб парча-парча, шапалоқ-шапалоқ лайлакқор ёғади. Дарахтларнинг шох-шаббалари, бўғотлар оппоқ қорга бурканади. Эртакчи айтмоқчи:

Ташқарида изғирин ел эсар эди,
Қиш совуғи теккан ерин кесар эди.

Шундай қаҳратонда ёвуз кампирнинг арзанда қизи чўри қиз Адолатдан қутулиш учун ўзини касалга солади. Ҳали уни ейман, ҳали буни ейман деб инжиқланади, тансиқ таомларни талаб қилади. Адолат елиб-югуриб унинг истакларини бажо келтиради. Аммо арзанда қаноат қилмайди, ялпизсомса ейман деб туриб олади. Қирчиллама қишда кўк ялпиз топиш мумкин эмаслигини кампир яхши билади, лекин арзандасининг раъйини қайтармайди. Адолатнинг: «Январ ойи, кўк ялпизни қайдан топай, изғиринда қайга бориб, қайга чопай?» дея ёлворишига қарамай, «Кўп гапирма, ол саватни, ҳаромтомоқ!» дея зуғум қилиб, уни ўрмонга жўнатади.

Ярим кеча, изғиринда излаб ялпиз,
Адолатхон чиқиб кетди ўзи ёлғиз.
Қор бўрони тўзғир эди қиш елидан;
Қорга ботиб дам тизидан, дам белидан,
Адолатхон кўз очолмай юрди ҳамон,
Қотиб қолди биёбонга чиққан замон…

«Қиш қаҳридан қарсиллаган қайрағочлар», «даҳшат билан боққан қора ўрмон», қирғоғида ялпиз эмас, «қор билан муз» бўлган дарёнинг шовқин солиб оқиши нафақат Адолатни, мени ҳам ваҳимага солади. Қизга раҳмим келади, ўпкам тўлади. Ялангликда катта гулхан атрофини ўраб ўтирган ўн икки кишига дуч келган Адолат оқ соқоли этагини тўлдирган бир кексанинг:

Тун шамолин
Изғитаман,
Жаҳон бўйлаб
Қор бўронин
Тўзғитаман,
– деган ваҳимали қўшиғини эшитади.

Гулхан атрофидагилар йилнинг одам қиёфасидаги ўн икки ойи бўлиб, чол айни пайтда салтанат тахтида ҳукмронлик қилаётган Январ бобо эди. Адолатга кўзи тушиб, сўрайди: «Нега келдинг, ҳой қизалоқ, бу бўронда?» Қиз ёвуз кампир билан унинг арзанда қизи «Кўк ялпиз териб кел, деб зўрлаб жўнатишди», дейди. Ўн икки оға-ини қизни яхши танийди. Бири уни сув бўйида кир ювганида, бири далада мол боқиб юрганида, бири томсувоқ қилаётганида, бири хазонларни супураётганида, яна бири хирмон пойлаб ўтирганида кўрган. Қиз меҳнаткаш, жафокаш, ақлли, одобли. Унга ёрдам бермаса бўлмайди. Май сўз олиб, Январдан «Ўрнингизни менга бир соатга бериб турсангиз», деб илтимос қилади. Таклиф ҳаммага маъқул келади. Хуллас, ҳукмронликни Май бир соат қўлга оладию бир- пасда ҳаммаёқ гулу ялпизга тўлиб кетади. Адолат саватини кўк ялпизга тўлдириб уйга қайтади. Буни кўрган кампир билан қизи аввалига ҳангу манг бўлиб қолади. Кейин, Адолатдан эшитиб, гапнинг тагига етгач, уларнинг очкўзлиги тутади. Шундай имкониятни бой бергани учун, масалан, сават-сават мева-чева, олма-анор сўрамагани учун она-бола бири олиб, бири қўйиб Адолатни койийди ва ўзлари ўрмонга отланади. Афсуски, ойларнинг бирортаси бу золим, зуғумкор она-болани танимайди. Уларнинг истагини бажо келтирмайди. Шундан сўнг улар қорбўронда адашиб, йўқ бўлиб кетади. Адолат золимлардан қутулиб, бахтли-саодатли умр кечиради.

Нимаси биландир «Зумрад ва Қиммат» эртагини ёдга соладиган «Адолат» мени узоқ вақт мутаассир қилади. Хаёлимда бот-бот жонланиб туради. Ёд бўлиб кетган баъзи сатрлари аҳён-аҳёнда ўз-ўзидан тилимга келади. Кампирга, унинг қизига ўхшаган бераҳм, очкўз, молпараст одамларни ёмон кўргувчи бўламан. Адолатга ўхшаган муштипарларга қайишгувчи бўламан. ..

2

Асқад Мухторни илк бор дарсликда ўқиганим шу «Адолат» туфайли таниганман. Мактабимиз бор-йўғи етти йиллик бўлса ҳам, тузуккина кутубхонаси бор эди. Кирсам, чиққим келмайди. Ҳали у, ҳали бу китобни қўлимга оламан. Қайси бирини танлашни билмайман. Қани энди иложи бўлсаю бир бошидан ҳаммасини ўқиб чиқсам!..

Кутилмаганда Асқад Мухторнинг «Танланган асарлар»ига кўзим тушади. Ҳеч ўйлаб ўтирмай, оламан.
Китоб муқовасидан кейинги варақдаги сурат диққатимни тортади. Катта-катта кўзлар, кенг пешона, чап чаккага оғдириб таралган, пешонанинг бир қисмини чала тўсиб қўйган қуюққина соч, табассумга мойил қимтилган лаблар, очиқ, хушбичим чеҳра…

«Адолат»ни ёзган шу киши экан-да, деб ўйлайман. Ҳавасим келади. Ҳаприқиб, ҳовлиқиб варақлайман китобни. Дарров «Адолат»ни топаман. Яна бир карра қайта ўқийман. Кейин навбат бошқа шеърларга келади. Ажабо, улар «Адолат»га ўхшамайди. Бошқача. Дафъатан ёш идрокимга бегонадай туюлади. Ҳафсалам пир бўлади.
Унча тушунмайман: уларда аллақандай декретлар, беш йилликлар, Москва, Ленин, пўлат қуювчилар, печкачилар, чўлни ўзлаштирувчилар, МТСчилар ҳақида гап боради. Пахтакор-пиллакор чол-кампирлар тўғрисидагилари тушунарли. Ўзим ҳар куни мактабга пахтазор оралаб ўтган ёлғизоёқ сўқмоқдан бориб-келаман, пахтани, пахтакорни яхши биламан. Лекин пўлат қуювчилар иши менга нотаниш, зерикарли туюлади. Ишқ-муҳаббат ҳақида ёки ҳеч бўлмаса, «Адолат»га ўхшаган шеърлар бўлса…

Шундай бўлса-да, уни қарангки, «Теримда» шеъридаги Латиф тракторчининг бункерига бир қизнинг «Чиройли йигит, кўнглингиз тош экан, парво қилмайсиз» деб ёзиб кетгани, аввалига йигитнинг жаҳли чиққани, кейин «Қайси бири ёзди? Меҳрисимикин, Салимасимикин, Ҳалимасими? Ҳалимаси бўлса кошкийди…» деб ширин сўлиш олгани, кўнглига ёқимли ғулғула тушгани эсимда қолган.

Аксарият шеърлар ёқмаганига яна бир сабаб, улар ўша пайтлари мен севиб ўқийдиган, айтайлик, масалан, Ҳамид Олимжон шеърларига ўхшаб ёки ўзининг «Адолат»идай силлиқ, равон, жарангдор, ўйноқи, жўшқин эмаслиги бўлса керак.

Кейин билсам, мени шеърларнинг дағир-дўққилиги, нотекислиги, оғир-босиқ, залварли оҳанги бегонасиратган экан. Бунинг устига оддий, жўн гаплар. Қофияли ҳикоячалар. Ўқиш ҳам қийин. Туртиниб қоласан. Қўлларингни силтаб-силтаб, бақириб-чақириб ўқиёлмайсан…

Эсимни таниб билдимки, Асқад Мухтор шеърларини ўзинг билан ўзинг гаплашгандай хотиржам, осойишта ва албатта ёлғиз ҳолда ўқиш керак экан. Ана шунда бу шеърларнинг оҳангини топасан, фикрлар тубида яшириниб ётган туғённи, жозибани ҳис этасан, улар сени аста-секин ўз оламига тортиб кетганини сезмай қоласан, шоирнинг кайфиятини, дардини туясан, фалсафасини уқасан. Авваллари ўзинг кўрган, билган, эшитган, ҳис қилган нарсаларни қайта кўргандай, билгандай, эшитгандай бўласан.

Ҳаётнинг маъносини, тирикликнинг моҳиятини англашга уриниб, хаёлга чўмасан. Ўтаётган умрингни, келажагингни ўйлайсан…
Мактабимизда Марзия деган қиз бор, Холиқ тоғанинг қизи, мендан бир синф пастда ўқийди. Нозик, чиройли, хушбичим. Қачон қарама, маъюс, хомуш юради. Боламан-да, «Орамизда эркаю мағрур, Сўзга чечан эди Марзия, Чақнар эди чеҳрасидан нур, Шўх ва ишчан эди Марзия» деган шеърини Асқад Мухтор шу Марзия ҳақида ёзмаганмикин, деб ўйлаб юрганман талай вақт. Негаки, шеърдаги Марзиянинг ҳам кўзига бир йигит тик қараб қўядию бизнинг Марзияга ўхшаб шўхлиги йўқолиб, хаёлкаш, паришон бўлиб қолади.
Ўша китобдаги яна бир шеър ёдимда қолган:

Баҳор булутлари хўмрайган, пахмоқ,
Худди ҳозир қуяр шовиллаб ёмғир.
Кўкни қайчи билан тилкалар чақмоқ,
Сўнгра: гумбур… гумбур…
Аммо мен биламан – ёмғир тинар ҳам
Найкамалак балқир… қувнар япроқлар.
Шу баҳор кунига ўхшайсан, эркам,
Жаҳлинг чиққан чоқлар…

Шу шеърдан кейин синфдош қизлардан қай бирининг жаҳли чиққанини кўрсам, «…баҳор кунига ўхшайсан, эркам, жаҳлинг чиққан чоқлар…», деб қўядиган бўлганман ичимда.

Энди ўйлаб кўрсам, «Танланган асарлар»да мен ҳаёт таассуротларидан келиб чиққан мулоҳаза, мушоҳада ёки хулосалар баёнига эмас, айнан ҳаётнинг ўзига, унинг парчаларига, жонли манзараларга мурожаат қилувчи Асқад Мухтор билан танишган эканман. Кейинроқ, сал эсимни танигач, «99 миниатюра» ва «Шеърлар»да муайян ҳодиса, кичик бир деталь, воқеа баҳонасида юритилган шоирона мулоҳаза, мушоҳада ва фалсафий хулосаларга дуч келаман, томчи билан денгиз, зарра билан сайёра, оддий билан мураккаб ўртасини моҳирона боғлай оладиган санъаткор Асқад Мухтор билан танишаман.

Орадан йиллар ўтади. «Қуёш беланчаги» кўз ўнгимда етук, забардарст, донишманд Асқад Мухторни гавдалантиради. «Сизга айтар сўзим»да зукко, отахон шоирнинг баркамол санъати, гўзал фалсафий мушоҳадаси, қадрдон интонацияси, ўзига хос нафаси жалб этади.

Бу тўпламларда Асқад Мухтор шеъриятининг яна бир хос хусусиятини: ақл ва қалб омухталиги, ҳиссиёт ва фикр уйғунлиги, маънавий муаммо ва некбин фалсафа, шахсий кечинма ва ижтимоий дунёқарашнинг ўзаро чамбарчас табиий боғланиб кетишини кашф этаман.

АҚЛЛИ ОДАМ

1

   Асқад Мухторнинг ўзини танимасдан олдин айрим давраларда, гурунгларда уни жуда ақлли одам деб эшитганман. Айниқса, Саид Аҳмаднинг «Асқад сочидан тирноғигача ақл» ёки Шукур Холмирзаевнинг «Асқад Мухторнинг чиқарган ели ҳам ақлли» деган гаплари жуда машҳур эди. Бу гап-сўзлар унга бўлган қизиқишимни янада оширган. «Шарқ юлдузи»да Рауф Парфига ёзган «оқ йўл»ини ўқиганимдан кейин унга алоҳида меҳр уйғонган менда. Китобларини излаб топиб ўқийдиган бўлганман.

Очиғини айтай, мен Асқад Мухторни аввалига фақат шоир деб биламан. Насрий асарларини ўқимайман. Уни менга адиб сифатида илк марта «Чинор» танитади. «Опа-сингиллар»ни, «Туғилиш»ни, «Давр менинг тақдиримда»ни, «Чинор»дан кейин ўқийман ва Асқад Мухтор иқтидорининг яна бир ўткир қиррасини кашф этаман.

Энди унинг насри билан ҳам худди шеърияти каби дўст тутинаман.
Энди уни назмнинг адиби, насрнинг шоири деб биламан.
Шеърларида шалдираган қуруқ баён, таъриф-тавсифни эмас, насрга хос аниқ ва тиниқ тасвирни кўрсам, насрий асарларида шеърий тафаккур жилвасига дуч келаман ва ўйлаб қоламан: бу асарларнинг жони, руҳи, улардаги мунавварлик, тиниқлик нимадан?

Балки бу нафис ҳиссиёт ва фалсафий жозиба билан уйғунлашиб кетган тафаккурнинг теранлигидандир?
Балки бу инсон руҳиятининг, маънавиятининг инжа тўлғоқлари, нозик долғалари, сарин шабадаларини донишманд қалб кўзи билан кўрган, давр суронларини дил қулоғи билан эшитган ва уларни ижтимоий ақл элагидан ўтказган шоирнинг юрак уришидан, илиқ нафасидандир?

Балки мулойим, ўткир, оҳорли, бой, жайдари, ҳароратли, фарғоний тилининг сеҳридандир?..
Аммо бир нарсага имоним комилки, унинг насри ҳам, назми ҳам аввало эзгуликка йўғрилган ақлдан ҳарорат олади, нурланиб туради, самимият чашмаси бўлган қалб булоғидан сув ичади.
Энди нафақат унинг ўз асарларини ўқийман, балки у тўғрисида ёзилган ҳамма нарсани кўздан қочирмасликка ҳаракат қиламан.

Эслайман, Асқад Мухтор шеърияти совуқ, рационалистик шеърият, қалби йўқ, нуқул ақлдан иборат шеърият, унда ҳисдан кўра фикр устун, туйғулар қашшоқ, фикрлар яланғоч; шу боис бу шеърлар жозибасиз, шу боис улар чин маънодаги санъат асари эмас, дегувчилар ҳам бор эди. Аммо мен ич-ичимда улар билан баҳслашар, ақлим етганча куйиб-пишиб Асқад Мухторни ҳимоя қилар эдим. Булар бари бекор гап дердим ўзимча. Чиндан-да, бу гаплар, назаримда, шунинг учун ҳам бекор эдики, уни айтганлар аввало, ҳар бир ижодкор, у шоирми, ёзувчими, мусаввирми, ким бўлишидан қатъий назар, ўз феъл-атворига, қалбига, ҳис-туйғуларига, ақл-фаросатига, дунёқарашига, иқтидорига, фалсафасига… ва ниҳоят, ўз мизожига, яъни темпераментига эга бўлишини ё билмас, ё унутиб қўйган эдилар.

Қолаверса, Бедилдай улуғ шоир ҳам:

Бедил, дар нусхаи рамўзи ашъор,
айбам накуни ба нуктаҳои бекор.
Хуш дор, ки дар назми вужуди инсон
Чун нохуну муст узви беҳис бисёр, –

яъни, эй Бедил, шеърларимдаги бекорчи гаплар учун мени айблама. Унутмаки, инсон вужуди назмида ҳам тирноқ ва соч каби ҳиссиз узвлар бор, деган.

Менинг уларга қарши хаёлий далилларим бисёр эди: улар шеър одатда айнан шоирнинг ўзига ўхшашини, ҳар қандай услуб ўша ижодкорнинг ўзидан, унинг оламга муносабатидан, фикр тарзи, нутқи, табиати, дунёқараши, билим доираси, хуллас, шахсидан келиб чиқишини, ҳақиқий шоирнинг тийнати, сийрати, феъл-атвори ёзган асарига кўчиб ўтиши табиий ва қонуний эканини ҳисобга олмаганлар, дер эдим.

Масалан, мен Асқад Мухторнинг ўзини шахсан танимайман, лекин унинг асарларини ўқиб, бу одам табиатан оғир-босиқ, жиддий, ҳис-туйғуларини бўлар-бўлмасга очиб-сочиб ташлайвермайдиган, ҳам романтик, ҳам реалист, ҳам кўнгилчан, ҳам қатъиятли, ҳам меҳрли, ҳам қаҳрли, ҳам қувноқ, ҳам ўйчан, ҳам куюнчак қалб эгаси, ҳам ўткир ақл соҳиби, қизиққонлигидан совуққонлиги устунроқ, етти ўлчаб бир кесадиган, фикрчан, сермулоҳаза, сермушоҳада, билим доираси, дунёқараши кенг, қон-қонигача зиёли инсон эканлигини тасаввур қиляпман-ку, дея мулоҳаза юритар эдим хаёлан.

Шундай экан, ундан питрак, жонсарак, қизиққон, серҳаяжон шоирларга хос жўшқин, сержазава манзума талаб қилиш мумкин эмас. Олма дарахтида – олма, ўрик дарахтида ўрик пишади. Олча дарахтидан гилос кутиш – нодонлик. Чинакам ижодкор асарида ўз аслини кўрсатмасдан иложи йўқ. У ўзида йўқ ҳис-туйғуларни, фикрни ифодалай олмайди. Бордию у ўз табиатига қарши бориб, артистлик қилса, рўл ўйнаса, асарига сохта ҳис-ҳаяжон, қалбаки эҳтирос бўёғини сепса, уни ўғирланган ақл ёки ўзлаштирма фикр билан безаса, ўзиники бўлмаган овоз билан ифода этса, бундай асардан самимият, жозиба ва умрбоқийлик юз ўгиради, дея баҳслашардим фикран улар билан.

Ижодда ижодкор ўзлигини тугал намоён этиши, ҳақиқатнинг кўзига тик қараши, мижғовланмасдан, оҳанжама қилмасдан сўзнинг пўсткалласини айтиши ҳам ўта муҳим талаблардан биридир. Афсуски, бу камёб хислат ҳам ҳамма ижодкорга насиб этавермайди, дея донолик қилардим ўзимча.

Ҳақиқатан ҳам, Асқад Мухтор шахси унинг катта-кичик ҳамма асарларида манаман деб туради. Бир жумласи ёки бир сатрини ўқигандаёқ бу асар Асқад Мухтор қаламидан чиққанини биласиз. Унинг қалами шу даражада ўзига хос. Шеъриятини ҳиссизликда айблаганлар эса унга ўзлари билган муштарак қуюшқондан келиб чиқиб ёндашганлар, уни умумий тоғорага солиб кўрганлар. На илож, одатда ҳақиқий санъат асарлари андоза тоғораларга сиғмайди. Чинакам санъат асари ўз ўлчами, ўз салмоғи, ўз шакл-шамойили, ўз жозибаси, ўз нуқтаи назари ва ўз андозаси билан туғилади. Дорилфунунда Талъат Солиев деган домламиз: «Фалончи фалон ижодий методда ёзади, дейиш нотўғри. Ҳеч бир ёзувчи мен фалон методда ижод қиламан, деб қўлига қалам олмайди. Аслида у ўз дунёқарашини, орзу-ўйларини, фикрларини, ниятини, ҳис-туйғуларини, муносабатларини, ғоясини ифода этади. Метод эса унинг ёзган асаридан келиб чиқади…», дегувчи эди.

Унча ёпишмаса-да, қандолатчилик билан қиёсласам, ҳар бир ўзини билган ёзувчи ёки шоир ҳаёт бозоридан олган масаллиғини ўз ақли ва қалбидан ўтказиб, бировнинг тайёр қолипига эмас, ўзи ясаган қолипга солиб пиширади. Демак, ижодкорнинг ижодига баҳо берганда, унинг ўзлигидан, ошкора ва яширин имкониятлари, ҳиссий ва ақлий даражасидан, сажиясидан, шахсидан келиб чиқиш энг тўғри йўлдир.

Ахир ҳаммадан ҳам Машрабнинг дарвешона исёнкорлигини, Байроннинг жўшқин жазаваси ёки Пушкиннинг ўтли эҳтиросини, Усмон Носирнинг дилбар ўйноқилиги ёки Рауф Парфининг маҳзун шиддатини, Абдулла Ориповнинг фалсафий пафосини талаб қилиб бўлмайди-ку.

Асқад Мухтор шеъриятининг қусри ҳам, фазилати ҳам фақат Асқад Мухторгагина тегишлидир.
Одатда, ҳатто ўта илмий гап ҳам қофияга солинса, унда ўзига яраша шиддат, оҳанг, интонация пайдо бўлиши табиий. Худди шу оҳанг, шиддат, интонация ҳар қандай илмий гапга ҳам бадиий тус бергандай, гўё унга ҳис-туйғу бўёғини пуркагандай бўлади. Шундай экан, Асқад Мухторнинг теша тегмаган ташбеҳлар, чиройли истиоралар, қочиримлар, ўхшатишлар билан етарли даражада безатилган, демакки, бадиийлаштирилган шеърларини нуқул ақлдан иборат деган жаноблар улардаги ички туғённи, поэтик жозибани пайқай олмаган бўлсалар бунга фақат ўзлари айбдор, деган хулосага келганман.

2

Биламанки, Асқад Мухтор менинг ҳимоямга муҳтож эмас. У ўзини ўзи жуда яхши ҳимоя қилади.
Айтишича, у шеърнинг нималигини билади, лекин тушунтириб беролмайди. Шунинг учун шеър санъатининг кўп кўчаларига кириб чиққан. «Шеър турмуш ўчоғидан олинган лаҳча чўғ, у ҳаётий эпизодларга асосланган, сюжетли бўлиши керак, деб», «шеър ялт этган оний туйғу, завқ-шавқ туғёни, уни фақат музика жанрлари билан қиёс қилиш мумкин, деб», «шеър – ҳаёт фалсафасининг эссенцияси, фикр, фикр, фикр! Фикрсиз поэзия йўқ, деб» кўп тўлғонишларни бошидан кечирган. Тан олишича, изланишлари жараёнида бирёқламаликларга йўл қўйган пайтлари ҳам бўлган.

«Поэзияда ҳикоя қилиш, тасвир этиш, кўрсатиш, ўргатишгина етмайди, поэзия сеҳрлаши керак, ўйлатиши, руҳни кўтариши, куч бағишлаши, ҳар бир образли сўзнинг бутун гўзаллигини очиб ташлаб, ҳайратга солиши керак», деб ёзади у «Ёш дўстларимга» китобида.

Бошқа бир ўринда шоирнинг вазифаси тўғрисида: «Ҳар бир ҳалол қалбнинг тубида эмоционал бойлик бор. Шоир ана шу ҳислар туғёнини уйғотади, холос», дейди.
Демак, унингча, шеър «ҳалол қалб тубидаги эмоционал бойлик»ни – «ҳислар туғёнини уйғотиш» учун ёзилиши керак.

Шеърхон қалбида мудраб ётган «ҳислар туғёнини уйғотадиган» шеър қанақа бўлади? Бунинг учун, айрим танқидчилар даъво қилганидай, шеърда (хусусан Асқад Мухтор шеърларида) бошдан-оёқ ҳиссиёт жўшиб туриши шартми? Шоир албатта ер тепиниб, телбаланиб, оғзидан кўпик сочиб, жазавага тушиб бақириб-чақириши жоизми? Жаҳон адабиётида, хусусан, Шарқ шеъриятида, мумтоз шеъриятимизда нуқул ақл ёки нуқул туйғу меваси бўлган бирор шеърни ким кўрсатиб бера олади? Шеърнинг ақлли бўлиши, яъни, теша тегмаган кучли фикр айтиши, катта ҳаётий муҳим фалсафани илгари суриши, аниқроғи, ҳикматомуз бўлиши, салкам мақол ёки вожизадай (афоризмдай) жаранглаши Шарқ шеъриятига, жумладан, ўзимизнинг мумтоз шеъриятимизга хос фазилат эмасми?

Алишер Навоийни биз мутафаккир шоир сифатида севамиз, улуғлаймиз. Мумтоз шоирларимиздан истаганингизни олинг. Яссавийда, Румийда, Саъдийда, Ҳофизда мутафаккирлик йўқми? Умар Хайём, Бедил, Бобур мутафаккир эмасми? Ҳатто энг дарвеш шоир ҳисобланган Машраб шеърлари тафаккурдан, фикрдан, фалсафадан йироқми? Истаган мумтоз ғазал, тўртлик, рубоий ёки достонни олинг. Ҳар бирининг замирида нозик ҳис-туйғу, қизғин эҳтирос, жўшқин ҳиссиёт, фикрий туғён, қалб тўлғоқларигина эмас, теран тафаккур, ўткир ақл, доно фикр, кучли мантиқ, доҳиёна фалсафа, ҳаётий, маънавий-ахлоқий ўгит, гўзал ҳикмат ва донишмандлик ётганига гувоҳ бўласиз.

Умуман, мумтоз адабиётимизга разм солсак, унда қалб билан ақлнинг тенг ҳаракатини, ҳатто баъзан ақлнинг устунроқ эканлигини ва бу ақл тимсоллар, ривоятлар, муқоясалар, ташбеҳлар, истиоралар пардаси ортида яшириниб ётганини кўрамиз. Мумтоз шеъриятимизда ортиқча эҳтирослар, ҳис-ҳаяжонлар, завқ-шавқлардан кўра ақл кўпроқ, ҳикматли гапларга, вожизага мойиллик устунроқ, фалсафа мўлроқ экан, демак, Асқад Мухтор шеърияти бу борада анъанадан, мумтоз адабиётимиз булоқларидан сув ичгани аниқ.

Аслида ҳам инсон боласида ақлсиз қалб, қалбсиз ақл бўлмайди. Фақат инсонгагина хос бу икки неъмат, фақат инсонгагина берилган бу икки қудрат бир-бирисиз яшамайди. Қалб борки, ақл бор. Ақл борки, қалб бор. Қалб туяди, ҳис қилади, завқланади, севади, ачинади, оғрийди, лаззатланади, ранжийди, нафратланади, ҳаяжонланади ва ҳоказо. Ақл-чи? Ақл ана шуларнинг ҳаммасини тарозига солади, баҳо беради. Уларнинг яхши ёки ёмонлигини аниқлайди, уларни керак ёки нокеракка ажратади. Уларнинг тўғри ёки нотўғрилигини, фойдаси ёки зарари борлигини текширади, таҳлил қилади, хулоса чиқаради.

Исбот талаб қилмайдиган ҳақиқат шуки, эҳтиросларга, орзу-ҳавасларга, ҳис-ҳаяжонларга ортиқча берилиш одамни йўлдан оздириши, чалғитиши, адаштириши мумкин. Ақл эса ҳақиқатга тўғри йўлдан бошлаб боради. Қуръони каримда Аллоҳ чалғиган бандаларга қарата бир неча сураларда: «Ақл юритмайсизларми?» дея хитоб қилади. Модомики, шундай экан, Асқад Мухторнинг ақлли шеърларини қусурга йўйиш ҳам ақлсизликдир (Шу ўринда, Достоевскийдан мерос машҳур гапни «Дунёни ақл қутқаради» деб таҳрир қилгим келади). Қолаверса, унинг ақлли шеърлари тагида босиқ эҳтирос, оғир-вазмин ҳиссиёт, қалб безовталиги, шоирнинг феъл-атвори сезилиб туришини ҳам унутмаслик керак. Масалан, унинг манави шеъридаги ботиний ҳаяжонга, руҳий безовталикка эътибор беринг:

Ярим тундан кейин ўрнимга ётсам,
Қонимнинг уриши бермайди уйқу.
Узоқ аждодимнинг овозидир бу.
Гапир, гапир, гапир, ҳаётсан! –

Хўш, унга қонининг уриши уйқу бермаётганини ақли билдиряптими, кўнглими? Узоқ аждодининг «Гапир, гапир, гапир, ҳаётсан» дея қилаётган хитобини ақли эшитяптими, қалбими?

Мен ҳам бир вақт қон бўлиб кўпирсам,
Тинглайдиган одам бўлармикин?
Англайдиган одам бўлармикин
Юз йиллардан кейин мен ҳам гапирсам?

Бу нидо қалбга тегишлими, ақлгами? Хўш, мана бу саволлар ақлдан чиқяптими, дилданми?

– Борми ҳақиқатга ҳамон ташналар?
– Одам юлдузини кўкдан уздими?
– Боғлар кўкми?
– Тиниқми чашмалар?
– Қизларнинг ибоси эзгуми?

Ҳеч иккиланмай айтиш мумкинки, булар ақлли, зиёли қалб нолалари. Нақадар аламли, аччиқ савол бу: «Англайдиган одам бўлармикан юз йиллардан кейин мен ҳам гапирсам?»
Бу саволни ҳар ким ўз ниятидан келиб чиқиб турлича талқин қилиши мумкин. Айтайлик, биров «Замон шу кетишида бўлса, (шеър 1966 йили ёзилганини эсда тутинг!) яна юз йилдан кейин халқим ўз тилини сақлаб қола олармикин, ўзбекча ёзган шеъримни ўқиб тушунадиганлар бўлармикин, ёппа ўрислашиб кетмасмикинмиз», демаяптими шоир деб тушунса; бошқа биров «Мен бугун жон-жаҳдим билан ҳимоя қилаётганим мафкурани, ғояни, куйиб-пишиб, олқишлаб кўкларга кўтараётганим ҳоким сиёсатни юз йилдан кейин ҳам маъқулловчилар, алқовчилар бўлармикин», деяпти шекилли деб ўйлайди. Яна бошқа биров «Мен бугунги кундаги ижтимоий тузумни мақтаб, уни тасдиқлаб, намуна қилиб, ҳимоя қилиб асарлар ёздим, яна юз йилдан кейин бу асарларим, уларда мен ҳимоя қилган идеаллар ўз қимматини йўқотмасмикин, улар кимгадир керак бўлармикин», деяётган бўлса керак шоир, деб хулоса чиқариши мумкин ва ҳамма ўз хулосасида ҳақ бўлади.
(Кези келганда айтиш керак, сатрлар тубида шунга ўхшаш ички маънолар силсиласи бекиниб ётишининг ўзиёқ шоирнинг иқтидоридан дарак беради.)

Хўш, ҳар бири тоғдай зил-залварли бу саволлар қалбга тегишлими, ақлгами? Бу саволлар тагида нима ётибди? Қойил қолмай иложимиз йўқ: Асқад Мухтор ҳақиқатан ҳам закий. Чуқурроқ ўйланг, бу саволлар даврнинг, тузумнинг юзига тушган қамчи зарблари эмасми? Ахир шоир «Борми ҳақиқатга ҳамон ташналар?» дейиш билан ўз замонида ҳақиқат йўқлигини айтмаяптими? «Боғлар кўкми?» деб ўз замонида боғларнинг (боғ — ҳаёт, тирикчилик, тўкин-сочинлик рамзи) қуриб қолаётганига (экологиянинг бузилиши сабабли) ишора қилмаяптими? «Тиниқми чашмалар?» дея ўзлигимиз, қадриятларимиз, дунёқарашларимиз, маънавиятимиз, урф-одатларимиз, эътиқодимиз чашмалари (манбалари деб тушуниш ҳам мумкин) ўзгариб, булғаниб ётибди, юз йилдан кейин улар тиниқармикан, деб ташвишланмаяптими? Қизларнинг ибоси нимани билдиради? У ниманинг рамзи? Гўзаллик, поклик, иффат, ахлоқ-одоб, қисқаси, яна ўша – маънавият… Шоирни энг кўп безовта қиладиган нарса маънавият, унинг бузилиши, йўқолиши.

Ана энди ўйлаб кўринг: булар ақлни ҳам, қалбни титратувчи саволлар эмасми?

Асқад Мухторнинг «Ҳар нарсада инсон қўли бордир» деб бошланувчи шеърини ўқигансиз. Унда: «Пўлатда, пахтада, нонда қўл тафти… Гиламнинг гулида қўлларнинг ҳусни, скалпел тутган қўл жонни қутқарар» каби инсон қўли қиладиган хизматлар, қўл туфайли келадиган бойликлар, бунёдкорликлар ҳақида гапирилади. Бир қарашда шеър жўнгина, ахборот тарзида бошланади. Қўл тафти теккан, яъни қўл бунёд этган нарсалар бир-бир саналади. «Қўл сиқувдан бошланади дўстлик» каби оддий ҳақиқатлар эслатилади. Ва кутилмаганда, ҳозирги истилоҳ билан айтсак, шоир глобал фикрни ўртага ташлайди: у сизга ҳатто Ер курраси ҳам инсон кафтида, дея Межелайтисона гўзал космогоник муболаға ҳавола этади. Ер куррасини худди боласидай «авайлаб қуёш беланчагига солиб тебратар, Машъум тушлар кўриб босинқираса, Иссиқ пешонасин силаб уйғотар» дея инсоннинг буюклигига, ундаги қудрат ва меҳрнинг улуғлигига ишора қилади. Худди шу ўринда оддий ахборот тарзидаги жўн ҳақиқатлардан фикрий тадриж оқибатида гўзал шоирона тасаввур меваси – юзаки қараганда маҳобат ва ёлғон вужудга келгандай бўлади (ҳаётда бундай бўлмайди – инсон Ер куррасини кафтида кўтариб тура олмайди), лекин рамзий маънода, мантиқий моҳият эътибори билан қаралса, Ер куррасининг тақдири ҳақиқатан ҳам инсон қўлида бўлиб турибди, бу ҳақиқат ва бу айни пайтда қалбни, юракни ҳаяжонга, таҳликага солувчи поэтик фикр.

Демоқчиманки, Асқад Мухторнинг ақл билан бошланган шеърлари одатда албатта қайсидир нуқтада қалб билан тўқнашади: ақлий ҳис билан ҳиссий ақл бирлашади, оқибатда тафаккур билан таҳайюл фарзанди бўлган гўзаллик, яъни фикр поэзияси туғилади.

Ўқиган бўлсангиз, Эркин Воҳидовда ҳам «Қўллар» деган қасида бор. Мазмунан Асқад Мухторники билан бир хил. (Ўрни келганда, қистириб ўтай, Муҳаммад Раҳмон бир шеърида айтганидай кўпчилик шоирлар Асқад Мухторнинг чорбоғига тушгани сир эмас. Асқад Мухторнинг кўп сатрлари бугунги шоирларнинг бутун бошли шеърига туртки берган ёки озиқ бўлган, десам янглишмайман. Масалан: Абдулла Орипов «Баҳор кунларида кузнинг ҳавоси…Нега мунча ғамгин найнинг навоси» шеърини ёзганда Асқад Мухторнинг «Нега мунча ғамгин, нега дилни эзар Эрта баҳор куни бу куз ҳавоси?» деган сатрларидан туртки олмаганмикин? Ёки Асқад Мухторнинг: «Дўст бўлса, ҳар қандай об-ҳавода Ёнгинангда турса…» сатрлари Шерали Жўраевнинг «Дўст бўлсанг, ёнимда тур» қўшиғини озиқлантирмаганмикин? «Балки у тушида кўраётгандир, «Севасанми?» дея сўраётгандир…» деган гапи Кумуш Раззоқова ижросидаги қўшиқ шоирини «Севасанми, дея сўрадим» дейишга илҳомлантирмаганмикин? Муҳаммад Юсуф «Энди нима қиламиз, хотин?» дейишни Асқад Мухторнинг «Қандай тирикчилик қиламиз, хотин?»идан ўрганмаганмикин? Ва ҳоказо…) Унда ҳам худди Асқад Мухтор шеъридаги каби инсон қўли: унинг меҳнати, тиғ тутиши, ғазал ёзиши, гул экиши, байроқ кўтариши, лойдан санъат яратиши, кашта тикиши каби маълум ва машҳур хизматлари жўшиб саналади.

Лекин у Асқад Мухтор шеърига нисбатан самимийроқдай, гўё қалбдан чиқариб, ёниб ёзилгандай таассурот қолдиради. Гап шундаки, у арузда ёзилган, аруз оҳанги, қайтариқлар шиддати таассуротни чалғитади. «Замин бунёди бу қўллар, унинг барбоди бу қўллар… Ғазал бахш этган оламга, ажал келтирган одамга Бу тиғдир, бу гули раъно, Бу қўллардир, бу қўллардир» каби мусиқий ҳамду сано ўқувчини алдайди. Асқад Мухтор шеърига қараганда бу жозибалироқдай, иссиқроқдай туюлади. Ҳолбуки, диққат қилинса, унда қўлга хос хизматлар саноғидан бошқа ҳеч нарса йўқ, поэтик хулоса йўқ. Бу саноқни истаганча давом эттириш мумкин. Шалдироқ оҳанг, жўшқин таъкид, шаҳду шиддат ва ифода усулидаги муҳташамлик – чечанлик (маҳорат дейиш ҳам мукин) одамни чалғитади. Поэтик муддао тахтига қуруқ иддао ўтириб олганини билмай қоласиз. Аммо тан олиш керак: унда миллий руҳ, шарқоналик устун. Асқад Мухтор шеъри эса, очиғини айтганда, у қадар ўзбекча эмас. Оҳанги, ритми, руҳи, мазмуни ва ифода усули содда, замонавий, ғарбона ва ғарибона. Гарчи шеър китобийроқ, ҳатто илмийроқ, умуминсоний бўлса-да, унда поэтик фикр ва фикр поэзияси борлиги учун жозибали туюлади.

Хулоса шуки, у зукко, билимдон, дунёқараши кенг, эрудит ижодкор; тасаввури ўткир, тафаккури учқур, хотираси кучли ва тиниқ, мақсади аён ва аниқ, серзаҳмат, серғайрат, олам ва одам табиатидан бохабар, фасоҳати нозик, фаросати иттик қаламкаш; сабр-тоқатда қоим, муомалада мулойим, хушсуврат ва хушсийрат, назокатда ибрат бўлгулик инсон сифатида бундан бошқача оҳангда, шаклда, мазмунда ижод қилиши мантиқан мумкин ҳам эмас.

АСҚАД МУХТОР – МОДЕРН?

   Танқидчи Абдуғафур Расулов «Асқад Мухтор интеллектуал санъаткор сифатида ўзбек адабиётидаги янгиликка интилиш, модерн адабиётни мукаммаллаштиришга ҳам муносиб ҳисса қўшди», деб ёзади. Йўқ, Асқад Мухтор модерн адабиётни мукаммаллаштиришга ҳисса қўшиш у ёқда турсин, уни жинидан баттар ёмон кўрар эди, дейман мен баралла. Далилим шуки, у бундан қирқ йил муқаддам «Ижод доим жангда» деган мақола ёзиб, кубизм, абстракционизм, экспрессионизм, модернизм каби қатор «изм»лар бизнинг мафкурамизга, ижтимоий тузумимизга, «партия ғояларига садоқат билан хизмат қилаётган улкан совет адабиётига, социалистик реализм санъатига қарши» дея бонг урган, бу «изм»ларга эргашувчиларни мақсадсиз, маслаксиз, ғоясиз «кубист, модернист, экспрессионист, абстракционистларнинг ахлатхонасида чириб кетган уч бурчакли ноклар, апельсинлар билан адабиётимиз бозорини булғатувчи югурдаклар», дея лойга қорган, уларнинг «Доктор Живаго», «Бабий яр», «Треугольная груша»ларини эса «хас-хашак» деб атаган эди.

Асқад Мухторнинг ўзи гарчи ижодда анъаналарни синдиришга, новатор бўлишга уринса-да, анъанавий ўзбекча шеърни бузганлардан бири ўзи бўлса-да, шаклда ҳам, мазмунда ҳам замонавий бўлишни ёқласа-да, бироқ ҳаддидан ошмайди, модерн (яъни, замонавий) асарларни, ҳар хил «изм»ларни, бу борада чегарадан чиқишларни ёқтирмайди. Мен буни унинг 1971 йили чиққан «Ёш дўстларимга» китобини ўқигандаёқ билганман, кейинроқ қўлида ишлаб юриб, нафақат модерн, ҳатто қофиясиз, оддий сарбаст шеърларга ҳам унча хуши йўқлигига амалда гувоҳ бўлганман. Эсимда, бир ёш шоирнинг сюрреализм, модернизм ҳиди келиб турган қисқа-қисқа, имо-ишораларга бой, руҳият манзаралари табиат манзараларига боғлаб жонлантириб чизилган, туроқ-бўғини, қофияси йўқ, «Қалдирғочдан олдин, турналардан аввал, бойчечак учиб келди қайдандир. Сўнгра… мовий тоғлар бағридан лолалар шаҳарга кўчиб келишди» тарзидаги бир даста шеъридан атиги уч-тўрттасини яроқли деб топиб, қолганини қайтариб берган.

– Манавилари бир нави, – деган у ўшанда бир-икки варақни кўрсатиб. – Қолганларида шеърий материал бор, лекин шеър йўқ.
Қарасам, букланган бир даста қоғоз устига «Буларни шеър қилиб ёзса бўлмасмикан» деб ёзиб қўйибди.
Яна бирда Лоркадан қилинган уч-тўрт таржимани ўқиб:
– Лорка эмас, Жорка бўлиб қолибди-ку, – деб кулган эди.

Унинг йўл-йўлакай қилган шундай бир-икки оғиз узуқ-юлуқ луқмаларидан англайманки, Асқад Мухторга ҳар хил «изм»ларни етаклаб бизга Ғарбдан «бепўшт-пўшт» кириб келаётган бесалом, «ўта эркин» сюрреалистик ёки модерн шеърлар ёқмайди. У биладики, барча янгиликлар ўткинчи, барча «изм»лар муваққат. Кеча гўзал, жозибали туюлган қанчадан-қанча «изм»ларнинг бемаънилиги эртага ошкор бўлиб қолиши аниқ. Шеър эрмак учун ёки шов-шув кўтариб ном қозониш учун эмас, ўқувчи учун, унинг маънавий эҳтиёжи учун ёзилиши, тарбиявий аҳамият касб этиши лозим, деб ҳисоблайди у ва шунга тарафдор.

Гарчанд шеъриятда новаторликни, шаклга, ифода усулига янгилик олиб киришни ёқласа-да ва ўзи шунга амал қилса-да, шеърни жумбоққа айлантирувчиларни, уни атай мураккаблаштириб, тумтароқлаштириб, оҳанжамаларга кўмиб ташловчиларни хуш кўрмаслигини юқорида айтдим. Нафақат хуш кўрмайди, шунақа «шоирларни» шеъриятнинг ашаддий душмани деб билади. «Кейинги вақтда ашаддий душманлар шеърнинг ўз ичидан ҳам чиқди: масалан, ҳарфларни, рақамларни, геометрик чизиқларни қоғоз бетига тартибсиз ўрнатиб, шуни шеър деб тақдим этувчи ва бошқа лўттибоз абстракционистлар пайдо бўлиб, шеърни фикрдан ҳам, ҳисдан ҳам маҳрум қилишга, уни яшаш, улғайиш қуролидан шалдироқ ўйинчоққа айлантириш учун урина бошладилар», деб ёзади у 1966 йили «Ўзим ва шеър ҳақида» мақоласида.

Асқад Мухтор фикрича, шеър ҳис-туйғусиз бўлиши мумкин бўлмаганидек, уни ақлдан маҳрум этиш ҳам мумкин эмас. Ақлдан маҳрум шеър мантиқдан йироқ, бўлмағур алжирашлардан иборат бўлиб қолишини биз, расман Францияда туғилиб, ўтган асрнинг 20-йилларидан то 1970 йилгача, бутун жаҳон адабиёти ва санъатида янги оқим сифатида умргузаронлик қилган, кейин ўз ўрнини постмодернизмга бўшатиб берган сюрреализм меваларида кўрганмиз.

Мавриди келганда айтай, юқумли бу оқимлар таъсири ўтган асрнинг 70-80-йилларидан бошлаб бизнинг ўртаёш ва ёш шеъриятимизда ҳам кўриниб турибди. Бугун худди шу йўналишда, лекин иложи борича уни миллий заминда урчитишга уринаётганлар бор ва бундай «ижод» намуналарини «Модерн шеърият ёт таъсирлар натижасида пайдо бўлаётган фикрий бегоналик эмас, ўз шеъриятимизнинг биз кўникмаган қонуний ҳосиласи», деб, уни хайрли янгиликдай қутлашга, қўллаб-қувватлашга чақираётганлар ҳам учраб турибди.

Кўряпмиз, олис-олислардан олиб келинган лиму, пўртахол каби тропик меваларни юртимиз иқлими ҳозирча қучоқ очиб қабул қилмади, улар махсус иссиқхоналарда, алоҳида парвариш ва қаров билангина ҳосил беряпти. Бегона табиатли ўсимликларки осиёвий тупроғимиз ва обу ҳавомизга, ўзбек иқлимига мослашиб кетолмаётган экан, модерн шеърият халқимизнинг шарқона, туркона ва исломий руҳиятида, маънавиятимиз иқлимида илдиз отиб, зеҳниятимизга сингишиб, ўзимизники бўлиб кетиши мумкинми?

Тан олиш керак: миллий куй-қўшиқларимизга бегона оҳангларни қўшиб-чатиб куйлаётганларни ҳар учтадан иккитамиз чапак чалиб рағбатлантириб турганимизга қарамай, улар ўзимизники бўлиб кетолмаяпти.
Қоп-қора зулукдай қирқкокил ўзбекча сочларини кесиб, сариққа бўяб олган қизларининг замонавийлигидан мамнун бўлиб, уларни қўллаб-қўлтиқлаётган ота-оналар кун сайин кўпайиб бораётган бўлса-да, бу еттиёт турмак халқимиз ранги ва руҳиятига батамом сингишолмай, олақарға бўлиб турибди.
Ўзимизнинг ҳаёли-иболи миллий келин либосларимиздан бурун жийириб, келинларимизга ғарбона қиммат-қирон, очиқ-сочиқ тўй либосларини ижарага олиб кийдиришни аллақачон «миллий урф» қилиб олган бўлсак-да, кимларнингдир қўлтиқтерилари ўтириб қолган бу либоснинг бизга ётлиги кўнглимизнинг бир четини хира қилиб тургани аниқ.

Киноқаҳрамонларимизнинг юриш-туриши, феъл-атвори, муомаласи, гап-сўзлари ғарбникидан деярли фарқ қилмай қўйган бўлса-да, уларни миллий деб тақдим этишдан уялмаяпмиз.
Шўро замонидаги ҳоким тил таъсирида она тилимиздан айрилиб, чулчутга айланишимизга сал қолган эди. Ҳалиҳануз бу тил таъсиридан қутулганимиз йўқ. Ўз она тилимизда иккита сўзни жуфтлаб, эга-кесимини жой-жойига қўйиб (имловий хатоларни-ку айтмай қўя қолай), эплаб, саводли ёзиш у ёқда турсин, оғзаки нутқимизни ҳам бўтқа қилиб юбордик. Ҳали ўз тилимизда тўғри гапиришни ўрганмай туриб, инглиз, хитой, корейс, ўрис тилида бемалол чулдирашга ҳам мойилмиз-у, баъзан миллий ғурур тўғрисидаям лоф уриб қўямиз.
Ўзини ҳурмат қилган халқлар ўзлигини топиш, тиклаш, асраб қолиш учун курашаётган бир пайтда наҳотки биз ўзлигимизни, ўзбеклигимизни йўқотиш пайида бўлсак?

Нима дейсиз, бу каби «глобал таъсирлардан», ғарбона фикр тарзидан адабиётимиз қутулиб қолармикин, унинг бундай «замонавийликдан» четда қолиши миллий маънавиятимиз учун яхшими, ёмонми? Миллий ўзлигимиз учун фойдами, зиёнми? Умуман модерн адабиёт бизнинг онгимизга, тафаккуримизга, қалбимизга, маънавий-руҳий савиямизга нима беради? У бизга шунчалик керакми? Керак бўлса, нима учун?

Аввало, модерн адабиётнинг ўзи нималигини биламизми? Модерн ўзбекчада замонавий дегани. Модерн адабиёт моҳиятан табиатни, табиийликни ва анъаналарни инкор этади. Уни ўзига хос ички туйғу бошқаради. Унинг дарғаси – шахсий таассуротлар, ички мавҳум ва интим ғоялар ёки илоҳий орзулардан келиб чиққан ҳолда зоҳирий дунёни ўзгартиришни ихтиёр этган ижодкорнинг тийиқсиз нуқтаи назари.

Модернизм – ашаддий нигилист, ҳеч қандай қонун-қоидани, ақидани, жамоани ва жамиятни тан олмайди. Ҳеч нарсага ишонмайди, бунинг устига беҳаё, сурбет. Диққатини ғоявий мазмунга эмас, асосан шаклга, мавҳум шаклбозликка қаратади. Символизм, импрессионизм, сюрреализм, модерн, экспрессионизм деганлари ҳам модернизмнинг турли тармоқларидир. Барчаси реализмга қарши, барчасига тушкунлик хос.

Бу адабиётнинг тарафдорлари ҳам, мухолифлари ҳам кўп. Масалан, Герман Бар: «Модернизм — зимистонда фарёд чекаётган санъат, у мадад сўраб дод-вой қилади, руҳни чорлайди», деб унга ён босса, Юрий Олеша: «Жойс ҳамма нарсани ёмонлайди. Шунинг учун унинг даҳолиги менга керак эмас. Масалан, у: «Пишлоқ – сутнинг ўлиги (мурдаси)», дейди. Бу қандай даҳшат, ўртоқлар. Ғарб адиби сутнинг ўлимини кўради. Сут ҳам ўлиши мумкин, дейди. Яхши гапми? Яхши гап. Топиб айтилганми? Топиб айтилган. Тўғри гапми? Тўғри гап. Лекин бизга бундай тўғри гапнинг кераги йўқ. Бизга бадиий мужодалавий (диалектик) ҳақиқат керак. Мужодалавий нуқтаи назарга кўра, сут ҳеч қачон ўлмайди, у онанинг эмчагидан боланинг оғзига оқади, шунинг учун ҳам у ўлмасдир», деб унинг машҳур вакилини рад этади…

Биламан, реализмга муккасидан кетган, воқеликни баён этишдан, уни бўяб-бежаб тавсифлашдан нари ўтмайдиган маддоҳ адабиёт адабиёт эмас. Айни чоқда адабиётни эшигидан доим гул ҳиди анқиб турадиган гулхона ҳам қилиб бўлмайди, лекин у оғзидан мурда ҳиди келиб турадиган ўликхона ҳам бўлмаслиги керак. Модомики, адабиёт инсоннинг ўзлигини, унинг табиатини, асл моҳиятини очадиган усуллар ичида энг оқилонаси экан, у ижодкорнинг ўзини кўз-кўз этиш учун эмас, балки ҳаёт ҳақиқатини кўрсатиш учун хизмат қилиши лозим.

Ҳақиқий юксак адабиёт, турган гапки, ўқувчининг мушоҳада чегараларини ўзгартиришга қодир бўлади, уни тафаккурнинг янги ўзанига солади, дидини чархлайди, фикрини ўткирлаштиради, туйғуларининг рангига ранг қўшади, тасаввурини юксак маъволарга олиб чиқади. Дунёнинг фонийлиги ва абадийлиги ҳақида, ҳаётнинг гўзаллиги ва бешафқатлиги тўғрисида, инсоннинг оқиллиги ва нодонлиги хусусида фикр юритишга, умуман, табиатга, борлиққа янгича нигоҳ билан қарашга ундайди. Қисқаси, қўлига қалам олган киши адабиётнинг вазифаси аввало одамлигини унутган одамларни одамликка қайтишга даъват этиш эканлигини эсдан чиқармаслиги лозим.

Ашрақат мин акси шамсил каъси анворул ҳудо,
Ёр аксин майда кўр деб жомдин чиқди садо.

Мана сизга юксак адабиёт намунаси. Мана сизга ўн бешинчи аср сюрреализми. Мана сизга тасаввур ва тафаккур теранлиги. Мана сизга муаззам ва муҳташам мазмунни, илоҳий ва дунёвий оҳангни ўзида тажассум этишнинг гўзал мезони. Шундай нажиб маъно ва нафосат ўрнига энди наҳотки кунимиз:

Қурбақа келин ҳовузнинг тинч жойига
Икки-учта қизил япроқ тўшаб қўяди
Сув остидаги ялтироқ тошнинг
Нури билан тозалайди япроқларини
Бедана сайроғини супурги қилиб
Супуриб чиқади сув бетини

сингари инсоний фаолиятни табиатга, жониворларга кўчириб, маъни-матрасиз, мақсадсиз, алмойи-алжойи, далли-девона алжирашдан нари ўтмаган, нияти нотайин сюрреалистик шеърларга қолса? Кечирасиз-ку, бундай «шеърлар» анчайин тасаввур ўйинидан бошқа нарса эмас. Ҳеч қандай мантиққа бўйсунмайдиган, аниқ бир маънога эга бўлмаган, тумтароқ тизмалар ўқувчи дидини чархламайди, аксинча, уни адабиётдан бездиради.
Эҳтимол менга «Бунақа шеърларнинг ҳам ўз мухлислари топилади, ахир қотилни севиш ҳам севги-ку», дея эътироз билдирувчилар ҳам бўлар. Тўғри, қотилни ҳам севадиганлар бўлиши мумкин. Шуниси борки, қотилни фақат қотилликка мойиллар севади. Аммо бу севгини соғлом севги деб бўладими? Уни элга достон қилиш, оммалаштириш, китобга олиб кириш инсонни оқибатда маънавий таназзулнинг қандай чуқур чоҳига қулатишини тасаввур қиласизми?

Тутуруқсиз шеърлар эса зеҳниятимизга ёт бўлган ўзининг гўё айрича фикрлаш тарзи билан миллий тафаккур тарзимизга тажовуз қилади. Шусиз ҳам ўзи ўтган аср бошларидаги қодирийона чинакам ўзбекча тафаккур тарзидан анча узоқлашиб кетдик. «Фалончи акам ўзларидами?», «Пистончининг томи кетибди», «Бир сўз билан айтганда» каби сон-саноқсиз калька гапларни уялмай-нетмай ўзимизники қилиб олдик.

Асқад Мухторнинг «Талант диалектик моҳиятни очади; ўртамиёначилик эклектика даражасида қолади» деган гапи бор. Эклектика, жўн қилиб айтсам, ҳар мақомга йўрғалаш дегани. Ҳар хил қарашларга, назарияларга, оқимларга эргашиб, ўшаларнинг нағмасига ўйнаш дегани. Янаям жўнлаштирсам, тақлид дегани. Бир қарашда бедананинг сайроғини супурги қилиб сув бетини супуриши чиройли гапга ўхшайди, чиройли-ю, лекин пуч. Мантиқ, тутуруқ, мужодала, хуллас, маъно йўқ. Ғирт ҳавойи гап. Бедананинг сайроғи – товуш, куй, оҳанг, нағма; товушнинг супурги бўлиши ва сув юзини супуриши ақлга сиғмаслиги-ку аниқ, ҳатто сезимга ҳам бўй бермайди, уни туюш ҳам мумкин эмас. Ғирт аномалия. Телбалик. Бу каби «изм»лар тақлидчиларининг мақсади – тезроқ эътибор тортиш, ҳеч кимга ўхшамасликни намойиш этиш, ўз овози, ўз услуби борлигини кўрсатиш, ўзини кўз-кўз қилишдан бошқа нарса эмас. Латифа бор:
Бир жинни томда туриб чоптираётса, пастдаги шериги югуриб келиб ушлаб олмоқчи бўлибди. Шунда томдагиси:
— Ҳой, жинни, ушлама, қаттиқ тортворсанг, йиқилиб тушаман, – деган экан.
Жиннича бўлса-да ҳатто шу гапда ҳам тасаввур мантиғи бор. Аммо бедана сайроғининг супурги бўлиши мантиқдан ҳам, тасаввурдан ҳам ташқари.

Ҳозир баъзи ривожланган юртларда табиий мева-чевалар, сабзавот маҳсулотлари ўрнини ирсияти ўзгартирилган кимёвий, сунъий мева-чева ва сабзавот эгалламоқда. Есангиз, олма таъмини беради, лекин у олма эмас. Ҳатто сунъий кимёвий тухум ҳам чиқди. Ёки ўзимизда ҳам анчадан бери табиий шарбатлар ўрнига лимон, мандарин, шафтоли, нок таъмини берадиган юппилар, аллақандай концентрациялашган ичимликлар пайдо бўлди. Ичиб, барака топмайсан: на чанқовинг босилади, на соғлигингга фойда. Аксинча,турган-битгани зарар, кимё. Алдоқчи маза. Кўзбўямачилик. Ҳозир баъзи модернчиларимиз ёзаётган шеърлар ҳам моҳият-эътибори билан шундай сунъий шарбатлардан фарқ қилмайди. Шеърга ўхшайди, лекин шеър эмас. Маъно даъво қилади, лекин маъносиз. На ҳисда, на фикрда, на ифодада табиийлик бор. Ғирт имитация!
Мавлоно Румий ёзади:

Ҳовузга зиндонбанд этсанг-да сувни,
Ўғирлаб кетади шамоллар уни.

Сезмайсан, таширлар бу сувни оз-оз
Ўз асл макони – уммонига боз.

Шамоллар – ўғри, улар ҳовузга қамаб қўйилган сувни оз-оздан ўғирлаб, сувнинг ўз асл маконига – уммонга ташиб кетяпти, деган гапда ҳам юзаки қаралса, сюрреализм борга ўхшайди. Аммо гап аслида реал табиат ҳодисаси ҳақида бораётгани учун у мантиқдан мосуво эмас. Румий буни шунчаки ўз синчковлигини, кузатувчанлигини кўз-кўзлаш учун эмас, балки инсон олаётган нафас, яъни, ўпкага кириб чиқаётган ҳар бир ютим ҳаво ҳам худди шамол каби инсон умрини оз-оздан ўғирлаб чиқиб кетади, деган тирикликнинг ўлмас қонуниятини очиш учун, бизнинг тириклигимизга сабаб бўлиб турган ҳар бир нарса аслида бизни ўлимга элтади, деган парадоксал мужодалавий фалсафий фикрни урғулаш учун, қолаверса, «Инсон вужуд зиндонига қамалган руҳдан иборат, истайдими-истамайдими, вақти-соати келганда худди ҳовуздаги сув ўз уммонига қайтгандай у ҳам ўз аслига, манбаига, яъни худога қайтади» деган илоҳий ҳақиқатни таъкидлаш ва тасдиқлаш учун айтяпти:

Дунё зиндонидан жонингни, эй, кас,
Худди шундай оз-оз ўғирлар нафас.

Асқад Мухтор «Тундаликлар»ида: «Ўтган рус ҳамда Ғарб адабиёти ва санъатида ҳамма асарлар бир турда анъанавий инсоний эди… Эндиликда ўша буюк асосий Санъат парча-парча бўлиниб кетди: авангардизм, футуризм, символизм, декадентлик, модернизм, сюрреализм, акмеизм, имажинизм, иррационализм, абсурдизм, ультраизм, фрейдизм, кубизм, экзистенциализм, абстракционизм…

Қўйинг-чи, ҳамма «изм»лар бор, фақат гуманизм ғолиб чиқса бас.. Шундай бораверса, у бутунлай тугаб кетса эҳтимол…» дея ташвишланиб нолийди. Асқад Мухторнинг ташвишида жон бор. Дарвоқе, бу «изм»ларнинг асосий мақсади ақлга, мантиққа, ғояга қўшиб, адабиётдан гуманизмни ҳам бадарға қилишдир.
Ғарб аллақачон туфлаб ташлаган сюрреализм, модернизм, постмодернизм ва бошқа «изм»лардан биз нимани ўрганамиз?

Масалан, сюрреализм нима? Унинг доҳийлари ким? Моҳияти, мақсади қандай?
Сюрреализм онгсиз онг (яъни, подсознание, буни «ост онг» ёки «онг ости» деб таржима қилиш тўғри эмас. Менимча, ё «онгсиз онг» ё «чала онг», ёки шартли равишда «шуур шарпаси» деб олган маъқул, чунки бу ҳали онг даржасига етмаган онгни, онгнинг бошланғич, онгдан олдинги ҳолатини билдиради) тўғрисидаги Зигмунд Фрейд таълимотининг адабиёт ва санъатдаги акс садоси ўлароқ дунёга келган. Фрейдга кўра, уйқудаги одам миясининг айрим марказлари чала ухлайди ва суст ҳолда ишлаб туради. Худди ана шу суст фаолият тушда акс этади. Мантиқ ва маънодан маҳрум бўлган тушда воқеликнинг айрим тасодифий унсурлари бузилиб, алоқ-чалоқ ҳолда кўринади. Сюрреалистлар эса худди шу нарсани ўз санъатларига асос қилиб оладилар.

«Сюрреализм» сўзини биринчи бўлиб француз шоири Гийом Аполлинер «мутлақо янги санъат» маъносида муомалага киритган. У ўзининг узуқ-юлуқ, тумтароқ ҳиссиётлар қайд этилган (эътибор беринг: тасвирланган ёки ифодаланган эмас, қайд этилган) шеърларини, пьесаларини сюрреалистик асарлар, яъни, унинг ўз таъбири билан айтганда, «воқеликдан ташқари нарсаларни» акс эттирувчи асарлар деб атайди.

Сюрреализм назариётчилари сюрреалистик асар уйқу ва уйғоқлик доирасида таҳайюлнинг моддийлашган чақнашидир, унда тушдагидай алоқ-чалоқ манзаралар акс этади, реал унсурлар бир-бири билан мантиқсиз равишда қўшилиб кетади, шунинг учун ундан маъно излаш керак эмас, уни тушунишга уриниш бефойда, деб уқтирадилар.

Бу оқимнинг илк назариётчиси Андре Бретон сюрреализмни «Фикрнинг ҳақиқий ҳаракатини оғзаки, ёзма ёки бошқа йўл билан ифода этувчи соф руҳий автоматизм» деб атайди. Руҳий автоматизмнинг «мумтоз» ижоддан, анъанавий ижоддан фарқи шуки, у ақлга бўйсунмайди. Ахлоқий, эстетик ва бошқа манфаатлардан озод. У асосан шуур шарпасини моддийлаштиради.

Сюрреализм реал воқелик билан чиқишмайди, унинг назарида воқелик, яъни ҳаёт барча кулфатларнинг манбаидир. У тамаддуннинг мавҳум оламига қарши. Унга кўра, ҳеч қандай ижтимоий инқилобнинг кераги йўқ. Фақат ақлдан, мантиқдан, нарсани нарсадай тушунишдан воз кечилса, ҳаттоки гўзалликни хунукликдан, ёлғонни ҳақиқатдан, яхшиликни ёмонликдан ажратилмаса, бас, шунинг ўзи инқилоб.

Бугина эмас, у барча анъаналардан воз кечиш, ўзаро инсоний муносабатлар ҳақидаги одат тусига кириб қолган барча тасаввурларни йўқотиш тарафдори. Бошқача айтганда, сюрреалистлар инқилобининг мақсади инсонни меҳр-муҳаббат ва оилавий мажбуриятлардан, фуқаролик, синфий, адолат, садоқат, бурч туйғуларидан халос этишдир.

Моҳиятан Фрейднинг инсон табиатан шафқатсиз ҳамда қонхўрдир деган ғайриилмий фикрининг бадиий инъикоси ва асосан савқи-табиий ҳосиласи бўлган сюрреалистик асарлар вазифаси инсондаги барча ёмон нарсаларни – унинг «ичида мудраб ётган махлуқни» уйғотишдан, инсон шуурининг тақиқланган ва қоронғи бурчакларини ёритиб кўрсатишдан иборат.

Реализм «устида» туришга уринган сюрреалистлар гўё «онгсиз онг чакалакзорини ёриб кирадилар». Шу тахлит мантиқсиз ва тушуниксиз асарлар дунёга келади.

Уларнинг шиори: «Агар ўзинг ёзган нарсани тушунсанг, унда ёзишнинг ҳожати йўқ» ёки «Асар мудроқ ҳолатда (уйқусираб турган ҳолда) хотиралар шамолининг майин алласи остида ёзилиши керак».
Уларнинг фикрича, тимсолларни, рамзларни англаб етишга уриниш, улардан маъно, фикр, фалсафа ёки ҳикмат ахтариш борлиқ инъикоси бўлмаган асарни борлиқ қаричи билан ўлчашга уринишдир. Соддароқ қилиб айтсак, бу оқимнинг мақсади мақсадсизлик, ғояси ғоясизликдир. Шу тариқа бу оқим бадиий ижоддан аста-секин ақл ва мантиқни сиқиб чиқарди. У бадиий ижод намуналари сукр (транс) ҳолатида, «ҳиссий фаҳм» ёрдамида туғилсагина ҳақиқий ижод намунаси бўлади, деган ақидани илгари суради.

Назариётчи Де Кредо «Бадиий асарда ҳар доим теран сезги акс этиши керак, теранлик ғалатиликдир, ғалатилик эса номаълумликни ва ақл бовар қилмасликни англатади. Санъат асари ўлмас бўлиши учун соғлом фикрга ва мантиққа бўйсунмай инсоний чегаралардан четга чиқиши лозим. Шу тарзда у тушга ва болаларча хаёлпарастликка яқинлашади», деб, бадиий ижоднинг тарбиявий аҳамиятини, унинг инсоншунослик, маънавиятшунослик моҳиятини, эмоционал таъсир кучини, мақсади ва ғоявий-ахлоқий вазифаларини йўққа чиқаради.

Кўриниб турибдики, сюрреализм мумтоз анъанавий адабиёт ва санъатни инкор этади. Жаҳон адабиётининг энг гўзал ва юксак намуналари, Яссавий, Румий, Ҳофиз, Саъдий, Хайём, Фирдавсий, Низомий, Деҳлавий, Бедил, Жомий, Навоий, Бобур, Машраб ва Шарқнинг бошқа кўплаб буюк шоирларигина эмас, Ғарбнинг Ҳомер, Эсхил, Овидий, Шекспир, Шиллер, Байрон, Ҳёте, Ҳейне, Бальзак, Гюго, Мицкевич, Пушкин, Лермонтов, Гогол, Достоевский, Тютчев, Фет, Некрасов, Толстой, Чехов каби улуғлари устига қора чизиқ тортади.
Унга кўра, чинакам ижод, ҳақиқий адабиёт гўё мантиқ ва анъанавий ахлоқ қонунларидан халос бўлган ҳайратомуз, ваҳимали воқеа-ҳодисалар, хориқулодда ҳис-туйғулар, фавқулодда ва ғайритабиий тимсолларнинг тумтароқ тизмасидан иборат бўлиши, пойма-пой, узуқ-юлуқ, изчилликдан, узвийликдан маҳрум, бир-бири билан мантиқий боғланмайдиган, фақат ассоциатив тарзда қуралган қуроқ манзаралар, ребуссимон тушунуксиз тимсоллар, билгисиз бошқотирма ўйинга айланган тизмалардан ташкил топиши лозим.

Сюрреалистик асарлар нафақат онгдан ташқари, ҳавойи, руҳий ҳодиса эканлиги билан, балки гўёки ўйлаб топилмаганлиги, атай режалаштирилмаганлиги, фавқулодда, савқи табиий, ҳиссий фаҳм орқали ақлга зид, мантиққа терс ҳолда дунёга келиши билан ҳам ажралиб туради.

Асқад Мухтор ҳам умрининг сўнгги йилларида бадиий асарнинг туғилишига оид руҳий ҳолатни «ижодий тасаввур», «олий савқи табиий» билан боғлашга уринади. «У идрокдан ташқарида ногоҳ пайдо бўлиб, ниманидир қамрашга интилади-ю, нима экан, номи ҳали онгда йўқ. У ҳали хира бир ички сезим. Аммо мавжудлиги аниқ, уни фақат кўчма маънода, образли ё рамзий тарзда белгилаш мумкин.
Ҳайвоний инстинкт хавф-хатарни олдиндан пайқаганидай, ижодий тасаввур ҳам узоқдаги фикрни гўё бир ўзгарувчан булут парчаси каби кўнгил кўзгусида кўриб, гоҳ чақмоқ сингари ўтли чизиқлар, гоҳ қандайдир этюдлар, қиёфалар, композициялар, тақдирлар тарзида шакллантира бошлайди», деб тушунтиради. Бироқ унингча, «идрок тасаввурни тўла қабул қилмаслиги ҳам мумкин. Олий инстинкт сезими кўпинча ҳалиги ўзгарувчан булут парчасидай тарқаб ҳам кетади».

Аммо ёшлигиданоқ реалистик ижодий метод билан қуролланган Асқад Мухтор учун амалда модернистик талаблар мутлақо ёт эди. Унинг асарлари ўзи айтмоқчи гарчи олий инстинкт меваси бўлса-да, асосан ўйланган, мақсад қилинган аниқ ғоя ифодаси тарзида туғилгани ва аниқ ғояга, муайян мафкурага, инсоннинг маънавий камолотига, замонга, давр сиёсатига хизмат қилгани аниқ. Асқад Мухторнинг «Адабиёт ўзининг ижтимоий мавқеини ҳеч қачон қўлдан бермаслиги керак», деган қатъий фикри бор. Боз устига у «Ижтимоий инсон, унинг қандай яшаш, яшашни нимадан бошлаш ҳақидаги ўй-хаёллари бугунги санъатимизнинг қарийб интим масалаларидир», деб билади. Қолаверса, у «Шеър ёзиш – сиёсий масала. Шунинг учун бу ишни ҳавасга ёки йўл-йўлакай қилиб бўлмайди. Мақсадсиз, ички эҳтироссиз, талантсиз ҳолда шеърга уриниш жиноят. Агар одам ўзида оташ, куч, қобилият, масъулият ва зарурат сезмаса, бу ишга қўл урмаслиги керак» деган қатъий ақидага эга.

Яширишнинг ҳожати йўқ, шўролар давридаги барча ижодкорлар каби коммунистик мафкуранинг қули, ленинча сиёсатнинг содиқ хизматкори, Михаил Шолохов айтмоқчи, гарчи онгли бўлса-да, партиянинг солдати бўлган Асқад Мухтор мавжуд ижтимоий тузумга ўта садоқатли эди. У ўзи кўниккан анъанавий ва замонавий шеъриятдан воз кечиб, алланарсаларни пайпаслаб ўтадиган, чизгилаб кўрсатадиган, қандайдир имо-ишоралар қиладиган, хаёлни мавҳум маъволарга, тасаввурни нотаниш хилқатларга олиб кетадиган, кўнгилда фақат тусмол уйғотадиган, аниқ-тиниқ маънодан мосуво модерн асарларни ҳазм қилолмас эди. Муҳитга, мустабид тузумга бўйсунмасдан, мустабид сиёсатни адолатли сиёсат деб, мустамлака ўлкани озод ўлка деб эътироф этмасдан бошқа иложи ҳам йўқ эди унинг. «Изм»ларга ҳам шу эътиқод талаби билан қарашга мужбур эди.
Уни йўлдан урган, чалғитган ҳам шу эътиқод. У танқид қилган «изм»лар билан у лойга қорган асарлар ва уларнинг муаллифлари ўртасида ҳеч қандай боғлиқлик бўлмаса-да, у буларнинг ҳаммасини бир гўр деб билади, ҳаммасининг гўрига бараварига ғишт қалайди. «Изм»лар ўчоғи Францияда, асосан Ғарбда бўлиб, «изм»чиларнинг мақсади, ҳали айтганимдай, мақсадсизлик, ғояси ғоясизлик эди. Асқад Мухторнинг қаҳрига учраган Борис Пастернак, Евгений Евтушенко, Андрей Вознесенский эса ўзлари яшаб турган ижтимоий тузум сиёсатини инсон эркини поймол қилувчи зўравон сиёсат деб, антисемитизмни иллат деб бонг ураётган, инсоннинг эркин яшаш ҳуқуқини дадил ҳимоя қилиб чиқаётган инсофли ва виждони уйғоқ ижодкорлар эди. Масалан, «Доктор Живаго»да шахсий ҳаёт билан ижтимоий тузум ўртасида аросатда қолган зиёли образи орқали «Инқилоб русларнинг энг катта хатосидир» деган тузум учун даҳшатли фикр илгари сурилади. Россияда эмас, Миланда чоп этилган «Доктор Живаго» Нобель мукофотига муносиб топилади. Аммо Шўро ҳукумати Пастернакни тазйиққа олади, унга: «Ё Нобель, ё Россия!» деб шарт қўяди. Шоир Россияни танлайди ва бу мукофотни олишдан воз кечади.

Асқад Мухтор эса истибдодни маъқулловчи эмас, фош этувчи бу асарларни «хас-хашаклар» дея камситади, уларнинг муаллифларига «адабиётимиз бозорини булғатувчи югурдаклар» тамғасини босади. Нега?
Чунки бу асарларда совет воқелигига хос иллатлар фош этилган эди.
Чунки уларда мустабид тузумга ҳақиқат кўзи билан, инсоний кўз билан қаралган эди.
Чунки бу ижодкорлар ҳаётни коммунистик позициядан, партиявий нуқтаи назардан эмас, гуманизм ва адолат мезонидан туриб ҳаққоний тасвирлаган эди.

Ҳақиқатпарастлиги ва довюраклиги учун уларга «ҳамма нарсани рад қилувчи нигилистлар, ғоясиз эксперементаторлар, традияциясиз новаторлар… совет ёзувчиларининг номини сотиб чет элга интервью берувчи шуҳратпарастлар, халқ адабиётига қарши бир гуруҳ «эрудитлар»нинг сохта адабиётини яратувчи ғайри инсоний «даҳолар» ёрлиғини ёпиштириш, инсоф билан айтганда, инсофдан эмас эди.

Қолаверса, бу асарларни ғоясиз, мақсадсиз, маслаксиз абстакт, сюрреалистик, умуман модерн ( Масалан, ўз оғзи билан «Мавзуим – замонавий. Пушкинчасига сиқиқ ёзаман. Фактларни қўрғошиндай қуйиб ташлайман… Биз Чеховни йўқотиш билан наср санъатидан ҳам жудо бўлдик… Мақсадим уйлар, хоналар, кўчалар ва улардан ҳар тарафга тортилган ришталарни кўрсатишдир» деб турган Пастернакни ғоясизлик, маслаксизлик ва ҳоказода айблаш мумкинми?) деб бўлмайди, аксинча, улар инсонпарварлик ғоялари билан теран суғорилган, фалсафаси ҳам, бадиияти ҳам юксак реалистик асарлар экани бугун барчага маълум.

Асқад Мухтор ўшанда бу «изм»ларнинг мақсади ва моҳиятини унча яхши тушунмасдан фикр юритган, шунинг учун ҳам дадил ижтимоий ғояларни ифода этган асарлар билан маъни-матрасиз, моҳияти ғирт шаклбозликдан иборат бўлган модерн асарларни, журъатли, жасоратли шоир ва ёзувчилар билан маслаксиз ҳақиқий «изм»чиларни чалкаштириб юборган ва танқид тиғини керакли томонга қаратмаган десам, балки тўғри бўлар. «Тундаликлар»да буни унинг ўзи ҳам тан олгандай бўлади: «Илгари мен абстракт санъатни тушунмас ва ҳазм қилмас эдим. Инсон самога учиб, космос даври бошлангач, бу санъатга қизиқиб қолдим», деб ёзади у. Аммо маълум бўладики, у умрининг сўнгги кунларида ҳам «Абстракт санъат Космос образининг эстетик ибтидоси бўлсамикин?» деган тусмол фикрда экан.

Модерн адабиёт ҳақидаги тушунчаси ҳаминқадар бўлган ва бу адабиётни жон куйдириб танқид қилган ёзувчини «модерн адабиётни мукаммаллаштиришга ҳисса қўшди» дейиш, юмшоқ қилиб айтганда, муболаға эмасми? Кўпиртириш эмасми? Ўзбекмиз-да, бировни мақтамоқчи бўлсак, беҳад ийиб кетадиган одатимиз бор. Уни осмонга чиқариб қўямиз. «Ноёб истеъдодли, теран ақл-заковатли» дея жўшамиз. Ҳатто «шўро тузумининг чириб бораётганини сезар эди», «риё ва ёлғонга, хушомад ва қуллик психологиясига қурилган сохта ҳаётни юрак-юрагидан рад этар эди» дейишдан ҳам тоймаймиз, меҳримиз тушган инсонга унинг ўзида йўқ хислатни, журъатни, жасоратни туфлаб ёпиштирамиз, пайғамбарга айлантирмоқчи бўламиз. Бу билан гўё уни ҳимоя қиламиз, оқлаймиз, улуғлаймиз.

Ҳолбуки, масалан, Асқад Мухтор қайта қуриш даврида ёзган «Аму» асарида ҳам «шўро тузумининг чириб бораётганини» сезмаган, аксинча, унинг Афғонистондаги «ғалабасини» қаламга олган эди. Истасак-истамасак, у ўз даврининг фарзанди бўлганлигини тан олишимиз керак. Коммунистик эътиқодда бўлганини хаспўшламаслигимиз лозим. «Ленин таълимоти ва совет воқелиги шоир учун ҳамма вақт энг зарур дорилфунундир» деб билганлигини яширмаслигимиз даркор. Инсон ўз замонасига қарши туриши, мустабид муҳитни ёриб чиқиши учун ниҳоятда иродали бўлиши ва деярли барча шахсий манфаатларини қурбон қила билиши керак. Бу эса унча-мунча одамнинг қўлидан келмайди.

Давр шамолига бўйсунмасдан илож йўқ. Асқад Мухтор ҳам Ватан учун, халқ учун, адабиёт учун нимаики хизмат қилган бўлса, давр тақазоси билан қилган. Вақт, тарих ҳаммасини жой-жойига қўяди, эзгу хизматларни унутмайди. Ундан сохта қаҳрамон ясашнинг ҳожати йўқ. Катта шахсларни, улуғ сиймоларни эслаганда холисликка амал қилган маъқул. Истеъдоди, яхши ва катта хизматлари қатори хатоларини ҳам, камчиликларини ҳам ёдга олиш жоиз деб ўйлайман.

Зеро, ёднома ўтган шахс учун эмас, келгуси авлод учун ёзилади. Токи келажак авлод унинг эзгу ишларидан ибрат олсин, хато ва камчиликларидан тегишли хулоса чиқарсин, уни такрорламасин, токи замонасозлик қилиш келажакда ҳар қандай истеъдодли ижодкорнинг умр бўйи чеккан заҳматини, тортган машаққатини, топган обрўсини йўққа чиқариши мумкинлигини англаб етсин. Миллий феъл-атвор, миллий ахлоқ, миллий руҳ, эзгулик, адолат ва ҳақиқат, инсонийлик хислатлари улуғланган асаргина қадрини йўқотмай, узоқ вақт яшашини, бирор бир мафкура тегирмонига сув қуйган асарнинг эса умри қисқа бўлишини билсин.

«Изм»ларга келсак, улар ҳақиқатан ҳам хавфли эди, ҳозир ҳам хавфли. Нафақат миллий адабиётимиз ва санъатимиз учун, балки умуман миллий маданиятимиз, миллий тафаккуримиз, урф-одатларимиз, ахлоқ-одобимиз, маънавиятимиз, қадриятларимиз, анъаналаримиз, миллиятимиз ва зеҳниятимиз, хуллас, ўзлигимиз учун ҳам. Асқад Мухтор ҳақли танқид қилган. Аммо, афсуски, у бу «изм»лар ва «изм»чиларни бизнинг миллий онгимизга, миллий тафаккуримизга тажовуз қилувчи ғайримиллий куч сифатида эмас, балки коммунистик мафкурага қарши тургани, унга хизмат қилмагани учун қоралаб, хато қилган.

Ҳолбуки, бу «изм»лар айнан коммунистик мафкурага хизмат қилганига тарих гувоҳ. Жаҳон адабиёти ва санъати тарихини, бугунги кунини беш қўлдай билган ўқимишли, зиёли Асқад Мухтор уларнинг аксарияти коммунистик ғоя билан суғорилганини билмаган бўлиши мумкин эмас. Кубизм ҳам, сюрреализм ҳам, модернизм ҳам бадиий оқим сифатида моҳият эътибори билан байналмилал эди. Сюрреализм назариётчиси Андре Бретон сўлчилар ҳаракатида иштирок этгани, ҳатто Троцкий билан ҳамкорликда инқилобда санъатнинг рўли тўғрисида мақола ҳам ёзгани сир эмас. Баъзи сюрреалист рассом ва шоирлар (масалан, Атилла Йожеф) комфирқа аъзолигига ўтганлиги ҳам бор гап.

Сюрреализм асосчиларидан бири Луи Арагон эса коммунизмнинг ашаддий куйчиси сифатида ном чиқарган, Шўро ҳукуматининг эркатойларидан бўлган. Хуллас, бу оқимларнинг вакиллари у ёки бу даражада коммунистик ғоялардан баҳра олгани, коммунистик эътиқодга хизмат қилгани аниқ.

Дарвоқе, Асқад Мухтор тилга олган бу «изм»ларнинг ўзи нима? Айримларини қисқача изоҳлаш жоиз кўринади.
Масалан, Асқад Мухтор «тушунмаган» ва «ҳазм қилмаган» абстракционизмни олайлик. Мавҳумликка асосланган, предметсиз санъат. У зоҳирий реал борлиқни тасвирламайди. Реализмни мутлақо инкор этади, лекин санъат доирасидан чиқмайди. Унинг, Асқад Мухтор тахмин қилганидай, космосга, космос образига ҳеч қандай алоқаси йўқ. У бор-йўғи реал борлиқни мавҳум шаклларда ифода этади холос.

Абстракционизм санъат тарихида инқилобий йўналиш ҳисобланади. Ўз вақтида Афлотун «Филеб» асарида табиий, дунёвий нарсаларга ўхшамаган яссиликлар ва кенгликларнинг ҳандасавий чизиқлари «қинғир-қийшиқ» табиий шакллардан фарқли ўлароқ мутлақ характерга эга ва гўзалдир, деб ёзган, гўё абстракционизмнинг келажагини башорат қилган эди. Афсуски, абстракционизм узоқ яшамади, олтмишинчи йилларга келиб ўрнини бошқа йўналишларга бўшатиб берди. У адабиётдан кўра тасвирий санъатда кўпроқ из қолдирди.

Экспрессионизм тилимизда ифодавийлик деган маънони билдиради. Биринчи жаҳон уруши арафасида Германияда пайдо бўлган замонавий санъат йўналиши. Мақсади – йўлдан озган, мажруҳ дунёга қарши шахсий эътироз билдириш, таркидунёчиликни, бошпанасизлик, паноҳсизлик, кимсасизлик туйғуларини ифода этиш, ҳалокатга юз тутаётган Оврупо маданияти фожиасини тасвирлаш. Мистикага, тушкунликка мойил. Борлиқни ўзгача изоҳлашга интилади, нарсаларни ўзгартиришга, охир замоннинг ўзига хос драмасини очишга уринади.

Кубизмни америкалик санъатшунос Ж.Ҳолдинг «Уйғониш давридан буён энг мукаммал ва радикал бадиий инқилобдир» деб таърифлайди. Бу оқимнинг номи тўғрисида ривоят ҳам бор. Эмишки, Жорж Бракнинг «Эстакдаги уйлар» расмини кўрган Матис, булар менга уйдан кўра кўпроқ кубикларни эслатяпти, деб ҳазиллашади. Худди ўша йили танқидчи Луи Воксель Жорж Брак ижоди тўғрисида мақола ёзиб, унинг расмлари кубикларга ўхшайди, дейди. Шу тариқа Матиснинг ҳазили янги мактаб номига айланиб кетган эмиш.

Кубизм тасвирий санъатда нарсаларни ҳандасавий шаклларда нафис ҳаракатлантириб тасвирлашга асосланган оқим. Кубизмда кенгликлар, олисликлар (перспектива) тасвирланмайди. Аксинча, бир нарса ҳар тарафдан тасвирланади. Модерн санъатлар ичида кубизм мешчанлар ғазабини энг кўп қўзғаган оқим ҳисобланади.
Шоир ва публицист Гийом Аполлинер кубизм етакчиларидан биридир. Унинг энг машҳур вакиллари — Пабло Пикассо, Жорж Брак…

Демак, кўрамизки, Асқад Мухторни дарғазаб қилган кубизм, экспрессионизм, абстракционизм асосан тасвирий санъатга тегишли «изм»лар бўлиб чиқяпти. Уларнинг адабиётга, хусусан, ўтган асрнинг олтмишинчи йилларидаги ўзбек адабиётига, нафақат ўзбек адабиётига, Асқад Мухтор «хас-хашаклар» деб балчиққа белаган «Доктор Живаго»га ҳам, «Бабий яр»га ҳам, «Треугольная груша»га ҳам ҳеч қандай даҳли йўқ экан. Чунки булар реалистик, дунёвий асарлар бўлса, улар мавҳум, хаёлий, рамзий, тутуруқсиз асарлардир…

Шу гаплардан кейин ҳам Асқад Мухторни модерн шоир ёки ёзувчи дейиш мумкинми? Қолаверса, шеър ҳақида унинг аниқ-тиниқ ўз фикри бор: «Шеър ёзиш ҳамма вақт сиёсий масала бўлиб келган. Бизнинг давримизда ҳам бу масъулиятли сиёсий масала. Шеър ёзиш бутун халқ билан муҳим муаммолар юзасидан бақамти, юракдан гаплашиш деган сўз, халқ билан гаплашиш учун эса мен унга муносиб бўлишим керак, унинг даражасида бўлишим керак, унинг ўйларидан, қаҳрамонона ишларидан огоҳ бўлишим керак… унинг дилидагини, ўйларини билмаган шоир ертўлада ўсган картошка поясидай қонсиз, заиф, дардчил бўлади», деб ёзади у.
Яъни, демоқчики, шеър ўқувчига керакли гапни айтсин. Ўқувчи шеърдан ўзига фойдали бирор фикрни, бирор туйғуни, ҳеч бўлмаса, бирор кайфиятни топсин.

Сюрреалистик ёки модерн шеър ўқувчига нима беради? Одам ўзи тушунмаган нарсасидан қандай завқ олади? Бемаъни нарсадан нима маъни топади? Унингча, бундай шоирларнинг айтадиган тайинли гапи, дардлашадиган дарди йўқ. Шунинг учун аравани қуруқ олиб қочади. Олифтагарчилик қилади. Ўйин қилади. Шеърни атай мураккаблаштиради. «Ёшларимизда замон ва замондошларимиз мураккаб деб услубни ҳам мураккаблаштиришга уриниш бор», – дея куюниб ёзғиради у ўша китобида. – «Ёшларимиз… шеър ёзишнинг масъул сиёсий иш эканлигини билмаганликлари учун… шеърларимизда майдалашув бор. Ижтимоий масалалардан қочиш бор».
Хуллас, Асқад Мухтор шеърнинг сиёсий ишлигини қайта-қайта уқтиради. Бундай ўйлаб қаралса, шеърни сиёсийлаштириш уни давлатлаштириш дегани, яъни давлат мулкига айлантириш демакдир.

Адабиётни давлат мулкига айлантириш эса мустабидликдан бошқа нарса эмас. Наҳотки, Асқад Мухтор мустабидликни ёқлаган бўлса? Йўғ-э! Яна ким билади дейсиз. Ахир унинг онги ленинча таълимот билан суғорилган-да. Ленинча таълимот эса «Адабиёт партиявийдир» деб уқтиради. Лекин у пайтда Асқад Мухтор худди шу доҳийнинг ўзи, рассом Юрий Анненковнинг ёзишича, у билан бўлган шахсий суҳбатда: «Санъат мен учун … ҳалиги… интелектуал кўричакка ўхшаган нарса, унинг биз учун зарур бўлган ташвиқий-тарғибий рўли ўйнаб бўлингач, биз уни – ғирч, ғирч! қилиб қирқиб ташлаймиз. Кераксизлиги учун…» деганини қаёқдан ҳам билсин?!

Дарвоқе, ҳали у пайтда бутун дунё йўқсуллари доҳийсининг асл башараси очилмаган эди.

ЙЎҚ! ЗАМОНАВИЙ ЗАМОНАСОЗ

   Асқад Мухтор ҳар бир янги асари, ҳар бир янги китоби билан шон-шуҳрат поғоналарини кетма-кет забт этиб борган.
«Опа-сингиллар» унга илк машҳурликни олиб келган бўлса, нималари биландир менга ўша пайтлари чет элга чиқиб кетган ёзувчи Анатолий Кузнецовнинг «Афсонанинг давоми» асари воқеаларини эслатиб юборган «Туғилиш» уни машҳурликнинг яна бир зинасига кўтаради. Айниқса, ёшлар ўртасида.

«Давр менинг тақдиримда» унга кўпдан-кўп илиқ мақтовлар насиб этган бўлса, «Чинор» уни дув-дув гапларга, баҳсу мунозараларга, олқишларга кўмиб ташлайди, унинг ўзбек адабиётидаги ўрнини қатъий мустаҳкамлаб қўяди.

«99 миниатюра» китоби шеър ихлосмандлари томонидан талаш бўлиб кетган.

«Бўронларда бордек ҳаловат», «Бухоронинг жин кўчалари», «Жар ёқасида чақмоқ», «Аму» каби асарлари Асқад Мухтор ижодининг етуклик даври мевалари сифатида алоҳида ўрганишга мунтазир асарлардир.
Асқад Мухтор ўз авлоди орасида ижодида замонавийлик энг кўп бўртиб кўринган адиб ва шоир сифатида эътироф этилган. Дарҳақиқат, унинг насрида ҳам, назмида ҳам асосий диққат давр кишиларига, уларнинг интилишлари, орзу-умидлари, курашлари, ўй-хаёлларига, замон ташвишларига, ижтимоий турмуш муаммоларига қаратилади, техника, саноат ва урбанизация тараққиёти, улкан қурилишлар, социалистик тузумнинг инсон онгида қозонган ғалабаси замон ва келажакнинг асосий белгиси сифатида улуғланади. Шу жиҳатдан деярли барча асарларида, хусусан шеърларида ҳам Маяковскийча футуристик кайфият сезилади. Биламизки, футуризмнинг асосий ғояси – адабиётдаги маънавий-руҳий анъанавий муносабат андозаларидан воз кечиб, улар ўрнига техникадаги, шаҳарсозликдаги, турмуш ва маданиятдаги тараққиётни, умуман ижтимоий ҳаётдаги тамаддун мадҳиясини қўйишдан иборат.

Футуризм кишилар саъй-ҳаракатидаги шиддатни замон ҳаётининг шиддатига мутаносиб, уйғун тарзда ифода этишни ўзи учун муҳим ғоявий мақсад деб билади. Соддароқ қилиб айтсак, футуризм эски ҳаётни қоралаш ва янги ҳаётни улуғлаш ғоясига хизмат қилади.

Мен Асқад Мухтор ижодида ана шу оқимнинг ҳидини туяман. Унинг илк йирик асари «Опа-сингиллар»да айниқса футуристик кайфият устунлиги сезилади. Бу кайфият унинг барча асарларида, хусусан шеърларида ҳам у ёки бу даражада уфуриб туради. Истаймизми-истамаймизми, эски замон танқиди ва янги замон алқови, кишилар руҳиятидаги эски ҳаёт ақидаларини қоралаш ҳамда янги ҳаёт учун кураш руҳини олқишлаш ва ҳоказо зиддиятлар орқали янги жамиятнинг афзаллигини улуғлаш Асқад Мухтор ижодининг асосий лейтмотивини ташкил этиши ҳеч кимга сир эмас.

Ёзувчи бор, унинг китобларидаги одамларни худди кинода кўргандай кўриб турасиз. Ҳар бирининг ўз гапи-сўзи, юриш-туриши, қилиқлари, одатлари, дунёқараши, феъл-атвори бор, худди тирикдай.
Ёзувчи бор, унинг қаҳрамонлари (агар уларни қаҳрамон дейиш мумкин бўлса) мультфильмдаги чизилган ва жонлантирилган одамларга ўхшайди. Тирик туюлади-ю, лекин тирик эмас. Одамга ўхшайди-ю, лекин одам эмас.
Ёзувчи бор, ҳаётга, дунёга, одамларга юксакдан қарайди. У бамисоли бир дев-ку, қолганлар – чумоли. Худди уларни кафтига олиб томоша қилгандай, уларнинг хатти-ҳаракатини кулиб кузатади, уларнинг юриш-туришига истеҳзо билан қарайди, мақсадли-мақсадсиз елиб-югуришларидан киноя қилади.

Ёзувчи бор, инсонни инсоннинг ичига кириб кузатади, унинг ўйларини, фикрларини, интилишларини, кечинмаларини, руҳиятини, ҳар бир босган қадамини таҳлил қилади.
Ёзувчи бор, одамни жамият, ҳаёт муаммолари гирдобига ташлайди, унинг ана шу гирдобдан қандай чиқишини, қандай қийналишини тасвирлайди. Жамият ва шахс муносабатларини, руҳий ва ҳаётий фожиаларни ифодалайди.
Ёзувчи бор, унинг қаҳрамонлари даврнинг энг муҳим, энг долзарб муаммолари билан банд. Уларнинг сўзи – замоннинг сўзи. Уларда ўз йўқ, ўзлик йўқ. Ҳамма хатти-ҳаракати, орзу-умидлари, интилишлари, билими, тажрибаси, қўйингки, бутун борлиғи ҳаётни ўзгартиришга, янгилашга, яхшилашга, турмушни фаровонлаштиришга, ватанни ободонлаштиришга, буюк порлоқ келажакни бунёд этишга қаратилади. Улар меҳнатда илғор, турмушда намунали, ҳаётда курашчан, ахлоқда одобли, маданиятли, ўз эътиқодида қоим, иши билан лафзи бир, ҳалол, камсуқум, дунёқараши кенг, замон зиммасига юклаган бурчга содиқ курашчан, ҳаётга муносабати фаол, мақсади аниқ ва қатъий, қийинчиликларга чидамли, ҳар қандай вазиятда саботли, ғоявий душманларга муросасиз, хуллас, «Коммунизм қурувчисининг ахлоқ кодекси»даги ўн икки бандни ўзларида тўла-тўкис мужассам этган кишилар.

Асқад Мухторнинг деярли барча китобларида биз асосан ана шундай қаҳрамонларни, фидойиликка, чин инсонликка, мардликка, ватанпарварликка ундовчи намуна образларни учратамиз. «Опа-сингиллар»даги Онахон, «Туғилиш»даги Луқмонча, «Давр менинг тақдиримда»даги Аҳмаджон, «Чинор»даги рамзий образ Очил бувадан тортиб, Ориф, Комила, Умида, Акбарали, Саидгача ҳамма-ҳаммаси китобхонни яшашга ўргатадиган, унда фикр ва меҳр уйғотадиган, ҳар бири бир ғоявий мақсадга хизмат қиладиган, тузум ғоясининг маълум бир юкини елкасига олган, ибратли инсоний фазилатларга эга ва айни чоқда ҳукмрон мафкуранинг содиқ жарчилари – қизил ташвиқотчилар сифатида ҳаракатланади. Худди шунинг учун ҳам бу қаҳрамонлар, гарчанд ёзувчи уларни бадииятнинг ҳамма қонун-қоидаларига риоя қилиб, жонлантирган бўлса-да, баъзи нуқталарда китобхон юрагини жизиллатмайди, жонсиз, жозибасиз, нотабиийдай таассурот қолдиради, баъзан ҳатто зиммасига оғир ғоявий-ижтимоий юк ортиб, жонлантириб қўйилган қўғирчоқларни эслатади.

Адиб асосан ўз замондошлари, порлоқ келажакни қурувчи инсонлар қиёфасини чизади. Унинг қаҳрамонлари ўтмиш урф-одатларини, мозийнинг инсон руҳиятидаги, қалбидаги қолдиқларини таг-туги билан қўпориб ташлашга, маънавиятга айланиб қолган эски ақидаларни мажақлашга тайёр, ўзларини янги ҳаёт учун кураш кишилари деб биладиган ва бу ишга сидқидилдан тамомила берилган курашчан одамлар. Шу маънода Асқад Мухтор замон сиёсатининг қизғин тарафдори, ҳалол заҳматкаши, моҳир санъаткори, файласуфи, забардаст адиби, ақлли ва маҳоратли маддоҳи, партиявий дунёқарашга эга, мафкураси моҳиятан қизил ижодкор, ўз даврининг содиқ фарзанди, бадиий солномачиси, истеъдодли куйчиси, толмас яловбардори сифатида яшади ва ижод қилди, десак тўғри бўлади ва бу билан Асқад Мухторни асло камситмаймиз.

Асқад Мухтор Лев Толстойни жуда яхши билган ва жуда яхши кўрган адиб. У Толсойнинг «Ҳозирги замонга аллақандай алоҳида урғу беришларини тушунмайман ва буни ёқтирмайман. Мен абадиятда яшайман, шунинг учун мен ҳамма нарсага абадият нуқтаи назаридан қарашим керак. Ҳар қанақанги ишнинг, ҳар қанақанги санъатнинг моҳияти шунда. Шоир абадият мезонида туриб ёзгани учун ҳам шоирдир», деган гапидан воқиф бўлмаган бўлиши мумкин эмас.

Дарҳақиқат, замонавий ғоя муваққатдир, ўткинчидир. Шундай экан, чинакам ёзувчи, ҳақиқий санъаткор унга «абадият нуқтаи назаридан» қараши ва уни абадият тарозисида тортиб, баҳолаши лозим. Ижодида ҳозирги замонни, замонавийликни биринчи ўринга қўйган Асқад Мухторнинг бу талабга риоя этган-этмаганлиги масаласини ўрганиш мутахассис олимлар ҳукмига ҳавола. Аммо у замонавийликни ўз асарларининг нафақат шакли ва мазмунига сингдиради, замонавийлик уларнинг ифода усулида ҳам, руҳида ҳам, ҳатто тилида ҳам сезилиб туради.

Асқад Мухтор одамларнинг ҳам, сўзларнинг ҳам миллатига қарамайди, миллат ажратмайди. У одам ажратади – қайси миллат вакили бўлишидан қатъий назар, яхши инсон бўлишнинг ўзи унинг учун кифоя. У сўз танлайди – сўзни чертиб-чертиб ишлатади. Миллати билан иши йўқ. Сўз у кўзда тутган маънони тўлиқ ва теран ифода этиб берса, бас.

Одатда кўп шоирлар шеърда техникага, тараққиётга оид байналмилал-ўрисча сўзларни ишлатишдан қочади. Тилимизга бегона бу сўзлар шеърни бузади, шеърга тушмайди, уни қўполлаштиради, деган андишада бўлади. Лекин Асқад Мухтор бундан қўрқмайди. Бегона сўзлар унинг шеърларида сувдаги балиқдай яйраб сузади. Масалан, биргина «Товушлар» шеърининг ўзида ўнга яқин «бегона» сўзни учратасиз: «Телеграф томидаги радар тутиб кафтини Спутникнинг сигналини олиб бераяптими?», «Пахтакор»нинг гигант косаси. Бугун футбол сезонида сўнгги жангларми? Ё осмонда Санъат саройининг кумуш цилиндри янграрми?», «Оқшомлари универмагнинг ичи тўла қуёш…» каби. Шуниси қизиқки, «бегона» сўзлар унинг шеърларига узукка қўйилган кўздай ярашади. Унинг ижоди худди шу жиҳати билан ҳам байналмилал, бошқаларникидан ажралиб туради.

Қиссадан ҳисса шуки, Асқад Мухтор модерн эмас, балки замонавий замонасоз ижодкор эди. Замонасоз асар ҳар қанча зўр маҳорат билан ёзилмасин, агар у муайян даврнинггина ғоясини тарғиб қилса, бу асар тез эскиради. Буни Асқад Мухтор умрининг сўнгги йилларида жуда яхши тушуниб етди. Шунинг учун бўлса керак «Тундаликлар»ида ички бир армон билан «Бизнинг авлодда замонадан қочган қутулди» деб ёзди. Ўзининг аҳволи руҳиясини эса «Ичимда нола бор. Гоҳо шу нолани эшитиб, Максим Горькийнинг гапи эсимга тушади. Ундан «Аҳволингиз қалай?» деб сўраганларида «Максимально горько!» деб жавоб берган экан» дея изҳор этади.
Буни замонасозлик қилганимдан қаттиқ пушаймонман, деб тушуниш мумкин. Зеро, умр бўйи чекилган заҳмат мевасининг бир зумда шамолга соврилиб кетганини кўришдан ҳам каттароқ фожиа борми?

Наилож, иқтидори нечоғли буюк, истеъдоди ҳар қанча зўр бўлмасин, замон сиёсатига бошини эгиб, салтанат олдида таъзимда турган санъаткорнинг кўзи узоқни кўришдан, ҳақиқатнинг юксак нурини илғашдан маҳрум бўлиши бор гап.

МУҲАРРИРЛАРНИНГ ЗЎРИ

   Асқад Мухторнинг ўзини танишдан олдин унинг ижодини таниганимни, ижоди орқали шахси ҳақида тасаввур ҳосил қилганимни айтдим.
Ўзини эса илк бор Ёзувчилар уюшмасида бўлган қандайдир йиғинда кўрганман. Кичкина, жуссаси пишиқ, овози тиниқ, босиқ, қатъиятли, айни чоқда меҳрли, гап-сўзлари маънили, ишонтирувчан, юқумли, эсда қоладиган, қиёфасида ҳам жиддият, ҳам самимият қоришиб кетган, ўрни келганда ўзига хос тагдор енгил ҳазил-ҳузулга ҳам мойил кўринган.

Оддий, камсуқум, бесавлат бўлса-да, ижоди филдай басавлат, адабиётдаги мавқеи, афкори омма орасидаги обрўйи унча-мунча одамни ҳуркитади. Ҳамма ҳам ҳадди сиғиб, қўлёзмасини ўқитишга, маслаҳат сўрашга, ҳеч бўлмаса назаридан ўтказиб олишга ботинавермайди. Шунинг учун ҳам мен унга қўлёзма кўтариб боришни ҳеч қачон хаёлимга келтирмаганман. Лекин унинг Рауф Парфига, Машраб Бобоевга тилаган «Оқ йўл»ларини ўқиганман. Уларга ҳавасим келган.

Ўша кечада кимнингдир шеър ўқишини танқид қила туриб:
– Шеърни шаржлаб ўқиш керак эмас, – деган эди у.
Шу гапи хотирамга михланиб қолади. Шундан кейин шеърни нафақат яхши ёзиш, балки яхши ўқишни ҳам билиш керак экан, деб тайинлайман ўзимга ўзим.

Очиғи, ўша пайтлари вақти келиб шу одам билан бирга ишлайман деган фикр хаёлимнинг кўчасига ҳам кирмаган…
Асқад Мухтор «Гулистон» журналига бош муҳаррир этиб тайинланади.
Унгача бош муҳаррир Иброҳим Раҳим бўлган.

«Гулистон» чоп этила бошлаган куниданоқ ҳамманинг диққатини тортади, меҳрини қозонади. Аввало, унинг она тилимизга муносабати кўнгилларга илиқлик солади. У редакция, автор, поэзия, проза, философия каби сўзларни таҳририят, муаллиф, назм, наср, фалсафа тарзида муомалага киритади. Илк сонлариданоқ ҳеч бир газета ёки журнал қилмаган ишни қилади. Боту, Авлоний, Чўлпон, Фитрат каби «урилган» ижодкорлар ижодидан намуналар эълон қилади. Алихон Соғуний таржимасида «Темур тузуклари»ни, Эркин Воҳидов таржимасида Расул Ҳамзатовнинг «Менинг Доғистоним»ини бера бошлайди. Ўзбек элати тўғрисида давомли мақолалар босади. Инглиз олимаси Ҳильда Ҳукҳем ва Иброҳим Мўминовнинг Амир Темур ҳақидаги мақолаларини чоп этади. Хуллас, бутун эътиборини ўзбек халқи тарихининг унутилган, қораланган саҳифаларини тиклашга, оқлашга қаратади, миллий тарихимиздан, миллий маданиятимиздан, миллий қадриятларимиздан гап очади. Дадил миллатпарвар журнал бўлиб оёққа қалқади. Қўлма-қўл бўлиб ўқиладиган журналга айланади.

Аммо кутилмаганда бош муҳаррир алмаштирилади. Айнан Асқад Мухторнинг бош муҳаррир этиб тайинланиши афкор омма ўртасида турли хил ғивир-шивир пайдо қилади.
«Асқад Мухтор яхши ёзувчи-ю, лекин қизил одам, журнал ўлади», дегувчилар ҳам;
«Асқад Мухтор ақлли, билимдон одам, энди журнал пала-партиш сенсациялар қилмайди, ҳақиқий, илмий-бадиий бақувват, ақлли, мулоҳазали журнал бўлади», дегувчилар ҳам кўп эди.

Асқад Мухтор даврнинг юрак уришини, кайфиятини, равишию рафторини аниқ-тиниқ тасаввур қиладиган, замоннинг об-ҳавосини ниҳоятда нозик илғайдиган ва шунга қараб иш кўрадиган муҳаррир эканлигини тез орада исботлайди.
Тўғри, у Иброҳим Раҳим ўзбекчалаштирган таҳририят, муаллиф ва ҳоказо сўзларни ишлатмайди. Шов-шув қўзғайдиган нарсаларни чоп этишдан тийилади. «Темур тузуклари», «Менинг Доғистоним» охиригача босилмай, чала қолиб кетади. Асқад Мухторнинг «Гулистон»и асосий диққат-эътиборини замонга қаратади. Унинг энг долзарб муаммоларини вазминлик билан бир-бир санаб кўрсата бошлайди. Танқидда сих ҳам, кабоб ҳам куймайдиган асосли йўлни тутади.

Ўша кезларда пахта ҳосилдорлигини оширишга зўр бериб, экин майдонларига меёридан ортиқ дори солинар, тупроқ ғирт нашавандга айлантириб қўйилган эди. Нафақат Мирзачўлнинг машҳур қовун-тарвузидан татинган киши, ҳатто чигитдан олинадиган пахта ёғига қилинган овқатни тановул қилган одам ҳам бирор дардга чалиниши тайин эди.

Ҳамма соҳада сон кетидан қувиб, сифат унутилган, социализмнинг барча жабҳадаги «буюк ғалабаларини» бўрттириб кўрсатиш, ошириб-тошириб мадҳиябозлик қилиш, ёлғон рақамлар, ёлғон муваффақиятлар соясига бекиниб, оғиз кўпиртиришлар, лоф уришлар авжига чиққан пайтлар эди.

Қоракўлчиликда сунъий урчитиш амалиёти кенг қўлланилаётган, бу эса нафақат қоракўл тери сифатига, совлиқларнинг соғлигига ҳам путур етказаётган эди.
Бир ёқда Орол қуриб бораётган, бир ёқда бутун табиат инсон муҳофазасига муҳтож бўлиб қолган. Бу ёқда эса амалпарастлик касали хуруж отига минган чоқлар эди.
Нишонлар тақиш, қаҳрамон бўлиш илинжида ҳалол меҳнатга ёлғон аралаша бошлаган, баъзи бир «зангори кема» дарғалари шу мақсадда «Мен бу йил Ватан хирмонига фалон тонна «оқ олтин» териб тўкаман», деб оғзига сиққан рақамни айтиб юборишдан ҳам тоймайдиган бўлиб қолган эди.
Жамият тараққиётининг пойига болта урадиган энг асосий иллатлардан бири бўлмиш қўшиб ёзиш касали айни авжига чиққан замон эди.
Бир томонда қадимий обидаларимиз аянчли аҳволга келган, уларга муносабат эса ундан-да ёмон аҳволда, ота-боболаримиздан қолган минг йиллик меъморлик ёдгорликларининг тақдири хавф остида, уларни асраб-авайлаш иши ўлда-жўлда эди.

Хуллас, «Гулистон» Асқад Мухтор бошчилигида социалистик жамиятнинг қатор иллатларига қарши ошкора ўт очишга киришади. Лекин тарихни ҳам унутмайди. Бунда сал бошқачароқ йўл тутади. Чор Россиясининг Туркистондаги жиноятларини фош этувчи исбот-далилларни, тарихий ҳужжатларни тилга кирита бошлайди. Фурқат, Фансуроллобек, Сатторхон Абдуғафуров, Саидрасул Саидазизов каби ватанпарвар инсонлар бошини бир жойга қовуштириб, Миллий озодлик лигаси тузишга уринган биринчи ўзбек генерали Жўрабек деган киши борлигини эълон қилади. Ҳатто генерал Кауфман ҳам бас кела олмаган Қурбонжон додҳонинг жасоратини эсга олади. Мустамлакачи мустабидлар «Ўғри» деб ёмонотлиқ қилган, аслида миллий озодлик учун курашган халқ қаҳрамони Намоз ўғрининг кимлигини халққа билдиради. Алданган оммани Андижон қўзғолонига раҳбарлик қилган Дукчи эшон, яъни Муҳаммад Али эшоннинг асл қиёфаси билан таништиради. Адабиёт тарихчиларининг Фурқат тўғрисидаги уйдирмасини фош этади: Фурқат илгари талқин қилиб келинганидек, Шарқий Туркистонга ўриспарвар шоир сифатида, Чор Россиясининг айғоқчиси қилиб юборилган эмас, балки генарал Жўрабек бошчилигидаги миллий озодлик ҳаракати аъзоси бўлгани учун алдов йўли билан силлиққина сургун қилинган, деган ҳақиқатни очади…

Ана энди чуқурроқ ўйлаб қаралса, Асқад Мухтор муҳаррирлигидаги «Гулистон» аввалги мақсадидан асло чекинмаганини, аксинча, миллиятчилик ғоясини мустабид тузум иллатларини фош этиш билан қўшиб олиб борганини фаҳмлаш қийин эмас.

«ЎЙЛИККИНА ШЕЪРЛАР»

 Шеърларим унда-мунда матбуот юзини кўриб туради. «Гулистон»да ҳам чиқишини орзу қиламан. Лекин унинг остонасидан ҳатлашга юрагим бетламайди.
Илк бор «Гулистон»да чиқишимга Мурод Хидир сабаб бўлган. Бир вақтлар «Ленин учқуни»да у билан бирга ишлаганман. Ўша йиллари Хрушчев тахтдан кетиб, украинча каштали кўйлак урфдан қолганига ҳам уч-тўрт йил ўтган бўлса-да, Мурод Хидир ҳалиҳануз ёқасига, узун енгларининг учига худди чимилдиқдан энди чиққан келинчаклар лозимининг почасига қилинадиган жиякка ўхшаш кашта тикилган украинча кўйлак кийиб, пўрим бўлиб юришини қўймасди.

Бўлимдаги ишидан ташқари ҳафтада бир марта йиғиладиган адабий тўгарак ҳам унинг бўйнида. Тўгарак аъзоларининг аксарияти қизлар. Мурод Хидир башанг қаймоқранг украинча кўйлагида давра ўртасида қўр тўкиб ўтиради. Ҳозирда таниқли Эркин Усмонов, Рустам Обидов, Умида Абдуазимова каби шоир-ёзувчилар ўша тўгаракдан чиққан. Биз – Эркин Малик, Сафар Барно, Чўлпон Эргаш, қитмирлик билан ҳали уни, ҳали буни баҳона қилиб тез-тез кириб-чиқиб турамиз. Мақсад – қизларни томоша қилиш.

Мурод Хидир тўгаракка баъзан улуғ ёзувчиларни ҳам таклиф этади. Абдулла Қаҳҳор билан бўлган учрашув эсимда. Устоз ёзувчи яқиндагина Ҳиндистон сафаридан қайтган экан. Сафар таассуротларини айта туриб, у ердаги тараққиётдан гап очади. Ҳиндистон саноати жадал равнақ топиб, маданияти гуллаб-яшнаётганини, мустамлака йилларида қурилган иншоотлар кўрган кўзни қувонтиришини, айниқса, кўча-кўйда оддий инглизларнинг оддий ҳиндларга муносабати, муомаласи ниҳоятда маданиятли эканлигини ҳаваси келиб мақтайди. Гап орасида «Биз мустамлакачигаям ёлчимаган эканмиз», деб қистириб кетади ва бу гап менинг хотирамга михланиб қолади. Унинг «Бизда ҳар бир ҳарфнинг этагини кўтариб қарайдиганлар бор», деган машҳур гапини ҳам шу учрашувда ўз оғзидан эшитганман.

Хуллас, Мурод Хидир билан ўша йиллардан буён ака-укадаймиз. Ҳозир у «Гулистон»да, Фан ва маданият бўлимини бошқаради. Мен «Мухбир»да ишлайман. У билан тез-тез кўришиб турамиз.
– Шоир, нега бизга шеър бермайсиз? – дейди у бир гал ҳол-аҳвол сўрашганимиздан сўнг.
– Бераман. Ният бор. Бир дастасини тайёрлаб ҳам қўйганман, лекин Асқад Мухтордай одамга обкиришга юрагим дов бермаяпти-да, – дейман.
– Унда менга берақолинг, – дейди у. – Ўзим обкириб бераман.
– Ахир сиз адабиёт бўлимида эмассиз-ку? – дейман таҳририятнинг ўз ички қонун-қоидаси борлигини эслатиб.
– Нима фарқи бор? Асқад ака шеър кимники, ким тавсия қилаяпти деб қараб ўтирмайди, унга яхши шеър бўлса, бас. Асқад ака демократ одам.

Орадан уч-тўрт кун ўтказиб, қўнғироқ қиламан. «Асқад ака шеърларингиздан иккитасини танлаб олди, қолганлари менда, келинг, опкетасиз», дейди Мурод Хидир. У бир муддат Самарқандда яшаган, дорилфунунда ўқиган. Чала-чулпа тожикчани билади. Баъзида ҳазил-ҳузул қилиб, «Э, дар даҳанат ба…» деб тожикчалаб сўкиниб ҳам қўяди. Шунданми, кўпчилик уни тожикка йўйиб, «Ака Мурод» дейди.

Бориб, қўлёзмамни олсам, устига қора қалам билан ҳуснихатда чиройли қилиб «Ўйликкина шеърлар экан, иккитаси олинди. Ас.» деб ёзиб қўйилибди. «Ўйликкина шеърлар» – мақтовмикин, танқидмикин, деб ўйланиб турсам, Ака Мурод:
– Расмингизни ҳам берасиз, шоир, – деб қолди. – Асқад ака расми билан беринглар, деяпти.
Шу тариқа «Сен ундасан, мен бунда», «Лаҳзалар» деган иккита шеърим «Гулистон»да биринчи марта расмим билан чиққан.

Кейинроқ тақдир тақазоси билан ўзим шу журналнинг Адабиёт ва санъат бўлимида иш бошладим.
Ишга киришим қизиқ бўлган. Ҳарбий хизматдан қайтгач, уйланаман. Иккинчи китобим чиқади. Ўша кунларда Рауф Парфининг ҳам «Хотирот»и чиққан экан, нашриёт биносида кўришганимизда дастхат ёзиб беради. Шуни олиб, уйга қайтаман, қайтаётиб, йўл-йўлакай Ака Муродни бир кўриб ўтай деб, «Гулистон»га кираман. Ака Мурод билан гаплашиб ўтирсам, Абдулла Шер кириб қолади. Унга қўлимдаги «Хотирот»ни кўрсатиб, «Шунга тақриз ёзиб берайми?», дейман. Абдулла Шер «Ёзинг», дейди. Хуллас, бир ҳафтанинг нари-берисида тақризни ёзиб обкеламан. Абдулла Шер: «Асқад акага маъқул бўлса, «Тенгдошлар тенгдошлар ҳақида» деган рукнимиз бор, шунга берамиз», деб олиб қолади.

Орадан яна бирор ҳафта ўтказиб, тақриздан хабар оламан.
– Э, шоир, қаёқларда юрибсиз? Сизни ахтармаган жойим қолмади. Тақризингиз Асқад акага маъқул бўлди. Сизни ўзи кўрмоқчи, – дейди Абдулла Шер. Шундай дейди-да, зип этиб, Асқад Мухторнинг хонасига кириб кетади. Зум ўтмай қайтиб чиқади.
– Киринг, кутиб ўтирибди Асқад ака, – дейди.

Юрак ҳовучлаб, қабулхонага кираман. Ёши олтмишлардан ошиб қолган котиба Азиза опа билан сўрашиб:
– Асқад ака мени сўраган эканлар, – дейман. – Кирсам бўладими?
– Сўраган бўлсалар, кираверинг, – дейди Азиза опа.
Минг истиҳола билан эшикни аста қия очиб, ичкарига мўралайман. Чорқирра хона, тўрда, доҳийнинг деворга осилган каттагина расми тагида, муштдеккина бўлиб, сочлари мош-гуруч, тўртбурчак гардишли кўзойнак таққан Асқад Мухтор эски, залварли столга ўмганини берганча ишлаб ўтирибди, эшик очилганини сезади шекилли, қоғоздан бошини кўтариб, қаддини ростлайди, жилмаяди.
– Саломалайкум, мумкинми? – дейман негадир танглайим қуруқшаб, овозим бўғилиб.
– Келинг, келинг, ўтиринг, – дейди у мулозамат билан стулни кўрсатиб. Ўрнидан ҳам турмайди, кўришишга ҳам уринмайди.

Секин бориб ўтираман.
– Сулаймон Раҳмон сизмисиз? – дейди у энди ўзини ўриндиқ елкасига ташлаб. – Рауф ҳақидаги мақолангизни ўқидим. Чуқур тушуниб ёзибсиз, ҳали ҳеч ким бундай ёзмаган эди, раҳмат, – дейди.
Ғалати бўлиб кетаман. Асқад Мухтордай одам мени мақтаяптими? Раҳмат айтаяптими? Агар ёзганим раҳматга арзиса, раҳматни Рауф Парфи айтиши керак-ку? Нега бу одам айтаяпти?

Асқад Мухтор кўзойнагини олиб, толиқиб кетган кўзларини ишқайди. Пастки қовоқлари салқиган.
– Рауф билан яқинмисиз? Қаерда ишлайсиз? Қаламингиз пишиққина экан. Ҳатто Маҳмуджон ҳам қўл урмади. Мен ҳам тегинмадим. Яхши. Бунақаси кам бўлади. Бизбоп экансиз. Хў-ўш, қаерда ишлайсиз?
– Уч-тўрт ой бўлди, армиядан келдим, – дейман. – Ҳали ишга кирганим йўқ.
– Ундай бўлса, бизга келақолинг? Адабиёт бўлимига.
– Майли, – дейман кутилмаган таклифдан хурсандлигимни яшириб, ийманиб.
– Бўпти. Келишдик, эртадан ишга чиқаверинг, — дейди.
– Хўп… — дейман.

Давоми бор

Эссе муалллифи ҳақида

Сулаймон Раҳмон 1946 йилда туғилган. «Илдиз нима дейди?» (1973), «Хаёл» (1975), «Ҳилол» (1977), «Биллур қўнғироқлар» (1979), «Учинчи қиз» (1984), «Ойдин диёр» (1985), «Яйнаған ўлке» (1986, қорақалпоқ тилида), «Дарахтларни уйғотади шаббода» (1987) номли китоблари чоп этилган. Бир қатор шеърлари рус, испан, болгар, турк, туркман, тожик, қорақалпоқ тилларига таржима қилинган. Москвада, Ашхабодда, Исфарада бўлиб ўтган адабий анжуманларда (семинарлар, фестивалларда) иштирок этиб, ўша даврнинг машҳур шоирлари Қайсин Қулиев ва Давид Қуғултинов назарига тушган.
Сулаймон Раҳмон таржимасида шеърият мухлислари А. Пушкин, Ҳ. Ҳайне, А.Блок, Ю. Марцинкявичюс, А.Вознесенский, Қ.Қулиев, Ў. Сулаймонов, Г. Эмин, А.Софронов, Н.Грибачев, Ю.Воронов, Т.Қобулов ва жуда кўплаб бошқа рус, Оврупо ҳамда Африка шоирлари ижодидан баҳраманд бўлдилар. У Ж.Байроннинг «Дон Жуан» шеърий рўмонини, П. Неруданинг «Муштарак қўшиқ» шеърий эпопеясини ва Ж.Румийнинг «Маънавий маснавий» асарининг биринчи дафтарини она тилимизга ўгирди.
Наср ишқибозлари япон адиби К.Абэнинг «Яшик одам», рус ёзувчиси В.Шукшиннинг «Хўроз уч қичқиргунча», туркман Ў. Эминовнинг «Шиддат», болалар ёзувчиси Э.Успенскийнинг «Фёдор амаки кучук ва мушук», «Кафолат одамчалари» каби рўмон ва қиссаларини унинг таржимасида ўқидилар.

Sulaymon RAHMON
TINCH OQAR DARYO
Asqad Muxtor ijodi, suvrati va siyratiga chizgilar

G’OYIBONA TANISHUV

1

Tanchaning sovib qolgan yero’chog’iga hozirgina yonib bo’lgan tut tarashaning lang’illab turgan bir xokandoz lag’cha cho’g’i kelib tushadi.
– Oyog’ingni tort, bolam,– deydi momom, – yana kuyib-netib o’tirma.
Parvo qilmayman. Kitobning ichiga kirib ketganman. Butun xayolim ertakda. Ertakchi bolalarni savolga tutadi. «Sizlarni yilning qaysi oyi ko’proq qiziqtiradi?» deb so’raydi, oylarni nomma-nom sanaydi. Bolalar har bir oyning fazilatini aytadi. «Dekabr-chi?» deb so’raydi ertakchi. Bolalar jo’r bo’lib javob beradi:

Hamma yoqni muz qiladi.
Derazaga har xil gullar chiziladi.

Kitobdan boshimni ko’tarib derazaga qarayman. Oynalarida tunda ayoz chizib ketgan o’xshashi yo’q, hidi yo’q, rangi yo’q gullar, sirli, sehrli muz gullar…
Tancha bozillaydi. Sandal ustidagi ko’rpa birpasda qizib ketadi. Issiq o’tib, oyoqlarimni tortaman. Tashqarida gupillatib parcha-parcha, shapaloq-shapaloq laylakqor yog’adi. Daraxtlarning shox-shabbalari, bo’g’otlar oppoq qorga burkanadi. Ertakchi aytmoqchi:

Tashqarida izg’irin yel esar edi,
Qish sovug’i tekkan yerin kesar edi.

Shunday qahratonda yovuz kampirning arzanda qizi cho’ri qiz Adolatdan qutulish uchun o’zini kasalga soladi. Hali uni yeyman, hali buni yeyman deb injiqlanadi, tansiq taomlarni talab qiladi. Adolat yelib-yugurib uning istaklarini bajo keltiradi. Ammo arzanda qanoat qilmaydi, yalpizsomsa yeyman deb turib oladi. Qirchillama qishda ko’k yalpiz topish mumkin emasligini kampir yaxshi biladi, lekin arzandasining ra’yini qaytarmaydi. Adolatning: «Yanvar oyi, ko’k yalpizni qaydan topay, izg’irinda qayga borib, qayga chopay?» deya yolvorishiga qaramay, «Ko’p gapirma, ol savatni, haromtomoq!» deya zug’um qilib, uni o’rmonga jo’natadi.

Yarim kecha, izg’irinda izlab yalpiz,
Adolatxon chiqib ketdi o’zi yolg’iz.
Qor bo’roni to’zg’ir edi qish yelidan;
Qorga botib dam tizidan, dam belidan,
Adolatxon ko’z ocholmay yurdi hamon,
Qotib qoldi biyobonga chiqqan zamon…

«Qish qahridan qarsillagan qayrag’ochlar», «dahshat bilan boqqan qora o’rmon», qirg’og’ida yalpiz emas, «qor bilan muz» bo’lgan daryoning shovqin solib oqishi nafaqat Adolatni, meni ham vahimaga soladi. Qizga rahmim keladi, o’pkam to’ladi. Yalanglikda katta gulxan atrofini o’rab o’tirgan o’n ikki kishiga duch kelgan Adolat oq soqoli etagini to’ldirgan bir keksaning:

Tun shamolin
Izg’itaman,
Jahon bo’ylab
Qor bo’ronin
To’zg’itaman,
– degan vahimali qo’shig’ini eshitadi.

Gulxan atrofidagilar yilning odam qiyofasidagi o’n ikki oyi bo’lib, chol ayni paytda saltanat taxtida hukmronlik qilayotgan Yanvar bobo edi. Adolatga ko’zi tushib, so’raydi: «Nega kelding, hoy qizaloq, bu bo’ronda?» Qiz yovuz kampir bilan uning arzanda qizi «Ko’k yalpiz terib kel, deb zo’rlab jo’natishdi», deydi. O’n ikki og’a-ini qizni yaxshi taniydi. Biri uni suv bo’yida kir yuvganida, biri dalada mol boqib yurganida, biri tomsuvoq qilayotganida, biri xazonlarni supurayotganida, yana biri xirmon poylab o’tirganida ko’rgan. Qiz mehnatkash, jafokash, aqlli, odobli. Unga yordam bermasa bo’lmaydi. May so’z olib, Yanvardan «O’rningizni menga bir soatga berib tursangiz», deb iltimos qiladi. Taklif hammaga ma’qul keladi. Xullas, hukmronlikni May bir soat qo’lga oladiyu bir- pasda hammayoq gulu yalpizga to’lib ketadi. Adolat savatini ko’k yalpizga to’ldirib uyga qaytadi. Buni ko’rgan kampir bilan qizi avvaliga hangu mang bo’lib qoladi. Keyin, Adolatdan eshitib, gapning tagiga yetgach, ularning ochko’zligi tutadi. Shunday imkoniyatni boy bergani uchun, masalan, savat-savat meva-cheva, olma-anor so’ramagani uchun ona-bola biri olib, biri qo’yib Adolatni koyiydi va o’zlari o’rmonga otlanadi. Afsuski, oylarning birortasi bu zolim, zug’umkor ona-bolani tanimaydi. Ularning istagini bajo keltirmaydi. Shundan so’ng ular qorbo’ronda adashib, yo’q bo’lib ketadi. Adolat zolimlardan qutulib, baxtli-saodatli umr kechiradi.

Nimasi bilandir «Zumrad va Qimmat» ertagini yodga soladigan «Adolat» meni uzoq vaqt mutaassir qiladi. Xayolimda bot-bot jonlanib turadi. Yod bo’lib ketgan ba’zi satrlari ahyon-ahyonda o’z-o’zidan tilimga keladi. Kampirga, uning qiziga o’xshagan berahm, ochko’z, molparast odamlarni yomon ko’rguvchi bo’laman. Adolatga o’xshagan mushtiparlarga qayishguvchi bo’laman. ..

2

Asqad Muxtorni ilk bor darslikda o’qiganim shu «Adolat» tufayli taniganman. Maktabimiz bor-yo’g’i yetti yillik bo’lsa ham, tuzukkina kutubxonasi bor edi. Kirsam, chiqqim kelmaydi. Hali u, hali bu kitobni qo’limga olaman. Qaysi birini tanlashni bilmayman. Qani endi iloji bo’lsayu bir boshidan hammasini o’qib chiqsam!..

Kutilmaganda Asqad Muxtorning «Tanlangan asarlar»iga ko’zim tushadi. Hech o’ylab o’tirmay, olaman.
Kitob muqovasidan keyingi varaqdagi surat diqqatimni tortadi. Katta-katta ko’zlar, keng peshona, chap chakkaga og’dirib taralgan, peshonaning bir qismini chala to’sib qo’ygan quyuqqina soch, tabassumga moyil qimtilgan lablar, ochiq, xushbichim chehra…

«Adolat»ni yozgan shu kishi ekan-da, deb o’ylayman. Havasim keladi. Hapriqib, hovliqib varaqlayman kitobni. Darrov «Adolat»ni topaman. Yana bir karra qayta o’qiyman. Keyin navbat boshqa she’rlarga keladi. Ajabo, ular «Adolat»ga o’xshamaydi. Boshqacha. Daf’atan yosh idrokimga begonaday tuyuladi. Hafsalam pir bo’ladi.
Uncha tushunmayman: ularda allaqanday dekretlar, besh yilliklar, Moskva, Lenin, po’lat quyuvchilar, pechkachilar, cho’lni o’zlashtiruvchilar, MTSchilar haqida gap boradi. Paxtakor-pillakor chol-kampirlar to’g’risidagilari tushunarli. O’zim har kuni maktabga paxtazor oralab o’tgan yolg’izoyoq so’qmoqdan borib-kelaman, paxtani, paxtakorni yaxshi bilaman. Lekin po’lat quyuvchilar ishi menga notanish, zerikarli tuyuladi. Ishq-muhabbat haqida yoki hech bo’lmasa, «Adolat»ga o’xshagan she’rlar bo’lsa…

Shunday bo’lsa-da, uni qarangki, «Terimda» she’ridagi Latif traktorchining bunkeriga bir qizning «Chiroyli yigit, ko’nglingiz tosh ekan, parvo qilmaysiz» deb yozib ketgani, avvaliga yigitning jahli chiqqani, keyin «Qaysi biri yozdi? Mehrisimikin, Salimasimikin, Halimasimi? Halimasi bo’lsa koshkiydi…» deb shirin so’lish olgani, ko’ngliga yoqimli g’ulg’ula tushgani esimda qolgan.

Aksariyat she’rlar yoqmaganiga yana bir sabab, ular o’sha paytlari men sevib o’qiydigan, aytaylik, masalan, Hamid Olimjon she’rlariga o’xshab yoki o’zining «Adolat»iday silliq, ravon, jarangdor, o’ynoqi, jo’shqin emasligi bo’lsa kerak.

Keyin bilsam, meni she’rlarning dag’ir-do’qqiligi, notekisligi, og’ir-bosiq, zalvarli ohangi begonasiratgan ekan. Buning ustiga oddiy, jo’n gaplar. Qofiyali hikoyachalar. O’qish ham qiyin. Turtinib qolasan. Qo’llaringni siltab-siltab, baqirib-chaqirib o’qiyolmaysan…

Esimni tanib bildimki, Asqad Muxtor she’rlarini o’zing bilan o’zing gaplashganday xotirjam, osoyishta va albatta yolg’iz holda o’qish kerak ekan. Ana shunda bu she’rlarning ohangini topasan, fikrlar tubida yashirinib yotgan tug’yonni, jozibani his etasan, ular seni asta-sekin o’z olamiga tortib ketganini sezmay qolasan, shoirning kayfiyatini, dardini tuyasan, falsafasini uqasan. Avvallari o’zing ko’rgan, bilgan, eshitgan, his qilgan narsalarni qayta ko’rganday, bilganday, eshitganday bo’lasan.

Hayotning ma’nosini, tiriklikning mohiyatini anglashga urinib, xayolga cho’masan. O’tayotgan umringni, kelajagingni o’ylaysan…
Maktabimizda Marziya degan qiz bor, Xoliq tog’aning qizi, mendan bir sinf pastda o’qiydi. Nozik, chiroyli, xushbichim. Qachon qarama, ma’yus, xomush yuradi. Bolaman-da, «Oramizda erkayu mag’rur, So’zga chechan edi Marziya, Chaqnar edi chehrasidan nur, Sho’x va ishchan edi Marziya» degan she’rini Asqad Muxtor shu Marziya haqida yozmaganmikin, deb o’ylab yurganman talay vaqt. Negaki, she’rdagi Marziyaning ham ko’ziga bir yigit tik qarab qo’yadiyu bizning Marziyaga o’xshab sho’xligi yo’qolib, xayolkash, parishon bo’lib qoladi.
O’sha kitobdagi yana bir she’r yodimda qolgan:

Bahor bulutlari xo’mraygan, paxmoq,
Xuddi hozir quyar shovillab yomg’ir.
Ko’kni qaychi bilan tilkalar chaqmoq,
So’ngra: gumbur… gumbur…
Ammo men bilaman – yomg’ir tinar ham
Naykamalak balqir… quvnar yaproqlar.
Shu bahor kuniga o’xshaysan, erkam,
Jahling chiqqan choqlar…

Shu she’rdan keyin sinfdosh qizlardan qay birining jahli chiqqanini ko’rsam, «…bahor kuniga o’xshaysan, erkam, jahling chiqqan choqlar…», deb qo’yadigan bo’lganman ichimda.

Endi o’ylab ko’rsam, «Tanlangan asarlar»da men hayot taassurotlaridan kelib chiqqan mulohaza, mushohada yoki xulosalar bayoniga emas, aynan hayotning o’ziga, uning parchalariga, jonli manzaralarga murojaat qiluvchi Asqad Muxtor bilan tanishgan ekanman. Keyinroq, sal esimni tanigach, «99 miniatyura» va «She’rlar»da muayyan hodisa, kichik bir detal`, voqea bahonasida yuritilgan shoirona mulohaza, mushohada va falsafiy xulosalarga duch kelaman, tomchi bilan dengiz, zarra bilan sayyora, oddiy bilan murakkab o’rtasini mohirona bog’lay oladigan san’atkor Asqad Muxtor bilan tanishaman.

Oradan yillar o’tadi. «Quyosh belanchagi» ko’z o’ngimda yetuk, zabardarst, donishmand Asqad Muxtorni gavdalantiradi. «Sizga aytar so’zim»da zukko, otaxon shoirning barkamol san’ati, go’zal falsafiy mushohadasi, qadrdon intonatsiyasi, o’ziga xos nafasi jalb etadi.

Bu to’plamlarda Asqad Muxtor she’riyatining yana bir xos xususiyatini: aql va qalb omuxtaligi, hissiyot va fikr uyg’unligi, ma’naviy muammo va nekbin falsafa, shaxsiy kechinma va ijtimoiy dunyoqarashning o’zaro chambarchas tabiiy bog’lanib ketishini kashf etaman.

AQLLI ODAM

1

Asqad Muxtorning o’zini tanimasdan oldin ayrim davralarda, gurunglarda uni juda aqlli odam deb eshitganman. Ayniqsa, Said Ahmadning «Asqad sochidan tirnog’igacha aql» yoki Shukur Xolmirzaevning «Asqad Muxtorning chiqargan yeli ham aqlli» degan gaplari juda mashhur edi. Bu gap-so’zlar unga bo’lgan qiziqishimni yanada oshirgan. «Sharq yulduzi»da Rauf Parfiga yozgan «oq yo’l»ini o’qiganimdan keyin unga alohida mehr uyg’ongan menda. Kitoblarini izlab topib o’qiydigan bo’lganman.

Ochig’ini aytay, men Asqad Muxtorni avvaliga faqat shoir deb bilaman. Nasriy asarlarini o’qimayman. Uni menga adib sifatida ilk marta «Chinor» tanitadi. «Opa-singillar»ni, «Tug’ilish»ni, «Davr mening taqdirimda»ni, «Chinor»dan keyin o’qiyman va Asqad Muxtor iqtidorining yana bir o’tkir qirrasini kashf etaman.

Endi uning nasri bilan ham xuddi she’riyati kabi do’st tutinaman.
Endi uni nazmning adibi, nasrning shoiri deb bilaman.
She’rlarida shaldiragan quruq bayon, ta’rif-tavsifni emas, nasrga xos aniq va tiniq tasvirni ko’rsam, nasriy asarlarida she’riy tafakkur jilvasiga duch kelaman va o’ylab qolaman: bu asarlarning joni, ruhi, ulardagi munavvarlik, tiniqlik nimadan?

Balki bu nafis hissiyot va falsafiy joziba bilan uyg’unlashib ketgan tafakkurning teranligidandir?
Balki bu inson ruhiyatining, ma’naviyatining inja to’lg’oqlari, nozik dolg’alari, sarin shabadalarini donishmand qalb ko’zi bilan ko’rgan, davr suronlarini dil qulog’i bilan eshitgan va ularni ijtimoiy aql elagidan o’tkazgan shoirning yurak urishidan, iliq nafasidandir?

Balki muloyim, o’tkir, ohorli, boy, jaydari, haroratli, farg’oniy tilining sehridandir?..
Ammo bir narsaga imonim komilki, uning nasri ham, nazmi ham avvalo ezgulikka yo’g’rilgan aqldan harorat oladi, nurlanib turadi, samimiyat chashmasi bo’lgan qalb bulog’idan suv ichadi.
Endi nafaqat uning o’z asarlarini o’qiyman, balki u to’g’risida yozilgan hamma narsani ko’zdan qochirmaslikka harakat qilaman.

Eslayman, Asqad Muxtor she’riyati sovuq, ratsionalistik she’riyat, qalbi yo’q, nuqul aqldan iborat she’riyat, unda hisdan ko’ra fikr ustun, tuyg’ular qashshoq, fikrlar yalang’och; shu bois bu she’rlar jozibasiz, shu bois ular chin ma’nodagi san’at asari emas, deguvchilar ham bor edi. Ammo men ich-ichimda ular bilan bahslashar, aqlim yetgancha kuyib-pishib Asqad Muxtorni himoya qilar edim. Bular bari bekor gap derdim o’zimcha. Chindan-da, bu gaplar, nazarimda, shuning uchun ham bekor ediki, uni aytganlar avvalo, har bir ijodkor, u shoirmi, yozuvchimi, musavvirmi, kim bo’lishidan qat’iy nazar, o’z fe’l-atvoriga, qalbiga, his-tuyg’ulariga, aql-farosatiga, dunyoqarashiga, iqtidoriga, falsafasiga… va nihoyat, o’z mizojiga, ya’ni temperamentiga ega bo’lishini yo bilmas, yo unutib qo’ygan edilar.
Qolaversa, Bedilday ulug’ shoir ham:

Bedil, dar nusxai ramo’zi ash’or,
aybam nakuni ba nuktahoi bekor.
Xush dor, ki dar nazmi vujudi inson
Chun noxunu must uzvi behis bisyor, –

ya’ni, ey Bedil, she’rlarimdagi bekorchi gaplar uchun meni ayblama. Unutmaki, inson vujudi nazmida ham tirnoq va soch kabi hissiz uzvlar bor, degan.

Mening ularga qarshi xayoliy dalillarim bisyor edi: ular she’r odatda aynan shoirning o’ziga o’xshashini, har qanday uslub o’sha ijodkorning o’zidan, uning olamga munosabatidan, fikr tarzi, nutqi, tabiati, dunyoqarashi, bilim doirasi, xullas, shaxsidan kelib chiqishini, haqiqiy shoirning tiynati, siyrati, fe’l-atvori yozgan asariga ko’chib o’tishi tabiiy va qonuniy ekanini hisobga olmaganlar, der edim.

Masalan, men Asqad Muxtorning o’zini shaxsan tanimayman, lekin uning asarlarini o’qib, bu odam tabiatan og’ir-bosiq, jiddiy, his-tuyg’ularini bo’lar-bo’lmasga ochib-sochib tashlayvermaydigan, ham romantik, ham realist, ham ko’ngilchan, ham qat’iyatli, ham mehrli, ham qahrli, ham quvnoq, ham o’ychan, ham kuyunchak qalb egasi, ham o’tkir aql sohibi, qiziqqonligidan sovuqqonligi ustunroq, yetti o’lchab bir kesadigan, fikrchan, sermulohaza, sermushohada, bilim doirasi, dunyoqarashi keng, qon-qonigacha ziyoli inson ekanligini tasavvur qilyapman-ku, deya mulohaza yuritar edim xayolan.

Shunday ekan, undan pitrak, jonsarak, qiziqqon, serhayajon shoirlarga xos jo’shqin, serjazava manzuma talab qilish mumkin emas. Olma daraxtida – olma, o’rik daraxtida o’rik pishadi. Olcha daraxtidan gilos kutish – nodonlik. Chinakam ijodkor asarida o’z aslini ko’rsatmasdan iloji yo’q. U o’zida yo’q his-tuyg’ularni, fikrni ifodalay olmaydi. Bordiyu u o’z tabiatiga qarshi borib, artistlik qilsa, ro’l o’ynasa, asariga soxta his-hayajon, qalbaki ehtiros bo’yog’ini sepsa, uni o’g’irlangan aql yoki o’zlashtirma fikr bilan bezasa, o’ziniki bo’lmagan ovoz bilan ifoda etsa, bunday asardan samimiyat, joziba va umrboqiylik yuz o’giradi, deya bahslashardim fikran ular bilan.

Ijodda ijodkor o’zligini tugal namoyon etishi, haqiqatning ko’ziga tik qarashi, mijg’ovlanmasdan, ohanjama qilmasdan so’zning po’stkallasini aytishi ham o’ta muhim talablardan biridir. Afsuski, bu kamyob xislat ham hamma ijodkorga nasib etavermaydi, deya donolik qilardim o’zimcha.

Haqiqatan ham, Asqad Muxtor shaxsi uning katta-kichik hamma asarlarida manaman deb turadi. Bir jumlasi yoki bir satrini o’qigandayoq bu asar Asqad Muxtor qalamidan chiqqanini bilasiz. Uning qalami shu darajada o’ziga xos. She’riyatini hissizlikda ayblaganlar esa unga o’zlari bilgan mushtarak quyushqondan kelib chiqib yondashganlar, uni umumiy tog’oraga solib ko’rganlar. Na iloj, odatda haqiqiy san’at asarlari andoza tog’oralarga sig’maydi. Chinakam san’at asari o’z o’lchami, o’z salmog’i, o’z shakl-shamoyili, o’z jozibasi, o’z nuqtai nazari va o’z andozasi bilan tug’iladi. Dorilfununda Tal’at Soliev degan domlamiz: «Falonchi falon ijodiy metodda yozadi, deyish noto’g’ri. Hech bir yozuvchi men falon metodda ijod qilaman, deb qo’liga qalam olmaydi. Aslida u o’z dunyoqarashini, orzu-o’ylarini, fikrlarini, niyatini, his-tuyg’ularini, munosabatlarini, g’oyasini ifoda etadi. Metod esa uning yozgan asaridan kelib chiqadi…», deguvchi edi.

Uncha yopishmasa-da, qandolatchilik bilan qiyoslasam, har bir o’zini bilgan yozuvchi yoki shoir hayot bozoridan olgan masallig’ini o’z aqli va qalbidan o’tkazib, birovning tayyor qolipiga emas, o’zi yasagan qolipga solib pishiradi. Demak, ijodkorning ijodiga baho berganda, uning o’zligidan, oshkora va yashirin imkoniyatlari, hissiy va aqliy darajasidan, sajiyasidan, shaxsidan kelib chiqish eng to’g’ri yo’ldir.

Axir hammadan ham Mashrabning darveshona isyonkorligini, Bayronning jo’shqin jazavasi yoki Pushkinning o’tli ehtirosini, Usmon Nosirning dilbar o’ynoqiligi yoki Rauf Parfining mahzun shiddatini, Abdulla Oripovning falsafiy pafosini talab qilib bo’lmaydi-ku.

Asqad Muxtor she’riyatining qusri ham, fazilati ham faqat Asqad Muxtorgagina tegishlidir.
Odatda, hatto o’ta ilmiy gap ham qofiyaga solinsa, unda o’ziga yarasha shiddat, ohang, intonatsiya paydo bo’lishi tabiiy. Xuddi shu ohang, shiddat, intonatsiya har qanday ilmiy gapga ham badiiy tus berganday, go’yo unga his-tuyg’u bo’yog’ini purkaganday bo’ladi. Shunday ekan, Asqad Muxtorning tesha tegmagan tashbehlar, chiroyli istioralar, qochirimlar, o’xshatishlar bilan yetarli darajada bezatilgan, demakki, badiiylashtirilgan she’rlarini nuqul aqldan iborat degan janoblar ulardagi ichki tug’yonni, poetik jozibani payqay olmagan bo’lsalar bunga faqat o’zlari aybdor, degan xulosaga kelganman.

2

Bilamanki, Asqad Muxtor mening himoyamga muhtoj emas. U o’zini o’zi juda yaxshi himoya qiladi.
Aytishicha, u she’rning nimaligini biladi, lekin tushuntirib berolmaydi. Shuning uchun she’r san’atining ko’p ko’chalariga kirib chiqqan. «She’r turmush o’chog’idan olingan lahcha cho’g’, u hayotiy epizodlarga asoslangan, syujetli bo’lishi kerak, deb», «she’r yalt etgan oniy tuyg’u, zavq-shavq tug’yoni, uni faqat muzika janrlari bilan qiyos qilish mumkin, deb», «she’r – hayot falsafasining essentsiyasi, fikr, fikr, fikr! Fikrsiz poeziya yo’q, deb» ko’p to’lg’onishlarni boshidan kechirgan. Tan olishicha, izlanishlari jarayonida biryoqlamaliklarga yo’l qo’ygan paytlari ham bo’lgan.

«Poeziyada hikoya qilish, tasvir etish, ko’rsatish, o’rgatishgina yetmaydi, poeziya sehrlashi kerak, o’ylatishi, ruhni ko’tarishi, kuch bag’ishlashi, har bir obrazli so’zning butun go’zalligini ochib tashlab, hayratga solishi kerak», deb yozadi u «Yosh do’stlarimga» kitobida.

Boshqa bir o’rinda shoirning vazifasi to’g’risida: «Har bir halol qalbning tubida emotsional boylik bor. Shoir ana shu hislar tug’yonini uyg’otadi, xolos», deydi.
Demak, uningcha, she’r «halol qalb tubidagi emotsional boylik»ni – «hislar tug’yonini uyg’otish» uchun yozilishi kerak.

She’rxon qalbida mudrab yotgan «hislar tug’yonini uyg’otadigan» she’r qanaqa bo’ladi? Buning uchun, ayrim tanqidchilar da’vo qilganiday, she’rda (xususan Asqad Muxtor she’rlarida) boshdan-oyoq hissiyot jo’shib turishi shartmi? Shoir albatta yer tepinib, telbalanib, og’zidan ko’pik sochib, jazavaga tushib baqirib-chaqirishi joizmi? Jahon adabiyotida, xususan, Sharq she’riyatida, mumtoz she’riyatimizda nuqul aql yoki nuqul tuyg’u mevasi bo’lgan biror she’rni kim ko’rsatib bera oladi? She’rning aqlli bo’lishi, ya’ni, tesha tegmagan kuchli fikr aytishi, katta hayotiy muhim falsafani ilgari surishi, aniqrog’i, hikmatomuz bo’lishi, salkam maqol yoki vojizaday (aforizmday) jaranglashi Sharq she’riyatiga, jumladan, o’zimizning mumtoz she’riyatimizga xos fazilat emasmi?

Alisher Navoiyni biz mutafakkir shoir sifatida sevamiz, ulug’laymiz. Mumtoz shoirlarimizdan istaganingizni oling. Yassaviyda, Rumiyda, Sa’diyda, Hofizda mutafakkirlik yo’qmi? Umar Xayyom, Bedil, Bobur mutafakkir emasmi? Hatto eng darvesh shoir hisoblangan Mashrab she’rlari tafakkurdan, fikrdan, falsafadan yiroqmi? Istagan mumtoz g’azal, to’rtlik, ruboiy yoki dostonni oling. Har birining zamirida nozik his-tuyg’u, qizg’in ehtiros, jo’shqin hissiyot, fikriy tug’yon, qalb to’lg’oqlarigina emas, teran tafakkur, o’tkir aql, dono fikr, kuchli mantiq, dohiyona falsafa, hayotiy, ma’naviy-axloqiy o’git, go’zal hikmat va donishmandlik yotganiga guvoh bo’lasiz.

Umuman, mumtoz adabiyotimizga razm solsak, unda qalb bilan aqlning teng harakatini, hatto ba’zan aqlning ustunroq ekanligini va bu aql timsollar, rivoyatlar, muqoyasalar, tashbehlar,
stioralar pardasi ortida yashirinib yotganini ko’ramiz. Mumtoz she’riyatimizda ortiqcha ehtiroslar, his-hayajonlar, zavq-shavqlardan ko’ra aql ko’proq, hikmatli gaplarga, vojizaga moyillik ustunroq, falsafa mo’lroq ekan, demak, Asqad Muxtor she’riyati bu borada an’anadan, mumtoz adabiyotimiz buloqlaridan suv ichgani aniq.

Aslida ham inson bolasida aqlsiz qalb, qalbsiz aql bo’lmaydi. Faqat insongagina xos bu ikki ne’mat, faqat insongagina berilgan bu ikki qudrat bir-birisiz yashamaydi. Qalb borki, aql bor. Aql borki, qalb bor. Qalb tuyadi, his qiladi, zavqlanadi, sevadi, achinadi, og’riydi, lazzatlanadi, ranjiydi, nafratlanadi, hayajonlanadi va hokazo. Aql-chi? Aql ana shularning hammasini taroziga soladi, baho beradi. Ularning yaxshi yoki yomonligini aniqlaydi, ularni kerak yoki nokerakka ajratadi. Ularning to’g’ri yoki noto’g’riligini, foydasi yoki zarari borligini tekshiradi, tahlil qiladi, xulosa chiqaradi.

Isbot talab qilmaydigan haqiqat shuki, ehtiroslarga, orzu-havaslarga, his-hayajonlarga ortiqcha berilish odamni yo’ldan ozdirishi, chalg’itishi, adashtirishi mumkin. Aql esa haqiqatga to’g’ri yo’ldan boshlab boradi. Qur’oni karimda Alloh chalg’igan bandalarga qarata bir necha suralarda: «Aql yuritmaysizlarmi?» deya xitob qiladi. Modomiki, shunday ekan, Asqad Muxtorning aqlli she’rlarini qusurga yo’yish ham aqlsizlikdir (Shu o’rinda, Dostoevskiydan meros mashhur gapni «Dunyoni aql qutqaradi» deb tahrir qilgim keladi). Qolaversa, uning aqlli she’rlari tagida bosiq ehtiros, og’ir-vazmin hissiyot, qalb bezovtaligi, shoirning fe’l-atvori sezilib turishini ham unutmaslik kerak. Masalan, uning manavi she’ridagi botiniy hayajonga, ruhiy bezovtalikka e’tibor bering:

Yarim tundan keyin o’rnimga yotsam,
Qonimning urishi bermaydi uyqu.
Uzoq ajdodimning ovozidir bu.
Gapir, gapir, gapir, hayotsan! –

Xo’sh, unga qonining urishi uyqu bermayotganini aqli bildiryaptimi, ko’nglimi? Uzoq ajdodining «Gapir, gapir, gapir, hayotsan» deya qilayotgan xitobini aqli eshityaptimi, qalbimi?

Men ham bir vaqt qon bo’lib ko’pirsam,
Tinglaydigan odam bo’larmikin?
Anglaydigan odam bo’larmikin
Yuz yillardan keyin men ham gapirsam?

Bu nido qalbga tegishlimi, aqlgami? Xo’sh, mana bu savollar aqldan chiqyaptimi, dildanmi?

– Bormi haqiqatga hamon tashnalar?
– Odam yulduzini ko’kdan uzdimi?
– Bog’lar ko’kmi?
– Tiniqmi chashmalar?
– Qizlarning ibosi ezgumi?

Hech ikkilanmay aytish mumkinki, bular aqlli, ziyoli qalb nolalari. Naqadar alamli, achchiq savol bu: «Anglaydigan odam bo’larmikan yuz yillardan keyin men ham gapirsam?»
Bu savolni har kim o’z niyatidan kelib chiqib turlicha talqin qilishi mumkin. Aytaylik, birov «Zamon shu ketishida bo’lsa, (she’r 1966 yili yozilganini esda tuting!) yana yuz yildan keyin xalqim o’z tilini saqlab qola olarmikin, o’zbekcha yozgan she’rimni o’qib tushunadiganlar bo’larmikin, yoppa o’rislashib ketmasmikinmiz», demayaptimi shoir deb tushunsa; boshqa birov «Men bugun jon-jahdim bilan himoya qilayotganim mafkurani, g’oyani, kuyib-pishib, olqishlab ko’klarga ko’tarayotganim hokim siyosatni yuz yildan keyin ham ma’qullovchilar, alqovchilar bo’larmikin», deyapti shekilli deb o’ylaydi. Yana boshqa birov «Men bugungi kundagi ijtimoiy tuzumni maqtab, uni tasdiqlab, namuna qilib, himoya qilib asarlar yozdim, yana yuz yildan keyin bu asarlarim, ularda men himoya qilgan ideallar o’z qimmatini yo’qotmasmikin, ular kimgadir kerak bo’larmikin», deyayotgan bo’lsa kerak shoir, deb xulosa chiqarishi mumkin va hamma o’z xulosasida haq bo’ladi.
(Kezi kelganda aytish kerak, satrlar tubida shunga o’xshash ichki ma’nolar silsilasi bekinib yotishining o’ziyoq shoirning iqtidoridan darak beradi.)

Xo’sh, har biri tog’day zil-zalvarli bu savollar qalbga tegishlimi, aqlgami? Bu savollar tagida nima yotibdi? Qoyil qolmay ilojimiz yo’q: Asqad Muxtor haqiqatan ham zakiy. Chuqurroq o’ylang, bu savollar davrning, tuzumning yuziga tushgan qamchi zarblari emasmi? Axir shoir «Bormi haqiqatga hamon tashnalar?» deyish bilan o’z zamonida haqiqat yo’qligini aytmayaptimi? «Bog’lar ko’kmi?» deb o’z zamonida bog’larning (bog’ — hayot, tirikchilik, to’kin-sochinlik ramzi) qurib qolayotganiga (ekologiyaning buzilishi sababli) ishora qilmayaptimi? «Tiniqmi chashmalar?» deya o’zligimiz, qadriyatlarimiz, dunyoqarashlarimiz, ma’naviyatimiz, urf-odatlarimiz, e’tiqodimiz chashmalari (manbalari deb tushunish ham mumkin) o’zgarib, bulg’anib yotibdi, yuz yildan keyin ular tiniqarmikan, deb tashvishlanmayaptimi? Qizlarning ibosi nimani bildiradi? U nimaning ramzi? Go’zallik, poklik, iffat, axloq-odob, qisqasi, yana o’sha – ma’naviyat… Shoirni eng ko’p bezovta qiladigan narsa ma’naviyat, uning buzilishi, yo’qolishi.

Ana endi o’ylab ko’ring: bular aqlni ham, qalbni titratuvchi savollar emasmi?

Asqad Muxtorning «Har narsada inson qo’li bordir» deb boshlanuvchi she’rini o’qigansiz. Unda: «Po’latda, paxtada, nonda qo’l tafti… Gilamning gulida qo’llarning husni, skalpel tutgan qo’l jonni qutqarar» kabi inson qo’li qiladigan xizmatlar, qo’l tufayli keladigan boyliklar, bunyodkorliklar haqida gapiriladi. Bir qarashda she’r jo’ngina, axborot tarzida boshlanadi. Qo’l tafti tekkan, ya’ni qo’l bunyod etgan narsalar bir-bir sanaladi. «Qo’l siquvdan boshlanadi do’stlik» kabi oddiy haqiqatlar eslatiladi. Va kutilmaganda, hozirgi istiloh bilan aytsak, shoir global fikrni o’rtaga tashlaydi: u sizga hatto Yer kurrasi ham inson kaftida, deya Mejelaytisona go’zal kosmogonik mubolag’a havola etadi. Yer kurrasini xuddi bolasiday «avaylab quyosh belanchagiga solib tebratar, Mash’um tushlar ko’rib bosinqirasa, Issiq peshonasin silab uyg’otar» deya insonning buyukligiga, undagi qudrat va mehrning ulug’ligiga ishora qiladi. Xuddi shu o’rinda oddiy axborot tarzidagi jo’n haqiqatlardan fikriy tadrij oqibatida go’zal shoirona tasavvur mevasi – yuzaki qaraganda mahobat va yolg’on vujudga kelganday bo’ladi (hayotda bunday bo’lmaydi – inson Yer kurrasini kaftida ko’tarib tura olmaydi), lekin ramziy ma’noda, mantiqiy mohiyat e’tibori bilan qaralsa, Yer kurrasining taqdiri haqiqatan ham inson qo’lida bo’lib turibdi, bu haqiqat va bu ayni paytda qalbni, yurakni hayajonga, tahlikaga soluvchi poetik fikr.

Demoqchimanki, Asqad Muxtorning aql bilan boshlangan she’rlari odatda albatta qaysidir nuqtada qalb bilan to’qnashadi: aqliy his bilan hissiy aql birlashadi, oqibatda tafakkur bilan tahayyul farzandi bo’lgan go’zallik, ya’ni fikr poeziyasi tug’iladi.

O’qigan bo’lsangiz, Erkin Vohidovda ham «Qo’llar» degan qasida bor. Mazmunan Asqad Muxtorniki bilan bir xil. (O’rni kelganda, qistirib o’tay, Muhammad Rahmon bir she’rida aytganiday ko’pchilik shoirlar Asqad Muxtorning chorbog’iga tushgani sir emas. Asqad Muxtorning ko’p satrlari bugungi shoirlarning butun boshli she’riga turtki bergan yoki oziq bo’lgan, desam yanglishmayman. Masalan: Abdulla Oripov «Bahor kunlarida kuzning havosi…Nega muncha g’amgin nayning navosi» she’rini yozganda Asqad Muxtorning «Nega muncha g’amgin, nega dilni ezar Erta bahor kuni bu kuz havosi?» degan satrlaridan turtki olmaganmikin? Yoki Asqad Muxtorning: «Do’st bo’lsa, har qanday ob-havoda Yonginangda tursa…» satrlari Sherali Jo’raevning «Do’st bo’lsang, yonimda tur» qo’shig’ini oziqlantirmaganmikin? «Balki u tushida ko’rayotgandir, «Sevasanmi?» deya so’rayotgandir…» degan gapi Kumush Razzoqova ijrosidagi qo’shiq shoirini «Sevasanmi, deya so’radim» deyishga ilhomlantirmaganmikin? Muhammad Yusuf «Endi nima qilamiz, xotin?» deyishni Asqad Muxtorning «Qanday tirikchilik qilamiz, xotin?»idan o’rganmaganmikin? Va hokazo…) Unda ham xuddi Asqad Muxtor she’ridagi kabi inson qo’li: uning mehnati, tig’ tutishi, g’azal yozishi, gul ekishi, bayroq ko’tarishi, loydan san’at yaratishi, kashta tikishi kabi ma’lum va mashhur xizmatlari jo’shib sanaladi.

Lekin u Asqad Muxtor she’riga nisbatan samimiyroqday, go’yo qalbdan chiqarib, yonib yozilganday taassurot qoldiradi. Gap shundaki, u aruzda yozilgan, aruz ohangi, qaytariqlar shiddati taassurotni chalg’itadi. «Zamin bunyodi bu qo’llar, uning barbodi bu qo’llar… G’azal baxsh etgan olamga, ajal keltirgan odamga Bu tig’dir, bu guli ra’no, Bu qo’llardir, bu qo’llardir» kabi musiqiy hamdu sano o’quvchini aldaydi. Asqad Muxtor she’riga qaraganda bu jozibaliroqday, issiqroqday tuyuladi. Holbuki, diqqat qilinsa, unda qo’lga xos xizmatlar sanog’idan boshqa hech narsa yo’q, poetik xulosa yo’q. Bu sanoqni istagancha davom ettirish mumkin. Shaldiroq ohang, jo’shqin ta’kid, shahdu shiddat va ifoda usulidagi muhtashamlik – chechanlik (mahorat deyish ham mukin) odamni chalg’itadi. Poetik muddao taxtiga quruq iddao o’tirib olganini bilmay qolasiz. Ammo tan olish kerak: unda milliy ruh, sharqonalik ustun. Asqad Muxtor she’ri esa, ochig’ini aytganda, u qadar o’zbekcha emas. Ohangi, ritmi, ruhi, mazmuni va ifoda usuli sodda, zamonaviy, g’arbona va g’aribona. Garchi she’r kitobiyroq, hatto ilmiyroq, umuminsoniy bo’lsa-da, unda poetik fikr va fikr poeziyasi borligi uchun jozibali tuyuladi.

Xulosa shuki, u zukko, bilimdon, dunyoqarashi keng, erudit ijodkor; tasavvuri o’tkir, tafakkuri uchqur, xotirasi kuchli va tiniq, maqsadi ayon va aniq, serzahmat, serg’ayrat, olam va odam tabiatidan boxabar, fasohati nozik, farosati ittik qalamkash; sabr-toqatda qoim, muomalada muloyim, xushsuvrat va xushsiyrat, nazokatda ibrat bo’lgulik inson sifatida bundan boshqacha ohangda, shaklda, mazmunda ijod qilishi mantiqan mumkin ham emas.

ASQAD MUXTOR – MODERN?

Tanqidchi Abdug’afur Rasulov «Asqad Muxtor intellektual san’atkor sifatida o’zbek adabiyotidagi yangilikka intilish, modern adabiyotni mukammallashtirishga ham munosib hissa qo’shdi», deb yozadi. Yo’q, Asqad Muxtor modern adabiyotni mukammallashtirishga hissa qo’shish u yoqda tursin, uni jinidan battar yomon ko’rar edi, deyman men baralla. Dalilim shuki, u bundan qirq yil muqaddam «Ijod doim jangda» degan maqola yozib, kubizm, abstraktsionizm, ekspressionizm, modernizm kabi qator «izm»lar bizning mafkuramizga, ijtimoiy tuzumimizga, «partiya g’oyalariga sadoqat bilan xizmat qilayotgan ulkan sovet adabiyotiga, sotsialistik realizm san’atiga qarshi» deya bong urgan, bu «izm»larga ergashuvchilarni maqsadsiz, maslaksiz, g’oyasiz «kubist, modernist, ekspressionist, abstraktsionistlarning axlatxonasida chirib ketgan uch burchakli noklar, apel`sinlar bilan adabiyotimiz bozorini bulg’atuvchi yugurdaklar», deya loyga qorgan, ularning «Doktor Jivago», «Babiy yar», «Treugol`naya grusha»larini esa «xas-xashak» deb atagan edi.

Asqad Muxtorning o’zi garchi ijodda an’analarni sindirishga, novator bo’lishga urinsa-da, an’anaviy o’zbekcha she’rni buzganlardan biri o’zi bo’lsa-da, shaklda ham, mazmunda ham zamonaviy bo’lishni yoqlasa-da, biroq haddidan oshmaydi, modern (ya’ni, zamonaviy) asarlarni, har xil «izm»larni, bu borada chegaradan chiqishlarni yoqtirmaydi. Men buni uning 1971 yili chiqqan «Yosh do’stlarimga» kitobini o’qigandayoq bilganman, keyinroq qo’lida ishlab yurib, nafaqat modern, hatto qofiyasiz, oddiy sarbast she’rlarga ham uncha xushi yo’qligiga amalda guvoh bo’lganman. Esimda, bir yosh shoirning syurrealizm, modernizm hidi kelib turgan qisqa-qisqa, imo-ishoralarga boy, ruhiyat manzaralari tabiat manzaralariga bog’lab jonlantirib chizilgan, turoq-bo’g’ini, qofiyasi yo’q, «Qaldirg’ochdan oldin, turnalardan avval, boychechak uchib keldi qaydandir. So’ngra… moviy tog’lar bag’ridan lolalar shaharga ko’chib kelishdi» tarzidagi bir dasta she’ridan atigi uch-to’rttasini yaroqli deb topib, qolganini qaytarib bergan.

– Manavilari bir navi, – degan u o’shanda bir-ikki varaqni ko’rsatib. – Qolganlarida she’riy material bor, lekin she’r yo’q.
Qarasam, buklangan bir dasta qog’oz ustiga «Bularni she’r qilib yozsa bo’lmasmikan» deb yozib qo’yibdi.
Yana birda Lorkadan qilingan uch-to’rt tarjimani o’qib:
– Lorka emas, Jorka bo’lib qolibdi-ku, – deb kulgan edi.

Uning yo’l-yo’lakay qilgan shunday bir-ikki og’iz uzuq-yuluq luqmalaridan anglaymanki, Asqad Muxtorga har xil «izm»larni yetaklab bizga G’arbdan «bepo’sht-po’sht» kirib kelayotgan besalom, «o’ta erkin» syurrealistik yoki modern she’rlar yoqmaydi. U biladiki, barcha yangiliklar o’tkinchi, barcha «izm»lar muvaqqat. Kecha go’zal, jozibali tuyulgan qanchadan-qancha «izm»larning bema’niligi ertaga oshkor bo’lib qolishi aniq. She’r ermak uchun yoki shov-shuv ko’tarib nom qozonish uchun emas, o’quvchi uchun, uning ma’naviy ehtiyoji uchun yozilishi, tarbiyaviy ahamiyat kasb etishi lozim, deb hisoblaydi u va shunga tarafdor.

Garchand she’riyatda novatorlikni, shaklga, ifoda usuliga yangilik olib kirishni yoqlasa-da va o’zi shunga amal qilsa-da, she’rni jumboqqa aylantiruvchilarni, uni atay murakkablashtirib, tumtaroqlashtirib, ohanjamalarga ko’mib tashlovchilarni xush ko’rmasligini yuqorida aytdim. Nafaqat xush ko’rmaydi, shunaqa «shoirlarni» she’riyatning ashaddiy dushmani deb biladi. «Keyingi vaqtda ashaddiy dushmanlar she’rning o’z ichidan ham chiqdi: masalan, harflarni, raqamlarni, geometrik chiziqlarni qog’oz betiga tartibsiz o’rnatib, shuni she’r deb taqdim etuvchi va boshqa lo’ttiboz abstraktsionistlar paydo bo’lib, she’rni fikrdan ham, hisdan ham mahrum qilishga, uni yashash, ulg’ayish qurolidan shaldiroq o’yinchoqqa aylantirish uchun urina boshladilar», deb yozadi u 1966 yili «O’zim va she’r haqida» maqolasida.

Asqad Muxtor fikricha, she’r his-tuyg’usiz bo’lishi mumkin bo’lmaganidek, uni aqldan mahrum etish ham mumkin emas. Aqldan mahrum she’r mantiqdan yiroq, bo’lmag’ur aljirashlardan iborat bo’lib qolishini biz, rasman Frantsiyada tug’ilib, o’tgan asrning 20-yillaridan to 1970 yilgacha, butun jahon adabiyoti va san’atida yangi oqim sifatida umrguzaronlik qilgan, keyin o’z o’rnini postmodernizmga bo’shatib bergan syurrealizm mevalarida ko’rganmiz.

Mavridi kelganda aytay, yuqumli bu oqimlar ta’siri o’tgan asrning 70-80-yillaridan boshlab bizning o’rtayosh va yosh she’riyatimizda ham ko’rinib turibdi. Bugun xuddi shu yo’nalishda, lekin iloji boricha uni milliy zaminda urchitishga urinayotganlar bor va bunday «ijod» namunalarini «Modern she’riyat yot ta’sirlar natijasida paydo bo’layotgan fikriy begonalik emas, o’z she’riyatimizning biz ko’nikmagan qonuniy hosilasi», deb, uni xayrli yangilikday qutlashga, qo’llab-quvvatlashga chaqirayotganlar ham uchrab turibdi.

Ko’ryapmiz, olis-olislardan olib kelingan limu, po’rtaxol kabi tropik mevalarni yurtimiz iqlimi hozircha quchoq ochib qabul qilmadi, ular maxsus issiqxonalarda, alohida parvarish va qarov bilangina hosil beryapti. Begona tabiatli o’simliklarki osiyoviy tuprog’imiz va obu havomizga, o’zbek iqlimiga moslashib ketolmayotgan ekan, modern she’riyat xalqimizning sharqona, turkona va islomiy ruhiyatida, ma’naviyatimiz iqlimida ildiz otib, zehniyatimizga singishib, o’zimizniki bo’lib ketishi mumkinmi?

Tan olish kerak: milliy kuy-qo’shiqlarimizga begona ohanglarni qo’shib-chatib kuylayotganlarni har uchtadan ikkitamiz chapak chalib rag’batlantirib turganimizga qaramay, ular o’zimizniki bo’lib ketolmayapti.
Qop-qora zulukday qirqkokil o’zbekcha sochlarini kesib, sariqqa bo’yab olgan qizlarining zamonaviyligidan mamnun bo’lib, ularni qo’llab-qo’ltiqlayotgan ota-onalar kun sayin ko’payib borayotgan bo’lsa-da, bu yettiyot turmak xalqimiz rangi va ruhiyatiga batamom singisholmay, olaqarg’a bo’lib turibdi.
O’zimizning hayoli-iboli milliy kelin liboslarimizdan burun jiyirib, kelinlarimizga g’arbona qimmat-qiron, ochiq-sochiq to’y liboslarini ijaraga olib kiydirishni allaqachon «milliy urf» qilib olgan bo’lsak-da, kimlarningdir qo’ltiqterilari o’tirib qolgan bu libosning bizga yotligi ko’nglimizning bir chetini xira qilib turgani aniq.

Kinoqahramonlarimizning yurish-turishi, fe’l-atvori, muomalasi, gap-so’zlari g’arbnikidan deyarli farq qilmay qo’ygan bo’lsa-da, ularni milliy deb taqdim etishdan uyalmayapmiz.
Sho’ro zamonidagi hokim til ta’sirida ona tilimizdan ayrilib, chulchutga aylanishimizga sal qolgan edi. Halihanuz bu til ta’siridan qutulganimiz yo’q. O’z ona tilimizda ikkita so’zni juftlab, ega-kesimini joy-joyiga qo’yib (imloviy xatolarni-ku aytmay qo’ya qolay), eplab, savodli yozish u yoqda tursin, og’zaki nutqimizni ham bo’tqa qilib yubordik. Hali o’z tilimizda to’g’ri gapirishni o’rganmay turib, ingliz, xitoy, koreys, o’ris tilida bemalol chuldirashga ham moyilmiz-u, ba’zan milliy g’urur to’g’risidayam lof urib qo’yamiz.
O’zini hurmat qilgan xalqlar o’zligini topish, tiklash, asrab qolish uchun kurashayotgan bir paytda nahotki biz o’zligimizni, o’zbekligimizni yo’qotish payida bo’lsak?

Nima deysiz, bu kabi «global ta’sirlardan», g’arbona fikr tarzidan adabiyotimiz qutulib qolarmikin, uning bunday «zamonaviylikdan» chetda qolishi milliy ma’naviyatimiz uchun yaxshimi, yomonmi? Milliy o’zligimiz uchun foydami, ziyonmi? Umuman modern adabiyot bizning ongimizga, tafakkurimizga, qalbimizga, ma’naviy-ruhiy saviyamizga nima beradi? U bizga shunchalik kerakmi? Kerak bo’lsa, nima uchun?

Avvalo, modern adabiyotning o’zi nimaligini bilamizmi? Modern o’zbekchada zamonaviy degani. Modern adabiyot mohiyatan tabiatni, tabiiylikni va an’analarni inkor etadi. Uni o’ziga xos ichki tuyg’u boshqaradi. Uning darg’asi – shaxsiy taassurotlar, ichki mavhum va intim g’oyalar yoki ilohiy orzulardan kelib chiqqan holda zohiriy dunyoni o’zgartirishni ixtiyor etgan ijodkorning tiyiqsiz nuqtai nazari.

Modernizm – ashaddiy nigilist, hech qanday qonun-qoidani, aqidani, jamoani va jamiyatni tan olmaydi. Hech narsaga ishonmaydi, buning ustiga behayo, surbet. Diqqatini g’oyaviy mazmunga emas, asosan shaklga, mavhum shaklbozlikka qaratadi. Simvolizm, impressionizm, syurrealizm, modern, ekspressionizm deganlari ham modernizmning turli tarmoqlaridir. Barchasi realizmga qarshi, barchasiga tushkunlik xos.

Bu adabiyotning tarafdorlari ham, muxoliflari ham ko’p. Masalan, German Bar: «Modernizm — zimistonda faryod chekayotgan san’at, u madad so’rab dod-voy qiladi, ruhni chorlaydi», deb unga yon bossa, Yuriy Olesha: «Joys hamma narsani yomonlaydi. Shuning uchun uning daholigi menga kerak emas. Masalan, u: «Pishloq – sutning o’ligi (murdasi)», deydi. Bu qanday dahshat, o’rtoqlar. G’arb adibi sutning o’limini ko’radi. Sut ham o’lishi mumkin, deydi. Yaxshi gapmi? Yaxshi gap. Topib aytilganmi? Topib aytilgan. To’g’ri gapmi? To’g’ri gap. Lekin bizga bunday to’g’ri gapning keragi yo’q. Bizga badiiy mujodalaviy (dialektik) haqiqat kerak. Mujodalaviy nuqtai nazarga ko’ra, sut hech qachon o’lmaydi, u onaning emchagidan bolaning og’ziga oqadi, shuning uchun ham u o’lmasdir», deb uning mashhur vakilini rad etadi…

Bilaman, realizmga mukkasidan ketgan, voqelikni bayon etishdan, uni bo’yab-bejab tavsiflashdan nari o’tmaydigan maddoh adabiyot adabiyot emas. Ayni choqda adabiyotni eshigidan doim gul hidi anqib turadigan gulxona ham qilib bo’lmaydi, lekin u og’zidan murda hidi kelib turadigan o’likxona ham bo’lmasligi kerak. Modomiki, adabiyot insonning o’zligini, uning tabiatini, asl mohiyatini ochadigan usullar ichida eng oqilonasi ekan, u ijodkorning o’zini ko’z-ko’z etish uchun emas, balki hayot haqiqatini ko’rsatish uchun xizmat qilishi lozim.

Haqiqiy yuksak adabiyot, turgan gapki, o’quvchining mushohada chegaralarini o’zgartirishga qodir bo’ladi, uni tafakkurning yangi o’zaniga soladi, didini charxlaydi, fikrini o’tkirlashtiradi, tuyg’ularining rangiga rang qo’shadi, tasavvurini yuksak ma’volarga olib chiqadi. Dunyoning foniyligi va abadiyligi haqida, hayotning go’zalligi va beshafqatligi to’g’risida, insonning oqilligi va nodonligi xususida fikr yuritishga, umuman, tabiatga, borliqqa yangicha nigoh bilan qarashga undaydi. Qisqasi, qo’liga qalam olgan kishi adabiyotning vazifasi avvalo odamligini unutgan odamlarni odamlikka qaytishga da’vat etish ekanligini esdan chiqarmasligi lozim.

Ashraqat min aksi shamsil ka’si anvorul hudo,
Yor aksin mayda ko’r deb jomdin chiqdi sado.

Mana sizga yuksak adabiyot namunasi. Mana sizga o’n beshinchi asr syurrealizmi. Mana sizga tasavvur va tafakkur teranligi. Mana sizga muazzam va muhtasham mazmunni, ilohiy va dunyoviy ohangni o’zida tajassum etishning go’zal mezoni. Shunday najib ma’no va nafosat o’rniga endi nahotki kunimiz:

Qurbaqa kelin hovuzning tinch joyiga
Ikki-uchta qizil yaproq to’shab qo’yadi
Suv ostidagi yaltiroq toshning
Nuri bilan tozalaydi yaproqlarini
Bedana sayrog’ini supurgi qilib
Supurib chiqadi suv betini

singari insoniy faoliyatni tabiatga, jonivorlarga ko’chirib, ma’ni-matrasiz, maqsadsiz, almoyi-aljoyi, dalli-devona aljirashdan nari o’tmagan, niyati notayin syurrealistik she’rlarga qolsa? Kechirasiz-ku, bunday «she’rlar» anchayin tasavvur o’yinidan boshqa narsa emas. Hech qanday mantiqqa bo’ysunmaydigan, aniq bir ma’noga ega bo’lmagan, tumtaroq tizmalar o’quvchi didini charxlamaydi, aksincha, uni adabiyotdan bezdiradi.
Ehtimol menga «Bunaqa she’rlarning ham o’z muxlislari topiladi, axir qotilni sevish ham sevgi-ku», deya e’tiroz bildiruvchilar ham bo’lar. To’g’ri, qotilni ham sevadiganlar bo’lishi mumkin. Shunisi borki, qotilni faqat qotillikka moyillar sevadi. Ammo bu sevgini sog’lom sevgi deb bo’ladimi? Uni elga doston qilish, ommalashtirish, kitobga olib kirish insonni oqibatda ma’naviy tanazzulning qanday chuqur chohiga qulatishini tasavvur qilasizmi?

Tuturuqsiz she’rlar esa zehniyatimizga yot bo’lgan o’zining go’yo ayricha fikrlash tarzi bilan milliy tafakkur tarzimizga tajovuz qiladi. Shusiz ham o’zi o’tgan asr boshlaridagi qodiriyona chinakam o’zbekcha tafakkur tarzidan ancha uzoqlashib ketdik. «Falonchi akam o’zlaridami?», «Pistonchining tomi ketibdi», «Bir so’z bilan aytganda» kabi son-sanoqsiz kal`ka gaplarni uyalmay-netmay o’zimizniki qilib oldik.

Asqad Muxtorning «Talant dialektik mohiyatni ochadi; o’rtamiyonachilik eklektika darajasida qoladi» degan gapi bor. Eklektika, jo’n qilib aytsam, har maqomga yo’rg’alash degani. Har xil qarashlarga, nazariyalarga, oqimlarga ergashib, o’shalarning nag’masiga o’ynash degani. Yanayam jo’nlashtirsam, taqlid degani. Bir qarashda bedananing sayrog’ini supurgi qilib suv betini supurishi chiroyli gapga o’xshaydi, chiroyli-yu, lekin puch. Mantiq, tuturuq, mujodala, xullas, ma’no yo’q. G’irt havoyi gap. Bedananing sayrog’i – tovush, kuy, ohang, nag’ma; tovushning supurgi bo’lishi va suv yuzini supurishi aqlga sig’masligi-ku aniq, hatto sezimga ham bo’y bermaydi, uni tuyush ham mumkin emas. G’irt anomaliya. Telbalik. Bu kabi «izm»lar taqlidchilarining maqsadi – tezroq e’tibor tortish, hech kimga o’xshamaslikni namoyish etish, o’z ovozi, o’z uslubi borligini ko’rsatish, o’zini ko’z-ko’z qilishdan boshqa narsa emas. Latifa bor:
Bir jinni tomda turib choptirayotsa, pastdagi sherigi yugurib kelib ushlab olmoqchi bo’libdi. Shunda tomdagisi:
— Hoy, jinni, ushlama, qattiq tortvorsang, yiqilib tushaman, – degan ekan.
Jinnicha bo’lsa-da hatto shu gapda ham tasavvur mantig’i bor. Ammo bedana sayrog’ining supurgi bo’lishi mantiqdan ham, tasavvurdan ham tashqari.

Hozir ba’zi rivojlangan yurtlarda tabiiy meva-chevalar, sabzavot mahsulotlari o’rnini irsiyati o’zgartirilgan kimyoviy, sun’iy meva-cheva va sabzavot egallamoqda. Yesangiz, olma ta’mini beradi, lekin u olma emas. Hatto sun’iy kimyoviy tuxum ham chiqdi. Yoki o’zimizda ham anchadan beri tabiiy sharbatlar o’rniga limon, mandarin, shaftoli, nok ta’mini beradigan yuppilar, allaqanday kontsentratsiyalashgan ichimliklar paydo bo’ldi. Ichib, baraka topmaysan: na chanqoving bosiladi, na sog’ligingga foyda. Aksincha,turgan-bitgani zarar, kimyo. Aldoqchi maza. Ko’zbo’yamachilik. Hozir ba’zi modernchilarimiz yozayotgan she’rlar ham mohiyat-e’tibori bilan shunday sun’iy sharbatlardan farq qilmaydi. She’rga o’xshaydi, lekin she’r emas. Ma’no da’vo qiladi, lekin ma’nosiz. Na hisda, na fikrda, na ifodada tabiiylik bor. G’irt imitatsiya!
Mavlono Rumiy yozadi:

Hovuzga zindonband etsang-da suvni,
O’g’irlab ketadi shamollar uni.

Sezmaysan, tashirlar bu suvni oz-oz
O’z asl makoni – ummoniga boz.

Shamollar – o’g’ri, ular hovuzga qamab qo’yilgan suvni oz-ozdan o’g’irlab, suvning o’z asl makoniga – ummonga tashib ketyapti, degan gapda ham yuzaki qaralsa, syurrealizm borga o’xshaydi. Ammo
gap aslida real tabiat hodisasi haqida borayotgani uchun u mantiqdan mosuvo emas. Rumiy buni shunchaki o’z sinchkovligini, kuzatuvchanligini ko’z-ko’zlash uchun emas, balki inson olayotgan nafas, ya’ni, o’pkaga kirib chiqayotgan har bir yutim havo ham xuddi shamol kabi inson umrini oz-ozdan o’g’irlab chiqib ketadi, degan tiriklikning o’lmas qonuniyatini ochish uchun, bizning tirikligimizga sabab bo’lib turgan har bir narsa aslida bizni o’limga eltadi, degan paradoksal mujodalaviy falsafiy fikrni urg’ulash uchun, qolaversa, «Inson vujud zindoniga qamalgan ruhdan iborat, istaydimi-istamaydimi, vaqti-soati kelganda xuddi hovuzdagi suv o’z ummoniga qaytganday u ham o’z asliga, manbaiga, ya’ni xudoga qaytadi» degan ilohiy haqiqatni ta’kidlash va tasdiqlash uchun aytyapti:

Dunyo zindonidan joningni, ey, kas,
Xuddi shunday oz-oz o’g’irlar nafas.

Asqad Muxtor «Tundaliklar»ida: «O’tgan rus hamda G’arb adabiyoti va san’atida hamma asarlar bir turda an’anaviy insoniy edi… Endilikda o’sha buyuk asosiy San’at parcha-parcha bo’linib ketdi: avangardizm, futurizm, simvolizm, dekadentlik, modernizm, syurrealizm, akmeizm, imajinizm, irratsionalizm, absurdizm, ul`traizm, freydizm, kubizm, ekzistentsializm, abstraktsionizm…

Qo’ying-chi, hamma «izm»lar bor, faqat gumanizm g’olib chiqsa bas.. Shunday boraversa, u butunlay tugab ketsa ehtimol…» deya tashvishlanib noliydi. Asqad Muxtorning tashvishida jon bor. Darvoqe, bu «izm»larning asosiy maqsadi aqlga, mantiqqa, g’oyaga qo’shib, adabiyotdan gumanizmni ham badarg’a qilishdir.
G’arb allaqachon tuflab tashlagan syurrealizm, modernizm, postmodernizm va boshqa «izm»lardan biz nimani o’rganamiz?

Masalan, syurrealizm nima? Uning dohiylari kim? Mohiyati, maqsadi qanday?
Syurrealizm ongsiz ong (ya’ni, podsoznanie, buni «ost ong» yoki «ong osti» deb tarjima qilish to’g’ri emas. Menimcha, yo «ongsiz ong» yo «chala ong», yoki shartli ravishda «shuur sharpasi» deb olgan ma’qul, chunki bu hali ong darjasiga yetmagan ongni, ongning boshlang’ich, ongdan oldingi holatini bildiradi) to’g’risidagi Zigmund Freyd ta’limotining adabiyot va san’atdagi aks sadosi o’laroq dunyoga kelgan. Freydga ko’ra, uyqudagi odam miyasining ayrim markazlari chala uxlaydi va sust holda ishlab turadi. Xuddi ana shu sust faoliyat tushda aks etadi. Mantiq va ma’nodan mahrum bo’lgan tushda voqelikning ayrim tasodifiy unsurlari buzilib, aloq-chaloq holda ko’rinadi. Syurrealistlar esa xuddi shu narsani o’z san’atlariga asos qilib oladilar.

«Syurrealizm» so’zini birinchi bo’lib frantsuz shoiri Giyom Apolliner «mutlaqo yangi san’at» ma’nosida muomalaga kiritgan. U o’zining uzuq-yuluq, tumtaroq hissiyotlar qayd etilgan (e’tibor bering: tasvirlangan yoki ifodalangan emas, qayd etilgan) she’rlarini, p`esalarini syurrealistik asarlar, ya’ni, uning o’z ta’biri bilan aytganda, «voqelikdan tashqari narsalarni» aks ettiruvchi asarlar deb ataydi.

Syurrealizm nazariyotchilari syurrealistik asar uyqu va uyg’oqlik doirasida tahayyulning moddiylashgan chaqnashidir, unda tushdagiday aloq-chaloq manzaralar aks etadi, real unsurlar bir-biri bilan mantiqsiz ravishda qo’shilib ketadi, shuning uchun undan ma’no izlash kerak emas, uni tushunishga urinish befoyda, deb uqtiradilar.

Bu oqimning ilk nazariyotchisi Andre Breton syurrealizmni «Fikrning haqiqiy harakatini og’zaki, yozma yoki boshqa yo’l bilan ifoda etuvchi sof ruhiy avtomatizm» deb ataydi. Ruhiy avtomatizmning «mumtoz» ijoddan, an’anaviy ijoddan farqi shuki, u aqlga bo’ysunmaydi. Axloqiy, estetik va boshqa manfaatlardan ozod. U asosan shuur sharpasini moddiylashtiradi.

Syurrealizm real voqelik bilan chiqishmaydi, uning nazarida voqelik, ya’ni hayot barcha kulfatlarning manbaidir. U tamaddunning mavhum olamiga qarshi. Unga ko’ra, hech qanday ijtimoiy inqilobning keragi yo’q. Faqat aqldan, mantiqdan, narsani narsaday tushunishdan voz kechilsa, hattoki go’zallikni xunuklikdan, yolg’onni haqiqatdan, yaxshilikni yomonlikdan ajratilmasa, bas, shuning o’zi inqilob.

Bugina emas, u barcha an’analardan voz kechish, o’zaro insoniy munosabatlar haqidagi odat tusiga kirib qolgan barcha tasavvurlarni yo’qotish tarafdori. Boshqacha aytganda, syurrealistlar inqilobining maqsadi insonni mehr-muhabbat va oilaviy majburiyatlardan, fuqarolik, sinfiy, adolat, sadoqat, burch tuyg’ularidan xalos etishdir.

Mohiyatan Freydning inson tabiatan shafqatsiz hamda qonxo’rdir degan g’ayriilmiy fikrining badiiy in’ikosi va asosan savqi-tabiiy hosilasi bo’lgan syurrealistik asarlar vazifasi insondagi barcha yomon narsalarni – uning «ichida mudrab yotgan maxluqni» uyg’otishdan, inson shuurining taqiqlangan va qorong’i burchaklarini yoritib ko’rsatishdan iborat.

Realizm «ustida» turishga uringan syurrealistlar go’yo «ongsiz ong chakalakzorini yorib kiradilar». Shu taxlit mantiqsiz va tushuniksiz asarlar dunyoga keladi.

Ularning shiori: «Agar o’zing yozgan narsani tushunsang, unda yozishning hojati yo’q» yoki «Asar mudroq holatda (uyqusirab turgan holda) xotiralar shamolining mayin allasi ostida yozilishi kerak».
Ularning fikricha, timsollarni, ramzlarni anglab yetishga urinish, ulardan ma’no, fikr, falsafa yoki hikmat axtarish borliq in’ikosi bo’lmagan asarni borliq qarichi bilan o’lchashga urinishdir. Soddaroq qilib aytsak, bu oqimning maqsadi maqsadsizlik, g’oyasi g’oyasizlikdir. Shu tariqa bu oqim badiiy ijoddan asta-sekin aql va mantiqni siqib chiqardi. U badiiy ijod namunalari sukr (trans) holatida, «hissiy fahm» yordamida tug’ilsagina haqiqiy ijod namunasi bo’ladi, degan aqidani ilgari suradi.

Nazariyotchi De Kredo «Badiiy asarda har doim teran sezgi aks etishi kerak, teranlik g’alatilikdir, g’alatilik esa noma’lumlikni va aql bovar qilmaslikni anglatadi. San’at asari o’lmas bo’lishi uchun sog’lom fikrga va mantiqqa bo’ysunmay insoniy chegaralardan chetga chiqishi lozim. Shu tarzda u tushga va bolalarcha xayolparastlikka yaqinlashadi», deb, badiiy ijodning tarbiyaviy ahamiyatini, uning insonshunoslik, ma’naviyatshunoslik mohiyatini, emotsional ta’sir kuchini, maqsadi va g’oyaviy-axloqiy vazifalarini yo’qqa chiqaradi.

Ko’rinib turibdiki, syurrealizm mumtoz an’anaviy adabiyot va san’atni inkor etadi. Jahon adabiyotining eng go’zal va yuksak namunalari, Yassaviy, Rumiy, Hofiz, Sa’diy, Xayyom, Firdavsiy, Nizomiy, Dehlaviy, Bedil, Jomiy, Navoiy, Bobur, Mashrab va Sharqning boshqa ko’plab buyuk shoirlarigina emas, G’arbning Homer, Esxil, Ovidiy, Shekspir, Shiller, Bayron, Hyote, Heyne, Bal`zak, Gyugo, Mitskevich, Pushkin, Lermontov, Gogol, Dostoevskiy, Tyutchev, Fet, Nekrasov, Tolstoy, Chexov kabi ulug’lari ustiga qora chiziq tortadi.
Unga ko’ra, chinakam ijod, haqiqiy adabiyot go’yo mantiq va an’anaviy axloq qonunlaridan xalos bo’lgan hayratomuz, vahimali voqea-hodisalar, xoriqulodda his-tuyg’ular, favqulodda va g’ayritabiiy timsollarning tumtaroq tizmasidan iborat bo’lishi, poyma-poy, uzuq-yuluq, izchillikdan, uzviylikdan mahrum, bir-biri bilan mantiqiy bog’lanmaydigan, faqat assotsiativ tarzda quralgan quroq manzaralar, rebussimon tushunuksiz timsollar, bilgisiz boshqotirma o’yinga aylangan tizmalardan tashkil topishi lozim.

Syurrealistik asarlar nafaqat ongdan tashqari, havoyi, ruhiy hodisa ekanligi bilan, balki go’yoki o’ylab topilmaganligi, atay rejalashtirilmaganligi, favqulodda, savqi tabiiy, hissiy fahm orqali aqlga zid, mantiqqa ters holda dunyoga kelishi bilan ham ajralib turadi.

Asqad Muxtor ham umrining so’nggi yillarida badiiy asarning tug’ilishiga oid ruhiy holatni «ijodiy tasavvur», «oliy savqi tabiiy» bilan bog’lashga urinadi. «U idrokdan tashqarida nogoh paydo bo’lib, nimanidir qamrashga intiladi-yu, nima ekan, nomi hali ongda yo’q. U hali xira bir ichki sezim. Ammo mavjudligi aniq, uni faqat ko’chma ma’noda, obrazli yo ramziy tarzda belgilash mumkin.
Hayvoniy instinkt xavf-xatarni oldindan payqaganiday, ijodiy tasavvur ham uzoqdagi fikrni go’yo bir o’zgaruvchan bulut parchasi kabi ko’ngil ko’zgusida ko’rib, goh chaqmoq singari o’tli chiziqlar, goh qandaydir etyudlar, qiyofalar, kompozitsiyalar, taqdirlar tarzida shakllantira boshlaydi», deb tushuntiradi. Biroq uningcha, «idrok tasavvurni to’la qabul qilmasligi ham mumkin. Oliy instinkt sezimi ko’pincha haligi o’zgaruvchan bulut parchasiday tarqab ham ketadi».

Ammo yoshligidanoq realistik ijodiy metod bilan qurollangan Asqad Muxtor uchun amalda modernistik talablar mutlaqo yot edi. Uning asarlari o’zi aytmoqchi garchi oliy instinkt mevasi bo’lsa-da, asosan o’ylangan, maqsad qilingan aniq g’oya ifodasi tarzida tug’ilgani va aniq g’oyaga, muayyan mafkuraga, insonning ma’naviy kamolotiga, zamonga, davr siyosatiga xizmat qilgani aniq. Asqad Muxtorning «Adabiyot o’zining ijtimoiy mavqeini hech qachon qo’ldan bermasligi kerak», degan qat’iy fikri bor. Boz ustiga u «Ijtimoiy inson, uning qanday yashash, yashashni nimadan boshlash haqidagi o’y-xayollari bugungi san’atimizning qariyb intim masalalaridir», deb biladi. Qolaversa, u «She’r yozish – siyosiy masala. Shuning uchun bu ishni havasga yoki yo’l-yo’lakay qilib bo’lmaydi. Maqsadsiz, ichki ehtirossiz, talantsiz holda she’rga urinish jinoyat. Agar odam o’zida otash, kuch, qobiliyat, mas’uliyat va zarurat sezmasa, bu ishga qo’l urmasligi kerak» degan qat’iy aqidaga ega.

Yashirishning hojati yo’q, sho’rolar davridagi barcha ijodkorlar kabi kommunistik mafkuraning quli, lenincha siyosatning sodiq xizmatkori, Mixail Sholoxov aytmoqchi, garchi ongli bo’lsa-da, partiyaning soldati bo’lgan Asqad Muxtor mavjud ijtimoiy tuzumga o’ta sadoqatli edi. U o’zi ko’nikkan an’anaviy va zamonaviy she’riyatdan voz kechib, allanarsalarni paypaslab o’tadigan, chizgilab ko’rsatadigan, qandaydir imo-ishoralar qiladigan, xayolni mavhum ma’volarga, tasavvurni notanish xilqatlarga olib ketadigan, ko’ngilda faqat tusmol uyg’otadigan, aniq-tiniq ma’nodan mosuvo modern asarlarni hazm qilolmas edi. Muhitga, mustabid tuzumga bo’ysunmasdan, mustabid siyosatni adolatli siyosat deb, mustamlaka o’lkani ozod o’lka deb e’tirof etmasdan boshqa iloji ham yo’q edi uning. «Izm»larga ham shu e’tiqod talabi bilan qarashga mujbur edi.
Uni yo’ldan urgan, chalg’itgan ham shu e’tiqod. U tanqid qilgan «izm»lar bilan u loyga qorgan asarlar va ularning mualliflari o’rtasida hech qanday bog’liqlik bo’lmasa-da, u bularning hammasini bir go’r deb biladi, hammasining go’riga baravariga g’isht qalaydi. «Izm»lar o’chog’i Frantsiyada, asosan G’arbda bo’lib, «izm»chilarning maqsadi, hali aytganimday, maqsadsizlik, g’oyasi g’oyasizlik edi. Asqad Muxtorning qahriga uchragan Boris Pasternak, Yevgeniy Yevtushenko, Andrey Voznesenskiy esa o’zlari yashab turgan ijtimoiy tuzum siyosatini inson erkini poymol qiluvchi zo’ravon siyosat deb, antisemitizmni illat deb bong urayotgan, insonning erkin yashash huquqini dadil himoya qilib chiqayotgan insofli va vijdoni uyg’oq ijodkorlar edi. Masalan, «Doktor Jivago»da shaxsiy hayot bilan ijtimoiy tuzum o’rtasida arosatda qolgan ziyoli obrazi orqali «Inqilob ruslarning eng katta xatosidir» degan tuzum uchun dahshatli fikr ilgari suriladi. Rossiyada emas, Milanda chop etilgan «Doktor Jivago» Nobel` mukofotiga munosib topiladi. Ammo Sho’ro hukumati Pasternakni tazyiqqa oladi, unga: «YO Nobel`, yo Rossiya!» deb shart qo’yadi. Shoir Rossiyani tanlaydi va bu mukofotni olishdan voz kechadi.

Asqad Muxtor esa istibdodni ma’qullovchi emas, fosh etuvchi bu asarlarni «xas-xashaklar» deya kamsitadi, ularning mualliflariga «adabiyotimiz bozorini bulg’atuvchi yugurdaklar» tamg’asini bosadi. Nega?
Chunki bu asarlarda sovet voqeligiga xos illatlar fosh etilgan edi.
Chunki ularda mustabid tuzumga haqiqat ko’zi bilan, insoniy ko’z bilan qaralgan edi.
Chunki bu ijodkorlar hayotni kommunistik pozitsiyadan, partiyaviy nuqtai nazardan emas, gumanizm va adolat mezonidan turib haqqoniy tasvirlagan edi.

Haqiqatparastligi va dovyurakligi uchun ularga «hamma narsani rad qiluvchi nigilistlar, g’oyasiz eksperementatorlar, tradiyatsiyasiz novatorlar… sovet yozuvchilarining nomini sotib chet elga intervyu beruvchi shuhratparastlar, xalq adabiyotiga qarshi bir guruh «eruditlar»ning soxta adabiyotini yaratuvchi g’ayri insoniy «daholar» yorlig’ini yopishtirish, insof bilan aytganda, insofdan emas edi.

Qolaversa, bu asarlarni g’oyasiz, maqsadsiz, maslaksiz abstakt, syurrealistik, umuman modern ( Masalan, o’z og’zi bilan «Mavzuim – zamonaviy. Pushkinchasiga siqiq yozaman. Faktlarni qo’rg’oshinday quyib tashlayman… Biz Chexovni yo’qotish bilan nasr san’atidan ham judo bo’ldik… Maqsadim uylar, xonalar, ko’chalar va ulardan har tarafga tortilgan rishtalarni ko’rsatishdir» deb turgan Pasternakni g’oyasizlik, maslaksizlik va hokazoda ayblash mumkinmi?) deb bo’lmaydi, aksincha, ular insonparvarlik g’oyalari bilan teran sug’orilgan, falsafasi ham, badiiyati ham yuksak realistik asarlar ekani bugun barchaga ma’lum.

Asqad Muxtor o’shanda bu «izm»larning maqsadi va mohiyatini uncha yaxshi tushunmasdan fikr yuritgan, shuning uchun ham dadil ijtimoiy g’oyalarni ifoda etgan asarlar bilan ma’ni-matrasiz, mohiyati g’irt shaklbozlikdan iborat bo’lgan modern asarlarni, jur’atli, jasoratli shoir va yozuvchilar bilan maslaksiz haqiqiy «izm»chilarni chalkashtirib yuborgan va tanqid tig’ini kerakli tomonga qaratmagan desam, balki to’g’ri bo’lar. «Tundaliklar»da buni uning o’zi ham tan olganday bo’ladi: «Ilgari men abstrakt san’atni tushunmas va hazm qilmas edim. Inson samoga uchib, kosmos davri boshlangach, bu san’atga qiziqib qoldim», deb yozadi u. Ammo ma’lum bo’ladiki, u umrining so’nggi kunlarida ham «Abstrakt san’at Kosmos obrazining estetik ibtidosi bo’lsamikin?» degan tusmol fikrda ekan.

Modern adabiyot haqidagi tushunchasi haminqadar bo’lgan va bu adabiyotni jon kuydirib tanqid qilgan yozuvchini «modern adabiyotni mukammallashtirishga hissa qo’shdi» deyish, yumshoq qilib aytganda, mubolag’a emasmi? Ko’pirtirish emasmi? O’zbekmiz-da, birovni maqtamoqchi bo’lsak, behad iyib ketadigan odatimiz bor. Uni osmonga chiqarib qo’yamiz. «Noyob iste’dodli, teran aql-zakovatli» deya jo’shamiz. Hatto «sho’ro tuzumining chirib borayotganini sezar edi», «riyo va yolg’onga, xushomad va qullik psixologiyasiga qurilgan soxta hayotni yurak-yuragidan rad etar edi» deyishdan ham toymaymiz, mehrimiz tushgan insonga uning o’zida yo’q xislatni, jur’atni, jasoratni tuflab yopishtiramiz, payg’ambarga aylantirmoqchi bo’lamiz. Bu bilan go’yo uni himoya qilamiz, oqlaymiz, ulug’laymiz.

Holbuki, masalan, Asqad Muxtor qayta qurish davrida yozgan «Amu» asarida ham «sho’ro tuzumining chirib borayotganini» sezmagan, aksincha, uning Afg’onistondagi «g’alabasini» qalamga olgan edi. Istasak-istamasak, u o’z davrining farzandi bo’lganligini tan olishimiz kerak. Kommunistik e’tiqodda bo’lganini xaspo’shlamasligimiz lozim. «Lenin ta’limoti va sovet voqeligi shoir uchun hamma vaqt eng zarur dorilfunundir» deb bilganligini yashirmasligimiz darkor. Inson o’z zamonasiga qarshi turishi, mustabid muhitni yorib chiqishi uchun nihoyatda irodali bo’lishi va deyarli barcha shaxsiy manfaatlarini qurbon qila bilishi kerak. Bu esa uncha-muncha odamning qo’lidan kelmaydi.

Davr shamoliga bo’ysunmasdan iloj yo’q. Asqad Muxtor ham Vatan uchun, xalq uchun, adabiyot uchun nimaiki xizmat qilgan bo’lsa, davr taqazosi bilan qilgan. Vaqt, tarix hammasini joy-joyiga qo’yadi, ezgu xizmatlarni unutmaydi. Undan soxta qahramon yasashning hojati yo’q. Katta shaxslarni, ulug’ siymolarni eslaganda xolislikka amal qilgan ma’qul. Iste’dodi, yaxshi va katta xizmatlari qatori xatolarini ham, kamchiliklarini ham yodga olish joiz deb o’ylayman.

Zero, yodnoma o’tgan shaxs uchun emas, kelgusi avlod uchun yoziladi. Toki kelajak avlod uning ezgu ishlaridan ibrat olsin, xato va kamchiliklaridan tegishli xulosa chiqarsin, uni takrorlamasin, toki zamonasozlik qilish kelajakda har qanday iste’dodli ijodkorning umr bo’yi chekkan zahmatini, tortgan mashaqqatini, topgan obro’sini yo’qqa chiqarishi mumkinligini anglab yetsin. Milliy fe’l-atvor, milliy axloq, milliy ruh, ezgulik, adolat va haqiqat, insoniylik xislatlari ulug’langan asargina qadrini yo’qotmay, uzoq vaqt yashashini, biror bir mafkura tegirmoniga suv quygan asarning esa umri qisqa bo’lishini bilsin.

«Izm»larga kelsak, ular haqiqatan ham xavfli edi, hozir ham xavfli. Nafaqat milliy adabiyotimiz va san’atimiz uchun, balki umuman milliy madaniyatimiz, milliy tafakkurimiz, urf-odatlarimiz, axloq-odobimiz, ma’naviyatimiz, qadriyatlarimiz, an’analarimiz, milliyatimiz va zehniyatimiz, xullas, o’zligimiz uchun ham. Asqad Muxtor haqli tanqid qilgan. Ammo, afsuski, u bu «izm»lar va «izm»chilarni bizning milliy ongimizga, milliy tafakkurimizga tajovuz qiluvchi g’ayrimilliy kuch sifatida emas, balki kommunistik mafkuraga qarshi turgani, unga xizmat qilmagani uchun qoralab, xato qilgan.

Holbuki, bu «izm»lar aynan kommunistik mafkuraga xizmat qilganiga tarix guvoh. Jahon adabiyoti va san’ati tarixini, bugungi kunini besh qo’lday bilgan o’qimishli, ziyoli Asqad Muxtor ularning aksariyati kommunistik g’oya bilan sug’orilganini bilmagan bo’lishi mumkin emas. Kubizm ham, syurrealizm ham, modernizm ham badiiy oqim sifatida mohiyat e’tibori bilan baynalmilal edi. Syurrealizm nazariyotchisi Andre Breton so’lchilar harakatida ishtirok etgani, hatto Trotskiy bilan hamkorlikda inqilobda san’atning ro’li to’g’risida maqola ham yozgani sir emas. Ba’zi syurrealist rassom va shoirlar (masalan, Atilla Yojef) komfirqa a’zoligiga o’tganligi ham bor gap.

Syurrealizm asoschilaridan biri Lui Aragon esa kommunizmning ashaddiy kuychisi sifatida nom chiqargan, Sho’ro hukumatining erkatoylaridan bo’lgan. Xullas, bu oqimlarning vakillari u yoki bu darajada kommunistik g’oyalardan bahra olgani, kommunistik e’tiqodga xizmat qilgani aniq.

Darvoqe, Asqad Muxtor tilga olgan bu «izm»larning o’zi nima? Ayrimlarini qisqacha izohlash joiz ko’rinadi.
Masalan, Asqad Muxtor «tushunmagan» va «hazm qilmagan» abstraktsionizmni olaylik. Mavhumlikka asoslangan, predmetsiz san’at. U zohiriy real borliqni tasvirlamaydi. Realizmni mutlaqo inkor etadi, lekin san’at doirasidan chiqmaydi. Uning, Asqad Muxtor taxmin qilganiday, kosmosga, kosmos obraziga hech qanday aloqasi yo’q. U bor-yo’g’i real borliqni mavhum shakllarda ifoda etadi xolos.

Abstraktsionizm san’at tarixida inqilobiy yo’nalish hisoblanadi. O’z vaqtida Aflotun «Fileb» asarida tabiiy, dunyoviy narsalarga o’xshamagan yassiliklar va kengliklarning handasaviy chiziqlari «qing’ir-qiyshiq» tabiiy shakllardan farqli o’laroq mutlaq xarakterga ega va go’zaldir, deb yozgan, go’yo abstraktsionizmning kelajagini bashorat qilgan edi. Afsuski, abstraktsionizm uzoq yashamadi, oltmishinchi yillarga kelib o’rnini boshqa yo’nalishlarga bo’shatib berdi. U adabiyotdan ko’ra tasviriy san’atda ko’proq iz qoldirdi.

Ekspressionizm tilimizda ifodaviylik degan ma’noni bildiradi. Birinchi jahon urushi arafasida Germaniyada paydo bo’lgan zamonaviy san’at yo’nalishi. Maqsadi – yo’ldan ozgan, majruh dunyoga qarshi shaxsiy e’tiroz bildirish, tarkidunyochilikni, boshpanasizlik, panohsizlik, kimsasizlik tuyg’ularini ifoda etish, halokatga yuz tutayotgan Ovrupo madaniyati fojiasini tasvirlash. Mistikaga, tushkunlikka moyil. Borliqni o’zgacha izohlashga intiladi, narsalarni o’zgartirishga, oxir zamonning o’ziga xos dramasini ochishga urinadi.

Kubizmni amerikalik san’atshunos J.Holding «Uyg’onish davridan buyon eng mukammal va radikal badiiy inqilobdir» deb ta’riflaydi. Bu oqimning nomi to’g’risida rivoyat ham bor. Emishki, Jorj Brakning «Estakdagi uylar» rasmini ko’rgan Matis, bular menga uydan ko’ra ko’proq kubiklarni eslatyapti, deb hazillashadi. Xuddi o’sha yili tanqidchi Lui Voksel` Jorj Brak ijodi to’g’risida maqola yozib, uning rasmlari kubiklarga o’xshaydi, deydi. Shu tariqa Matisning hazili yangi maktab nomiga aylanib ketgan emish.

Kubizm tasviriy san’atda narsalarni handasaviy shakllarda nafis harakatlantirib tasvirlashga asoslangan oqim. Kubizmda kengliklar, olisliklar (perspektiva) tasvirlanmaydi. Aksincha, bir narsa har tarafdan tasvirlanadi. Modern san’atlar ichida kubizm meshchanlar g’azabini eng ko’p qo’zg’agan oqim hisoblanadi.
Shoir va publitsist Giyom Apolliner kubizm yetakchilaridan biridir. Uning eng mashhur vakillari — Pablo Pikasso, Jorj Brak…

Demak, ko’ramizki, Asqad Muxtorni darg’azab qilgan kubizm, ekspressionizm, abstraktsionizm asosan tasviriy san’atga tegishli «izm»lar bo’lib chiqyapti. Ularning adabiyotga, xususan, o’tgan asrning oltmishinchi yillaridagi o’zbek adabiyotiga, nafaqat o’zbek adabiyotiga, Asqad Muxtor «xas-xashaklar» deb balchiqqa belagan «Doktor Jivago»ga ham, «Babiy yar»ga ham, «Treugol`naya grusha»ga ham hech qanday dahli yo’q ekan. Chunki bular realistik, dunyoviy asarlar bo’lsa, ular mavhum, xayoliy, ramziy, tuturuqsiz asarlardir…

Shu gaplardan keyin ham Asqad Muxtorni modern shoir yoki yozuvchi deyish mumkinmi? Qolaversa, she’r haqida uning aniq-tiniq o’z fikri bor: «She’r yozish hamma vaqt siyosiy masala bo’lib kelgan. Bizning davrimizda ham bu mas’uliyatli siyosiy masala. She’r yozish butun xalq bilan muhim muammolar yuzasidan baqamti, yurakdan gaplashish degan so’z, xalq bilan gaplashish uchun esa men unga munosib bo’lishim kerak, uning darajasida bo’lishim kerak, uning o’ylaridan, qahramonona ishlaridan ogoh bo’lishim kerak… uning dilidagini, o’ylarini bilmagan shoir yerto’lada o’sgan kartoshka poyasiday qonsiz, zaif, dardchil bo’ladi», deb yozadi u.
Ya’ni, demoqchiki, she’r o’quvchiga kerakli gapni aytsin. O’quvchi she’rdan o’ziga foydali biror fikrni, biror tuyg’uni, hech bo’lmasa, biror kayfiyatni topsin.

Syurrealistik yoki modern she’r o’quvchiga nima beradi? Odam o’zi tushunmagan narsasidan qanday zavq oladi? Bema’ni narsadan nima ma’ni topadi? Uningcha, bunday shoirlarning aytadigan tayinli gapi, dardlashadigan dardi yo’q. Shuning uchun aravani quruq olib qochadi. Oliftagarchilik qiladi. O’yin qiladi. She’rni atay murakkablashtiradi. «Yoshlarimizda zamon va zamondoshlarimiz murakkab deb uslubni ham murakkablashtirishga urinish bor», – deya kuyunib yozg’iradi u o’sha kitobida. – «Yoshlarimiz… she’r yozishning mas’ul siyosiy ish ekanligini bilmaganliklari uchun… she’rlarimizda maydalashuv bor. Ijtimoiy masalalardan qochish bor».
Xullas, Asqad Muxtor she’rning siyosiy ishligini qayta-qayta uqtiradi. Bunday o’ylab qaralsa, she’rni siyosiylashtirish uni davlatlashtirish degani, ya’ni davlat mulkiga aylantirish demakdir.

Adabiyotni davlat mulkiga aylantirish esa mustabidlikdan boshqa narsa emas. Nahotki, Asqad Muxtor mustabidlikni yoqlagan bo’lsa? Yo’g’-e! Yana kim biladi deysiz. Axir uning ongi lenincha ta’limot bilan sug’orilgan-da. Lenincha ta’limot esa «Adabiyot partiyaviydir» deb uqtiradi. Lekin u paytda Asqad Muxtor xuddi shu dohiyning o’zi, rassom Yuriy Annenkovning yozishicha, u bilan bo’lgan shaxsiy suhbatda: «San’at men uchun … haligi… intelektual ko’richakka o’xshagan narsa, uning biz uchun zarur bo’lgan tashviqiy-targ’ibiy ro’li o’ynab bo’lingach, biz uni – g’irch, g’irch! qilib qirqib tashlaymiz. Keraksizligi uchun…» deganini qayoqdan ham bilsin?!

Darvoqe, hali u paytda butun dunyo yo’qsullari dohiysining asl basharasi ochilmagan edi.

YO’Q! ZAMONAVIY ZAMONASOZ

Asqad Muxtor har bir yangi asari, har bir yangi kitobi bilan shon-shuhrat pog’onalarini ketma-ket zabt etib borgan.
«Opa-singillar» unga ilk mashhurlikni olib kelgan bo’lsa, nimalari bilandir menga o’sha paytlari chet elga chiqib ketgan yozuvchi Anatoliy Kuznetsovning «Afsonaning davomi» asari voqealarini eslatib yuborgan «Tug’ilish» uni mashhurlikning yana bir zinasiga ko’taradi. Ayniqsa, yoshlar o’rtasida.

«Davr mening taqdirimda» unga ko’pdan-ko’p iliq maqtovlar nasib etgan bo’lsa, «Chinor» uni duv-duv gaplarga, bahsu munozaralarga, olqishlarga ko’mib tashlaydi, uning o’zbek adabiyotidagi o’rnini qat’iy mustahkamlab qo’yadi.

«99 miniatyura» kitobi she’r ixlosmandlari tomonidan talash bo’lib ketgan.

«Bo’ronlarda bordek halovat», «Buxoroning jin ko’chalari», «Jar yoqasida chaqmoq», «Amu» kabi asarlari Asqad Muxtor ijodining yetuklik davri mevalari sifatida alohida o’rganishga muntazir asarlardir.
Asqad Muxtor o’z avlodi orasida ijodida zamonaviylik eng ko’p bo’rtib ko’ringan adib va shoir sifatida e’tirof etilgan. Darhaqiqat, uning nasrida ham, nazmida ham asosiy diqqat davr kishilariga, ularning intilishlari, orzu-umidlari, kurashlari, o’y-xayollariga, zamon tashvishlariga, ijtimoiy turmush muammolariga qaratiladi, texnika, sanoat va urbanizatsiya taraqqiyoti, ulkan qurilishlar, sotsialistik tuzumning inson ongida qozongan g’alabasi zamon va kelajakning asosiy belgisi sifatida ulug’lanadi. Shu jihatdan deyarli barcha asarlarida, xususan she’rlarida ham Mayakovskiycha futuristik kayfiyat seziladi. Bilamizki, futurizmning asosiy g’oyasi – adabiyotdagi ma’naviy-ruhiy an’anaviy munosabat andozalaridan voz kechib, ular o’rniga texnikadagi, shaharsozlikdagi, turmush va madaniyatdagi taraqqiyotni, umuman ijtimoiy hayotdagi tamaddun madhiyasini qo’yishdan iborat.

Futurizm kishilar sa’y-harakatidagi shiddatni zamon hayotining shiddatiga mutanosib, uyg’un tarzda ifoda etishni o’zi uchun muhim g’oyaviy maqsad deb biladi. Soddaroq qilib aytsak, futurizm eski hayotni qoralash va yangi hayotni ulug’lash g’oyasiga xizmat qiladi.

Men Asqad Muxtor ijodida ana shu oqimning hidini tuyaman. Uning ilk yirik asari «Opa-singillar»da ayniqsa futuristik kayfiyat ustunligi seziladi. Bu kayfiyat uning barcha asarlarida, xususan she’rlarida ham u yoki bu darajada ufurib turadi. Istaymizmi-istamaymizmi, eski zamon tanqidi va yangi zamon alqovi, kishilar ruhiyatidagi eski hayot aqidalarini qoralash hamda yangi hayot uchun kurash ruhini olqishlash va hokazo ziddiyatlar orqali yangi jamiyatning afzalligini ulug’lash Asqad Muxtor ijodining asosiy leytmotivini tashkil etishi hech kimga sir emas.

Yozuvchi bor, uning kitoblaridagi odamlarni xuddi kinoda ko’rganday ko’rib turasiz. Har birining o’z gapi-so’zi, yurish-turishi, qiliqlari, odatlari, dunyoqarashi, fe’l-atvori bor, xuddi tirikday.
Yozuvchi bor, uning qahramonlari (agar ularni qahramon deyish mumkin bo’lsa) mul`tfil`mdagi chizilgan va jonlantirilgan odamlarga o’xshaydi. Tirik tuyuladi-yu, lekin tirik emas. Odamga o’xshaydi-yu, lekin odam emas.
Yozuvchi bor, hayotga, dunyoga, odamlarga yuksakdan qaraydi. U bamisoli bir dev-ku, qolganlar – chumoli. Xuddi ularni kaftiga olib tomosha qilganday, ularning xatti-harakatini kulib kuzatadi, ularning yurish-turishiga istehzo bilan qaraydi, maqsadli-maqsadsiz yelib-yugurishlaridan kinoya qiladi.

Yozuvchi bor, insonni insonning ichiga kirib kuzatadi, uning o’ylarini, fikrlarini, intilishlarini, kechinmalarini, ruhiyatini, har bir bosgan qadamini tahlil qiladi.
Yozuvchi bor, odamni jamiyat, hayot muammolari girdobiga tashlaydi, uning ana shu girdobdan qanday chiqishini, qanday qiynalishini tasvirlaydi. Jamiyat va shaxs munosabatlarini, ruhiy va hayotiy fojialarni ifodalaydi.
Yozuvchi bor, uning qahramonlari davrning eng muhim, eng dolzarb muammolari bilan band. Ularning so’zi – zamonning so’zi. Ularda o’z yo’q, o’zlik yo’q. Hamma xatti-harakati, orzu-umidlari, intilishlari, bilimi, tajribasi, qo’yingki, butun borlig’i hayotni o’zgartirishga, yangilashga, yaxshilashga, turmushni farovonlashtirishga, vatanni obodonlashtirishga, buyuk porloq kelajakni bunyod etishga qaratiladi. Ular mehnatda ilg’or, turmushda namunali, hayotda kurashchan, axloqda odobli, madaniyatli, o’z e’tiqodida qoim, ishi bilan lafzi bir, halol, kamsuqum, dunyoqarashi keng, zamon zimmasiga yuklagan burchga sodiq kurashchan, hayotga munosabati faol, maqsadi aniq va qat’iy, qiyinchiliklarga chidamli, har qanday vaziyatda sabotli, g’oyaviy dushmanlarga murosasiz, xullas, «Kommunizm quruvchisining axloq kodeksi»dagi o’n ikki bandni o’zlarida to’la-to’kis mujassam etgan kishilar.

Asqad Muxtorning deyarli barcha kitoblarida biz asosan ana shunday qahramonlarni, fidoyilikka, chin insonlikka, mardlikka, vatanparvarlikka undovchi namuna obrazlarni uchratamiz. «Opa-singillar»dagi Onaxon, «Tug’ilish»dagi Luqmoncha, «Davr mening taqdirimda»dagi Ahmadjon, «Chinor»dagi ramziy obraz Ochil buvadan tortib, Orif, Komila, Umida, Akbarali, Saidgacha hamma-hammasi kitobxonni yashashga o’rgatadigan, unda fikr va mehr uyg’otadigan, har biri bir g’oyaviy maqsadga xizmat qiladigan, tuzum g’oyasining ma’lum bir yukini yelkasiga olgan, ibratli insoniy fazilatlarga ega va ayni choqda hukmron mafkuraning sodiq jarchilari – qizil tashviqotchilar sifatida harakatlanadi. Xuddi shuning uchun ham bu qahramonlar, garchand yozuvchi ularni badiiyatning hamma qonun-qoidalariga rioya qilib, jonlantirgan bo’lsa-da, ba’zi nuqtalarda kitobxon yuragini jizillatmaydi, jonsiz, jozibasiz, notabiiyday taassurot qoldiradi, ba’zan hatto zimmasiga og’ir g’oyaviy-ijtimoiy yuk ortib, jonlantirib qo’yilgan qo’g’irchoqlarni eslatadi.

Adib asosan o’z zamondoshlari, porloq kelajakni quruvchi insonlar qiyofasini chizadi. Uning qahramonlari o’tmish urf-odatlarini, moziyning inson ruhiyatidagi, qalbidagi qoldiqlarini tag-tugi bilan qo’porib tashlashga, ma’naviyatga aylanib qolgan eski aqidalarni majaqlashga tayyor, o’zlarini yangi hayot uchun kurash kishilari deb biladigan va bu ishga sidqidildan tamomila berilgan kurashchan odamlar. Shu ma’noda Asqad Muxtor zamon siyosatining qizg’in tarafdori, halol zahmatkashi, mohir san’atkori, faylasufi, zabardast adibi, aqlli va mahoratli maddohi, partiyaviy dunyoqarashga ega, mafkurasi mohiyatan qizil ijodkor, o’z davrining sodiq farzandi, badiiy solnomachisi, iste’dodli kuychisi, tolmas yalovbardori sifatida yashadi va ijod qildi, desak to’g’ri bo’ladi va bu bilan Asqad Muxtorni aslo kamsitmaymiz.

Asqad Muxtor Lev Tolstoyni juda yaxshi bilgan va juda yaxshi ko’rgan adib. U Tolsoyning «Hozirgi zamonga allaqanday alohida urg’u berishlarini tushunmayman va buni yoqtirmayman. Men abadiyatda yashayman, shuning uchun men hamma narsaga abadiyat nuqtai nazaridan qarashim kerak. Har qanaqangi ishning, har qanaqangi san’atning mohiyati shunda. Shoir abadiyat mezonida turib yozgani uchun ham shoirdir», degan gapidan voqif bo’lmagan bo’lishi mumkin emas.

Darhaqiqat, zamonaviy g’oya muvaqqatdir, o’tkinchidir. Shunday ekan, chinakam yozuvchi, haqiqiy san’atkor unga «abadiyat nuqtai nazaridan» qarashi va uni abadiyat tarozisida tortib, baholashi lozim. Ijodida hozirgi zamonni, zamonaviylikni birinchi o’ringa qo’ygan Asqad Muxtorning bu talabga rioya etgan-etmaganligi masalasini o’rganish mutaxassis olimlar hukmiga havola. Ammo u zamonaviylikni o’z asarlarining nafaqat shakli va mazmuniga singdiradi, zamonaviylik ularning ifoda usulida ham, ruhida ham, hatto tilida ham sezilib turadi.

Asqad Muxtor odamlarning ham, so’zlarning ham millatiga qaramaydi, millat ajratmaydi. U odam ajratadi – qaysi millat vakili bo’lishidan qat’iy nazar, yaxshi inson bo’lishning o’zi uning uchun kifoya. U so’z tanlaydi – so’zni chertib-chertib ishlatadi. Millati bilan ishi yo’q. So’z u ko’zda tutgan ma’noni to’liq va teran ifoda etib bersa, bas.

Odatda ko’p shoirlar she’rda texnikaga, taraqqiyotga oid baynalmilal-o’rischa so’zlarni ishlatishdan qochadi. Tilimizga begona bu so’zlar she’rni buzadi, she’rga tushmaydi, uni qo’pollashtiradi, degan andishada bo’ladi. Lekin Asqad Muxtor bundan qo’rqmaydi. Begona so’zlar uning she’rlarida suvdagi baliqday yayrab suzadi. Masalan, birgina «Tovushlar» she’rining o’zida o’nga yaqin «begona» so’zni uchratasiz: «Telegraf tomidagi radar tutib kaftini Sputnikning signalini olib berayaptimi?», «Paxtakor»ning gigant kosasi. Bugun futbol sezonida so’nggi janglarmi? YO osmonda San’at saroyining kumush silindri yangrarmi?», «Oqshomlari univermagning ichi to’la quyosh…» kabi. Shunisi qiziqki, «begona» so’zlar uning she’rlariga uzukka qo’yilgan ko’zday yarashadi. Uning ijodi xuddi shu jihati bilan ham baynalmilal, boshqalarnikidan ajralib turadi.

Qissadan hissa shuki, Asqad Muxtor modern emas, balki zamonaviy zamonasoz ijodkor edi. Zamonasoz asar har qancha zo’r mahorat bilan yozilmasin, agar u muayyan davrninggina g’oyasini targ’ib qilsa, bu asar tez eskiradi. Buni Asqad Muxtor umrining so’nggi yillarida juda yaxshi tushunib yetdi. Shuning uchun bo’lsa kerak «Tundaliklar»ida ichki bir armon bilan «Bizning avlodda zamonadan qochgan qutuldi» deb yozdi. O’zining ahvoli ruhiyasini esa «Ichimda nola bor. Goho shu nolani eshitib, Maksim Gor`kiyning gapi esimga tushadi. Undan «Ahvolingiz qalay?» deb so’raganlarida «Maksimal`no gor`ko!» deb javob bergan ekan» deya izhor etadi.
Buni zamonasozlik qilganimdan qattiq pushaymonman, deb tushunish mumkin. Zero, umr bo’yi chekilgan zahmat mevasining bir zumda shamolga sovrilib ketganini ko’rishdan ham kattaroq fojia bormi?

Nailoj, iqtidori nechog’li buyuk, iste’dodi har qancha zo’r bo’lmasin, zamon siyosatiga boshini egib, saltanat oldida ta’zimda turgan san’atkorning ko’zi uzoqni ko’rishdan, haqiqatning yuksak nurini ilg’ashdan mahrum bo’lishi bor gap.

MUHARRIRLARNING ZO’RI

Asqad Muxtorning o’zini tanishdan oldin uning ijodini taniganimni, ijodi orqali shaxsi haqida tasavvur hosil qilganimni aytdim.
O’zini esa ilk bor Yozuvchilar uyushmasida bo’lgan qandaydir yig’inda ko’rganman. Kichkina, jussasi pishiq, ovozi tiniq, bosiq, qat’iyatli, ayni choqda mehrli, gap-so’zlari ma’nili, ishontiruvchan, yuqumli, esda qoladigan, qiyofasida ham jiddiyat, ham samimiyat qorishib ketgan, o’rni kelganda o’ziga xos tagdor yengil hazil-huzulga ham moyil ko’ringan.

Oddiy, kamsuqum, besavlat bo’lsa-da, ijodi filday basavlat, adabiyotdagi mavqei, afkori omma orasidagi obro’yi uncha-muncha odamni hurkitadi. Hamma ham haddi sig’ib, qo’lyozmasini o’qitishga, maslahat so’rashga, hech bo’lmasa nazaridan o’tkazib olishga botinavermaydi. Shuning uchun ham men unga qo’lyozma ko’tarib borishni hech qachon xayolimga keltirmaganman. Lekin uning Rauf Parfiga, Mashrab Boboevga tilagan «Oq yo’l»larini o’qiganman. Ularga havasim kelgan.

O’sha kechada kimningdir she’r o’qishini tanqid qila turib:
– She’rni sharjlab o’qish kerak emas, – degan edi u.
Shu gapi xotiramga mixlanib qoladi. Shundan keyin she’rni nafaqat yaxshi yozish, balki yaxshi o’qishni ham bilish kerak ekan, deb tayinlayman o’zimga o’zim.

Ochig’i, o’sha paytlari vaqti kelib shu odam bilan birga ishlayman degan fikr xayolimning ko’chasiga ham kirmagan…
Asqad Muxtor «Guliston» jurnaliga bosh muharrir etib tayinlanadi.
Ungacha bosh muharrir Ibrohim Rahim bo’lgan.

«Guliston» chop etila boshlagan kunidanoq hammaning diqqatini tortadi, mehrini qozonadi. Avvalo, uning ona tilimizga munosabati ko’ngillarga iliqlik soladi. U redaktsiya, avtor, poeziya, proza, filosofiya kabi so’zlarni tahririyat, muallif, nazm, nasr, falsafa tarzida muomalaga kiritadi. Ilk sonlaridanoq hech bir gazeta yoki jurnal qilmagan ishni qiladi. Botu, Avloniy, Cho’lpon, Fitrat kabi «urilgan» ijodkorlar ijodidan namunalar e’lon qiladi. Alixon Sog’uniy tarjimasida «Temur tuzuklari»ni, Erkin Vohidov tarjimasida Rasul Hamzatovning «Mening Dog’istonim»ini bera boshlaydi. O’zbek elati to’g’risida davomli maqolalar bosadi. Ingliz olimasi Hilda Hukhem va Ibrohim Mo’minovning Amir Temur haqidagi maqolalarini chop etadi. Xullas, butun e’tiborini o’zbek xalqi tarixining unutilgan, qoralangan sahifalarini tiklashga, oqlashga qaratadi, milliy tariximizdan, milliy
madaniyatimizdan, milliy qadriyatlarimizdan gap ochadi. Dadil millatparvar jurnal bo’lib oyoqqa qalqadi. Qo’lma-qo’l bo’lib o’qiladigan jurnalga aylanadi.

Ammo kutilmaganda bosh muharrir almashtiriladi. Aynan Asqad Muxtorning bosh muharrir etib tayinlanishi afkor omma o’rtasida turli xil g’ivir-shivir paydo qiladi.
«Asqad Muxtor yaxshi yozuvchi-yu, lekin qizil odam, jurnal o’ladi», deguvchilar ham;
«Asqad Muxtor aqlli, bilimdon odam, endi jurnal pala-partish sensatsiyalar qilmaydi, haqiqiy, ilmiy-badiiy baquvvat, aqlli, mulohazali jurnal bo’ladi», deguvchilar ham ko’p edi.

Asqad Muxtor davrning yurak urishini, kayfiyatini, ravishiyu raftorini aniq-tiniq tasavvur qiladigan, zamonning ob-havosini nihoyatda nozik ilg’aydigan va shunga qarab ish ko’radigan muharrir ekanligini tez orada isbotlaydi.
To’g’ri, u Ibrohim Rahim o’zbekchalashtirgan tahririyat, muallif va hokazo so’zlarni ishlatmaydi. Shov-shuv qo’zg’aydigan narsalarni chop etishdan tiyiladi. «Temur tuzuklari», «Mening Dog’istonim» oxirigacha bosilmay, chala qolib ketadi. Asqad Muxtorning «Guliston»i asosiy diqqat-e’tiborini zamonga qaratadi. Uning eng dolzarb muammolarini vazminlik bilan bir-bir sanab ko’rsata boshlaydi. Tanqidda six ham, kabob ham kuymaydigan asosli yo’lni tutadi.

O’sha kezlarda paxta hosildorligini oshirishga zo’r berib, ekin maydonlariga meyoridan ortiq dori solinar, tuproq g’irt nashavandga aylantirib qo’yilgan edi. Nafaqat Mirzacho’lning mashhur qovun-tarvuzidan tatingan kishi, hatto chigitdan olinadigan paxta yog’iga qilingan ovqatni tanovul qilgan odam ham biror dardga chalinishi tayin edi.

Hamma sohada son ketidan quvib, sifat unutilgan, sotsializmning barcha jabhadagi «buyuk g’alabalarini» bo’rttirib ko’rsatish, oshirib-toshirib madhiyabozlik qilish, yolg’on raqamlar, yolg’on muvaffaqiyatlar soyasiga bekinib, og’iz ko’pirtirishlar, lof urishlar avjiga chiqqan paytlar edi.

Qorako’lchilikda sun’iy urchitish amaliyoti keng qo’llanilayotgan, bu esa nafaqat qorako’l teri sifatiga, sovliqlarning sog’ligiga ham putur yetkazayotgan edi.
Bir yoqda Orol qurib borayotgan, bir yoqda butun tabiat inson muhofazasiga muhtoj bo’lib qolgan. Bu yoqda esa amalparastlik kasali xuruj otiga mingan choqlar edi.
Nishonlar taqish, qahramon bo’lish ilinjida halol mehnatga yolg’on aralasha boshlagan, ba’zi bir «zangori kema» darg’alari shu maqsadda «Men bu yil Vatan xirmoniga falon tonna «oq oltin» terib to’kaman», deb og’ziga siqqan raqamni aytib yuborishdan ham toymaydigan bo’lib qolgan edi.
Jamiyat taraqqiyotining poyiga bolta uradigan eng asosiy illatlardan biri bo’lmish qo’shib yozish kasali ayni avjiga chiqqan zamon edi.
Bir tomonda qadimiy obidalarimiz ayanchli ahvolga kelgan, ularga munosabat esa undan-da yomon ahvolda, ota-bobolarimizdan qolgan ming yillik me’morlik yodgorliklarining taqdiri xavf ostida, ularni asrab-avaylash ishi o’lda-jo’lda edi.

Xullas, «Guliston» Asqad Muxtor boshchiligida sotsialistik jamiyatning qator illatlariga qarshi oshkora o’t ochishga kirishadi. Lekin tarixni ham unutmaydi. Bunda sal boshqacharoq yo’l tutadi. Chor Rossiyasining Turkistondagi jinoyatlarini fosh etuvchi isbot-dalillarni, tarixiy hujjatlarni tilga kirita boshlaydi. Furqat, Fansurollobek, Sattorxon Abdug’afurov, Saidrasul Saidazizov kabi vatanparvar insonlar boshini bir joyga qovushtirib, Milliy ozodlik ligasi tuzishga uringan birinchi o’zbek generali Jo’rabek degan kishi borligini e’lon qiladi. Hatto general Kaufman ham bas kela olmagan Qurbonjon dodhoning jasoratini esga oladi. Mustamlakachi mustabidlar «O’g’ri» deb yomonotliq qilgan, aslida milliy ozodlik uchun kurashgan xalq qahramoni Namoz o’g’rining kimligini xalqqa bildiradi. Aldangan ommani Andijon qo’zg’oloniga rahbarlik qilgan Dukchi eshon, ya’ni Muhammad Ali eshonning asl qiyofasi bilan tanishtiradi. Adabiyot tarixchilarining Furqat to’g’risidagi uydirmasini fosh etadi: Furqat ilgari talqin qilib kelinganidek, Sharqiy Turkistonga o’risparvar shoir sifatida, Chor Rossiyasining ayg’oqchisi qilib yuborilgan emas, balki genaral Jo’rabek boshchiligidagi milliy ozodlik harakati a’zosi bo’lgani uchun aldov yo’li bilan silliqqina surgun qilingan, degan haqiqatni ochadi…

Ana endi chuqurroq o’ylab qaralsa, Asqad Muxtor muharrirligidagi «Guliston» avvalgi maqsadidan aslo chekinmaganini, aksincha, milliyatchilik g’oyasini mustabid tuzum illatlarini fosh etish bilan qo’shib olib borganini fahmlash qiyin emas.

«O’YLIKKINA SHE’RLAR»

She’rlarim unda-munda matbuot yuzini ko’rib turadi. «Guliston»da ham chiqishini orzu qilaman. Lekin uning ostonasidan hatlashga yuragim betlamaydi.
Ilk bor «Guliston»da chiqishimga Murod Xidir sabab bo’lgan. Bir vaqtlar «Lenin uchquni»da u bilan birga ishlaganman. O’sha yillari Xrushchev taxtdan ketib, ukraincha kashtali ko’ylak urfdan qolganiga ham uch-to’rt yil o’tgan bo’lsa-da, Murod Xidir halihanuz yoqasiga, uzun yenglarining uchiga xuddi chimildiqdan endi chiqqan kelinchaklar lozimining pochasiga qilinadigan jiyakka o’xshash kashta tikilgan ukraincha ko’ylak kiyib, po’rim bo’lib yurishini qo’ymasdi.

Bo’limdagi ishidan tashqari haftada bir marta yig’iladigan adabiy to’garak ham uning bo’ynida. To’garak a’zolarining aksariyati qizlar. Murod Xidir bashang qaymoqrang ukraincha ko’ylagida davra o’rtasida qo’r to’kib o’tiradi. Hozirda taniqli Erkin Usmonov, Rustam Obidov, Umida Abduazimova kabi shoir-yozuvchilar o’sha to’garakdan chiqqan. Biz – Erkin Malik, Safar Barno, Cho’lpon Ergash, qitmirlik bilan hali uni, hali buni bahona qilib tez-tez kirib-chiqib turamiz. Maqsad – qizlarni tomosha qilish.

Murod Xidir to’garakka ba’zan ulug’ yozuvchilarni ham taklif etadi. Abdulla Qahhor bilan bo’lgan uchrashuv esimda. Ustoz yozuvchi yaqindagina Hindiston safaridan qaytgan ekan. Safar taassurotlarini ayta turib, u yerdagi taraqqiyotdan gap ochadi. Hindiston sanoati jadal ravnaq topib, madaniyati gullab-yashnayotganini, mustamlaka yillarida qurilgan inshootlar ko’rgan ko’zni quvontirishini, ayniqsa, ko’cha-ko’yda oddiy inglizlarning oddiy hindlarga munosabati, muomalasi nihoyatda madaniyatli ekanligini havasi kelib maqtaydi. Gap orasida «Biz mustamlakachigayam yolchimagan ekanmiz», deb qistirib ketadi va bu gap mening xotiramga mixlanib qoladi. Uning «Bizda har bir harfning etagini ko’tarib qaraydiganlar bor», degan mashhur gapini ham shu uchrashuvda o’z og’zidan eshitganman.

Xullas, Murod Xidir bilan o’sha yillardan buyon aka-ukadaymiz. Hozir u «Guliston»da, Fan va madaniyat bo’limini boshqaradi. Men «Muxbir»da ishlayman. U bilan tez-tez ko’rishib turamiz.
– Shoir, nega bizga she’r bermaysiz? – deydi u bir gal hol-ahvol so’rashganimizdan so’ng.
– Beraman. Niyat bor. Bir dastasini tayyorlab ham qo’yganman, lekin Asqad Muxtorday odamga obkirishga yuragim dov bermayapti-da, – deyman.
– Unda menga beraqoling, – deydi u. – O’zim obkirib beraman.
– Axir siz adabiyot bo’limida emassiz-ku? – deyman tahririyatning o’z ichki qonun-qoidasi borligini eslatib.
– Nima farqi bor? Asqad aka she’r kimniki, kim tavsiya qilayapti deb qarab o’tirmaydi, unga yaxshi she’r bo’lsa, bas. Asqad aka demokrat odam.

Oradan uch-to’rt kun o’tkazib, qo’ng’iroq qilaman. «Asqad aka she’rlaringizdan ikkitasini tanlab oldi, qolganlari menda, keling, opketasiz», deydi Murod Xidir. U bir muddat Samarqandda yashagan, dorilfununda o’qigan. Chala-chulpa tojikchani biladi. Ba’zida hazil-huzul qilib, «E, dar dahanat ba…» deb tojikchalab so’kinib ham qo’yadi. Shundanmi, ko’pchilik uni tojikka yo’yib, «Aka Murod» deydi.

Borib, qo’lyozmamni olsam, ustiga qora qalam bilan husnixatda chiroyli qilib «O’ylikkina she’rlar ekan, ikkitasi olindi. As.» deb yozib qo’yilibdi. «O’ylikkina she’rlar» – maqtovmikin, tanqidmikin, deb o’ylanib tursam, Aka Murod:
– Rasmingizni ham berasiz, shoir, – deb qoldi. – Asqad aka rasmi bilan beringlar, deyapti.
Shu tariqa «Sen undasan, men bunda», «Lahzalar» degan ikkita she’rim «Guliston»da birinchi marta rasmim bilan chiqqan.

Keyinroq taqdir taqazosi bilan o’zim shu jurnalning Adabiyot va san’at bo’limida ish boshladim.
Ishga kirishim qiziq bo’lgan. Harbiy xizmatdan qaytgach, uylanaman. Ikkinchi kitobim chiqadi. O’sha kunlarda Rauf Parfining ham «Xotirot»i chiqqan ekan, nashriyot binosida ko’rishganimizda dastxat yozib beradi. Shuni olib, uyga qaytaman, qaytayotib, yo’l-yo’lakay Aka Murodni bir ko’rib o’tay deb, «Guliston»ga kiraman. Aka Murod bilan gaplashib o’tirsam, Abdulla Sher kirib qoladi. Unga qo’limdagi «Xotirot»ni ko’rsatib, «Shunga taqriz yozib beraymi?», deyman. Abdulla Sher «Yozing», deydi. Xullas, bir haftaning nari-berisida taqrizni yozib obkelaman. Abdulla Sher: «Asqad akaga ma’qul bo’lsa, «Tengdoshlar tengdoshlar haqida» degan ruknimiz bor, shunga beramiz», deb olib qoladi.

Oradan yana biror hafta o’tkazib, taqrizdan xabar olaman.
– E, shoir, qayoqlarda yuribsiz? Sizni axtarmagan joyim qolmadi. Taqrizingiz Asqad akaga ma’qul bo’ldi. Sizni o’zi ko’rmoqchi, – deydi Abdulla Sher. Shunday deydi-da, zip etib, Asqad Muxtorning xonasiga kirib ketadi. Zum o’tmay qaytib chiqadi.
– Kiring, kutib o’tiribdi Asqad aka, – deydi.

Yurak hovuchlab, qabulxonaga kiraman. Yoshi oltmishlardan oshib qolgan kotiba Aziza opa bilan so’rashib:
– Asqad aka meni so’ragan ekanlar, – deyman. – Kirsam bo’ladimi?
– So’ragan bo’lsalar, kiravering, – deydi Aziza opa.
Ming istihola bilan eshikni asta qiya ochib, ichkariga mo’ralayman. Chorqirra xona, to’rda, dohiyning devorga osilgan kattagina rasmi tagida, mushtdekkina bo’lib, sochlari mosh-guruch, to’rtburchak gardishli ko’zoynak taqqan Asqad Muxtor eski, zalvarli stolga o’mganini bergancha ishlab o’tiribdi, eshik ochilganini sezadi shekilli, qog’ozdan boshini ko’tarib, qaddini rostlaydi, jilmayadi.
– Salomalaykum, mumkinmi? – deyman negadir tanglayim quruqshab, ovozim bo’g’ilib.
– Keling, keling, o’tiring, – deydi u mulozamat bilan stulni ko’rsatib. O’rnidan ham turmaydi, ko’rishishga ham urinmaydi.

Sekin borib o’tiraman.
– Sulaymon Rahmon sizmisiz? – deydi u endi o’zini o’rindiq yelkasiga tashlab. – Rauf haqidagi maqolangizni o’qidim. Chuqur tushunib yozibsiz, hali hech kim bunday yozmagan edi, rahmat, – deydi.
G’alati bo’lib ketaman. Asqad Muxtorday odam meni maqtayaptimi? Rahmat aytayaptimi? Agar yozganim rahmatga arzisa, rahmatni Rauf Parfi aytishi kerak-ku? Nega bu odam aytayapti?

Asqad Muxtor ko’zoynagini olib, toliqib ketgan ko’zlarini ishqaydi. Pastki qovoqlari salqigan.
– Rauf bilan yaqinmisiz? Qaerda ishlaysiz? Qalamingiz pishiqqina ekan. Hatto Mahmudjon ham qo’l urmadi. Men ham teginmadim. Yaxshi. Bunaqasi kam bo’ladi. Bizbop ekansiz. Xo’-o’sh, qaerda ishlaysiz?
– Uch-to’rt oy bo’ldi, armiyadan keldim, – deyman. – Hali ishga kirganim yo’q.
– Unday bo’lsa, bizga kelaqoling? Adabiyot bo’limiga.
– Mayli, – deyman kutilmagan taklifdan xursandligimni yashirib, iymanib.
– Bo’pti. Kelishdik, ertadan ishga chiqavering, — deydi.
– Xo’p… — deyman.

Davomi bor

Esse muallifi haqida

Sulaymon Rahmon 1946 yilda tug’ilgan. «Ildiz nima deydi?» (1973), «Xayol» (1975), «Hilol» (1977), «Billur qo’ng’iroqlar» (1979), «Uchinchi qiz» (1984), «Oydin diyor» (1985), «Yaynag’an o’lke» (1986, qoraqalpoq tilida), «Daraxtlarni uyg’otadi shabboda» (1987) nomli kitoblari chop etilgan. Bir qator she’rlari rus, ispan, bolgar, turk, turkman, tojik, qoraqalpoq tillariga tarjima qilingan. Moskvada, Ashxabodda, Isfarada bo’lib o’tgan adabiy anjumanlarda (seminarlar, festivallarda) ishtirok etib, o’sha davrning mashhur shoirlari Qaysin Quliev va David Qug’ultinov nazariga tushgan.
Sulaymon Rahmon tarjimasida she’riyat muxlislari A. Pushkin, H. Hayne, A.Blok, YU. Martsinkyavichyus, A.Voznesenskiy, Q.Quliev, O’. Sulaymonov, G. Emin, A.Sofronov, N.Gribachev, YU.Voronov, T.Qobulov va juda ko’plab boshqa rus, Ovrupo hamda Afrika shoirlari ijodidan bahramand bo’ldilar. U J.Bayronning «Don Juan» she’riy ro’monini, P. Nerudaning «Mushtarak qo’shiq» she’riy epopeyasini va J.Rumiyning «Ma’naviy masnaviy» asarining birinchi daftarini ona tilimizga o’girdi.
Nasr ishqibozlari yapon adibi K.Abening «Yashik odam», rus yozuvchisi V.Shukshinning «Xo’roz uch qichqirguncha», turkman O’. Eminovning «Shiddat», bolalar yozuvchisi E.Uspenskiyning «Fyodor amaki kuchuk vamushuk», «Kafolat odamchalari» kabi ro’mon va qissalarini uning tarjimasida o’qidilar.

Sulaymon Rahmon. Oydin diyor by Khurshid Davron on Scribd