22 январ — Машҳур  инглиз шоири Жорж Гардон Байрон таваллуд топган кун

     «Дон Жуан» буюк инглиз шоири, озодлик ва эркнинг оташин куйчиси, исёнкор қалб соҳиби Жорж Ноэл Гордон Байрон (1788-1824) ижодининг юксак чўққиси, жаҳон адабиётининг шоҳ асарларидан бири ҳисобланади. Байрон Жуанни дунёнинг турли юртларида кездириб, уни турли саргузаштларга рўбарў қилар экан, шу орқали жаҳоннинг ҳамма жойида ҳукм сураётган зулм ва истибдодни, зўрлик ва зўравонликни, риё, фаҳш ва хунрезликни кўрсатишни мақсад қилади…

 

ТАРЖИМОНДАН

«Дон Жуан» буюк инглиз шоири, озодлик ва эркининг оташин куйчиси, исёнкор қалб соҳиби Жорж Ноэл Гордон Байрон (1788-1824) ижодининг юксак чўққиси, жаҳон адабиётининг шоҳ асарларидан бири ҳисобланади. «Бекорчи пайтлар» деб номланган илк шеърий тўплами биланоқ ҳуррият ташнаси, адолат ҳомийси, мустақиллик жарчиси ва озодлик жангчиси сифатида майдонга чиққан Байрон нафақат сўзда, балки амалда ҳам зулмнинг ҳар қандай кўринишига, зўравонликка, адолатсизликка, истибдодга, мустамлакачилик сиёсатига қарши умр бўйи курашди. У хўрланган, эзилган, адолатхоҳ инсонлар – истибдод қурбонлари тарафида туриб, замон иллатлари ва ҳукмфармо синф кирдикорини аёвсиз фош этди. Ўз ватани Англияни «халқлар турмасининг посбони» деб атади, унинг зўравонлик сиёсатини қўллаб-қувватлаган мунофиқ, сафсатабоз депутатлару сотқин матбуот вакилларини, жоҳил нозирлару маддоҳ ва риёкор шоирларни, урушпараст ҳукмронларни ҳажв ўтида қовурди. Белинский уни бежиз ХIХ аср Прометейи деб атаган эмас. Байрон қалбидаги эрксевар оташ ва тафаккуридаги исёнкор олов алангаси нафақат ўз замондошлари онгини, балки кейинги авлодлар шуурини ҳам ўз нури билан ёритишга қодир бўлди.

Унинг катта-кичик барча асарлари эрк руҳи билан, озодлик руҳи билан файзиёб. Бу руҳ «Дон Жуан»да айниқса бўртиб кўринади. «Дон Жуан» Байрон номини оламга танитган асар. Шоир бу асарини умрининг сўнгги беш йилида ёзди. «Дон Жуан» у босиб ўтган ижодий йўлнинг сўнгги манзили, шоирнинг маънавий-руҳий, ғоявий-ахлоқий, ижтимоий-сиёсий қарашлари мукаммал ифода топган тиниқ бир кўзгу. Афсуски, бевақт ўлим туфайли асар чала қолди. Унда воқеалар гарчи ХУШ асрга кўчириб тасвирланган бўлса-да, у ўз даврида замон иллатларини кескин фош этган асар сифатида катта шов-шувга сабаб бўлди.

Асар воқеалари қуйидагича ривожланади: бош қаҳрамон Жуан ёш, чиройли испан йигити. Ўн олти ёшида онасининг дугонаси – гўзал Юлияни севиб қолади. Улар маҳфий учрашиб юрадилар ва кунлардан бир кун сир очилади: хонимнинг эри уларни ўз ётоғида ушлаб олади. Юлия роҳибаликка маҳкум этилади. Жуаннинг онаси эса ўғлини Кадисга жўнатади. «Кадисга бадарға қилмоқдан мурод: дарбадар бу ўғлон уч йилча холис, бегона юртлардан изласин имдод. Юрсин гуноҳлардан сал нари, олис…».

Бироқ Жуан Кадисга етиб боролмайди. У тушган кема ҳалокатга учрайди, тақдир тақазоси билан омон қолган Жуанни тўлқин Юнонистоннинг бир оролчасига элтиб ташлайди. Қароқчи Ламбронинг қизи Ҳайдэ уни беҳуш ҳолда соҳилдан топиб олади ва бир ғорда отасидан яширинча парвариш қилади. Отасининг қароқчиликка кетганидан фойдаланиб, уни уйига олиб келади ва ҳаётини у билан боғлайди. Тўй базми устига келиб қолган қароқчи Жуанни Туркия қулбозорига элтиб сотади. Ҳайдэ айрилиқ азобида ўлади. Жуанни эса турк султонининг хотинларидан бири Гулбека қулбозорда кўриб севиб қолади ва сотиб олади. Унга қиз либосини кийгизиб, ҳарам қизлари ичида султондан яширинча сақлайди. Аммо ҳарам қизи Дуду билан бир тўшакда ётган Жуаннинг сири очилиб қолади ва Гулбека султон уни ўлимга ҳукм этади. Аммо Жуан қочишга мушарраф бўлиб, ўлимдан қутулиб қолади ва Исмоил қалъасини қамал қилиб турган Суворов қўшинларига келиб қўшилади. Жангда жасорат кўрсатиб, «Владимир» нишонига сазовор бўлади. Екатеринага саркарда ахборотномасини етаказиш учун чопар сифатида Петрбургга юборилади. Бу ерда Екатерина хобгоҳининг энг суюкли шинавандаларидан бирига айланади. Аммо кўп ўтмай, саломатлиги чатоқлашади, ҳакимлар, у ҳаво ўзгартириши керак, деган фикрга келадилар ва Екатерина уни Англияга элчи қилиб жўнатади. Шу тариқа Жуан Англия аъёнлари даврасига тушади. Асар худди шу ўринда узилади. Бешафқат ўлим Байронни ўйлаган ниятини тўла амалга ошириш имконидан маҳрум этади. Ҳолбуки, Жуан, шоир режасига кўра, Оврупо саёҳатини фаранг инқилобида иштирок этиш билан тугатиши керак эди. Байрон Жуанни дунёнинг турли юртларида кездириб, уни турли саргузаштларга рўбарў қилар экан, шу орқали жаҳоннинг ҳамма жойида ҳукм сураётган зулм ва истибдодни, зўрлик ва зўравонликни, риё, фаҳш ва хунрезликни кўрсатишни мақсад қилади..

Ўзбек китобхонлари Жорж Байрон ижодидан бебаҳра эмаслар. Шеърият мухлислари М.Шайхзода, Р.Парфи, М.Али, Ж.Жабборов таржимасида шоирнинг «Чайльд Гарольднинг саёҳатлари», «Манфред», «Шильон тутқуни» каби йирик асарлари ва қатор шеърларини мутолаа қилганлар. Жорий йилнинг 22 январида улуғ шоир туғилганига 225 йил тўлди. Шу муносабат билан унинг кенг кўламли, инсоний ғояларга, жозибали фалсафий фикрларга, ҳис-ҳаяжонларга бой, гўзаллик манбаи, ҳикмат булоғи, ҳамма замонлар учун замондош бўлган ўлмас асари «Дон Жуан»дан бир парчани ҳукмингизга ҳавола этишни лозим топдик.

Жорж Гордон Байрон
ДОН ЖУАН

(Шеърий романдан парчалар)
Рус тилидан Сулаймон РАҲМОН таржимаси

ОЛТИНЧИ ҚЎШИҚ

1
Шекспир дейдики, одамзод ишин
Тўлқиндай ёприлиб келмоқлари бор1,
Ундан фойдаланиб қололган киши
Мурод-мақсадига етар устивор;
Аммо гап шундаки, омад келишин
Айни ўз вақтида илғамоқ даркор, –
Мен дадил дейманки, қаро дамда ҳам
Омад нури бўлар бизларга ҳамдам.

2
Аёллар умрин ҳам авжи мавжи бор –
Қулоқ эшитмаган ишларга чорлар,
Уларни тўлқинга топширган девкор,
Бесабр денгизчи уларни хорлар!
Ҳатто Яъқуб Беме2 – моҳир афсункор,
Бундай мўъжизадан қилади орлар:
Эркак-ку ҳар ишда бошни ишлатар,
Аёл қалбин эса жалб этар қаърлар.

3
Лекин жасоратли, қизиққон аёл
Ҳам гўзал бўлади ҳамда шиддатвор.
Қаттиқ севиб қолса гар соҳибжамол,
Озод бўлмоқ учун узар бешумор
Барча кишанларни. Ишққа бемалол
Этар тожу тахтни, борлиқни нисор.
Аёл иблисни ҳам йўлдан уради,
Ҳаммани Монийга3 айлантиради!

4
Иззат-нафс оламни қилади вайрон,
Чўкар салтанатлар, дунёлар ҳам тиз.
Севги сабаб бўлса, бу бани инсон
Барча телбаликни кечирар шаксиз.
Жанги учун эмас, Цезардан чандон,
Антонийни кўпроқ устун қўямиз,
Бир аёлнинг гўзал кўзи деб, маъюс,
Акциумни4 ташлаб чиққани боис!
———-
1Шекспирнинг «Юлий Цезарь» асаридан. 2 Яъқуб Беме – немис мутасаввуф-файласуфи. 3 Моний ибн Фатак – эрнолик наққош ва рассом, монийлик диний таълимоти асосчиси,иблисга сиғинишда айбланиб қатл этилган.4 Жой, Акций бурни.

5
Антоний – элликда, Клеопатра
Қирқ ёшида эди! Ахир бу ёшлар
«Йигирма» ё «Ўн беш» каби бокира,
Ҳавас қиладиган ёшми, йўлдошлар?
Бас, ҳамма қарийди, кўз тортар хира!
Айни авж паллада сўниб оташлар,
Тарк этгач юракни яшнатувчи ҳис,
Севмоқ лаёқатин қайтаролмаймиз.

6
Аммо бизларТаврот беваси мисол
Ишқни улуш қилиб олганмиз абад.
Муҳаббат ҳамиша тирик, безавол,
Бор жонзот олади ишқдан ҳарорат.
Ҳали эҳтирослар ажини, алҳол,
Инсон сиймосини бузмаган бир пайт,
Шоирлар бекорга кийгизмаганлар
Муҳаббат бошига илоҳий чамбар.

7
Жуан танг аҳволда, учинчи аёл
Қаҳрамонимнинг ҳам аҳволи ёмон.
Канизакни йўлдан урган навниҳол
Йигитнинг тақдири ҳаммага аён.
Яна ҳарамда-я! Султонлар қаттол,
Улар гуноҳкорга бермаслар омон,
Гўзал хотинларин хушторин аяб,
Илтифот қилмаслар Катонга4 ўхшаб.

8
Тўғри иш қилмади гўзал Гулбека,
Ачинсам-да, чекиб қанча афсуслар,
Фиғоним чиқса-да тоқи фалакка,
Биламан, бу бари бекорчи сўзлар.
Очиғи, ҳамдардман мен бу малакка –
Зориқиб тинади баъзида кўзлар;
Олтмишда бўлса-да султоннинг ёши,
Олти юздан ошар унинг ўйнаши.
————
1Катон Марк Порций ўз хотини Марцияни дўсти
Гортензийга бериб турган ва унинг ўлимидан сўнг яна
қайтариб олиб ўзи уйланган.

9
Шу нарса аниқки, гўзал, навқирон,
Тантиқ, ўзбошимча хотин ниҳоят
Зерикиб, сиқилиб, султоннинг аҳён
Ташрифига қилмас сабру қаноат,
Бунда алжабрга ҳожат йўқ, аён,
Жўн ҳисоб илми ҳам қилар кифоят,
Олти юз меҳридан, бу қари одам,
Бир учқунин кўрар у билан баҳам.

10
Барча аёл зоти, хусусан, хотин,
Ўз ҳуқуқин поймол қилдириб қўймас,
Диндор бўлса, айблар эрини бетин,
Умр бўйи айблар, айблашдан тўймас;
Ҳар бир хато учун шўрлик эр зотин
Қонун қиличига бермоқдан тоймас,
То эрнинг мингдан бир бўлагини ҳам
Ўғирлай олмасин ўзга бир санам.

11
Тарсо хотинларга хосдир бу одат
Ва лекин мусулмон хотинлари ҳам
Ўз қадру қимматин қилдириб ғорат,
Чекинмас эканлар ортга бир қадам.
Суюкли ёрларга кўрсатиб ҳурмат,
Кўнглин овламаса султони беғам,
Хоҳи тўртта бўлсин, хоҳ бешта улар,
Ҳар бири ўз шаънин ҳимоя қилар.

12
Суюкли ёр эди Гулбека, аммо
Тўртинчи ёр эди нима бўлса ҳам:
Бир хотинлик турмуш олдида, илло,
Кўп хотинлик турмуш эрур кони ғам!
Битта хотин билан яшаш ҳам ҳатто
Осон эмаслигин билар ҳар одам;
Тасаввур қилинг-а, не жазодир, воҳ,
Тўрт хотин нолишин эшитмоқ ногоҳ!

13
Оламнинг офтоби, подшоҳи якто
(Подшолар азалдан шундай мақталар,
Шаҳона жасадни еб бўлгунча то
Сўқир якобинчи қурт-қумурсқалар1),
Улуғ ва даҳшатли, қўрқинчли подшо
Бекани кўз билан майин эркалар,
Бундай нигоҳ учун эрнинг таъмаси –
Беш қўлдай аёндир ҳамма-ҳаммаси.

14
Лекин унутмангки, ошиқ шуаро,
Ўтли бўсалару сўзлар, қарашлар
Аҳли аёл учун – енгил бир сарпо:
Ё попук, ё рўмол, ё тўрга ўхшар;
Уларни ҳам турфа либосдай гўё
Ечиб-кийса бўлар; бу ишга бошлар,
Юраклар бедаҳл; имо, эҳтирос
Тўғноғич сингари бир безак холос.

15
Журъатсиз нигоҳу юзда ним ҳаё,
Ажиб ҳаяжонга йўғрилган ғулу,
Севги изҳорига ўхшаган зебо
Лаблар лаълисида чақнаган кулгу, –
Бахтли ошиқликдан юракда зиё
Уйғота олгувчи ҳолат мана шу!
Бу афсун қудратин қилар зумда йўқ
Ортиқча иссиғу ортиқча совуқ!

16
Ортиқча эҳтирос найрангга ўхшар,
Мабодо у найранг бўлмаса ҳам гоҳ,
Қилса ёш-яланглар қилиғин агар,
Ёши катталарга уятдир ногоҳ.
Оташин аёллар дарҳол бўйсунар,
Солсанг бас уларга оташин нигоҳ;
Совуққон аёллар ва қизлар кўпроқ
Фаҳм-фаросатдан бўларлар йироқ.
————-
1 Бу ерда Ҳамлетнинг машҳур сўзлари ўзгартириб олинган.
Якобинчилар – француз буржуа инқилоби пайтида пайдо бўлган фирқа аъзолари. Бу ном уларга бошпана бўлган Яков ибодатхонаси билан боғлиқ.

17
Нозик лаҳзаларда завқ-шавқимизга
Муносиб бир жавоб кутар эканмиз,
Аёнки, жаҳлимиз чиқади тезда,
Жавоб сукут бўлса дидсиз ва ҳиссиз.
Авлиё Франциск1 – хотиримизда,
У муз маҳбубадан тилаган-ку ҳис.
«Medio tu tutissimus ibis»2 – абад
Бизга Ҳорацийдан қолган насиҳат.

18
Мен «tu»ни3 ишлатдим бу ерда бекор
(Вазн тақозоси бўлди бу холос!)
Буни лотиншунос кечирмас зинҳор,
Лекин дуч келмади менга бу шунос;
Шусиз ҳам қийналиб жойладим ночор,
Келмас октавага гекзаметр мос!
Шеър илми ёзғирса ёзғирар, хуллас,
Сал сакта бўлса ҳам шеърим – ҳақпараст!

19
Гулбека не қилди, билмайман; бироқ
Биламанки, топгай ишлари барор:
Маккор Цирцеялар меҳр ила кўпроқ
Эркаклик шаънини ардоқлаб хумор,
Эрларга ҳукм этар ҳаммадан хўброқ.
Риё – завқ отаси. Ҳамма – риёкор!
Урчиш иллатига одамнинг майли
Барҳам топар фақат очлик туфайли.

20
Майлига, ажойиб бу жуфти ҳалол
Олсинлар шоҳона тўшакда ором,
Кўрган тушларидан менга не малол,
Лекин бизни қилар хуш онда мудом
Арзимас нарсалар безовтаю лол –
Бор кайфу сафомиз бўлади ҳаром.
Азал жонимизни эговлаб келар
Шу каби арзимас майда-чуйдалар.
————
1Ривоятга кўра, авлиё Франциск ҳирсини босиш учун ўзини қорга («муз қиз оғушига») ташлаган.2 «Ўрта йўлдан кетаётган бўлсанг, билки, энг бехатар йўлдан кетаяпсан». (Лотинча мақол). Бу фикр ҳам Ҳорацийга тегишли. 3 «Сен» (Лот.).

21
Сиртидан бегуноҳ миянғи хотин,
Тўлов талабида келган бир ҳужжат,
Номаълум сабабга кўра бисотин
Сенга қилмаса гар марҳум васият,
Оқсаб қолса ногоҳ хуш кўрган отинг,
Дардга чалинган ит, ноқобил фарзанд, –
Майда-чуйдалардир эҳтимол булар,
Лекин бизни қийнар, безовта қилар.

22
Бас, мен файласуфман: жин урсин, хуллас,
Ҳайвону инсону пулни ҳам, фақат
Дилкашу дилором аёлни эмас –
Аёлни қилолмас тилим ҳақорат,
Аёлни лаънатлаш қўлимдан келмас!
Аёл – кўнглимга руҳ, руҳимга – қувват!
Моҳияти нима, сабаби нима?
Билмайман, аёлни жин урсин дема!

23
Афанасий1 каби, мен ҳам бемалол
Дунёи дунига айтдим кўп лаънат.
У лаънат ёғдириб душманга филҳол
Солди художўйлар кўнглига шафқат;
Неча юз йилларки, чақнар безавол
Оташин бу нутқнинг шуъласи албат,
Рангин камалакдай ёниб жилвагар,
Оятлар китобин безатиб турар.

24
Ётар олиймақом ул жуфти ҳалол
Уйқу оғушида, йўқ, бека бедор!
Аёл ухлай олмас қочганда хаёл,
Қийналиб, ўртаниб, интиқиб зор-зор,
Хаёлан ҳам бўйдоқ, ҳам соҳибжамол
Йигит висолини қўмсар бу дилдор.
Ич-ичин зиногар эҳтирос ёқар,
Ухлаётган эрга ғижиниб боқар.
————-
1 Афанасий – Искандария епископи.

25
Ҳайҳот, қимматбаҳо чодир ичра ҳам,
Осмон остида ҳам бор эди қаттол,
Тангри иродаси бирла дамодам
Аёлни қийновчи соғинчу малол.
Никоҳ қиморида алданган санам –
Шўрлик Гулбекани этолгай хушҳол
На пахмоқ, зардўзи, парқу тўшаклар,
На олтин, на гавҳар ва на ипаклар.

26
Бундан сал олдинроқ «жонон» дон Жуан
Ва бошқа гўзаллар йўл олди ғужғон
Қўша-қўша соқчи қўйдириб султон,
Маҳкам тутадиган ҳарамга томон.
Турфа хил иқлимдан турфа хил жонон
Эснаб ётар бунда лоқайд, нигорон,
Аммо қафас ичра қуш янглиғ улар
Озод осмонларни орзу қиларлар.

27
Аёлни севаман, севганман доим,
То ҳануз пушаймон эмасман; занғар,
Қачондир, қайдадир демиш бир золим1:
«Дунёнинг бир бўйни бўлсайди агар,
Бир қилич сермашда узиб олардим!»
Аммо менинг орзум жўн ва бехатар:
Ўпардим (о, қаранг содда хаёлни!)
Бир лабга жо қилиб аҳли аёлни.

28
Ўнлаб қўлларию яна бешумор
Бошқа кўп узвларга эга зўр сиймо,
Бемисл ишларни бажарган девкор
Бриарейга2 ҳавас қиларман, аммо
Бизларга йўл бўлсин? У – дев, биз – ночор!
Илҳом париси ҳам шу асно ҳатто
Паҳлавонга хотин бўлмоқчи эмас,
Жуан аҳволини билмоқчидир, бас.
————-
1Рим императори Калигула назарда тутилган.
2 Бриарей – юз қўлли ва эллик бошли махлуқ.

29
Хуллас, дилраболар ичра Жуаним
Йўлдан озиб, қилди таваккал-тусмол.
Канизакка кўзин олайтирса ким,
Шарқий мамлакатлар қонуни қаттол.
Бу инглиз қонуни эмас, ими-жим
Жаримани тўлаб, яна бемалол
Эс-ҳушингдан ажраб, жазманлик қилсанг,
Эрли хоним билан айшингни сурсанг!

30
Аммо у унутмас «қизлигини» ҳам,
Қизлардан ул-булни илар назари;
Орқада бадқовоқ оғаи ҳарам,
Ён томонда эса синчков ва қари
Бир аёл кузатиб борар бекарам:
Алжираб юрмасин ҳарам қизлари.
Онахон деб олган бўлса ҳам лақаб,
Қизларига боқмас унча ёрлақаб.

31
Ким билар «онахон» бўлганми ўзи?
Бу қизларнинг ўзи бўлганмикин «қиз?»
Аммо олма терар бу хотин кўзи,
Жавобгарлик осон иш эмас ҳаргиз.
Яшайди Кантемир1 ва де Тот2 сўзи
Шундай онахонлар ҳақда то ҳануз.
Бир юз эллик қизга – айтишга осон! –
Доим кўз-қулоқдир бундай «онахон».

32
Одатда сабаб йўқ уларга бирров
Қаттол назоратдан бўлгали халос;
Онахонга мадад – тамбаю буров,
Эркаклар йўқлиги – ҳаммасидан соз.
Қизларни подшоҳнинг биргина ялқов
Нигоҳи ийдирар, шод этар холос.
Роҳибалар каби аҳли бечора
Завқи учун бордир фақат бир чора…
————
1 Кантемир Димитрий – Молдовия ҳукмдори, олим; рус шоири Антиох Кантемирнинг отаси. 2Де Тот Франсуа, барон, «Турк империясининг аҳволи ҳақида хотиралар» китобида «қизлар онахони» хусусида маълумот беради.

33
У қандай чорадир? Намозу рўза!
Саволингиз мени қолдирар ҳайрон:
Аён, роҳибалар бўлар покиза!
Бас, гапни бураман дон Жуан томон.
Хаёлчан чайқалиб, гўё сув уза
Сузиб кетаётган гулдастасимон,
Нақ рангин, улуғвор мунчоқ шодаси,
Борарди мафтункор қизлар тўдаси.

34
Жонларига тегиб ҳамшира аёл,
Бедламдан1 қутулган бемордай бари,
Етиб келдилару ётоққа, дарҳол
Чулдираб, ғужурлаб чиқди тиллари,
Баҳордаги шўхчан жилғалар мисол
Ўқувчи қизлар ё қушлар сингари;
Ирланд бозорида юргандай кулиб,
Ўйнашиб, қувнашиб, вижир-виж қилиб,

35
Баҳслашиб кетдилар улар Жуандан:
Сочу кўзларидан гап очиб бехос,
Дедилар: қулоғи зираксиз экан,
Либоси ўзига тушмаяпти мос,
Елкаси бунча кенг, бунча оқбадан,
Бўйи эркаклардай намунча дароз!
Сўнг қўшиб қўйдилар – о, тил, о, тикан! –
«Фақат кифти, бўйи эркакча экан…»

36
Шубҳа қилмадилар либосларидан,
Қиз ҳали жуда ёш – гуноҳни билмас,
Ҳусну малоҳатда лекин у билан
Бирор гуржи қизи баҳслаша олмас.
Афсус, Гулбеканинг эси паст экан,
Бошига бу гўзал не бало солмас!
Чўри гўзал бўлса, бекаси шу зум
Иззату икромдан бўлади маҳрум…
———
1 Бедлам – Лондон яқинидаги жиннихона.

37
Аммо ажойиби шундаки, Жуан
Ҳавас уйғотмади ҳеч кимда бироз!
Аксинча: у ҳалол матонат билан
Бир-биридан кўҳлик, бир-биридан соз
Бир гала дугона топди синовчан.
(Сирли куч таъсирин англадим бехос:
Бир-бири ҳуснидан завқланмоқ, хуллас,
Гўзаллар аҳлига хос одат эмас!)

38
Табиат ҳукми бу, ҳа, дўсти азиз;
Ва бунда тасодиф рўй берди холос:
Бизнинг Жуаннага бор аҳли каниз
Бўлиб беихтиёр жазман ишқивоз,
Ҳис этди ғалати бир меҳри ғализ:
Жин чалиб ё бари бўлдими васвос,
Ё барин тортдими оҳанрабо куч,
То ҳануз тагига етолмасман ҳеч.

39
Бу ёш жононага маъсум, осуда,
Шодон орзуларга тўлгандай гўё,
Дўстликнинг инжа бир эҳтиросида
Ёниб боқардилар тамом маҳлиё;
Қалтис гап қилади баъзилар жуда,
Хижолатда қолар иффатли дунё:
Гар бўлса унингдек гўзал, ёш оға,
Қилар эмиш бари жонин садоға!

40
Хусусан, уч қизга диққат қиламиз:
Дуду, гуржи қизи Катенька, Лола.
О, сахий табиат буларга ҳадсиз
Ҳусну малоҳатни этмиш ҳавола.
Кўҳлик дугоналар аро бу уч қиз
Ёнар уч қуёшдек – учта ҳилола.
Менинг Жуанимга ҳаммадан хўброқ
Шу уч қиз гап отар негадир кўпроқ.

41
Ҳиндистоннинг оташ ҳавоси мисол
Қизғин ва буғдойранг Лола жангари;
Ёнар ложувардий бир тусда хушҳол
Олёноқ Катянинг кўзин ранглари,
Қадамин сезмайди ҳатто паркет пол,
Оёқлари нафис, бежирим пари!
Лекин эринчоқ ҳур Дуду учун мос
Тополмасам керак тузукроқ таққос!

42
Хоболуд Зуҳрога ўхшар эди у,
«Уйқумиз қотили»1 бўлмоққа қодир;
Эринчоқ алфозу қад-қомат, кулгу,
Ҳукмфармо кўзлар – бари зебодир,
Ҳар жиҳати дўмбоқ қиз эди Дуду
(Баъзан жуда ёқар бу тарзи нодир!),
Очиғи, ҳуснига етказмай завол
Нафис дўмбоқликни йўқотмоқ маҳол!

43
Жони қилтиллайди ноз уйқу аро,
Субҳи навбаҳорда эсган елга хос;
Кўзларида чақнар нафис бир зиё;
Ҳайкалга ўхшар у – о, янги таққос! –
Пигмалион жўшиб ушлагач, хулё2
Янглиғ хаёлида тирилиб, паққос,
Жон эниб, илиган мармарга ўхшар,
Танида ҳали ҳам ўшал тафт яшар.

44
«Жуанна! Бунчалар чиройли ном, оҳ!
Қизларга жуда мос! Ватанинг қаер?»
«Испания!» «Бизга яқинми, узоқ?» –
Деб Катя қизиқди, «Нимаси ахир, –
Дер Лола. – Жонгинам! Бандаи гумроҳ!
Испания! Оҳ-ҳо, ёдимда у ер,
Шолизор оролча, бир ён – Марокаш ,
Бир ён –Тунис, бир ён – Африқо – оташ!»
————
1 «Уйқумиз қотили» – Шекспирдан у қадар аниқ бўлмаган кўчирма («Макбет»).
2Ҳур, малак, хаёлий пари.

45
Дуду баҳслашмади, бермади савол.
Лабида ноаниқ, жумбоқ табассум,
Ғарқ этиб қандайдир билгисиз хаёл,
Жуанна кокилин ўйнар эди жим;
Ўзининг ғаройиб қисматидан лол,
Гангиб ўлтирарди Жуанна хоним.
Синчи кўзлар боқиб излаганда сир,
Хижолат чекади ҳар бир мусофир.

46
Шу пайт етди дея уйқуга фурсат,
Онахон айлади ҳаммани огоҳ.
Жуаннага деди: «Сен келдинг бевақт,
Келдинг тасодифан, билмадим, эвоҳ,
Ҳатто беролмадим оқшомги овқат,
Тўшаклар ҳам банддир бари, ё оллоҳ,
Бир кеча мен билан ётгин амаллаб,
Эртага жой қилиб бераман боплаб».

47
Эътироз билдирди Лола: «Вой,худо!
Шусиз ҳам сиз ўзи ухлайсиз ҳушёр!
Тинч ухланг, сизни биз қўриқлаймиз, о!
Яхшиси, мен билан ётсин бу дилдор,
Қаранг, иккимиз ҳам нозигу адо,
Мен билан ётса у қийналмас зинҳор!»
«Мен-чи, – дер Катенька. – Мен нима қилай?
Менинг тўшагим ҳам тор эмас, қулай!

48
Боз, ёлғиз ётишдан қўрқаман ёмон:
Алоқ-чалоқ тушлар… сизда ихтиёр!
Туннинг сукунати қилар чалажон,
Ҳар товуш, ҳар шарпа қўрқитар бисёр,
Тушимга киради арвоҳ, жанг, шайтон…»
«Ана, бемаънилик! – дер «онаизор», –
Сен қўрқсанг, туш кўрсанг, титрасанг дир-дир,
Дугонангга уйқу бермайсан ахир.

49
Дардингга топаман бошқа бир малҳам,
Ўшанда қўрқмайсан, бўлмайсан нотинч.
Сен, Лола, бесабр, қувсан жуда ҳам;
Дуду билан ётсин Жуанна бу кеч:
Дуду кўп иболи, камгап, хотиржам,
Бормайди бемаъни хаёлларга ҳеч.
Борақол, қизалоқ!» Дуду жим эди,
Майин нигоҳ билан гўё «Хўп» деди.

50
Онахону Лола, Катяни шодон
Ўпиб, миннатдорлик билдириб азим,
Таъзим бажо айлаб (улар ҳеч қачон
Қилмас биздагидек тиз букиб таъзим),
Дугоналар кўнглин олди меҳрибон,
Қилиб хушчақчақу лоқайд табассум,
Тутиб Жуаннанинг қўлидан майин,
«Ода»га етаклаб кетди у кейин.

51
Хўш, «ода» нимадир? Бу шундай хона –
Унда хос тўшаклар, ипаклар бисёр
(Бўлганман неча бор мен ҳам хуфёна),
Болишлару турфа майда-чуйда бор,
Ҳа, бундай тўшакда ҳеч бир жонона
Шайтоний хаёлдан кечолмас зинҳор.
(Жуан кирганида остона ҳатлаб,
Ишонинг: шайтон ҳам тишлаб қолди лаб!)

52
Гўзал бир мавжудот эди Дудумиз;
Бундайлар куйдирмас, эркалар фақат,
Бу қадар мукаммал ҳуснни, афсус,
Ҳатто қила олмас рассомлар суврат.
Рассомни жалб этар ифодали юз,
Норасо бўлса ҳам, маъноли талъат.
Хуллас, алоҳида кўркдан мосуво,
Кескин чизиқларга бой бўлган лиқо1.
———
1Юз.

53
Гуллаётган баҳор қувончлари жо,
Маъсум бахтиёрлик уйғунлигию
Ором ва сукунат ҳукмрон маъво –
Қуёшли ўтлоққа ўхшарди Дуду…
Бундай манзаралар дардимга даво!
Бўронли уммонга ўхшаш серғулу
Шиддатли гўзалдан қўрқаман; ё сал
Қўрқитар ундан-да гўзалроқ гўзал!

54
Осуда эди у, ғамгинмас бироқ;
Ўйчан эди, рости, жиддийроқ эди,
Ёритиб тургандай ичин бир чироқ,
Ҳатто баҳордан-да нурлироқ эди.
Гўзал эди, лекин кибрдан йироқ,
Ҳуснин кўз-кўзлашдан у йироқ эди;
Гўдакдай бокира, беғубор эди,
Ҳолбуки, ўн етти ёши бор эди.

55
Олтин нималигин бирор кас билмас,
Олтин замондаги олтиндай, – бу қиз
Қуруқ номнинг қуруқ шуъласи эмас, –
Малоҳатда тўкис, чиройда тенгсиз.
«Lucus á non lucendo»1 эски гапдир, бас;
Эҳтимол бу таъриф муттаҳам иблис
Филиззотни2 қориб бир зумда абжир
Коринф миси2 монанд аллақандай бир

56
Ғалати қотишма яратган замон –
Бизнинг замонага жоиздир; магар
Ҳақлидир устимдан кулса китобхон:
Чунки кўп ўтлайман, менга шу ёқар,
Кўплаб октавамни қиламан қурбон.
Буни ожизлик деб билма, биродар;
Биламан, айбдорман, лекин ўз раъйим,
Ўз эркинлигимча қоламан доим.

———————
1 Қадимги Рим грамматикларининг жўн этимологик талқинича
«Ўрмон, унда нур бўлмагани учун ўрмондир» (Лот.)
2Филиззот – руда. 3Коринф миси – мис, олтин ва кумуш қўшиб тайёрланган мис.

57
Дуду Жуаннани етаклаб хушбахт
(Жуанни десак ҳам қилмаймиз хато),
Ўтди буюк хоннинг рангин, басавлат
Тўшагига мойил қайлиқлар аро;
У сукут сақларди, бу – ноёб хислат,
Ҳам гўзал қизга хос, айни муддао;
Тасаввур қилинг сиз кўзларни шу чоқ,
Йўқ, улар кўз эмас, сокин қалдироқ!

58
Аммо, айни пайтда, канизни Дуду
(Чалғийман Жуанни десам мен агар,
Чалғисам не бўпти, тўғриси ҳам шу)
Ҳарам ишларидан қилар бохабар:
Айтар муҳофаза усулларию
Борлигин антиқа ҳийла, ўйинлар;
Хуллас, уддаламоқ эмасдир осон
Кўпайиб кетганда ҳарамда жонон.

59
Дуду ёш, навқирон дугонасини
Ийиб ўпди: ўпса, нима бўпти, хўш?
Беғубор, меҳрибон қиз бўсасини
Яхши эмас ахир ножўя йўйиш.
Аёлларнинг дўстлик робитасини
Севаман ва қилар ўпичи сархуш,
Зеро, олмоқ учун тўла қониқиш,
«Ўпиш»га қофия бўлсам дер «хоҳиш».

60
Борини яширмай, табиий, илдам
Либосларин ечди хушқомат Дуду;
Сўнг ошкор ноз ила ўзини шаҳдам
Ойнага солиб бир жавлон урди у.
Шаффоф бир булоққа кўзи тушган дам
Ўз аксига шундай тикилар оҳу,
Яъни, сув остида фусункор бу жон
Қандай яшашига тушунмай, ҳайрон.

61
Дуду ёрдамлашиб, дугонасин ҳам
Ечинтириб қўймоқ бўлди-ю, бироқ
Жуанна уялиб олмади ёрдам,
Ўзим ечинаман деб, шўрлик нўноқ,
Ё билмай, ё қўрқиб чекди кўп алам,
Қолмади тўғноғич кирмаган бармоқ:
Аёл кўйлагида турса гар бежо,
Тўғноғич – лаънатдир, тўғноғич – жазо.

62
Гўзал хонимларни қилар бу матоҳ
Тегиб бўлмайдиган бир типратикан.
Ўзим ёшлигимда бўлганман гувоҳ,
Ниқоб базми учун ясантираркан,
Бир гўзал хонимга, шошиб, баногоҳ,
Тўғноғични хато қадаб қўйганман;
Билмасдан, керакли жойига эмас,
Бошқа бир жойига қадабман, хуллас!

63
Аммо бу сафсата ғийбатнинг ўзи:
Ҳар қалай, илмнинг қадри бор ҳамон!
Бас, баҳсда янграсин заковат сўзи
Хоҳ тўнка, хоҳ золим ҳақида урён.
Лекин ҳамма учун Фалсафа қизи
Жумбоқдир, менга ҳам, рости, ноаён,
Нечун, қачонгача, ким учун яшар
Бу ёруғ дунёда инсон ва башар?

64
Хуллас, сукунатга ғарқ эди ҳарам.
Ожиз милтирарди хира чироқлар.
Сездимки, руҳларга бу боғи эрам,
Ажойиб сайргоҳ бўларди, – агар
Улар бор бўлсалар, – мос эмас ҳечам
Уларга тангу тор, хароб ҳужралар!
Шунда, борлигига руҳларда ҳам дид,
Биз, лоқайд бандалар, бўлардик шоҳид.

65
Жанубга хос кўркам, сеҳрли боғда
Оҳ чекиб, интизор солланган гуллар
Янглиғ ҳаловатни қолдириб доғда,
Ором оғушида ётар гўзаллар.
Биттаси, сал толғин, хира чироқда,
Бетимсол хулёдек сирли, кўз олар,
Гўё ларзон шохда осилган ноёб,
Ғаройиб мевадек нафис, файзиёб.

66
Бошқа бири ётар, ёноқлари ол,
Оппоқ билакларга таяниб бир ён,
Қуюқ, қора сочлар кифтида хиёл
Оҳиста мавжланиб, турар паришон;
Елкаси кўз олар оппоқ қор мисол,
Турар ним очилиб, яъни, ним урён,
Нафис қад-қомати бамисли ҳилол
Чойшаб тагидан ҳам ялтирар яққол.

67
Ой шундай кўринар шаффоф булутлар
Момиқ туманидан мўралаган дам;
Нарида – учинчи тутқун бир дилбар,
Мубҳам бир уйқуда ётади пурғам:
Тушига қадрдон бир соҳил кирар,
Кўрар йиғлаётган она юртин ҳам,
Гўё сарв баргига инган дур шабнам,
Мужгонида ёнар шода-шода нам.

68
Тўртинчи асира – ҳайкалдай рангпар,
Ҳиссиз сукут ичра тин олар ҳиссиз,
Оппоқ, эҳтироссиз, совуқ бу дилбар
Худди Алп қоридай нур сочар нурсиз,
Ё бир қиз қабрига қўйилган пайкар,
Ё Лутнинг тузқотган хотини1 дейсиз.
(Хуллас, ўхшаши кўп. Ҳа, жуда бисёр,
Танлаб олаверинг – сизда ихтиёр.)
————————
1Тавротга кўра, Лут пайғамбарнинг хотини туз устунга айланиб
қолган.

69
Буниси, бешинчи соҳиби талъат,
Ўрта ёшда, агар таржима қилсак –
Айни ёз фаслида. Афсус! Бу суврат
Тасаввур уйига бўлолмас безак.
Ҳақиқий шоирлар каби мен фақат
Ёшликка шайдоман, шу боис, бешак,
Ёшлигини эслаб оҳ урган қари
Одамлардан доим юраман нари.

70
Хўш, қандай ухлади суюкли Дуду?
Албатта, қизиқ бу, аммо йўқ имкон,
Илҳомим ҳам буни билолмади-ку,
Алдашни эса у хуш кўрмас, аён.
Ҳоким эди сирли бир ним қоронғу,
Гўзал боғнинг гўзал гулларисимон
Ухлаётган қизлар устида ҳайҳу
Кўтариб қичқирди ногаҳон Дуду.

71
Дудунинг бошига тўпланди ҳарам,
Таҳликага тушди Онахон, қизлар,
Қасирға қўпгандай туюлди бир дам,
Муз узра шовуллаб тушгандай музлар.
Қўрқиб кетган қизлар бўлди жамулжам,
Шивирлар лол эди, лол эди сўзлар.
Хўш, вазмин, хотиржам Дудуни бу тун
Нима ҳам қўрқитган бўлиши мумкин?

72
Дуду танг, безовта, сирли қўрқувда
Бир-бир ташлар эди қизларга нигоҳ.
Учар юлдуз нури қоқ ярим тунда
Теграни шу тахлит ёритар ногоҳ;
Ҳаяжон ичинда, титроқ ичинда
Қизлар ҳар шарпадан бўлганча огоҳ,
Турарлар билолмай, тушунолмай ҳеч,
Нима бўлди ўзи Дудуга бу кеч?

73
О, дўстлар, уйқу бир оромижондир!
Жуанна ухларди сокин, бехабар.
Никоҳ лаззатидан ҳорган мамнун эр
Шундай хуррак отиб тинчгина ухлар.
Гўзаллар шўрликни тапира-тупир
Аяб ўтирмасдан турта кетдилар,
Ниҳоят, таажжуб ичида беғам,
Эснаб ва керишиб уйғонди у ҳам.

74
Ногаҳон бошланди буюк бир тергов,
Бош-кетсиз саволлар ёғилди ғужғон;
Юраклар, нигоҳлар, юзларни лов-лов
Ёндирар қизиқиш, кутиш, ҳаяжон.
Шубҳаю тахмину хитобдан бирров
Довдираб қоларди оқилу нодон!
Дудумиз гап-сўзга кўп чечан эмас,
Нима бўлганини айтиб беролмас.

75
Айтишича, бир туш кўрганмиш ёмон,
Мудроқ бир ўрмонга кирган эмиш ул, –
Данте ўрмонига1 ўхшаш бир ўрмон, –
Унда нафсин тийиб, яхши ва оқил
Бўлмоққа маҳкуммиш ҳар битта инсон.
Зарурат қонуни мўмин ва маъқул
Қилармиш енгилтак хотинни дарҳол, –
Қисқаси, рўй бериб мўъжиза-имкон,
Тушига кирганмиш қоронғи ўрмон.

76
Шундоқ тепасида, дарахтда, яққол,
Тирсиллаб етилган, чиройли, олтин
Бир олма осилиб турармиш беҳол,
Ям-яшил япроқлар қуршаб атрофин.
Аммо унга етмоқ бўлибди маҳол;
Саркаш, итоатсиз қўл билан бетин
Дуду отган тошлар кетибди бекор –
Хуллас, ололмабди олмани дилдор.
—————
1Данте ўрмони – Дантенинг «Илоҳий комедияси» қоронғи ўрмон тасвири билан бошланади.

77
Алам қилиб, бироз кетса у нари,
Ўша гўзал олма поп этиб ногоҳ
Узилиб тушганмиш, олиб, у пари
Энди очган экан оғзини, эвоҳ,
Пайдо бўлиб туйқус бир асалари
Унга ниш урибди! Ё олампаноҳ!
Оғриқдан нақ ўлиб тўлғонибди у,
Додлаб: «Вой!» дебдию уйғонибди у.

78
Ўлгудай хижолат чекарди Дуду
(Албатта, таъбири бизга номаълум
Қўрқинчли тушининг оқибати бу),
Сирли-кароматли, ғалати, мавҳум
Бу тушлар менга ҳам бегонамас-у:
Ўхшаш тасодифми дейман-да балким;
Неки сирли бўлса, бу кун одамлар
Барини ўхшаш бир тасодиф билар.

79
Даҳшатли бу ишлар тафсилотини
Билмоққа ишқивоз аҳли дилором,
Чуғурлаб талади шўрлик Дудуни,
Ширин уйқумизни қилдинг деб ҳаром.
Ҳовучлаб турувди қиз юрагини,
Онахон ҳам берди қўшимча дашном;
Дуду уқтиради хўрсиниб тинмай:
«Додлаб юборибман ўзим ҳам билмай».

80
«Умримда чўпчакни кўп эшитганман,
Лекин асалари, олма ҳақда туш,
Ё шайтон, ё бўри босгандай бирдан,
Ҳарамнинг бошидан учириб эс-ҳуш,
Жинни қилганини кўрган эмасман!
Гапларинг тутруқсиз бари, бояқиш!
Ўнгда ҳам алаҳлаб титрайсан қалт-қалт,
Ҳаким чақираман эртага албат.

81
Бояқиш Жуанна! Қандай беозор!
Қара, чўчиб тушди бу ҳам, қизпақир!
Уни ётқизибман сен билан бекор,
Мен ўлгур – мияси айнаган кампир.
Яхши кўрардим-да мен сени бисёр,
Ақлли, камсухан, тинч эдинг ахир…
Энди уни, Лола, қаватингга ол,
Сал нари сурилсанг, сиғар бемалол! »

82
Лола яшнаб кетди қувончдан гул-гул,
Аммо шўрлик Дуду кўзёшин ютиб
(Туши таъсиридан у ҳамон малул,
Кампир таҳдиди ҳам қўйди ҳуркитиб), –
Бирдан журъат топди ва дадил-дадил, –
Қизилликда ҳатто лоладан ўтиб, –
Онт ича бошлади: «Авф эт, Онахон,
Тушимда қўрқмайман энди ҳеч қачон».

83
Дуду Онахонга ваъда берди бот,
Энди у туш-пуш ҳам кўрмайди, тамом.
Пушаймондир, лекин фойда йўқ, ҳайҳот,
Қилди қизларнинг ҳам уйқусин ҳаром.
Қўрқиб кетган эмиш уйғонган заҳот
Кўзи бошқаларга тушиб ногаҳон.
Ўтиниб, кечирим сўрар эди чин,
Ожизлиги, ножиз қилиғи учун.

84
Жуанна ҳам кирди жонига аро:
Дуду билан жуда зўр бўлди уйқу;
Қизлар кўтармаса агар можаро,
Дуду қичқирганин билмабди ҳам у;
Таъна қилмас эмиш қўрқса ҳам, зеро,
Айбдор эмас эмиш қичқирса Дуду, –
Хаёлот – қоронғу, мавҳум, билинмас,
Одамнинг тушига нималар кирмас!

85
Жуанна кўксига ўзининг лов-лов
Ёнаётган юзин беркитди Дуду
Пушти рангга кирган гул каби дарров.
Не ажаб, энсаси, бўйни ҳам, ёҳу,
Бўлди ҳаяжондан бир пасда олов.
Менинг ишим эмас, бинобарин, бу,
Энди бу мавзуни тўхтатиб пича,
Ҳарамга тилайман хайрли кеча.

86
Ёки, тўғрироғи, хайрли саҳар,
Хўрозлар қичқирди, дарвоқе, хушҳол,
Масжидлар ҳилоли ялтираб турар
У ер, бу ерларда кумуш ип мисол;
Салқин тонг, баргларда шабнам ялтирар,
Тепалар устида имиллаб беҳол,
Туялар карвони суринар нолон,
Олис Кўҳиқофдан1 келар бу карвон.

87
Ҳали тарқамасдан сабуҳий туман,
Гулбека безовта, нотинч, пуркадар,
Ювиниб, тараниб, кийиниб олган;
Тийиқсиз эҳтирос сингари рангпар.
Булбулнинг кўкраги ҳажр хоридан
Ярадор бўлади, дерлар шоирлар, –
Ва лекин асов бир истак азоби
Олдида ҳеч гапдир ҳажр изтироби.

88
Қиссадан бир ҳисса қилардим, лекин
Шоирдан изларлар ғаразли фикр;
Эринмай, кўтариб ҳар банд этагин
Топарлар қандайдир ишораи сир.
Ўқувчи-ку, майли, ҳар сўзинг тагин
Кавловчи ҳамкасбга не дейсан ахир.
Дунёда ёзғувчи зоти кўп, нетай,
Хўш, қайси бирига дум ликиллатай?
————
1Мусулмонлар афсонасига кўра, Кўҳиқоф дунёнинг чеккаси. Байрон Кўҳиқофни Кавказ ўрнида ҳам қўллаган.

89
Хуллас, такасалтанг одамларга мос
Пахмоқ тўшагидан турди маликам, –
Гулбаргдан нафисроқ бўлса ҳам палос,
Такасалтанг нолир ётаётган дам.
Ҳатто иштаҳа ҳам сезмасдан бироз,
Кўзгуга ҳам боқмай Гулбека пурғам,
Ажиб бир орзуда ўртанар, ёнар,
Дарғазаб малоҳат ичра тўлғонар.

90
Унинг буюк эри, паноҳи, ҳайҳот,
Уйғонди сал кечроқ – бепарво, беғам, –
Ўттиз вилоятга ҳукмрон бу зот,
Ёрига хуш ёқар жуда камдан-кам.
Серҳиммат Ҳименей1 Туркияда бот
Аъло шифокордир бу ишда ҳар дам:
Хотинларга қилмай ҳеч нарсани маън,
Хотиржам қилади эрни умуман.

91
Султон бу ишларни кам ўйлар, зеро,
У ҳам бир эркакдай фикр юритар.
Унга шаробдай гап ҳар қандай барно,
Қизлар билан фақат кўнглин овутар.
У чаркас қизларин ҳарамда гўё
Бир гулдон, бир сурат ё шаъмдай тутар.
Аммо билиб азиз суюкли бир ёр,
Ёлғиз Гулбекадан туяр ифтихор.

92
Алқисса, у туриб, олди таҳорат,
Қаҳва ичди, қилиб аллоҳга шукр,
Сўнг кетди ўтказмоқ учун машварат,
Бебош рус қўшинин сиқуви ахир
На ором беради, на берар муддат.
Шу сабаб то ҳануз мадҳия ўқир
Ялтоқлар ул тождор эркакжаллобга,
Улуғ шаҳаншоҳга ҳамда жалабга…
———
1Маъбуда.

93
Қонуний невара1, Алексанр, о,
Қадим Нева узра янграса бир кун
Менинг октавамдан бу ҳамду сано,
Сен мендан ранжима истеҳзо учун.
Биламан: қўшилди янги, зўр садо
Болтиқ долғалари сасига бу кун –
Яъни, зўр, шиддатли, эркин бир нафас!
Мен шуни англадим – шунинг ўзи бас.

94
Екатеринанинг ўғли деб отанг
Аркони давлатда тан олинди-ку;
Эркакка ўч эди шаҳаншоҳ хотин,
Аммо, шармандалик саналмагай бу!
Қандайдир бир зино подшоҳ авлодин
Ахир маломатга қўймас-ку мангу, –
Жаноблар, энг аъло шажарада ҳам
Майда-чуйда айблар учрайди кам-кам.

95
Ҳам Екатерина, ҳам султон магар
Ўйлаб ўз фойдаю манфаатларин,
Ибрат, сабоқ бўлиб янги ўлкалар,
Исроф қилмасалар хазиналарин:
Султон – сарфламаса ҳарам учун зар,
Аёл2 – лашкарига сочмаса зарин,
Насроний, мусулмон аро бу қадар
Авж олиб кетмасди ўтли низолар.

96
Султон олимлар-ла қилади кенгаш,
Билмоқчи бўлади аъёнлар дилин:
Сўрар манжалақи ҳамда жанжалкаш
Бу хотин подшоҳдан қутулиш йўлин;
Жўяли бир жавоб ўрнига, ғамкаш
Машварат хўрсиниб эгади бўйин:
Сўнг мадад ўрнига қўшарлар, ҳайҳот,
Ўлпонга – ўлпону закотга – закот.
————
1Қонуний невара – Александр Биринчининг отаси Павел Биринчи Екатеринанинг эри Петр Учинчидан бўлган ўғли эмас деган фикрларга ишора.2Аёл — Екатерина Иккинчи кўзда тутилади. Лашкарда унинг суюкли жазманлари бўлганига ишора.

97
Шу орада гўзал Гулбека ҳорғин,
Махсус хос ҳужрага айлади узлат.
Нонушта қилмоғу май ичмоқ учун,
Йўқдир бу ҳужрадан қулайроқ хилват.
Бўстонлар инъоми – гуллар гуногун,
Ёқутлар, биллурлар, гиламлар қат-қат,
Нақшин шифт, шоҳию атласу кимхоб
Бу ҳужрани қилмиш файз ила сероб.

98
Порфиру мармарлар таратиб жило,
Қилар қимматбаҳо атлас ила баҳс.
Шишалар рангига чўғ ҳам маҳлиё,
Қушлар қафасларда сайрар басма-бас…
Шоирлар неча бор айламиш иншо,
Бу зебу зийнату маҳобатни, бас;
Бу ҳужра кўркини хаёли учқур
Ўқувчимнинг ўзи қилсин тасаввур.

99
Гулбека занжини қийнаб бешафқат,
Сўради: не қилди шунча вақт Жуан,
Ҳарам аҳли ичра у соҳиб талъат
Бўлди не гап-сўзга сабаб дафъатан?
Тутдими ўзини доим пурҳасрат,
Хўш, қандай танишди у қизлар билан, –
Хусусан, у жуда қизиқди, сўзсиз,
Ким билан, қаерда, қандай ётди «қиз»?

100
Бобо қўрқа-писа бераркан жавоб,
Сергап бўлиб, ўзин хизматга тайёр
Кўрсатиб, бекани, баҳаққи савоб,
Алдамоқчи бўлди бу содда-айёр.
Аммо чол бир сирга ёпганин ҳижоб,
Гулбека пайқади – зийрак ва ҳушёр;
Сабабки, гоҳ қулоқ, бош қашиб гоҳо,
Жиддий тутолмади ўзини Бобо.

101
Гулбека кутмоқни қилмаган одат;
Бу сабру тоқатга бегона аёл
Яхши кўрар эди бой бермай фурсат,
Ё изоҳ, ё жавоб олмоқни дарҳол.
Ортиқ гапиришга қилолмай журъат,
Занжи қўрққанидан жим қолди алҳол,
Гулбеканинг юзу кўзида пинҳон
Ғазаб ўз чақмоғин чаққани замон.

102
Бобо бу аломат охири бахайр
Бўлмаслигин сезиб, тушди юзтубан,
Ёлвориб сўради бекадан узр
Ва айтди ямланиб, чайналиб, Жуан
Дуду ғамхўрлигин кўрди, деб, манзур;
Сўнгра ўз юлдузин айблаб дафъатан,
Йўқ, дея, бу ишда менинг ҳеч ҳиссам,
Қуръон ўпиб, ичди кетма-кет қасам.

103
У элтди Жуанни эшиккача то,
Ундан у ёғига, бас, ҳадди сиғмас.
У ёғига ҳукмин ўтказар танҳо
Шу юзлаб канизлар онахони, бас;
Тартибга ҳам ўша жавобгар, зеро,
Занжига уйқудан бошқа иш қолмас…
Ўйланмай айтилган арзимас бир сўз,
Бошинггга ёғдирар минг битта афсус.

104
Сўнг ишонч билдириб, айтдики Бобо,
Жуан ҳам ўзини тутгандир албат:
Ахир эҳтиётсиз бўлса мабодо,
Билар, ўз бошига тушишин кулфат:
Ё қоп,1 ё бошқа бир ёмонроқ бало…
Занжи ҳаммасини айтди-ю, фақат
Ташлаб ўтди Дуду тушини – айёр,
Хуллас, у қилмади бу сирни ошкор.
———
1Қоп – гуноҳкорга қоп кийгизиб, денгизга улоқтириш жазоси.

105
Тўғри, у айтарди балки олдинроқ
Ва лекин даҳшатли Гулбека унга
Қошларин чимириб тикилди узоқ.
Ҳарсиллаб, кўзлари сочди аланга,
Нигоҳлар дарғазаб, уюлган қовоқ,
Ғашдан, ҳаяжондан, ғамдан манглайга
Қалқди реза-реза совуқ тер зилол,
Титроқ нилуфарда шабнамлар мисол.

106
Ожиз тоифадан эмас у , бироқ
Ҳушдан кетказмоқ ҳам осонмас уни,
Лекин бир дақиқа асабий титроқ
Қуршаб олди унинг бор вужудини;
Шундайки, қийноқли даҳшат тутқаноқ
Ёхуд талвасанинг совуқ тўлқини
Ларзага солганда машъумот бизни
Бир лаҳза сиқади юрагимизни.

107
Бир нафас қотди у, алаҳ ичра фол
Кўрган Пифиядек1, талвасаи жон
Измида бир муддат гангираб беҳол,
Худди жиловини узган отсимон,
Пора-пора қилиб қиймалар қаттол
Жазава, эҳтирос юрагин чунон.
Дил-дилдан эзилиб, ўчиб ранг-рўйи,
Дафъатан солди у бошини қуйи.

108
Бошин қуйи солди, худди жароҳат
Ҳолдан тойдиргандай ғалати, сузғин;
Сочлари мажнунтол сояси сифат
Диванга ёйилди паришон, тўзғин,
Кўкраги тўфонли уммондай шиддат,
Шаҳд ила қалқинди безовта, маҳзун;
О, уммон бундай дам қаҳқаҳ уриб шод,
Соҳилга итқитар хас-чўпни, ҳайҳот.
—————-
1Коҳина.

109
Ҳали айтганимдай, тўзғин кокиллар
Тўсар ой юзларин; беҳол, бемажол
Шалвираб тушади оқ, момиқ қўллар,
Худди жони йўқдай афтода бир ҳол…
Мен рассом эмасман, шоирман, магар
Бу ҳолни тасвирлаб беришим маҳол;
Сўз бўёқ эмасдир: бу байтлар, аммо,
Бир ҳолат тарҳидир, бир ожиз имо!

110
Бобо ҳам қув эди: тил тийиб қачон,
Қачон гапирмоқни билар эди ул,
У биларди, тинар охир бу тўфон,
Қутурган тўлқинга кирмоқ – номақбул.
Туриб, хона ичра у ёндан бу ён
Юра бошлади у, боқиб, сезди қул:
Қалдироқ-ку ўтар ва лекин уммон
Тинчирмикан, фақат шуниси гумон.

111
Гулбека юришдан тўхтади, бирпас
Жим туриб, сўнг яна юра кетди у;
Асабий қадамин тезлатди бесас
Ва яна тўхтади. Юриш – бир кўзгу;
Юрганда фош бўлган дунёда кўп кас;
Каталин ҳақда Гай1 ёзган эди-ку:
У ёвуз иблислар измида яшар,
Юрса – эҳтирослар туғёни жўшар.

112
Гулбека занжига буюрди: «Тезроқ!
Айт, олиб келсинлар уларни, эй, қул!»
Беканинг овози паст эди, бироқ
Ҳарам оға сезди, шаҳаншоҳ тугул,
Шайтон ҳам бўлолмас айбдорга паноҳ.
Бобо Гулбекадан сўради: «О, Гул,
Яна хато қилмай, раҳм этинг бизга,
Кимларни келтирай ҳузурингизга?»
————
1Саллюстий Гай – Рим муаррихи.

113
Гулбека бақирди: «Эй, қора айиқ!
Гуржи қизи келсин, ўйнаши келсин!
Дарвоза олдида шай турсин қайиқ…
Амримни уқдингми, тилингни тий сен!..»
Гўё бошқа бир сўз тополмай лойиқ,
Гулбека жим қолди ушлаб ўз бўғзин;
Чол эса аллоҳга қилди илтижо:
«Ўзинг балолардан асра, илоё!»

114
«Майли, мен тилимни тияман, – дер чол, –
Ҳеч вақт амрингиздан чиқмадим, бекам,
Амрингиз ҳар қанча бўлмасин қаттол,
Доим қулоқ қоқмай бажардим илдам;
Шошилманг, мен ахир кўп кўрдим завол,
Қаҳрига қанча кўп эрк берса одам,
Жабрини ҳам ўзи тортиши аниқ.
Сирнинг очилишин айтмаяпман, йўқ, –

115
Ўзингизни ўйланг, деяпман холос!
Тўғри, ҳалок этар денгиз мутлақо,
Қанча жасадларни бу ўпқон паққос
Ютганин бир худо билади танҳо!
Бир қошиқ қонимдан ўтинг, илтимос,
Ахир сиз… сиз унга ошиқи шайдо…
Уни-ку ўлдирмоқ – осон бир қўшиқ,
Аммо, узр, дилда ўлармикан ишқ?»

116
«Ишқдан гапирмоқни сенга ким қўйди! –
Бақирди Гулбека. – Йўқол, касофат!»
Бобо тез фаҳмлаб, тилини тийди:
Беканинг амрини агар бир муддат
Кеч бажарсанг, билки, хонумон куйди;
Бу ҳам етмагандай куй кетар фурсат.
Қолаверса, занжи эмасдир нодон,
Қилмас ўзгалар деб ўз жонин қурбон.

117
Кетди бека амрин этгали бажо,
Йўлакай туркчалаб ғудраб, ғўлдираб,
Инжиқ аёл феълин сўкиб норизо,
Дарғазаб бекадан қўрқиб, қалтираб.
Аёл зоти бунча ўжар, ё худо!
Бунча зўр уларда ҳиссиёт, талаб!
Хайриятки, ўзи холис, йироқдир
Бундай кулфатлардан, худога шукр.

118
Бобо буюрдики, икки айбдор тез
Бекам ҳузурига етиб борсинлар,
Унутмасин соч-поч тарашни ҳаргиз,
Ипак либосларин кийиб олсинлар.
Бекам сўроқ қилар уларни, шаксиз,
Қайда туғилдилар, қайда турдилар?
Дуду таҳликада, Жуан жим, диққат,
На у қарши чиқар, на бу қилар рад.

119
Олий қабул учун шайланар улар;
Мен халал бермайман; балки, эҳтимол,
Гулбека уларга марҳамат қилар;
Балки, жазо берар; англамоқ маҳол:
Баъзан бир ҳаракат барин ҳал этар,
Бас, демак, олдиндан очиб бўлмас фол,
Ким билар, дарғазаб, қутурган, қайсар
Аёл бундай дамда қандай йўл тутар.

120
Бас, етди еттинчи бобга ҳам фурсат;
Бошлайман, олдимда кутар янги йўл.
Маълумки, берилса агар зиёфат,
Таомлар тортилар доим хилма-хил;
Қадрдон Жуанга ёр бўлсин омад,
Ишқилиб, балиққа ем бўлмасин ул.
Вақти ғаниматни мен ҳамда илҳом
Ҳарбий мавзуларга этамиз инъом.

САККИЗИНЧИ ҚЎШИҚ

1
О, гумбур-гулдурос! Қон, яра, фарёд!
О, ёвуз, қаттол жанг! О, яра, дод, қон!
Ҳақорат қилади бу фарёд, бу дод
Ул нозик таъбингни, эй, нозик шеърхон!
Зеро, кўрк билса-да бу қирғинбарот
Беллона, Марс1 номин ўзига ҳар он,
Аммо бу шон-шуҳрат хосияти – кир,
Ҳамма замонларда моҳияти бир.

2
Қонли сафар учун ҳамма нарса шай:
Одамлар, байроқлар, санчқию шашпар;
Ўлжани газага туширган шердай,
Қирон келтирмоққа тайёрдир лашкар;
Дарё соҳилида ўрмалар бирдай
Гўёки юз бошли дўзахий аждар;
Кетса кетаверсин мард боши, не ғам,
Ўзга бош ўсади ўрнида шул дам.

3
Тарих тафсилотга бермас эътибор,
Доим воқеани «en grand»2 олар.
Ким фойда-зиённи ўйласа бисёр,
Билингки, урушдан у нафратланар.
Бир парча ер учун қилиб жон нисор,
Шунча пул сарфламоқ телбалик бўлар.
Қон тўкиб, майдонни қилгандан ҳалқоб,
Бир шўрлик кўз ёшин аритган – савоб.
————
1Уруш маъбудлари.
2 «Яхлит, катта миқёсда» (Франц.) .

4
Эзгу ишлар бизни доим шод қилар,
Шуҳрат жазаваси жўштирар бизни,
Байроқлар, пештоқлар, нафақа, сафлар
Одатда олади кўзларимизни,
Юксак нишонлару хос мукофотлар
Йўлдан оздиради ҳар биримизни;
Озодлик, Эрк учун магар курашар,
Олийҳиммат халққа кураш ярашар.

5
Қолгани – қотиллик! Фақат Вашингтон1,
Леонид2 ҳурматга мушаррафдир, о;
Шу икки зот боис халқ топди омон,
Улар жанг қилган ер муқаддас, илло,
Исми шарифлари муқаддас ҳамон –
Қабоҳат, залолат зулмати аро
Иқбол маёғидан нур каби улар
Инсоният тунин ёритиб турар!

6
Олов ҳалқа бўлиб тунни ёритар
Тўпларнинг оғзидан учиб чиққан ўт;
Жаҳаннам аксидай ловуллаб ётар
Дунай кўзгусида ўт олган булут.
Замбарак ўқлари зувиллаб ўтар
Зевс чақмоқларин зарблари тахлит, –
Фалак чақмоғидан, ҳар банда билар,
Ернинг чақмоқлари ёмонроқ бўлар!

7
Рус тўплари солгач қаттиқ гулдурос,
Биринчи саф дарҳол бошлади ҳужум.
Мусулмонлар босди вулқондай гуррос,
Оҳ-воҳлар, дод-войлар қоришди бир зум,
Аскарлар ҳайвондай тортдилар уввос;
Жаҳлин чиқарганда буюк талотум,
Этна қорнидаги паҳлавон бир чоқ
Шундай бўкиргандир тутиб ҳиқичоқ.
————
1Мустақиллик учун курашда армия қўмондони, АҚШнинг биринчи президенти. 2Форсларга қарши юнон лашкарига бошчилик қилган Спарта шоҳи.

8
Ҳам соҳил, ҳам шаҳар узра бетимсол,
Қурол уввосидан кўра даҳшатроқ
«Аллоҳ!» деган нидо янгради алҳол.
Ёввойи эди у, шафқатдан йироқ
Қасосга чорловчи илтижо мисол.
Еру кўкка солар титроқ-қалтироқ,
У ёв манглайига ҳалокатга битар:
«Кофирга ўлим бер! Аллоҳу акбар!»

9
Гарчанд бу ўйинга бўлса-да раҳбар
Беллона фарзанди – Арсеньев1, қўрқмас
Дарёдан соҳилга чиқаркан сафлар
Ўрилган майсадай ётди басма-бас.
Вордсворт2 урушни ийиб таърифлар
«Худонинг қизи» деб; шундай экан, бас,
Уруш Исога ҳам сингилдир, демак,
У кофир аҳлига душмандир бешак.

10
Тиззадан ўқ еди шаҳзода де Линь3,
Шапо-Бра4 эса – кибор зодагон –
Баланд киверидан5 ўқ еди, лекин
Қаттол қўрғошиндан асради омон
Кивер легитимист6 боши чаноғин;
Хуллас, бу қиссанинг ҳиссаси аён:
Кимки бу дунёда мис қилса бошин,
Теша олмас уни ҳатто қўрғошин!

11
Ярадор шаҳзода майдонда ўсал
Ётмасин деб оддий халқ билан бирга,
Шаҳзода замбилин Марков-генерал
Олдирди хатарсиз, панароқ ерга.
Кимдир ўлаётиб ғудранди мужмал,
Кимдир сув сўради ботганча терга.
Марков қайишмади уларга унча,
То ўзи оёқдан айрилмагунча.
————
1,3,4Рус қўшини зобитлари, Исмоил қамали иштирокчилари. 2Кўл мактабини тузган инглиз шоирларидан бири.5Ҳарбий бош кийим. 6Мустабид ҳокимият тарафдори, подшопараст.

12
Замбараклар тинмай ҳабдори отар,
Мушкетлар бетўхтов туфлар қўрғошин.
Асфаласофилин қаърига кетар
Бу сурги дорини тотган ҳар қўшин!
Думли юлдузлару очлик, ваболар
Шусиз ҳам синайди башар бардошин.
Дунё таҳликага тўладир, билсанг,
Лекин барчасидан ўтади бу жанг.

13
Турфа хил инсоний изтироб сўзсиз
Жанггоҳ аро қилар бизни ложарам,
Қийнар шоирона муболағасиз
Уқубатнинг барча даҳшатлари ҳам:
Қўллар қовушади, қотиб қолар кўз.
Шу алфоз ўлади саноқсиз одам
Ва лекин айримлар ўлмасдан қолар,
Сўнг безар уларнинг кўксин ленталар!

14
Мен буюк Шуҳратни севаман ортиқ;
Чунки у қаҳрамон қариса агар
Нафақа олишга беради ҳуқуқ.
Шоирлар қўшимча даромад олар.
Шеъриятда майда қаҳрамонлар йўқ,
Шу боис ифтихор, ҳурмат муқаррар;
Қотилни нафақат ёқлар нафақа,
Биродаркушликни оқлар нафақа.

15
Бир турк бойдоғини1 асирга олмоқ
Дардида ошиқар илғорлар қўзиб,
Дарёдан чиқар-да бошқа бир бойдоқ,
Аскарлар тартибни тартибсиз бузиб,
Ҳандағу ғовларга тирмашиб тўзғоқ, –
Бир-бирини қувлар, туртишиб, ўзиб.
(Онасин олдига чиққанда пешвоз
Шу тахлит югурар болалар гуррос).

————
1 Бойдоқ – ҳарбий отряд, батарея. (Тарж.).

16
Даҳшатли жанг қилар ҳаёт ва мамот:
Гўё питра тегиб, Везувий, нохос,
Рамақдажон ҳолда хириллар бот-бот.
Суворов савашга берилиб, бехос
Учдан бир зобитин йўқотди, ҳайҳот.
Беллонадан бизга бир сабоқ мерос:
Бу каби талафот, яъни, ҳалокат
Ёмон оқибатдан берар далолат.

17
Шону зафарлардан боғлаб қанотлар,
Шараф гултожини бошига кийган
Жуан ишларидан бергали хабар,
Бу катта мавзуни қўйиб тураман.
(Ҳолбуки, биламан, саналса агар
Шуҳрат луғатига муносиб бўлган,
Ақл кўзи билан боққанда, хор-зор,
Ўн минглаб шавкатли, шонли номлар бор.

18
Аммо бу номларни айламоқ мангу
Муҳтарам сўзамол рўзномага тан;
Бу қаҳрамонона ўлжаларни у
Топар ҳар зовурдан, ҳар бир даладан.
Энди қадри ошар уларнинг, ёҳу!
Ва лекин бу дунё кўп ўзгарувчан,
Баъзан шундай бўлар: ҳатто матбуот
Қаҳрамонга қўяр буткул сохта от!)

19
Жонсон ҳам, навқирон Жуан ҳам бу пайт
Аллақайси полкда қилар эди жанг.
Кўрсатар эдилар жангда жасорат,
Ҳеч кимни ўйламай ва бўлмай дилтанг;
Гоҳ ёвга мушт билан бериб жароҳат,
Гоҳ қилиб ҳолини қилич билан танг –
Хуллас, кўрсатдилар ўзларин чунон –
Номлари рўйхатда – улар қаҳрамон.

20
Гоҳида дарёдан кечиб ўтдилар,
Гоҳ қон ботқоғидан, жасадлардан гоҳ:
Гоҳ улар наздида, дўзахий ўтлар
Шундоқ рўпарада ловулларди, воҳ;
Шитоб билан олға босдилар улар
Телба бир жасорат измида ногоҳ.
Ҳатлаб ўз дўстлари жасадларини,
Эшитмасди оҳу ҳасратларини.

21
Зеро, қаҳрамоним жанг қилар илк бор,
Зеро, дўзахий тун, зеро, бу туман,
Зафар дарвозаси эмас ҳашамдор,
Мардлигин кўрсатса унда дафъатан,
Зеро, у толиққан (қиларман ошкор) ,
Зеро, қиёфаси мунгли, аламзан,
Қўрқди у, эҳтимол, юрак ютмади,
Аммо жанг майдонин ташлаб кетмади.

22
Сафни ташлаб қочмоқ осонмас албат,
Ва лекин қочсанг ҳам осмон қуламас;
Энг зўр ботирлар ҳам баъзан бир муддат
Қўрқув туйғусидан халос бўлолмас.
Мольвиций жангида Фридрих бир пайт
Ташлаб кетган эди жанггоҳни1, хуллас, –
Ҳамма бузавермас ичган ўз онтин:
Бировлар – виждон деб, бировлар – олтин!

23
Пунийча айтгандай бугун ирландлар,
Жуан «шўрва эди, йигитча эмас».
(Яқинда олимлар билиб қолдилар,
Карфагеннинг тили кельтча экан, бас, –
Патрикда3 Ҳаннибал руҳи сақланар,
Мумтоз туникада, Эринда4, хуллас,
Яшар Дидонанинг жони барҳаёт –
Шу ўйга мойил ҳар ватанпарвар зот.)
—————
1Пруссия қироли Фридрих Иккинчининг Мольвиция жангида узоқ вақт йўқолиб қолганига ишора. 2 Бутун банд ўз аждодлари (кельтлар) билан карфагенларнинг (пунийларнинг) қондошлигини тиклашга ҳаракат қилган ирланд миллатчи «олимлари» устидан киноядир.3Патрик – ирландларда тез-тез учраб турадиган ном. 4 Эрин – Ирландиянинг шоирона номи.

24
Алқисса, у жуда қизиққон бола,
Онаси – эҳтирос, отаси – туғён,
Гоҳида шўх-шаддод ҳисларга тўла
(Аниқроқ айтганда, ҳислари – бўрон!)
Жасорати билан қилар дабдала,
Унга писанд эмас зўр ғов, зўр тўғон;
Кўплар қамал чоғи тўрт томон чопар,
Шундан ҳузур топар, ҳаловат топар.

25
Менинг зодагоним севгидан, жангдан
Эзгу мақсадларни кўзлайди – беваж,
Шунинг ўзи бош важ: яъни, бу билан
Дипломат, фоҳиша, қаҳрамон – ҳар каж
Ўз шаънин сақлайди эл таънасидан,
Мақсад эзгулигин қилганча рўкач;
Улар билан қилар, ҳолбуки, равон
Дўзах йўлларини азалдан шайтон.

26
Бу дўзах йўлларин бир қисмига мен,
Очиғин айтганда, қиларман гумон;
Яъни, улар бунга чидолармикин,
Наҳот улар билан бўлса йўл равон?
Зеро, бу йўлларнинг таъмири учун
Эзгу мақсадларин айламас эҳсон
Бизларнинг авлодлар; бир ўйланг, Лондон
Дўзах йўлларини эслатар чандон.

27
Бас, ўтлаб кетмайлик. Қизғин жанг аро
Қаҳрамоним ёлғиз қолибди ногоҳ;
Тўйдан бир йил ўтиб, яқинда барно
Ва азиз бўлган ўз эрларин беоҳ,
Шундай ташлаб кетар аёллар гоҳо.
Менинг зодагоним ўзин баногоҳ
Ўт ва тутун ичра кўрдию шу кез,
(Қўрқиб кетди) ўзин ҳис этди ёлғиз.

28
Бу қандай рўй берди, билмайман асло;
Биров ўлдирилган, биров ярадор,
Кимдир жон ҳалпида ақлидан жудо,
Дуч келган томонга қочади абгор.
(Қочган римликларни бир замон, аё,
Зўрға тўхтатгандир ул Цезарь – шунқор,
Қизғин олишувда қалқонин у дов
Қочоқлар йўлига қилган эди ғов!)

29
Жуаннинг қўлида йўқ эди қалқон,
У тақлид қилмади Цезарь шоҳга ҳам,
Кўрдики, аҳволи тобора ёмон,
Бир дам ўйга толди, қийналиб пурғам
Ва худди эшакдай (бу таққос шу он
Тирилтирар ўлмас Ҳомерни бир дам:
Эшакдан тузукроқ бирорта таққос
Топмаган эди у Аяксга1 мос…)

30
Алқисса, Жуан ҳам ўхшаб эшакка,
Фақат олға юрди, ортига боқмай,
Тўнган жасадларга туртиниб якка,
Йиқилиб-суринар, борар тутоқмай.
Узоқда, ловуллаб ўрлар фалакка
Даҳшатли бир ёнғин, даҳшатки, ҳай-ҳай!
Саросима босиб жисму эсини,
Кўздан қочирди ўз бўлинмасини.

31
Командир ҳам, полк ҳам, рота ҳам гумдон,
Қизғин жанг онида йўқолди улар;
Ёлғиз худо билар, йитдилар қаён,
Балки пиёдалар тарихи билар.
Лекин бир юлдуздай йилтираган шон
Ортидан қуваркан Жуан жанговар
Бир руҳда талпиниб, қизишиб беҳад,
Тўғри бир тасодиф бахш этди мадад.
————
1 Аякс – Ҳомер «Илиада»сининг қаҳрамонларидан бири.

32
Тополмай командир, ротадан дарак,
Дуч келган томонга чопди у сарсон;
Гўёки ботқоқдан қутулиб, андак
Йилт этган бир чўғдан шод йўлчисимон.
Флотдан адашган денгизчи бешак
Интилар шубҳали бандаргоҳ томон, –
У ҳам худди шундай топиб бир журъат,
Ёнғинни мўлжаллаб югурди фақат.

33
Ҳеч нарса тушунмай нуқул каловлар:
Кўз олди қоронғи, лўқиллар чакка,
Гумбур-гумбурлардан мияси ғовлар,
Чақар томирида бир чақмоқ якка.
Портлашлар зарбию кучли оловлар
Титроқ солар эди еру фалакка;
Иблисга солай деб дўзах ваҳмини,
Роҳиб Рожер Бэкон топгандир буни!

34
Дон Жуан бир сафни кўрди шу маҳал.
Саф роса тўкилган – жуда ҳам сийрак;
Сафни жасур Ласси1, қўрқмас генерал
Бошлаб кирган эди жангга довюрак,
Ярмидан кўпини ютибди ажал.
Хуллас, жанг бўлгану катта бир элак,
Аямай элаган, қолибди охир
Бир ҳовуч синалган ва сара ботир.

35
Жонсон ҳам шу сафда бор эди, алҳол,
Очиғи, қочишни мўлжаллаб турар,
Атрофга аланглаб, биларки дарҳол,
Оловдан қутулиб ўтга тутилар.
Ҳеч қачон қочишни қилмаган хаёл,
Довдираб қолмаган ҳечам бу қадар,
Мустаснодир: кимдир устидан кулса,
Кўрсатган мардлиги кулгили бўлса.
—————
1Генерал Ласси Морис – Исмоил қамалида биринчи бўлиб
ҳамла қилган сафлардан бирининг бошлиғи.

36
Жуан эса худди телбадай бир пас
Танҳо қолди қуюқ жанг ичра такрор,
Янги аскар каби мардлигидан маст,
Бизнинг бритт қилди ўзга бир қарор;
Йўқ, у мусулмондан ҳайиққан эмас,
Аммо бундай «Ўлим водийси» донгдор
Мардни ҳам титратар деб қилди хаёл, –
Путраган аскарни тўпламоқ маҳол!

37
Мусулмонлар худди малаклар мисол
Муҳаммад қўрғонин ҳимоя қилар:
Аскарлар, қалъалар устига қаттол
Қўрғошин ёмғири шаррос ёғилар.
Шаҳарда панажой топиш кўп маҳол,
Бир-бирин аямай қирар ёғийлар,
Жонсон кўриб қолди, бир гала ўқчи
Қирғиндан панада жон сақламоқчи.

38
Уларни чақирди, улар, ажабо,
Чақириққа дарҳол бердилар жавоб,
Инсон овозини эшитмас бало –
Хотспер айтганидай гапуқмас аҳбоб –
«Қаър руҳи» эмаслар1. Жонсон шу асно
Майдонга чорлади уларни шитоб,
Пода ҳисси қўзиб уларда бирдан,
Эргаштириб кетди барчасин британ.

39
Жонсонни қаҳрамон демадим бекор,
Гарчанд унга қисмат Ахилл каби ё
Аякс номидай хушёқар, дилдор
Бир номни кўрмаган бўлса ҳам раво,
У содиқ дўст эди ва танти ағёр,
Кучли, қаноатли эди мутлақо,
Гоҳи ўз жонини жоним демасдан,
Ёв додин берарди ҳеч аямасдан.
————.
1Шекспир қаҳрамонларидан бири Перси Хотспер сўзларига ишора.

40
Ҳозир у ҳам қочди, йўқ, қўрқиб эмас,
Уни зўр, ажойиб раҳбар деб ҳурмат
Қилгувчи ва у деб ўтдан-да қайтмас
Одамлар ахтариб қочди у фақат.
Баъзи меъдаларга қўрқув ҳам хуллас
Майдай таъсир қилар; гоҳ топиб хилват,
Нафасни ростламоқ ўйида бир он,
Суронли жанггоҳдан бўламиз гумдон.

41
Ҳа, нафас ростламоқ бўлди Жонсон ҳам,
Лекин кейин эса Ҳамлет ҳам ҳатто
Қўрққан у туманли йўлга1 хотиржам
Қайтмоқ орзусидан эмасди жудо…
Аммо Жек безовта бўлмади ҳечам,
Уруш – темир эди, у – оҳанрабо:
Ўзига келдию панд бермай шаънга,
Эргаштириб кетди ҳаммани жангга.

42
Бу шайтон ўйини иккинчи бора
Уларга шу қадар туюлди даҳшат,
Ки, кўнгил майлига оид ибора
Унутмоққа маҳкум этилди албат.
Аскар учун ҳаво – ҳам сув, ҳам чора:
Бешафқат бир буйруқ: «Бас, етди фурсат!»
Хусусан, ўйламоқ бўлар нораво:
Дўзахга етдингми, яқин қолдинг ё…

43
Ўроқ теккан ўтдай йиқилди улар,
Дўл урган мевадай сочилди ҳар ёқ,
Ётдилар мисоли ўрилган жавдар, –
Жинчироқ ожиздир чақнаса чақмоқ, –
Жангда устун келиб қутурган турклар
Русларни янчдилар гўё уртўқмоқ,
Гоҳ унда, гоҳ бунда қулар мерганлар –
Тепкини босишга улгурмаганлар.
————-
1Ҳамлет монологи кўзда тутилган.

44
Қўрғошин ёмғирин ёғдирди моҳир,
Турклар истеҳкомда турганча хушҳол,
Ҳамлакор сафларни ювди бу ёмғир,
Соҳилга сапчиган кўпиклар мисол.
Пайдарпай ўқлардан асради тақдир,
Хайрият, Жонсонга бўлмади кор-ҳол;
Олға чопаверди гоҳ ўнг, гоҳ чапда,
Бир пайт ўзин кўрди қарши нишабда.

45
Орқасидан чопди тўрт-бешта аскар,
Сал наридан ўтди ўн чоғли одам;
Энди ҳеч нарсани йўқотмас улар:
Ер ёнар, чор атроф гувуллар мубҳам.
Тек турмоқдан кўра чопмоқ бехатар;
Олдгами, ортгами – фарқи йўқ бу дам!
Шу тариқа ўнлаб марди бесалом
Исмоилга кирди хулласи калом.

46
Не ажабки, улар кўрди шу асно
Мутлақо беъмани, ёмон иншоот –
Нодонлик меваси бўлган бир бино –
Кўҳна кунгурали деворни, ҳайҳот.
(Ҳозир французлар, голландлар аъло
Истеҳкомлар қурар соҳилда обод, –
Жабал Ториқ 1билан қилар ифтихор
Бизнинг инглизлар бекордан-бекор!)

47
Қалъа деворини ботирлар осон
Қилдилар бошпана – халоскор паноҳ.
Саф тортиб, берилгач «От!» деган фармон,
Дув-дув тўкилдилар турклар баногоҳ.
(Сўнгра бу девор ҳам қилинди яксон;
Яксон қилиш гаштли, осондир, оҳ-оҳ.)
Алқисса, шу девор қилмай ёвни хит,
Яратди қамалга осон шароит.
————
1Гибралтар бўғозининг асл (шарқона) арабча номи.

48
Қўққис фалончига боқди деб омад,
Ўрин талашувлар, баҳсу жазолар
Тинчликсеварликни этар-да ғорат,
Солар кўп миллатлар аро низолар.
Яъниким, британни қилар ҳақорат
Мана бундай гаплар: гўёки ёвлар
Ватерлоо1 ёнида бизнинг Веллингтон2
Терисин шилганмиш, қилганмиш яксон.

49
Прусслар лашкари келиб ногаҳон,
Машҳур генераллар – Блюхер, Гнейзенау3
Француз лашкарин Бахт қўли бир он
Титраб кетганида, кўтариб ҳайҳу,
Асир этган эмиш; гўё Веллингтон,
Келиб қолмасалар прусслар, мангу,
Муаррихлар айтган орденлару пул
Мукофотдан маҳрум бўларкан буткул.

50
Ўзинг асра бизнинг қиролни, худо!4
Ўзинг асра, йўқса қиролни авом
Асрашни истамас шу кунлар асло.
Гар эгар-жабдуғи қилса беором,
Қирчанғи ҳам юрмас, минг урсанг ҳатто,
Нуқул тайсаллайди. Вақт етди, тамом;
Авом ўз кучини сезиб қолди, бас,
Айюб5 бўлишни у ортиқ истамас.

51
Халқ қовоқ уяди, сўкар, лаънатлар,
Душманни Довуддай қилар тошбўрон6.
Сўнгра у қўлига болтани олар,
Қилар чор атрофни беомон вайрон;
Ўшанда улуғ жанг вужудга келар;
Мен ҳазар қилсам-да урушдан чандон,
Биламан, биргина инқилоб халос
Қиладир дунёни иллатдан, холос.
————
1Наполеон қақшатғич зарба олган Белгиядаги қишлоқ. 2Инглиз тескаричи сиёсий арбоби. 3Ватерлоода Наполеонни тор-мор этишда қатнашган прусс саркардаси. 4Британ миллий мадҳиясига киноя.5Айюб – Тавротга кўра, худо синаш мақсадида унга оғир азоб юборади. Чексиз сабр-тоқат тимсоли.6Довуд – Тавротга кўра, Исроил шоҳи. Ёшлигида палахмон отиб, баҳайбат Голиафни ўлдирган.

52
Жуанга қайтайлик. Зеро, у шахсан
Биринчи ўтмаган бўлса-да, илло,
Мусулмон қўрғони панжарасидан
Дадиллик, чаққонлик кўрсатиб, аъло
Ўтди биринчилар сафида Жуан –
Уни шон бўрони этди маҳлиё;
Бўлса-да у қалбан нозик ва дилбар,
Беомон бу жангда бўлди диловар.

53
Жонона бағрида гўдакдай маъсум,
Дилрабо йигит шу эмасмиди, о,
Шу эмасми дилбар оғушда ҳар зум
Жаннат роҳатини тотган йигит ё?
«Айрилиқ – ҳар қандай ошиққа заққум
Ва хатар», демишдир ул Жан-Жак Руссо1.
Аммо айри тушмоқ ёр қучоғидан,
Яъни, энг севимли овунчоғидан –

54
Жуанга аламдир; жононларни у
Гоҳ тақдир ҳукмига ташлади ва гоҳ
Бўронда қолдирди, гоҳ чекди қайғу,
Отаси қўлида қолдириб ногоҳ.
Тақдир энди уни ҳиссиёт, туйғу
Қотили – жанг аро ташлади, эвоҳ,
Зол ўлим офати олов уфурар,
Ўзини у отдай оловга урар.

55
Қаршиликдан унинг қонлари қайнар;
Биламиз, югуриш, пойга бўлганда
Бизнинг юраклар ҳам шунақа ўйнар,
Шундай қизишамиз ҳис-ҳаяжонда.
Йиртқичликдан қилар Жуан ҳам ҳазар
Маълум масофада ва лекин жангда
Ўзгарар инсоннинг феълу атвори,
Ўзида бўлмайди ўз ихтиёри.
———-
1Буюк француз маърифатпарвари, ёзувчи.

56
Ласси исканжада қолиб, ҳар томон
Жовдираб турарди, мададни кўриб,
Жуда хурсанд бўлди ҳам жуда ҳайрон;
Дарҳол табриклади кифтига уриб,
Жуан бошлаб келган ёшларни шодон;
Жуан испанлигин у била туриб,
Билмасликка олиб атай ўзини,
Немисчалаб айтди, афсус, сўзини.

57
Немисчада бизнинг Жуан анча хом,
Ундан кўра санскрит тилин хўб билар.
Жуан тугул, ҳатто саводсиз авом
Ласси гапларининг маъносин илғар.
Ленталар, юлдузлар, жиддий афт-андом,
Кўкрак тўла нишон, қойим елкалар
Ва серлутф лафзининг оҳанги бешак
Бу зот амалидан берарди дарак.

58
Турли тилда шовқин ва тутун аро
Гаплашиб бўларми, ўйланг, жанг бўлса,
Ўқ учса, уй ёнса, бир бахти қаро
Замбарак овозин босиб дод солса,
Дўзахга хос қий-чув ва ҳар хил садо
Қулоқни битирсаа, гўё жом урса –
Сўкиниш, қичқириқ, доду вой, оҳ-зор;
Бундай пайт гаплашиб бўлмайди зинҳор.

59
Салкам икки онлик нутқ учун, аё,
Мен икки октава сарфладим бу он,
Жанг эса гувуллар; таҳлика аро
Қонли талвасада типирлар ҳар жон.
Тўплар ҳам толиққан туюлар ҳатто.
Инсон туйғулари узра беомон
Бир жазо тимсоли – ваҳший оҳ-фарёд
Ҳам узун дод ўрлар тун узра, ҳайҳот…

60
Шаҳарни ёв босди, аммо шаҳар-чи?..
«Худо дайр яратди, одамлар – шаҳар!» –
Деганда ҳақлидир Каупер1 – жарчи;
Хўш, Ниневия-чи, Тур-чи, жаноблар?
Карфаген-чи? Бобил деворлари-чи?2
О, бари йўқолди! Ажабмас, агар
Ўрмонда яшамоқ анча хотиржам
Бўлишин ҳадемай билиб олсак ҳам.

61
Сулла3 олмиш бахтли қотил деган от;
Унинг ишин тақдир ўзи ўнг қилган.
Кентуккилик овчи, Бун4 деган бир зот,
Менимча, ҳаммадан бахтлироқ бўлган.
У ўзи ўлгунча ўлдирган жонзот –
Эчкию айиқдир. Кўзёш билмаган,
Хилватда қийналмай, хотиржам ва шод
Кечирган осуда, беғалва ҳаёт.

62
Тиниқ ўйларини жиноят ҳеч вақт
Булғамаган, яъни, қилмаган хуфтон;
Овлоқда яшади, жон дўсти – сиҳат,
Кўп олтин кунларни айлади эҳсон;
Шубҳалар, касаллар ўйнайди фақат
Танг-тор кўчаларда, шаҳарда ғужғон,
Софдил Бун ўрмонда яшади узоқ –
Тўқсон йил, эҳтимол, ундан ҳам кўпроқ.

63
Аммо энг муҳими, чиндан ҳам бу зот
Бир эзгу эсдалик қолдирди абад.
(Бунга қодир эмас барча машҳур от,
Хайрли бўлмаса шуҳратми шуҳрат?
Қуруқ қовоқхона ялласи, ҳайҳот!)
На рашкни билди у, на билди ҳасад!
Бу зоҳид ўрмоннинг пайванди бўлди,
Серқуёш далалар фарзанди бўлди.
—————
1Каупер Уильям – инглиз шоири. 2Йўқолиб кетган, вайрон бўлган шаҳарлар. 3Ҳокимиятни жиноий йўл билан қўлга киритган Рим мустабиди. 4Бун Дэниел – Шимолий Американинг Кентукки колониясига биринчи бўлиб кўчиб борган киши. Умрининг охиригача ов билан шуғулланиб, ёлғизликда, табиат қўйнида яшаган.

64
Рости, ётсирарди одамлардан ҳам,
Ҳатто ўз миллати эмас мустасно;
Ўрмонига келса бирорта одам,
Нари қочар эди ундан шу асно.
У тараққиётнинг фаровон, кўркам
Шаклидан қўрқарди асли мутлақо,
Лекин бир одамни кўрдию бу зот
Унга оғаларча қилди илтифот.

65
У ёлғиз эмасди; қуршаб теграсин
Ўсарди табиат фарзандлари шод.
Қарита олмас бу ёшлик дунёсин
На қилич, на сўкиш ва на гирдибод.
На билар қайғуни, на дўст риёсин,
Она ер бағрида улар умрбод
Эркин кўчманчилик одатин қилур,
Дарёлар, дарахтлар, қушлар каби ҳур.

66
Уларни аянчли шаҳарликлардан
Жасорат, куч-қудрат ажратиб турар,
Ҳа, улар хушқомат, дилкаш, кўнгилчан,
Хушрафтор қизларин янги модалар
Абжир маймунларга айлантирмаган,
Очкўзлик, юлғичлик қилмайди улар,
Уларнинг мергани, бекордан-бекор
Қўлга қурол олмас,бўлмаса даркор.

67
Улар сокин тунда ухлаб хотиржам,
Кундузлари меҳнат гаштини сурар;
Уларни бузолмас на фаҳш, на ҳашам,
На бойлик, на пора йўлдан оздирар;
Нотинч қила олмас дилларини ғам,
Улар олами тинч, ҳам тор, ҳам акбар;
Узлатда жамоат жам бўлиб улар
Жаҳон шодлигини тотар эдилар.

68
Табиат ҳақида гапирдик, етар!
Энди Тамаддунга берамиз навбат!
Гап вабо ва уруш ҳақида кетар,
Гап жангда милёнлаб ўлдириб, миллат
Шонига шон қўшган қаттол йигитлар,
Олтмиш ёш ҳокима хонимнинг хилват
Ишратхонасига кўрк бўлган чоллар –
Машҳур генераллар ҳақида бўлар!

69
Хуллас, ўтли ҳалқа ичида қолган
Исмоилга кирар пешрав бойдоқлар;
Найзалар, қиличлар ялтирар ишчан;
Вайрона шаҳарни ўлимдан сақлар
Турклар жон-жаҳд ила бир жону бир тан;
Осмонни даҳшатли оҳ-фиғон қоплар:
Болалар чинқирар, хотину халаж
Чанг, тутун ичида чувлар ноилож.

70
Кутузов (бу одам сўнгроқ қаҳратон
Кўмагида енгди Бонапартни шод)
Зўрға қола билди бу жангда омон;
Дўсту душманга тенг ҳазилкаш бу зот
Кулгидан тиймасди ўзин ҳеч қачон,
Лекин бу заминда ҳаёт ва мамот,
Ғалаба учун жанг борарди, ёҳу,
Шу боис бас қилди кулгисини у.

71
Чуқур ҳандақ оша жасорат ила
Ҳужумга ўтди у, сувни қип-қизил
Қон қилиб ярадор, мажруҳ ва пўла
Найновлари унга эргашди дадил.
Шу ўтишда бўлди кўпи дабдала
(Генерал Рибопьер ўлди тортмай тил).
Деворга тирмашган русларни шу он
Қайтариб хандаққа отди мусулмон.

72
Тасодиф туфайли йўлдан адашган
Нотаниш бир бойдоқ бўлмаса агар,
Қон тўла ҳандақда ғуж уймалашган
Аскарларни кўриб қолмаса агар,
Ошиқиб,офтобда қатиқ ялашган
Халоскор сингари келмаса агар, –
Ўйлайманки, жасур, хушчақчақ арбоб
Кутузовнинг ҳоли бўларди хароб!

73
Тезда Кутузовни қутқазган ўшал
Қаҳрамонлар унга бебошвоқ, бесар
Подадай эргашиб, бахташ таваккал
Килия аркидан кириб бордилар.
Жанг майдони айни эриб бу маҳал
Ҳаммаёқ чилп-чилп лой, оёқ сирғанар,
Қадам боссанг сачрар юзингга чалчиқ,
Хуллас, ер тойғончиқ ва билч-билч балчиқ.

74
Казаклар (эҳтимол, қозоқлардир ё?
Тан олай, имлодан мен анча бўшанг,
Урғу – бир арзимас нарсадир, аммо
Жуғрофия зарур, зарур илми жанг!)
Моҳир чавандоз-ку казаклар, илло,
Харитани яхши билмаслар, аттанг.
Боши берк кўчага қамаб юз фоиз,
Қийма-қийма қилди турклар шу боис.

75
Отишма остида шошиб казаклар
Деворни олди-ю, ҳовлиқиб лекин
Қамал тугади деб ўйлади улар
Ва талон-торожга тушдилар бетин.
Турклар пистирмани боплаб қўйдилар:
То истеҳкомгача киритиб секин,
Худосиз кофирлар лак-лак аскарин,
Сўнг шартта қиличдан ўтказди барин.

76
Аскарнинг ҳолини доим танг қилар
Ташқаридан бўлган тасодиф ҳужум.
Беҳуда тиришди бу гал казаклар,
Ўрилгандай саф-саф қулайверди жим.
Ва лекин, дарвоқе, ётган мурдалар
Соз бир зина бўлиб русларга, шу зум
Есуцкий1 кирди шаҳарга шошиб,
Худди шу мурдалар устидан ошиб.

77
Туркларни қирди бу шердил паҳлавон
Ва лекин ўзи ҳам бўлди у дучор
Мусулмон тиғига айни қизғин он.
Турклар дарғазабдир, турклар қасоскор!
Талафот ким учун бўлди беомон –
Бу ҳақда айтмасман фикримни ошкор;
Ҳар қарич ер учун берилди қурбон,
Ўлган ёв берди, бас, тирик ёвга ён.

78
Ҳамлага ташланган иккинчи саф ҳам
Кўп жангчи бой берди; билки, ҳеч қачон
Шарафли ҳужумлар олдидан ҳечам
Аскарнинг қўлига бермагил патрон.
Одатда қўлида ўқ бўлган одам
Ишлатиб ўтирмас найзаю қалқон,
Панажой излайди, бўшашар сал-пал
Ва отар душманни олмасдан мўлжал.

79
Яна ботирларни қўлламоқ учун
Генерал Мекнопнинг бойдоғи келди
(Қалъа деворига етмасдан лекин
Генералнинг ўзи тил тортмай ўлди).
Истеҳкомда ўлим авж олганлигин
Билмаган ботирлар тутдай тўкилди:
Турклар сараскари қўрқувни билмас,
Таслим бўлишни у хаёл ҳам қилмас.
—————
1 Есуцкой – рус подполковниги.
2 Мекноп Теодор – рус генерали.

80
Жуан, командирнинг рухсати билан,
Унга ваъда қилди астойдил шафқат;
Сараскар бу сўзни тушунмас экан,
Қўрқмас турк қасосни тушунар фақат.
Олмасдан кофирлар ила сулҳни тан,
Асл диндор каби топди ҳалокат.
Бир британ денгизчи уни тириклай
Олмоқчи бўлди-ю, ўлди тил тортмай.

81
Тўппончасин олиб, сараскар, бадбахт
Рақибни бир онда қилди ерпарчин –
Таъсирли ва қисқа жавоб бу беҳад.
Аммо шу ондаёқ, ор-номус учун
Юз йиллаб ишлатиб келинган пўлат
Ва қўрғошин олди бу бритт ўчин:
Ўн тўрт ўққа зўрға жон берди полвон,
У билан жон берди беш минг мусулмон.

82
Ҳа, шаҳар енгилди ва лекин осон
Жон берган эмас у: ҳар девор, ҳар чим
Ҳимояда турди бамисли қалқон.
Нафақат қонли май ичган маст ўлим
Охир-оқибатда йўқотди дармон, –
Нил замнига шакл бергандай иқлим,
Уруш табиатнинг ўзида ҳам, дод,
Ғалати шакллар айлади бунёд.

83
Кўксига рус зобит қўйганда оёқ,
Кимдир товонидан тишлади шу он,
Нақ Момо Ҳавога абадий гуноҳ
Ҳадя этган илон сингари чаққон.
Сўкиниб, бўридай ув тортиб ногоҳ,
Рус ёрдам сўради, тепди беомон –
Тишлар ёпишганди қурбонга илкис,
Худди ёпишгандай одамга иблис.

84
Ўлаётган бир турк маҳкам ушлади
Душман товонини сезиб ногаҳон,
Ахилл деб аталмиш жойни тишлади1
Ва икки жағини «қулфлаб» беомон,
Ўлар жафосига кўнгил хушлади.
Бошин шарт кесдилар, хуллас, беимон
Зобит оёғига осилган алфоз
Мардона жон берди қасоскор сарбоз.

85
Дейдиларки, (балки ҳаммаси ёлғон),
Оқсаб юрар эмиш зобит то ҳануз,
Жағларни айирмоқ бўлмабди осон,
Ўша турк ўлгандан кейин ҳам ҳаргиз.
Бу ишда, эҳтимол, ноқобил, нодон
Жарроҳни айбламоқ керакдир ёлғиз,
Ёки то сўнгги дам ўз ўлжасини
Қўйиб юбормаган турк мурдасини?

86
Аммо факт – факт экан, ким қилар инкор
(Уйдирма гапларга йўқ менда тоқат);
Фақат шоирларга маслаҳатим бор,
Ёлғон-яшиқ қўшманг достонга ҳеч вақт,
Бандга, қофияга беринг эътибор,
Ва, сиз, – носирлар ҳам, – алдаманг фақат.
Бола қанд-қурсга ўч, шоир – ёлғонга,
Бир кун тушар шайтон қўйган қопқонга.

87
Шаҳар енгилди-ю, бўлмади таслим!
Қилич ташламади ҳеч бир мусулмон!
Улар қони билан Дунай лиммо-лим
Тўлиб оқса ҳамки, баҳаққи имон,
Душманга жавобан бор аҳли муслим
Айлади зўр ҳарбий мардлик намоён,
Мағлубнинг кўксидан чиққан ҳар нидо
Ғолибнинг кўксида берди акс садо!
————
1Ахилл деб аталмиш жойни тишлади – товон назарда тутилади, афсонага кўра, Ахиллнинг ягона нозик жойи товони бўлган.

88
Найзалар санчилар, қиличлар кесар,
Одамзод ўтиндай чопилар, – не ҳол! –
Ер узра тўшалар сонсиз жасадлар,
Куз фасли тўкилган хазонлар мисол,
Тирик қолганлар куз елидай инграр,
Қарийб ўлик эди истеҳком – беҳол.
Аммо ҳануз таҳдид соларди ҳолсиз,
Илдизи чопилган дубдай мажолсиз.

89
Даҳшатли мавзу бу. Ортиқ бу қадар
Қўрқинчли мазмунни қилмасман тасвир.
Бизнинг борлигимиз, асли, жаноблар,
Тонг ила шом ўрин алмашувидир.
О, шомни куйламоқ қийин ҳар сафар.
Ҳолбуки, шоирнинг олий бурчидир
Хушомад, бўҳтонни аямай урмоқ,
Дунёни рўйирост тасвирлаб бермоқ.

90
Аммо жиноятлар ичра жасорат
(Мунгли, осойишта жимжима ашъор
Мухлиси услубин ишлатиб фақат
Ва қилиб риёкор услубин дастёр)
Меҳр шабнамлари ила тароват
Бахш этди шеъримга, шоҳид бирубор,
Бундай ғолибона жангларни гўзал
Достонлар ўзига зеб билар азал.

91
Аёллар мурдаси куппа-кундуз кун
Ётар истеҳкомда юмалаб абгор,
Сони, кўкраклари очилиб нигун,
Ҳайвоний қирғинда бўлиб шундай хор.
Ўн ёшлар чамаси бир қизча дилхун,
Мурдалар оралаб йиғлайди зор-зор,
Ёвлардан бир ёрдам қилгандай таъма,
Чирқираб онасин излар маъсума.

92
Лекин қизалоқни икки давангир
Маст казак қуварди. Майли, минг дод денг,
Ҳеч бир оч, ёввойи йиртқични ахир
Биз ҳайвон-инсонга қилолмаймиз тенг.
Одил туриб, қани, бу буюк тақдир
Учун биз кимларни айблайлик, айтинг?
Нафси бадларними, шундай беибо
Махлуқлар пешвоси подшоними ё?

93
Даҳшатлардан тамом толган қизалоқ
Мурдалар оралаб суринар экан,
Бошпана изларди, изларди паноҳ,
Чопиб ўтаётиб, уларни Жуан
Ногоҳ кўриб қолди. Не деди, бироқ
Хонимлар олдида айта олмайман,
Лекин у қилган иш сўздан-да тиниқ,
Казакларга сабоқ бўлгани аниқ.

94
Бирин елкасига тиғ урди, бирин
Оёғини чопди; солганча уввос,
Сўкиниб, чақириб полк санитарин,
Тирақайлаб қочди казаклар бехос.
Ҳовридан тушдию бунинг хатарин
Ҳис қилганча Жуан довдираб бироз,
Ҳовлиқиб қизчанинг қўлидан тутди,
Қонли жасадлардан нарироқ кетди.

95
Ранг-рўйи қув ўчган бахтсиз мавжудот –
Қизчанинг юзида қонли бир чандиқ –
Эслатиб турарди беомон мамот
Ҳаммани супуриб кетган чоғ, аниқ,
Унга ҳам чанг солиб ўтганин, ҳайҳот.
Гўё қалдироқдан кар бўлган чумчуқ,
Қўрқувдан кўзларин катта очароқ
Жуанга жовдираб боқар қизалоқ.

96
Жуан ҳам, қизча ҳам бир лаҳза, бир он
Бир-бирин кўзига қараб қолди лол,
Жуаннинг борлиғин қучди ҳаяжон;
Қалбида уйғонди фахр, ғам, малол.
Бир митти жонни у сақлади омон;
Рангпар юзчасида ийманиб, алҳол,
Худди ич-ичидан ёришган монанд
Қизалоқ кўзлари чақнарди хурсанд.

97
Жонсон келиб қолди худди шу замон.
Уни лутфсиз Жек деб атагим келмас:
Шаҳарлар қамалин тасвирлаган он,
Замон ва урф билан келишмай бўлмас.
Шундай қилиб келди ҳовлиқма Жонсон:
«Жуан! Жуан! Одам бўлсанг-чи, нокас!
Масков номи билан ичаман қасам:
«Георгий» оламиз иккаламиз ҳам!

98
Эшитдингми, Жуан? Сараскар – адо.
Фақат жон сақлайди охирги қўрғон.
У ерда бор эмиш бир қари пошо;
Олдида ётармиш одамлар бежон,
Тўплар гумбурига қилмасдан парво,
Чекиб ўлтирармиш у аҳён-аҳён,
Ўқлар овозига гўё у зинҳор
Бермас эмиш ҳатто қилча эътибор.

99
Юр тезроқ!» – «Йўқ! – деди дўстига Жуан. –
Мен манов қизчани қутқаздим, қара!
Қутқариб қолдим мен уни ўлимдан,
Бир ўзини ташлаб кетмайман, жўра!»
Бўйинбоғин силаб анча вақт ўйчан,
Сўнг Жонсон бош чайқаб, деди: «О, ура!
Сен ҳақсан! Ҳа, гап йўқ! Қолдириб бўлмас!
Хўш, нима қиламиз – ақлга сиғмас!»

100
«Базли жон қиламан, – деди Жуан. – Ҳа!
Аммо бу гўдакни… Бегуноҳ бу жон!..»
«Эҳтимол, – деб кулди бритт ҳадаҳа, –
Бу ерда базли жон жуда ҳам осон,
Қурбон қиласанми шуҳратингни, а?»
«Майли, – деди Жуан. – Керак эмас шон,
Майли, буни асраб, ўлсам ҳам ўзим:
Ахир у кимсасиз, энди у – қизим!»

101
«Тўғри, – деди Жонсон. – Яхши қизалоқ,
Бой бериб бўлмайди лекин фурсатни;
Хўш, ўзинг танангга бундай ўйлаб боқ,
Ё ҳис-туйғуни де, ёки шуҳратни,
Ё ғурур, ё шафқат! Ким ҳам шундай чоқ
Лашкардан ажралиб топарди бахтни?!
Сени ташлаб кетмоқ – номардлик бўлар,
Ҳужумдан кечикмоқ ундан ҳам баттар».

102
Чин дилдан севарди дўстин британ.
Жуан қайсарлигин тушуниб, шу он
Уч-тўрт аскар олиб ўз ротасидан,
Дарҳол тайинлади қизчага посбон.
Бир гап бўлса агар ўзим отаман,
Дея таҳдид қилди. Эрталаб омон
Штабга етказиб берса гар қай зот,
Олар эвазига мўмай мукофот.

103
У эллик сўлкавой ваъда қилди ва
Қўлга киритилган ўлжани ҳам бот
Тенг бўламиз, деди. Бу аскарларга
Жуда тушунарли сўз эди, ҳайҳот.
Жуан яна тўплар ўкирган қалъа
Томон уча кетди чиқариб қанот.
Барибир эмасми ўлжа ё шуҳрат, –
Биринчи навбатда турар манфаат.

104
Шудир ғалабадан кўзланган мақсад,
Шудир одам кўнглин моҳияти, оҳ.
Парвардигор не деб ўйлайди, минбаъд
Бу бизнинг иш эмас, бизда йўқ гуноҳ.
Мавзуга қайтаман, хуллас, ниҳоят.
Алқисса, ўт ҳалқа ичра бепаноҳ
Кекса хон ўлтирар – қўрғонга қалқон,
Олдида беш ўғли – бешта паҳлавон.

105
О, мен ҳам (кўп хотин олишдан мақсад
Бермоқдир ватанга ўнларча аскар!),
Хондай фахрланиб юрардим беҳад
Шундай ўғлонларим бўлсайди агар.
Приам1 ёдимга тушар шу фурсат!
Қўлдан кетганига чиндан-да шаҳар
Ишонмас бу оқсоч, содиқ паҳлавон,
Жасур ва муҳтарам, матонатли хон.

106
Ҳеч ким йўлай олмас ёнига асло,
Мард ўлими мардни титратар бироқ:
Ярим ҳайвон, аммо у ярим худо;
Ҳар ҳолда иккинчи сифат устунроқ.
Рақибини толғин кўрдию, аё,
Ёв унга раҳм этди: ахир баъзи чоқ
Тўнка ҳам раҳм этар – келганда кўклам
Самимий шовуллар ҳатто эман ҳам.

107
Таслим бўл, десалар, аламзада хон
Ҳеч ўйлаб ўтирмай, қулочкашлаб шарт
Ўнлаб насронийни айлади гумдон,
Шведлар қироли Карлдай2 сержаҳд,
Ярасига боқмай, ўққа бермай жон.
Қаттол олишувда охир-оқибат
Қуриб раҳму шафқат булоғи тамом,
Руслар ҳам қизишиб кетди батамом.
————
1Ҳомер «Илиада»си қаҳрамони, Троя шоҳи. Унинг элликта ўғли ва элликта қизи бўлган.2Швеция қироли Карл Ўн иккинчи.
108
Жуан билан Жонсон лутф этиб, зеро,
Келтириб шарқона таққосу тимсол,
Аскарлар жаҳлини чиқарманг асло,
Деб секин илтимос қилсалар ҳам, чол,
Бекордан-бекорга қизишиб, гўё
Дўстларини урган эркатой мисол,
Ёки сўз талашган художўйсимон,
Уларга ташланди беҳол, бедармон.

109
Ҳатто яралади уларни ногоҳ,
Шундагина улар ҳушёр тортдилар:
Жонсон ғазабланди, Жуан урди оҳ:
Бу қурғур мусулмон бунчалар ўжар!
Энди бу мард одам ёнига, эвоҳ,
Ҳеч кимса тушмади, полвон ўғиллар
Ва қари хон яна турди бир асно
Қаттол отишмага қилмасдан парво.

110
Энг аввал иккинчи ўғил берди жон,
Кофир қиличидан зарб олиб ногоҳ
Ҳалок бўлди қўрқмас учинчи ўғлон,
Бешинчиси (жасур, суюкли, дилхоҳ)
Бўлди ёв найзаси тийғига нишон.
Тўртинчиси бўлди отага паноҳ,
Зеро, ор қиларди ундан кекса хон,
Бу ўғлин онаси – асира юнон.

111
Тўнғич ўғил кофир аҳлидан чунон
Жирканарди, зеро, мард, саркаш эди,
Ва у қора кўзли ҳурларга аъён,
Пайғамбарга содиқ жафокаш эди.
Шарқона ҳашаму равзаи ризвон,
Атлас тўшакларга ўч, оташ эди,
Сержилва,серишва қизлар сингари
Шуҳрат шамси бўлиб жазб этар бари.

112
Улар жаннатига ёш хоқон нечун, –
Эҳтимол, гўзаллар яхшироқ билар;
Эҳтимол, сочи оқ куёвлар учун
Ёш ҳурлар анчайин увол, ҳайф бўлар.
Қиз қўйнида йўқдир чолларга ўрин, –
Аммо жанг майдони узра тўкилар
Ўн минглаб навқирон, азамат эрлар,
Барнолар, жасурлар, мардлар, ботирлар.

113
Эрлар ёш бўлсалар, бўлсалар барно,
Ҳурлар бажонидил ўғирлар, аён,
Ўғирлар, асалой бахтнинг бебақо
Гулин йигитларга қилганда эҳсон,
Беташвиш, салт ҳаёт орзуси асло
Уларни маҳлиё этмай қўйган он…
Мен билан, бегумон, тортишар ҳурлар,
О, банда худди шу онларда гуллар!

114
Ҳурларнинг кўзига кўз тикиб ёш хон
Тўртта рафиқасин зумда унутар:
Туюб бир эҳтирос, мардлик, ҳаяжон,
Жаннатда ўтажак илк тунин ўйлар.
Дарвоқе, навқирон аҳли мусулмон
Жасоратдан доим шундай руҳланар.
Зеро, билар – жаннат ҳаммага битта,
Фалак эса олти, балки еттита.

115
У кўксида тиғни ҳис этиб ногоҳ,
Ўларкан, шуларга келтирди иймон,
Хотиржам пичирлаб деди: «Ё аллоҳ!»
Ва кўрди шу заҳот жаннатни аён.
Унга, қаҳрамонга қўл чўзиб, эвоҳ,
«Кел!» деб хитоб этди бир гала ғилмон.
У шамси муслимга бир кулиб, ёҳу,
Мангу нурга боқиб ухлади мангу!

116
Кекса хон юзлари ғамдан буришди
(Зеро, кўпдан кўрмас ҳурларни бу чол)
Ва кўркам мурдалар узра мук тушди.
Зўр бўрон йиқитган ёш сарвлар мисол
Ўғиллари ётар. Эти увишди.
Сўғишни тўхтатиб, бош эгиб, беҳол,
Оппоқ қошларини чимириб гирён,
Тўнғичи устида йиғлар эди хон.

117
Кўриб бу ҳолатни рус аскарлари
Жангни тўхтатдилар, балки, дафъатан,
Жудолик даҳшатин кўрган бу қари
Таслим бўлганини олар дея тан.
Аммо у жим эди, бор умидлари
Парча-парча бўлиб, титраб инграркан,
Ўғилларга боқиб, туярди даҳшат,
Бир ўзим қолдим деб сўппайиб фақат.

118
Йўқ, кўпга бормади бу мунгли санчиқ,
Аламу хўрликдан тўлиб кўкси лим,
Ўзин рус тиғига урди у (ва тиғ
Не кўйга солиши ҳаммага маълум)
Оловга урилган парвона янглиғ.
Ҳозир гўзал эди ҳар қандай ўлим;
Бахт билиб чорасиз ҳолин бечора,
Қаттол ёв тиғидан топди у чора.

119
Не ажаб, дастидан ҳатто болалар
Омонлик топмаган қўпол, бадқовоқ
Аскарлар хафаҳол бошин соларлар,
Бу ота-болалар қошида узоқ.
Уларни титратмас оҳу нолалар,
Лекин чол мардлиги титратди кўпроқ,
Ундаги аламу ундаги нафрат
Ҳушёрроқ бўлишга ўргатди фақат.

120
Яна бир, охирги истеҳком адл
Қаршилик кўрсатди; бу ерда пошо
Навкарлари отиб, санчиб астойдил,
Русларга кўрсатди даҳшат тамошо.
Руслар ҳужумини кескин ва дадил
Йигирма мартача қайтарди у, то
Жанг боришин сўраб билиб олгунча,
Шаҳарнинг кетганин билиб қолгунча.

121
Шунда у шарт қўйиб, де Рибас томон
Бир бейни жўнатди ва ўзи бетин
Бир соатки, мана, чекар беомон,
Кўрсатиб совуққон мард матонатин,
Қошини чимириб, қўр тўкиб ҳамон
Силаб ўтирар у соқолин секин.
Кимнингки туғида учта дум бордир2,
Демак, у уч карра қудратга ёрдир.

122
Хуллас, шаҳар мағлуб – ҳар ёнда торож,
Пошо минг ҳимоя қилсин – бемажол,
Муаззин минг дуо этсин – ноилож.
Ботиб кетди, афсус, кумушранг ҳилол,
Майдон узра порлар энди қизил хоч.
Йўқ, у хун рангида порламас алҳол,
Йўқ, йўқ, кўчаларда оққандир бу қон,
У – ойдан ва шафақ нуридан алвон.

123
Бунда афсонавий мудҳиш тумонат
Жисму жонинг аро солар ваҳму муз,
Бу ерда тушга ҳам кирмаган ваҳшат
Содир этар ҳушдан жудо бир иблис;
Ҳатто таҳайюлнинг ўзи бу даҳшат
Тасвирин қилмоқдан ожиздир, ожиз, –
Ягона ҳокимлик қўзғотган бўрон
Ва дўзах кучлари ўйнайди ғужғон.
————
1Кимнингки туғида учта дум бордир – уч туғли пошо, турк султонлигида олий ҳарбий унвонларидан бири.
124
Ё гўдак, ё қари бемажол бир зот
Ўқлар ёмғиридан қолганда омон,
Қайсидир бир юрак бўлиб бундан шод,
Ҳамдардлик туйғуси уйғонса бир он, –
Эзгу иш ва ўлим олдидаги дод –
Барчасин ғарқ этди харобот уммон.
«Урушмоқ!» сўзида не даҳшат пинҳон,
Вақт етди, тушунинг, эй, аҳли жаҳон!

125
Нечоғли қимматга тушар «ахборот»,
Ўйланг, эй, рўзнома мухлислари, сиз;
Қутулиб қолишга йўқдир кафолот,
Келажакда сиз ҳам қурбон бўласиз!
Каслрей нутқлари, солиқлар, закот,
Веллингтон зафари эмасдир бежиз,
Ирландия инграр очликдан ёна –
Барчаси, барчаси шундан нишона.

126
Ҳар ҳолда, қиролни эъзозлаб халқим,
Яшнаб бораётир кундан-кун, илло,
Ғоят хурсанд бўлар шоирлар ҳар зум
Ҳукмдорга айтса ҳамду тасанно.
Қилар Ирландия халқига ҳужум
Оммавий қашшоқлик деган бир бало;
Салтанатга етмас аммо додимиз:
Георг Тўртинчининг қорни тўқ – семиз.

127
Мен яна мавзудан чекиндим, узр.
Хуллас, ҳалок бўлди шўрлик Исмоил!
Дунайда ёнғиндан тушган қизил нур,
Тун бағрин ёритар қон каби қизил.
Деворлар қалтирар, гувлар беҳузур,
Барча мудофаа этилди чил-чил;
Ўн минглаб ботирлар сафидан бу он
Зўрға қолган эди юзтаси омон.

128
Мен ҳадя этарман русларга мангу
Яхши хулқи учун мақтов – мукофот:
Зеро, бизнинг фосиқ замонада бу
Эъзозга сазовор нодир ҳодисот!
Қандай айтай? Мавзу бироз қалтис-ку?..
Хуллас, хотинидан йироқлик шаддод
Аскарни бузади (узр, эй, тақсир),
Қисқаси, хулқига қилади таъсир.

129
Албатта, улар ҳам хўп таладилар,
Аммо аҳолидан, қайд этмоқ даркор,
Кўп бўлса, уч юзи кўргандир зарар.
Бунинг сабабини қилмайман ошкор,
Бироқ мен сизларга қув французлар –
Ёқимтой ва лекин фосиқу айёр,
Шу миллат шаҳарга қилганда ҳужум,
Нима бўлганини эслатай бир зум.

130
Шошмашошарликда, зулматда албат
Бўлиши мумкиндир арзимас хато;
Хонадонлар шундай тутарки, даҳшат,
Шайтонга йўлиқиш ҳеч гапмас ҳатто!
Шу пайт олти найнов, баҳона – зулмат, –
Етмиш яшар гўзал, моҳирўй, барно
Қизларнинг бошига, ҳа, олти улфат,
Солди ҳеч тузатиб бўлмас бир кулфат.

131
Умуман, зўр тутди ўзин жононлар,
Жонга теккан эди, очиғи, иффат.
Гар хафа бўлсалар офатижонлар
Хафа бўлдилар ўз ёшидан фақат.
Тасодифий қурбон рўлини улар
Ўйнадилар асло чекмай хижолат;
Сабинян аёллар дуч келган тақдир1
Ёмон туюлмади уларга ҳеч бир.
————
1Сабинян қавмидан бўлган аёлнинг ўғирлаб кетилгани тўғрисидаги афсонага ишора.
132
Бева хотинлар-ку чидолмас, аён,
Ҳа, улар бетоқат, кўнгиллари ғаш;
Аммо қирқдан ошган момолар ҳайрон:
Нима учун йўқ деб оммавий зўрлаш.
Алқисса, жанг қилиб толган бедармон
Аскарлар, шубҳасиз, бўлолмас саркаш,
Ҳорғин пайт дил хушлаш ахир қаёқда!
Балки туллар қолди шу боис доғда!

133
Турган гапки, Темур, Чингизхондан ҳам
Ошиб тушди бу кун Суворов ҳатто:
Душман оҳ-зоридан бўлди у хуррам,
Қилди ёнаётган юртни тамошо;
Қонли қўли билан, не ажаб, шу дам
Этди маликага шеърий хат иншо:
«Худога ҳам шукр, шукр сизга ҳам!
Истеҳком олинди, мен унда хуррам!1»

134
Бу байт – Дониёлнинг эркасин2 бир дам
Қўрқитиб юборган қудратли маъно –
«Мене, мене, Текел» сўзларидан ҳам
Даҳшатроқ туюлди менга шу асно.
Ҳатто Яҳудия пайғамбари ҳам
Кулфатдан завқланиб кулмаган асло.
Неронга хил тушган бу қофиябоз3,
Ёнғин ёруғида кулмоқда паққос.

135
Дод-вой жўрлигида бу қўшиқ ғоят
Даҳшатли янграйди! Келгуси авлод
Уни ғазаб билан ўқир бағоят.
Тошлар, золимларни мажақланг, ҳайҳот!
То мени ҳеч кимса бир кун салтанат
Маддоҳи демасин! Тингла, зурриёт!
Дунё қуллик туни занжиридадир,
Қандай бўлса шундай кўрсатдим ахир!
—————-
1Суворов бу сатрларни Туртуқай олиниши муносабати билан ёзган.2Тавротнинг Дониёл китобига кўра, «Мене, мене, текел» сўзлари зиёфатлар зали деворига кўринмас қўлда олов билан ёзилганда Бобил шоҳи Валтасар қўрқиб кетган. Маъноси: «Шоҳ, сен ўласан, шаҳар форслар қўлида».3Суворов ўз ғалабаси билан император Клавдий Цезарь Неронга шоҳликни олиб берган қадимги Рим элчиси Гай Клавдий Неронга ўхшатилмоқда.
136
Насиб этмас бизга янги аср, воҳ,
Дунё лаззатини суриб аммо сиз, –
Одамзод шу қадар қабиҳ ва суллоҳ,
Нодон бўлганини англармикансиз?!
Бас, мангу тортилсин устига тупроқ,
Бу манфур йилларнинг ёди ўчсин тез!
Ўз золимлигидан ғўдайган кибор,
Қонхўр йиртқичларни унутинг зинҳор!

137
Унутилган қонун-қоидалардай
Ёт бўлсин сизга шоҳ тожу тахтлари,
Тахтларда талтайган шоҳчалар ҳам, ҳай,
Фиръавннинг қадим обидалари
Сирли ёзувлари ёт бўлганидай,
Ёт бўлгандай мамонт устихонлари;
Ҳайратда боқасиз бир кун, авлодлар,
Қандай яшаган деб бу махлуқотлар!

138
Илк қўшиқда берган ваъдамни ҳалол
Адо этмоқдаман, ўқувчим, хуллас:
Муфассал тавсифлаб бердим мен алҳол
Муҳаббат, пўртана ва жангни, о, бас,
Аёнки, достоним эпикдир, филҳол,
Барча салафларга туриб қасдма-қасд,
Ечдим масалани жуда ғаройиб;
Тақдир ҳукми билан мадад берди Феб.

139
У эзма созимнинг неча хушилҳом,
Хушхон торларини созлади фақат,
Қалтис ҳикоямни этгали давом
Гоҳ ундоқ, гоҳ бундоқ кўрсатди мадад.
Жонга тегиб кетди бу жанги худком,
Петербургга етиб боргунча то хат,
То етиб боргунча пойтахтга Жуан,
Биз ҳам дам олайлик жанги жадалдан.

140
Жуан шу шарафга бўлди сазовор,
Инсонпарварлиги, мардлиги учун.
Писанда қилдилар такрор ва такрор
Жасурлиги ҳамда одамий кучин.
«Владимир»1 унинг кўксини илк бор
Худди шу туфайли безагани чин.
Аммо у ифтихор туймади бундан,
Фахр этди қизчани қутқазганидан.

141
Петербургга кетди турк қизи Лайло,
Ташлаб кетолмади Жуан бу беҳол,
Кимсасиз қизчани кулбасиз, танҳо.
Жанг чоғи жабрлар кўрди бу ниҳол,
Хешу ақрабодан бўлди мосуво,
Ғамбода ул Ҳектор2 рўзғори мисол.
Жуан асраб олди, энди минг жафо
Чекса ҳам қилмоқ шарт ваъдага вафо.

—————
1Рус ҳарбий нишони. 1 Ҳомер «Илиадаси» қаҳрамонларидан бири, Приамнинг ўғли, Троянингасосий имоячиси.

Жорж Байрон романи таржимаси илк марта  2014 йили саҳифамизда  эълон қилинган эди. 

«Don Juan» buyuk ingliz shoiri, ozodlik va erkning otashin kuychisi, isyonkor qalb sohibi Jorj Noel Gordon Bayron (1788-1824) ijodining yuksak cho’qqisi, jahon adabiyotining shoh asarlaridan biri hisoblanadi. Bayron Juanni dunyoning turli yurtlarida kezdirib, uni turli sarguzashtlarga ro’baro’ qilar ekan, shu orqali jahonning hamma joyida hukm surayotgan zulm va istibdodni, zo’rlik va zo’ravonlikni, riyo, fahsh va xunrezlikni ko’rsatishni maqsad qiladi…

TARJIMONDAN

«Don Juan» buyuk ingliz shoiri, ozodlik va erkining otashin kuychisi, isyonkor qalb sohibi Jorj Noel Gordon Bayron (1788-1824) ijodining yuksak cho’qqisi, jahon adabiyotining shoh asarlaridan biri hisoblanadi. «Bekorchi paytlar» deb nomlangan ilk she’riy to’plami bilanoq hurriyat tashnasi, adolat homiysi, mustaqillik jarchisi va ozodlik jangchisi sifatida maydonga chiqqan Bayron nafaqat so’zda, balki amalda ham zulmning har qanday ko’rinishiga, zo’ravonlikka, adolatsizlikka, istibdodga, mustamlakachilik siyosatiga qarshi umr bo’yi kurashdi. U xo’rlangan, ezilgan, adolatxoh insonlar – istibdod qurbonlari tarafida turib, zamon illatlari va hukmfarmo sinf kirdikorini ayovsiz fosh etdi. O’z vatani Angliyani «xalqlar turmasining posboni» deb atadi, uning zo’ravonlik siyosatini qo’llab-quvvatlagan munofiq, safsataboz deputatlaru sotqin matbuot vakillarini, johil nozirlaru maddoh va riyokor shoirlarni, urushparast hukmronlarni hajv o’tida qovurdi. Belinskiy uni bejiz XIX asr Prometeyi deb atagan emas. Bayron qalbidagi erksevar otash va tafakkuridagi isyonkor olov alangasi nafaqat o’z zamondoshlari ongini, balki keyingi avlodlar shuurini ham o’z nuri bilan yoritishga qodir bo’ldi.

Uning katta-kichik barcha asarlari erk ruhi bilan, ozodlik ruhi bilan fayziyob. Bu ruh «Don Juan»da ayniqsa bo’rtib ko’rinadi. «Don Juan» Bayron nomini olamga tanitgan asar. Shoir bu asarini umrining so’nggi besh yilida yozdi. «Don Juan» u bosib o’tgan ijodiy yo’lning so’nggi manzili, shoirning ma’naviy-ruhiy, g’oyaviy-axloqiy, ijtimoiy-siyosiy qarashlari mukammal ifoda topgan tiniq bir ko’zgu. Afsuski, bevaqt o’lim tufayli asar chala qoldi. Unda voqealar garchi XUSh asrga ko’chirib tasvirlangan bo’lsa-da, u o’z davrida zamon illatlarini keskin fosh etgan asar sifatida katta shov-shuvga sabab bo’ldi.

Asar voqealari quyidagicha rivojlanadi: bosh qahramon Juan yosh, chiroyli ispan yigiti. O’n olti yoshida onasining dugonasi – go’zal Yuliyani sevib qoladi. Ular mahfiy uchrashib yuradilar va kunlardan bir kun sir ochiladi: xonimning eri ularni o’z yotog’ida ushlab oladi. Yuliya rohibalikka mahkum etiladi. Juanning onasi esa o’g’lini Kadisga jo’natadi. «Kadisga badarg’a qilmoqdan murod: darbadar bu o’g’lon uch yilcha xolis, begona yurtlardan izlasin imdod. Yursin gunohlardan sal nari, olis…».

Biroq Juan Kadisga yetib borolmaydi. U tushgan kema halokatga uchraydi, taqdir taqazosi bilan omon qolgan Juanni to’lqin Yunonistonning bir orolchasiga eltib tashlaydi. Qaroqchi Lambroning qizi Hayde uni behush holda sohildan topib oladi va bir g’orda otasidan yashirincha parvarish qiladi. Otasining qaroqchilikka ketganidan foydalanib, uni uyiga olib keladi va hayotini u bilan bog’laydi. To’y bazmi ustiga kelib qolgan qaroqchi Juanni Turkiya qulbozoriga eltib sotadi. Hayde ayriliq azobida o’ladi. Juanni esa turk sultonining xotinlaridan biri Gulbeka qulbozorda ko’rib sevib qoladi va sotib oladi. Unga qiz libosini kiygizib, haram qizlari ichida sultondan yashirincha saqlaydi. Ammo haram qizi Dudu bilan bir to’shakda yotgan Juanning siri ochilib qoladi va Gulbeka sulton uni o’limga hukm etadi. Ammo Juan qochishga musharraf bo’lib, o’limdan qutulib qoladi va Ismoil qal’asini qamal qilib turgan Suvorov qo’shinlariga kelib qo’shiladi. Jangda jasorat ko’rsatib, «Vladimir» nishoniga sazovor bo’ladi. Yekaterinaga sarkarda axborotnomasini yetakazish uchun chopar sifatida Petrburgga yuboriladi. Bu yerda Yekaterina xobgohining eng suyukli shinavandalaridan biriga aylanadi. Ammo ko’p o’tmay, salomatligi chatoqlashadi, hakimlar, u havo o’zgartirishi kerak, degan fikrga keladilar va Yekaterina uni Angliyaga elchi qilib jo’natadi. Shu tariqa Juan Angliya a’yonlari davrasiga tushadi. Asar xuddi shu o’rinda uziladi. Beshafqat o’lim Bayronni o’ylagan niyatini to’la amalga oshirish imkonidan mahrum etadi. Holbuki, Juan, shoir rejasiga ko’ra, Ovrupo sayohatini farang inqilobida ishtirok etish bilan tugatishi kerak edi. Bayron Juanni dunyoning turli yurtlarida kezdirib, uni turli sarguzashtlarga ro’baro’ qilar ekan, shu orqali jahonning hamma joyida hukm surayotgan zulm va istibdodni, zo’rlik va zo’ravonlikni, riyo, fahsh va xunrezlikni ko’rsatishni maqsad qiladi..

O’zbek kitobxonlari Jorj Bayron ijodidan bebahra emaslar. She’riyat muxlislari M.Shayxzoda, R.Parfi, M.Ali, J.Jabborov tarjimasida shoirning «Chaylьd Garolьdning sayohatlari», «Manfred», «Shilьon tutquni» kabi yirik asarlari va qator she’rlarini mutolaa qilganlar. Joriy yilning 22 yanvarida ulug’ shoir tug’ilganiga 225 yil to’ldi. Shu munosabat bilan uning keng ko’lamli, insoniy g’oyalarga, jozibali falsafiy fikrlarga, his-hayajonlarga boy, go’zallik manbai, hikmat bulog’i, hamma zamonlar uchun zamondosh bo’lgan o’lmas asari «Don Juan»dan bir parchani hukmingizga havola etishni lozim topdik.

Jorj Gordon Bayron
DON JUAN

---

(She’riy romandan parchalar)
Rus tilidan Sulaymon RAHMON tarjimasi

---

OLTINChI QO’ShIQ

1
Shekspir deydiki, odamzod ishin
To’lqinday yoprilib kelmoqlari bor1,
Undan foydalanib qololgan kishi
Murod-maqsadiga yetar ustivor;
Ammo gap shundaki, omad kelishin
Ayni o’z vaqtida ilg’amoq darkor, –
Men dadil deymanki, qaro damda ham
Omad nuri bo’lar bizlarga hamdam.

2
Ayollar umrin ham avji mavji bor –
Quloq eshitmagan ishlarga chorlar,
Ularni to’lqinga topshirgan devkor,
Besabr dengizchi ularni xorlar!
Hatto Ya’qub Beme2 – mohir afsunkor,
Bunday mo»jizadan qiladi orlar:
Erkak-ku har ishda boshni ishlatar,
Ayol qalbin esa jalb etar qa’rlar.

3
Lekin jasoratli, qiziqqon ayol
Ham go’zal bo’ladi hamda shiddatvor.
Qattiq sevib qolsa gar sohibjamol,
Ozod bo’lmoq uchun uzar beshumor
Barcha kishanlarni. Ishqqa bemalol
Etar toju taxtni, borliqni nisor.
Ayol iblisni ham yo’ldan uradi,
Hammani Moniyga3 aylantiradi!

4
Izzat-nafs olamni qiladi vayron,
Cho’kar saltanatlar, dunyolar ham tiz.
Sevgi sabab bo’lsa, bu bani inson
Barcha telbalikni kechirar shaksiz.
Jangi uchun emas, Sezardan chandon,
Antoniyni ko’proq ustun qo’yamiz,
Bir ayolning go’zal ko’zi deb, ma’yus,
Aktsiumni4 tashlab chiqqani bois!
———-
1Shekspirning «Yuliy Sezarь» asaridan. 2 Ya’qub Beme – nemis mutasavvuf-faylasufi. 3 Moniy ibn Fatak – ernolik naqqosh va rassom, moniylik diniy ta’limoti asoschisi,iblisga sig’inishda ayblanib qatl etilgan.4 Joy, Aktsiy burni.

5
Antoniy – ellikda, Kleopatra
Qirq yoshida edi! Axir bu yoshlar
«Yigirma» yo «O’n besh» kabi bokira,
Havas qiladigan yoshmi, yo’ldoshlar?
Bas, hamma qariydi, ko’z tortar xira!
Ayni avj pallada so’nib otashlar,
Tark etgach yurakni yashnatuvchi his,
Sevmoq layoqatin qaytarolmaymiz.

6
Ammo bizlarTavrot bevasi misol
Ishqni ulush qilib olganmiz abad.
Muhabbat hamisha tirik, bezavol,
Bor jonzot oladi ishqdan harorat.
Hali ehtiroslar ajini, alhol,
Inson siymosini buzmagan bir payt,
Shoirlar bekorga kiygizmaganlar
Muhabbat boshiga ilohiy chambar.

7
Juan tang ahvolda, uchinchi ayol
Qahramonimning ham ahvoli yomon.
Kanizakni yo’ldan urgan navnihol
Yigitning taqdiri hammaga ayon.
Yana haramda-ya! Sultonlar qattol,
Ular gunohkorga bermaslar omon,
Go’zal xotinlarin xushtorin ayab,
Iltifot qilmaslar Katonga4 o’xshab.

8
To’g’ri ish qilmadi go’zal Gulbeka,
Achinsam-da, chekib qancha afsuslar,
Fig’onim chiqsa-da toqi falakka,
Bilaman, bu bari bekorchi so’zlar.
Ochig’i, hamdardman men bu malakka –
Zoriqib tinadi ba’zida ko’zlar;
Oltmishda bo’lsa-da sultonning yoshi,
Olti yuzdan oshar uning o’ynashi.
————
1Katon Mark Portsiy o’z xotini Martsiyani do’sti
Gortenziyga berib turgan va uning o’limidan so’ng yana
qaytarib olib o’zi uylangan.

9
Shu narsa aniqki, go’zal, navqiron,
Tantiq, o’zboshimcha xotin nihoyat
Zerikib, siqilib, sultonning ahyon
Tashrifiga qilmas sabru qanoat,
Bunda aljabrga hojat yo’q, ayon,
Jo’n hisob ilmi ham qilar kifoyat,
Olti yuz mehridan, bu qari odam,
Bir uchqunin ko’rar u bilan baham.

10
Barcha ayol zoti, xususan, xotin,
O’z huquqin poymol qildirib qo’ymas,
Dindor bo’lsa, ayblar erini betin,
Umr bo’yi ayblar, ayblashdan to’ymas;
Har bir xato uchun sho’rlik er zotin
Qonun qilichiga bermoqdan toymas,
To erning mingdan bir bo’lagini ham
O’g’irlay olmasin o’zga bir sanam.

11
Tarso xotinlarga xosdir bu odat
Va lekin musulmon xotinlari ham
O’z qadru qimmatin qildirib g’orat,
Chekinmas ekanlar ortga bir qadam.
Suyukli yorlarga ko’rsatib hurmat,
Ko’nglin ovlamasa sultoni beg’am,
Xohi to’rtta bo’lsin, xoh beshta ular,
Har biri o’z sha’nin himoya qilar.

12
Suyukli yor edi Gulbeka, ammo
To’rtinchi yor edi nima bo’lsa ham:
Bir xotinlik turmush oldida, illo,
Ko’p xotinlik turmush erur koni g’am!
Bitta xotin bilan yashash ham hatto
Oson emasligin bilar har odam;
Tasavvur qiling-a, ne jazodir, voh,
To’rt xotin nolishin eshitmoq nogoh!

13
Olamning oftobi, podshohi yakto
(Podsholar azaldan shunday maqtalar,
Shahona jasadni yeb bo’lguncha to
So’qir yakobinchi qurt-qumursqalar1),
Ulug’ va dahshatli, qo’rqinchli podsho
Bekani ko’z bilan mayin erkalar,
Bunday nigoh uchun erning ta’masi –
Besh qo’lday ayondir hamma-hammasi.

14
Lekin unutmangki, oshiq shuaro,
O’tli bo’salaru so’zlar, qarashlar
Ahli ayol uchun – yengil bir sarpo:
Yo popuk, yo ro’mol, yo to’rga o’xshar;
Ularni ham turfa libosday go’yo
Yechib-kiysa bo’lar; bu ishga boshlar,
Yuraklar bedahl; imo, ehtiros
To’g’nog’ich singari bir bezak xolos.

15
Jur’atsiz nigohu yuzda nim hayo,
Ajib hayajonga yo’g’rilgan g’ulu,
Sevgi izhoriga o’xshagan zebo
Lablar la’lisida chaqnagan kulgu, –
Baxtli oshiqlikdan yurakda ziyo
Uyg’ota olguvchi holat mana shu!
Bu afsun qudratin qilar zumda yo’q
Ortiqcha issig’u ortiqcha sovuq!

16
Ortiqcha ehtiros nayrangga o’xshar,
Mabodo u nayrang bo’lmasa ham goh,
Qilsa yosh-yalanglar qilig’in agar,
Yoshi kattalarga uyatdir nogoh.
Otashin ayollar darhol bo’ysunar,
Solsang bas ularga otashin nigoh;
Sovuqqon ayollar va qizlar ko’proq
Fahm-farosatdan bo’larlar yiroq.
————-
1 Bu yerda Hamletning mashhur so’zlari o’zgartirib olingan.
Yakobinchilar – frantsuz burjua inqilobi paytida paydo bo’lgan firqa a’zolari. Bu nom ularga boshpana bo’lgan Yakov ibodatxonasi bilan bog’liq.

17
Nozik lahzalarda zavq-shavqimizga
Munosib bir javob kutar ekanmiz,
Ayonki, jahlimiz chiqadi tezda,
Javob sukut bo’lsa didsiz va hissiz.
Avliyo Frantsisk1 – xotirimizda,
U muz mahbubadan tilagan-ku his.
«Medio tu tutissimus ibis»2 – abad
Bizga Horatsiydan qolgan nasihat.

18
Men «tu»ni3 ishlatdim bu yerda bekor
(Vazn taqozosi bo’ldi bu xolos!)
Buni lotinshunos kechirmas zinhor,
Lekin duch kelmadi menga bu shunos;
Shusiz ham qiynalib joyladim nochor,
Kelmas oktavaga gekzametr mos!
She’r ilmi yozg’irsa yozg’irar, xullas,
Sal sakta bo’lsa ham she’rim – haqparast!

19
Gulbeka ne qildi, bilmayman; biroq
Bilamanki, topgay ishlari baror:
Makkor Sirtseyalar mehr ila ko’proq
Erkaklik sha’nini ardoqlab xumor,
Erlarga hukm etar hammadan xo’broq.
Riyo – zavq otasi. Hamma – riyokor!
Urchish illatiga odamning mayli
Barham topar faqat ochlik tufayli.

20
Mayliga, ajoyib bu jufti halol
Olsinlar shohona to’shakda orom,
Ko’rgan tushlaridan menga ne malol,
Lekin bizni qilar xush onda mudom
Arzimas narsalar bezovtayu lol –
Bor kayfu safomiz bo’ladi harom.
Azal jonimizni egovlab kelar
Shu kabi arzimas mayda-chuydalar.
————
1Rivoyatga ko’ra, avliyo Frantsisk hirsini bosish uchun o’zini qorga («muz qiz og’ushiga») tashlagan.2 «O’rta yo’ldan ketayotgan bo’lsang, bilki, eng bexatar yo’ldan ketayapsan». (Lotincha maqol). Bu fikr ham Horatsiyga tegishli. 3 «Sen» (Lot.).

21
Sirtidan begunoh miyang’i xotin,
To’lov talabida kelgan bir hujjat,
Noma’lum sababga ko’ra bisotin
Senga qilmasa gar marhum vasiyat,
Oqsab qolsa nogoh xush ko’rgan oting,
Dardga chalingan it, noqobil farzand, –
Mayda-chuydalardir ehtimol bular,
Lekin bizni qiynar, bezovta qilar.

22
Bas, men faylasufman: jin ursin, xullas,
Hayvonu insonu pulni ham, faqat
Dilkashu dilorom ayolni emas –
Ayolni qilolmas tilim haqorat,
Ayolni la’natlash qo’limdan kelmas!
Ayol – ko’nglimga ruh, ruhimga – quvvat!
Mohiyati nima, sababi nima?
Bilmayman, ayolni jin ursin dema!

23
Afanasiy1 kabi, men ham bemalol
Dunyoi duniga aytdim ko’p la’nat.
U la’nat yog’dirib dushmanga filhol
Soldi xudojo’ylar ko’ngliga shafqat;
Necha yuz yillarki, chaqnar bezavol
Otashin bu nutqning shu’lasi albat,
Rangin kamalakday yonib jilvagar,
Oyatlar kitobin bezatib turar.

24
Yotar oliymaqom ul jufti halol
Uyqu og’ushida, yo’q, beka bedor!
Ayol uxlay olmas qochganda xayol,
Qiynalib, o’rtanib, intiqib zor-zor,
Xayolan ham bo’ydoq, ham sohibjamol
Yigit visolini qo’msar bu dildor.
Ich-ichin zinogar ehtiros yoqar,
Uxlayotgan erga g’ijinib boqar.
————-
1 Afanasiy – Iskandariya yepiskopi.

25
Hayhot, qimmatbaho chodir ichra ham,
Osmon ostida ham bor edi qattol,
Tangri irodasi birla damodam
Ayolni qiynovchi sog’inchu malol.
Nikoh qimorida aldangan sanam –
Sho’rlik Gulbekani etolgay xushhol
Na paxmoq, zardo’zi, parqu to’shaklar,
Na oltin, na gavhar va na ipaklar.

26
Bundan sal oldinroq «jonon» don Juan
Va boshqa go’zallar yo’l oldi g’ujg’on
Qo’sha-qo’sha soqchi qo’ydirib sulton,
Mahkam tutadigan haramga tomon.
Turfa xil iqlimdan turfa xil jonon
Esnab yotar bunda loqayd, nigoron,
Ammo qafas ichra qush yanglig’ ular
Ozod osmonlarni orzu qilarlar.

27
Ayolni sevaman, sevganman doim,
To hanuz pushaymon emasman; zang’ar,
Qachondir, qaydadir demish bir zolim1:
«Dunyoning bir bo’yni bo’lsaydi agar,
Bir qilich sermashda uzib olardim!»
Ammo mening orzum jo’n va bexatar:
O’pardim (o, qarang sodda xayolni!)
Bir labga jo qilib ahli ayolni.

28
O’nlab qo’llariyu yana beshumor
Boshqa ko’p uzvlarga ega zo’r siymo,
Bemisl ishlarni bajargan devkor
Briareyga2 havas qilarman, ammo
Bizlarga yo’l bo’lsin? U – dev, biz – nochor!
Ilhom parisi ham shu asno hatto
Pahlavonga xotin bo’lmoqchi emas,
Juan ahvolini bilmoqchidir, bas.
————-
1Rim imperatori Kaligula nazarda tutilgan.
2 Briarey – yuz qo’lli va ellik boshli maxluq.

29
Xullas, dilrabolar ichra Juanim
Yo’ldan ozib, qildi tavakkal-tusmol.
Kanizakka ko’zin olaytirsa kim,
Sharqiy mamlakatlar qonuni qattol.
Bu ingliz qonuni emas, imi-jim
Jarimani to’lab, yana bemalol
Es-hushingdan ajrab, jazmanlik qilsang,
Erli xonim bilan ayshingni sursang!

30
Ammo u unutmas «qizligini» ham,
Qizlardan ul-bulni ilar nazari;
Orqada badqovoq og’ai haram,
Yon tomonda esa sinchkov va qari
Bir ayol kuzatib borar bekaram:
Aljirab yurmasin haram qizlari.
Onaxon deb olgan bo’lsa ham laqab,
Qizlariga boqmas uncha yorlaqab.

31
Kim bilar «onaxon» bo’lganmi o’zi?
Bu qizlarning o’zi bo’lganmikin «qiz?»
Ammo olma terar bu xotin ko’zi,
Javobgarlik oson ish emas hargiz.
Yashaydi Kantemir1 va de Tot2 so’zi
Shunday onaxonlar haqda to hanuz.
Bir yuz ellik qizga – aytishga oson! –
Doim ko’z-quloqdir bunday «onaxon».

32
Odatda sabab yo’q ularga birrov
Qattol nazoratdan bo’lgali xalos;
Onaxonga madad – tambayu burov,
Erkaklar yo’qligi – hammasidan soz.
Qizlarni podshohning birgina yalqov
Nigohi iydirar, shod etar xolos.
Rohibalar kabi ahli bechora
Zavqi uchun bordir faqat bir chora…
————
1 Kantemir Dimitriy – Moldoviya hukmdori, olim; rus shoiri Antiox Kantemirning otasi. 2De Tot Fransua, baron, «Turk imperiyasining ahvoli haqida xotiralar» kitobida «qizlar onaxoni» xususida ma’lumot beradi.

33
U qanday choradir? Namozu ro’za!
Savolingiz meni qoldirar hayron:
Ayon, rohibalar bo’lar pokiza!
Bas, gapni buraman don Juan tomon.
Xayolchan chayqalib, go’yo suv uza
Suzib ketayotgan guldastasimon,
Naq rangin, ulug’vor munchoq shodasi,
Borardi maftunkor qizlar to’dasi.

34
Jonlariga tegib hamshira ayol,
Bedlamdan1 qutulgan bemorday bari,
Yetib keldilaru yotoqqa, darhol
Chuldirab, g’ujurlab chiqdi tillari,
Bahordagi sho’xchan jilg’alar misol
O’quvchi qizlar yo qushlar singari;
Irland bozorida yurganday kulib,
O’ynashib, quvnashib, vijir-vij qilib,

35
Bahslashib ketdilar ular Juandan:
Sochu ko’zlaridan gap ochib bexos,
Dedilar: qulog’i ziraksiz ekan,
Libosi o’ziga tushmayapti mos,
Yelkasi buncha keng, buncha oqbadan,
Bo’yi erkaklarday namuncha daroz!
So’ng qo’shib qo’ydilar – o, til, o, tikan! –
«Faqat kifti, bo’yi erkakcha ekan…»

36
Shubha qilmadilar liboslaridan,
Qiz hali juda yosh – gunohni bilmas,
Husnu malohatda lekin u bilan
Biror gurji qizi bahslasha olmas.
Afsus, Gulbekaning esi past ekan,
Boshiga bu go’zal ne balo solmas!
Cho’ri go’zal bo’lsa, bekasi shu zum
Izzatu ikromdan bo’ladi mahrum…
———
1 Bedlam – London yaqinidagi jinnixona.

37
Ammo ajoyibi shundaki, Juan
Havas uyg’otmadi hech kimda biroz!
Aksincha: u halol matonat bilan
Bir-biridan ko’hlik, bir-biridan soz
Bir gala dugona topdi sinovchan.
(Sirli kuch ta’sirin angladim bexos:
Bir-biri husnidan zavqlanmoq, xullas,
Go’zallar ahliga xos odat emas!)

38
Tabiat hukmi bu, ha, do’sti aziz;
Va bunda tasodif ro’y berdi xolos:
Bizning Juannaga bor ahli kaniz
Bo’lib beixtiyor jazman ishqivoz,
His etdi g’alati bir mehri g’aliz:
Jin chalib yo bari bo’ldimi vasvos,
Yo barin tortdimi ohanrabo kuch,
To hanuz tagiga yetolmasman hech.

39
Bu yosh jononaga ma’sum, osuda,
Shodon orzularga to’lganday go’yo,
Do’stlikning inja bir ehtirosida
Yonib boqardilar tamom mahliyo;
Qaltis gap qiladi ba’zilar juda,
Xijolatda qolar iffatli dunyo:
Gar bo’lsa uningdek go’zal, yosh og’a,
Qilar emish bari jonin sadog’a!

40
Xususan, uch qizga diqqat qilamiz:
Dudu, gurji qizi Katenьka, Lola.
O, saxiy tabiat bularga hadsiz
Husnu malohatni etmish havola.
Ko’hlik dugonalar aro bu uch qiz
Yonar uch quyoshdek – uchta hilola.
Mening Juanimga hammadan xo’broq
Shu uch qiz gap otar negadir ko’proq.

41
Hindistonning otash havosi misol
Qizg’in va bug’doyrang Lola jangari;
Yonar lojuvardiy bir tusda xushhol
Olyonoq Katyaning ko’zin ranglari,
Qadamin sezmaydi hatto parket pol,
Oyoqlari nafis, bejirim pari!
Lekin erinchoq hur Dudu uchun mos
Topolmasam kerak tuzukroq taqqos!

42
Xobolud Zuhroga o’xshar edi u,
«Uyqumiz qotili»1 bo’lmoqqa qodir;
Erinchoq alfozu qad-qomat, kulgu,
Hukmfarmo ko’zlar – bari zebodir,
Har jihati do’mboq qiz edi Dudu
(Ba’zan juda yoqar bu tarzi nodir!),
Ochig’i, husniga yetkazmay zavol
Nafis do’mboqlikni yo’qotmoq mahol!

43
Joni qiltillaydi noz uyqu aro,
Subhi navbahorda esgan yelga xos;
Ko’zlarida chaqnar nafis bir ziyo;
Haykalga o’xshar u – o, yangi taqqos! –
Pigmalion jo’shib ushlagach, xulyo2
Yanglig’ xayolida tirilib, paqqos,
Jon enib, iligan marmarga o’xshar,
Tanida hali ham o’shal taft yashar.

44
«Juanna! Bunchalar chiroyli nom, oh!
Qizlarga juda mos! Vataning qayer?»
«Ispaniya!» «Bizga yaqinmi, uzoq?» –
Deb Katya qiziqdi, «Nimasi axir, –
Der Lola. – Jonginam! Bandai gumroh!
Ispaniya! Oh-ho, yodimda u yer,
Sholizor orolcha, bir yon – Marokash ,
Bir yon –Tunis, bir yon – Afriqo – otash!»
————
1 «Uyqumiz qotili» – Shekspirdan u qadar aniq bo’lmagan ko’chirma («Makbet»).
2Hur, malak, xayoliy pari.

45
Dudu bahslashmadi, bermadi savol.
Labida noaniq, jumboq tabassum,
G’arq etib qandaydir bilgisiz xayol,
Juanna kokilin o’ynar edi jim;
O’zining g’aroyib qismatidan lol,
Gangib o’ltirardi Juanna xonim.
Sinchi ko’zlar boqib izlaganda sir,
Xijolat chekadi har bir musofir.

46
Shu payt yetdi deya uyquga fursat,
Onaxon ayladi hammani ogoh.
Juannaga dedi: «Sen kelding bevaqt,
Kelding tasodifan, bilmadim, evoh,
Hatto berolmadim oqshomgi ovqat,
To’shaklar ham banddir bari, yo olloh,
Bir kecha men bilan yotgin amallab,
Ertaga joy qilib beraman boplab».

47
E’tiroz bildirdi Lola: «Voy,xudo!
Shusiz ham siz o’zi uxlaysiz hushyor!
Tinch uxlang, sizni biz qo’riqlaymiz, o!
Yaxshisi, men bilan yotsin bu dildor,
Qarang, ikkimiz ham nozigu ado,
Men bilan yotsa u qiynalmas zinhor!»
«Men-chi, – der Katenьka. – Men nima qilay?
Mening to’shagim ham tor emas, qulay!

48
Boz, yolg’iz yotishdan qo’rqaman yomon:
Aloq-chaloq tushlar… sizda ixtiyor!
Tunning sukunati qilar chalajon,
Har tovush, har sharpa qo’rqitar bisyor,
Tushimga kiradi arvoh, jang, shayton…»
«Ana, bema’nilik! – der «onaizor», –
Sen qo’rqsang, tush ko’rsang, titrasang dir-dir,
Dugonangga uyqu bermaysan axir.

49
Dardingga topaman boshqa bir malham,
O’shanda qo’rqmaysan, bo’lmaysan notinch.
Sen, Lola, besabr, quvsan juda ham;
Dudu bilan yotsin Juanna bu kech:
Dudu ko’p iboli, kamgap, xotirjam,
Bormaydi bema’ni xayollarga hech.
Boraqol, qizaloq!» Dudu jim edi,
Mayin nigoh bilan go’yo «Xo’p» dedi.

50
Onaxonu Lola, Katyani shodon
O’pib, minnatdorlik bildirib azim,
Ta’zim bajo aylab (ular hech qachon
Qilmas bizdagidek tiz bukib ta’zim),
Dugonalar ko’nglin oldi mehribon,
Qilib xushchaqchaqu loqayd tabassum,
Tutib Juannaning qo’lidan mayin,
«Oda»ga yetaklab ketdi u keyin.

51
Xo’sh, «oda» nimadir? Bu shunday xona –
Unda xos to’shaklar, ipaklar bisyor
(Bo’lganman necha bor men ham xufyona),
Bolishlaru turfa mayda-chuyda bor,
Ha, bunday to’shakda hech bir jonona
Shaytoniy xayoldan kecholmas zinhor.
(Juan kirganida ostona hatlab,
Ishoning: shayton ham tishlab qoldi lab!)

52
Go’zal bir mavjudot edi Dudumiz;
Bundaylar kuydirmas, erkalar faqat,
Bu qadar mukammal husnni, afsus,
Hatto qila olmas rassomlar suvrat.
Rassomni jalb etar ifodali yuz,
Noraso bo’lsa ham, ma’noli tal’at.
Xullas, alohida ko’rkdan mosuvo,
Keskin chiziqlarga boy bo’lgan liqo1.
———
1Yuz.

53
Gullayotgan bahor quvonchlari jo,
Ma’sum baxtiyorlik uyg’unligiyu
Orom va sukunat hukmron ma’vo –
Quyoshli o’tloqqa o’xshardi Dudu…
Bunday manzaralar dardimga davo!
Bo’ronli ummonga o’xshash serg’ulu
Shiddatli go’zaldan qo’rqaman; yo sal
Qo’rqitar undan-da go’zalroq go’zal!

54
Osuda edi u, g’amginmas biroq;
O’ychan edi, rosti, jiddiyroq edi,
Yoritib turganday ichin bir chiroq,
Hatto bahordan-da nurliroq edi.
Go’zal edi, lekin kibrdan yiroq,
Husnin ko’z-ko’zlashdan u yiroq edi;
Go’dakday bokira, beg’ubor edi,
Holbuki, o’n yetti yoshi bor edi.

55
Oltin nimaligin biror kas bilmas,
Oltin zamondagi oltinday, – bu qiz
Quruq nomning quruq shu’lasi emas, –
Malohatda to’kis, chiroyda tengsiz.
«Lucus á non lucendo»1 eski gapdir, bas;
Ehtimol bu ta’rif muttaham iblis
Filizzotni2 qorib bir zumda abjir
Korinf misi2 monand allaqanday bir

56
G’alati qotishma yaratgan zamon –
Bizning zamonaga joizdir; magar
Haqlidir ustimdan kulsa kitobxon:
Chunki ko’p o’tlayman, menga shu yoqar,
Ko’plab oktavamni qilaman qurbon.
Buni ojizlik deb bilma, birodar;
Bilaman, aybdorman, lekin o’z ra’yim,
O’z erkinligimcha qolaman doim.

———————
1 Qadimgi Rim grammatiklarining jo’n etimologik talqinicha
«O’rmon, unda nur bo’lmagani uchun o’rmondir» (Lot.)
2Filizzot – ruda. 3Korinf misi – mis, oltin va kumush qo’shib tayyorlangan mis.

57
Dudu Juannani yetaklab xushbaxt
(Juanni desak ham qilmaymiz xato),
O’tdi buyuk xonning rangin, basavlat
To’shagiga moyil qayliqlar aro;
U sukut saqlardi, bu – noyob xislat,
Ham go’zal qizga xos, ayni muddao;
Tasavvur qiling siz ko’zlarni shu choq,
Yo’q, ular ko’z emas, sokin qaldiroq!

58
Ammo, ayni paytda, kanizni Dudu
(Chalg’iyman Juanni desam men agar,
Chalg’isam ne bo’pti, to’g’risi ham shu)
Haram ishlaridan qilar boxabar:
Aytar muhofaza usullariyu
Borligin antiqa hiyla, o’yinlar;
Xullas, uddalamoq emasdir oson
Ko’payib ketganda haramda jonon.

59
Dudu yosh, navqiron dugonasini
Iyib o’pdi: o’psa, nima bo’pti, xo’sh?
Beg’ubor, mehribon qiz bo’sasini
Yaxshi emas axir nojo’ya yo’yish.
Ayollarning do’stlik robitasini
Sevaman va qilar o’pichi sarxush,
Zero, olmoq uchun to’la qoniqish,
«O’pish»ga qofiya bo’lsam der «xohish».

60
Borini yashirmay, tabiiy, ildam
Liboslarin yechdi xushqomat Dudu;
So’ng oshkor noz ila o’zini shahdam
Oynaga solib bir javlon urdi u.
Shaffof bir buloqqa ko’zi tushgan dam
O’z aksiga shunday tikilar ohu,
Ya’ni, suv ostida fusunkor bu jon
Qanday yashashiga tushunmay, hayron.

61
Dudu yordamlashib, dugonasin ham
Yechintirib qo’ymoq bo’ldi-yu, biroq
Juanna uyalib olmadi yordam,
O’zim yechinaman deb, sho’rlik no’noq,
Yo bilmay, yo qo’rqib chekdi ko’p alam,
Qolmadi to’g’nog’ich kirmagan barmoq:
Ayol ko’ylagida tursa gar bejo,
To’g’nog’ich – la’natdir, to’g’nog’ich – jazo.

62
Go’zal xonimlarni qilar bu matoh
Tegib bo’lmaydigan bir tipratikan.
O’zim yoshligimda bo’lganman guvoh,
Niqob bazmi uchun yasantirarkan,
Bir go’zal xonimga, shoshib, banogoh,
To’g’nog’ichni xato qadab qo’yganman;
Bilmasdan, kerakli joyiga emas,
Boshqa bir joyiga qadabman, xullas!

63
Ammo bu safsata g’iybatning o’zi:
Har qalay, ilmning qadri bor hamon!
Bas, bahsda yangrasin zakovat so’zi
Xoh to’nka, xoh zolim haqida uryon.
Lekin hamma uchun Falsafa qizi
Jumboqdir, menga ham, rosti, noayon,
Nechun, qachongacha, kim uchun yashar
Bu yorug’ dunyoda inson va bashar?

64
Xullas, sukunatga g’arq edi haram.
Ojiz miltirardi xira chiroqlar.
Sezdimki, ruhlarga bu bog’i eram,
Ajoyib sayrgoh bo’lardi, – agar
Ular bor bo’lsalar, – mos emas hecham
Ularga tangu tor, xarob hujralar!
Shunda, borligiga ruhlarda ham did,
Biz, loqayd bandalar, bo’lardik shohid.

65
Janubga xos ko’rkam, sehrli bog’da
Oh chekib, intizor sollangan gullar
Yanglig’ halovatni qoldirib dog’da,
Orom og’ushida yotar go’zallar.
Bittasi, sal tolg’in, xira chiroqda,
Betimsol xulyodek sirli, ko’z olar,
Go’yo larzon shoxda osilgan noyob,
G’aroyib mevadek nafis, fayziyob.

66
Boshqa biri yotar, yonoqlari ol,
Oppoq bilaklarga tayanib bir yon,
Quyuq, qora sochlar kiftida xiyol
Ohista mavjlanib, turar parishon;
Yelkasi ko’z olar oppoq qor misol,
Turar nim ochilib, ya’ni, nim uryon,
Nafis qad-qomati bamisli hilol
Choyshab tagidan ham yaltirar yaqqol.

67
Oy shunday ko’rinar shaffof bulutlar
Momiq tumanidan mo’ralagan dam;
Narida – uchinchi tutqun bir dilbar,
Mubham bir uyquda yotadi purg’am:
Tushiga qadrdon bir sohil kirar,
Ko’rar yig’layotgan ona yurtin ham,
Go’yo sarv bargiga ingan dur shabnam,
Mujgonida yonar shoda-shoda nam.

68
To’rtinchi asira – haykalday rangpar,
Hissiz sukut ichra tin olar hissiz,
Oppoq, ehtirossiz, sovuq bu dilbar
Xuddi Alp qoriday nur sochar nursiz,
Yo bir qiz qabriga qo’yilgan paykar,
Yo Lutning tuzqotgan xotini1 deysiz.
(Xullas, o’xshashi ko’p. Ha, juda bisyor,
Tanlab olavering – sizda ixtiyor.)
————————
1Tavrotga ko’ra, Lut payg’ambarning xotini tuz ustunga aylanib
qolgan.

69
Bunisi, beshinchi sohibi tal’at,
O’rta yoshda, agar tarjima qilsak –
Ayni yoz faslida. Afsus! Bu suvrat
Tasavvur uyiga bo’lolmas bezak.
Haqiqiy shoirlar kabi men faqat
Yoshlikka shaydoman, shu bois, beshak,
Yoshligini eslab oh urgan qari
Odamlardan doim yuraman nari.

70
Xo’sh, qanday uxladi suyukli Dudu?
Albatta, qiziq bu, ammo yo’q imkon,
Ilhomim ham buni bilolmadi-ku,
Aldashni esa u xush ko’rmas, ayon.
Hokim edi sirli bir nim qorong’u,
Go’zal bog’ning go’zal gullarisimon
Uxlayotgan qizlar ustida hayhu
Ko’tarib qichqirdi nogahon Dudu.

71
Duduning boshiga to’plandi haram,
Tahlikaga tushdi Onaxon, qizlar,
Qasirg’a qo’pganday tuyuldi bir dam,
Muz uzra shovullab tushganday muzlar.
Qo’rqib ketgan qizlar bo’ldi jamuljam,
Shivirlar lol edi, lol edi so’zlar.
Xo’sh, vazmin, xotirjam Duduni bu tun
Nima ham qo’rqitgan bo’lishi mumkin?

72
Dudu tang, bezovta, sirli qo’rquvda
Bir-bir tashlar edi qizlarga nigoh.
Uchar yulduz nuri qoq yarim tunda
Tegrani shu taxlit yoritar nogoh;
Hayajon ichinda, titroq ichinda
Qizlar har sharpadan bo’lgancha ogoh,
Turarlar bilolmay, tushunolmay hech,
Nima bo’ldi o’zi Duduga bu kech?

73
O, do’stlar, uyqu bir oromijondir!
Juanna uxlardi sokin, bexabar.
Nikoh lazzatidan horgan mamnun er
Shunday xurrak otib tinchgina uxlar.
Go’zallar sho’rlikni tapira-tupir
Ayab o’tirmasdan turta ketdilar,
Nihoyat, taajjub ichida beg’am,
Esnab va kerishib uyg’ondi u ham.

74
Nogahon boshlandi buyuk bir tergov,
Bosh-ketsiz savollar yog’ildi g’ujg’on;
Yuraklar, nigohlar, yuzlarni lov-lov
Yondirar qiziqish, kutish, hayajon.
Shubhayu taxminu xitobdan birrov
Dovdirab qolardi oqilu nodon!
Dudumiz gap-so’zga ko’p chechan emas,
Nima bo’lganini aytib berolmas.

75
Aytishicha, bir tush ko’rganmish yomon,
Mudroq bir o’rmonga kirgan emish ul, –
Dante o’rmoniga1 o’xshash bir o’rmon, –
Unda nafsin tiyib, yaxshi va oqil
Bo’lmoqqa mahkummish har bitta inson.
Zarurat qonuni mo’min va ma’qul
Qilarmish yengiltak xotinni darhol, –
Qisqasi, ro’y berib mo»jiza-imkon,
Tushiga kirganmish qorong’i o’rmon.

76
Shundoq tepasida, daraxtda, yaqqol,
Tirsillab yetilgan, chiroyli, oltin
Bir olma osilib turarmish behol,
Yam-yashil yaproqlar qurshab atrofin.
Ammo unga yetmoq bo’libdi mahol;
Sarkash, itoatsiz qo’l bilan betin
Dudu otgan toshlar ketibdi bekor –
Xullas, ololmabdi olmani dildor.
—————
1Dante o’rmoni – Dantening «Ilohiy komediyasi» qorong’i o’rmon tasviri bilan boshlanadi.

77
Alam qilib, biroz ketsa u nari,
O’sha go’zal olma pop etib nogoh
Uzilib tushganmish, olib, u pari
Endi ochgan ekan og’zini, evoh,
Paydo bo’lib tuyqus bir asalari
Unga nish uribdi! Yo olampanoh!
Og’riqdan naq o’lib to’lg’onibdi u,
Dodlab: «Voy!» debdiyu uyg’onibdi u.

78
O’lguday xijolat chekardi Dudu
(Albatta, ta’biri bizga noma’lum
Qo’rqinchli tushining oqibati bu),
Sirli-karomatli, g’alati, mavhum
Bu tushlar menga ham begonamas-u:
O’xshash tasodifmi deyman-da balkim;
Neki sirli bo’lsa, bu kun odamlar
Barini o’xshash bir tasodif bilar.

79
Dahshatli bu ishlar tafsilotini
Bilmoqqa ishqivoz ahli dilorom,
Chug’urlab taladi sho’rlik Duduni,
Shirin uyqumizni qilding deb harom.
Hovuchlab turuvdi qiz yuragini,
Onaxon ham berdi qo’shimcha dashnom;
Dudu uqtiradi xo’rsinib tinmay:
«Dodlab yuboribman o’zim ham bilmay».

80
«Umrimda cho’pchakni ko’p eshitganman,
Lekin asalari, olma haqda tush,
Yo shayton, yo bo’ri bosganday birdan,
Haramning boshidan uchirib es-hush,
Jinni qilganini ko’rgan emasman!
Gaplaring tutruqsiz bari, boyaqish!
O’ngda ham alahlab titraysan qalt-qalt,
Hakim chaqiraman ertaga albat.

81
Boyaqish Juanna! Qanday beozor!
Qara, cho’chib tushdi bu ham, qizpaqir!
Uni yotqizibman sen bilan bekor,
Men o’lgur – miyasi aynagan kampir.
Yaxshi ko’rardim-da men seni bisyor,
Aqlli, kamsuxan, tinch eding axir…
Endi uni, Lola, qavatingga ol,
Sal nari surilsang, sig’ar bemalol! »

82
Lola yashnab ketdi quvonchdan gul-gul,
Ammo sho’rlik Dudu ko’zyoshin yutib
(Tushi ta’siridan u hamon malul,
Kampir tahdidi ham qo’ydi hurkitib), –
Birdan jur’at topdi va dadil-dadil, –
Qizillikda hatto loladan o’tib, –
Ont icha boshladi: «Avf et, Onaxon,
Tushimda qo’rqmayman endi hech qachon».

83
Dudu Onaxonga va’da berdi bot,
Endi u tush-push ham ko’rmaydi, tamom.
Pushaymondir, lekin foyda yo’q, hayhot,
Qildi qizlarning ham uyqusin harom.
Qo’rqib ketgan emish uyg’ongan zahot
Ko’zi boshqalarga tushib nogahon.
O’tinib, kechirim so’rar edi chin,
Ojizligi, nojiz qilig’i uchun.

84
Juanna ham kirdi joniga aro:
Dudu bilan juda zo’r bo’ldi uyqu;
Qizlar ko’tarmasa agar mojaro,
Dudu qichqirganin bilmabdi ham u;
Ta’na qilmas emish qo’rqsa ham, zero,
Aybdor emas emish qichqirsa Dudu, –
Xayolot – qorong’u, mavhum, bilinmas,
Odamning tushiga nimalar kirmas!

85
Juanna ko’ksiga o’zining lov-lov
Yonayotgan yuzin berkitdi Dudu
Pushti rangga kirgan gul kabi darrov.
Ne ajab, ensasi, bo’yni ham, yohu,
Bo’ldi hayajondan bir pasda olov.
Mening ishim emas, binobarin, bu,
Endi bu mavzuni to’xtatib picha,
Haramga tilayman xayrli kecha.

86
Yoki, to’g’rirog’i, xayrli sahar,
Xo’rozlar qichqirdi, darvoqe, xushhol,
Masjidlar hiloli yaltirab turar
U yer, bu yerlarda kumush ip misol;
Salqin tong, barglarda shabnam yaltirar,
Tepalar ustida imillab behol,
Tuyalar karvoni surinar nolon,
Olis Ko’hiqofdan1 kelar bu karvon.

87
Hali tarqamasdan sabuhiy tuman,
Gulbeka bezovta, notinch, purkadar,
Yuvinib, taranib, kiyinib olgan;
Tiyiqsiz ehtiros singari rangpar.
Bulbulning ko’kragi hajr xoridan
Yarador bo’ladi, derlar shoirlar, –
Va lekin asov bir istak azobi
Oldida hech gapdir hajr iztirobi.

88
Qissadan bir hissa qilardim, lekin
Shoirdan izlarlar g’arazli fikr;
Erinmay, ko’tarib har band etagin
Toparlar qandaydir ishorai sir.
O’quvchi-ku, mayli, har so’zing tagin
Kavlovchi hamkasbga ne deysan axir.
Dunyoda yozg’uvchi zoti ko’p, netay,
Xo’sh, qaysi biriga dum likillatay?
————
1Musulmonlar afsonasiga ko’ra, Ko’hiqof dunyoning chekkasi. Bayron Ko’hiqofni Kavkaz o’rnida ham qo’llagan.

89
Xullas, takasaltang odamlarga mos
Paxmoq to’shagidan turdi malikam, –
Gulbargdan nafisroq bo’lsa ham palos,
Takasaltang nolir yotayotgan dam.
Hatto ishtaha ham sezmasdan biroz,
Ko’zguga ham boqmay Gulbeka purg’am,
Ajib bir orzuda o’rtanar, yonar,
Darg’azab malohat ichra to’lg’onar.

90
Uning buyuk eri, panohi, hayhot,
Uyg’ondi sal kechroq – beparvo, beg’am, –
O’ttiz viloyatga hukmron bu zot,
Yoriga xush yoqar juda kamdan-kam.
Serhimmat Himeney1 Turkiyada bot
A’lo shifokordir bu ishda har dam:
Xotinlarga qilmay hech narsani ma’n,
Xotirjam qiladi erni umuman.

91
Sulton bu ishlarni kam o’ylar, zero,
U ham bir erkakday fikr yuritar.
Unga sharobday gap har qanday barno,
Qizlar bilan faqat ko’nglin ovutar.
U charkas qizlarin haramda go’yo
Bir guldon, bir surat yo sha’mday tutar.
Ammo bilib aziz suyukli bir yor,
Yolg’iz Gulbekadan tuyar iftixor.

92
Alqissa, u turib, oldi tahorat,
Qahva ichdi, qilib allohga shukr,
So’ng ketdi o’tkazmoq uchun mashvarat,
Bebosh rus qo’shinin siquvi axir
Na orom beradi, na berar muddat.
Shu sabab to hanuz madhiya o’qir
Yaltoqlar ul tojdor erkakjallobga,
Ulug’ shahanshohga hamda jalabga…
———
1Ma’buda.

93
Qonuniy nevara1, Aleksanr, o,
Qadim Neva uzra yangrasa bir kun
Mening oktavamdan bu hamdu sano,
Sen mendan ranjima istehzo uchun.
Bilaman: qo’shildi yangi, zo’r sado
Boltiq dolg’alari sasiga bu kun –
Ya’ni, zo’r, shiddatli, erkin bir nafas!
Men shuni angladim – shuning o’zi bas.

94
Yekaterinaning o’g’li deb otang
Arkoni davlatda tan olindi-ku;
Erkakka o’ch edi shahanshoh xotin,
Ammo, sharmandalik sanalmagay bu!
Qandaydir bir zino podshoh avlodin
Axir malomatga qo’ymas-ku mangu, –
Janoblar, eng a’lo shajarada ham
Mayda-chuyda ayblar uchraydi kam-kam.

95
Ham Yekaterina, ham sulton magar
O’ylab o’z foydayu manfaatlarin,
Ibrat, saboq bo’lib yangi o’lkalar,
Isrof qilmasalar xazinalarin:
Sulton – sarflamasa haram uchun zar,
Ayol2 – lashkariga sochmasa zarin,
Nasroniy, musulmon aro bu qadar
Avj olib ketmasdi o’tli nizolar.

96
Sulton olimlar-la qiladi kengash,
Bilmoqchi bo’ladi a’yonlar dilin:
So’rar manjalaqi hamda janjalkash
Bu xotin podshohdan qutulish yo’lin;
Jo’yali bir javob o’rniga, g’amkash
Mashvarat xo’rsinib egadi bo’yin:
So’ng madad o’rniga qo’sharlar, hayhot,
O’lponga – o’lponu zakotga – zakot.
————
1Qonuniy nevara – Aleksandr Birinchining otasi Pavel Birinchi Yekaterinaning eri Petr Uchinchidan bo’lgan o’g’li emas degan fikrlarga ishora.2Ayol — Yekaterina Ikkinchi ko’zda tutiladi. Lashkarda uning suyukli jazmanlari bo’lganiga ishora.

97
Shu orada go’zal Gulbeka horg’in,
Maxsus xos hujraga ayladi uzlat.
Nonushta qilmog’u may ichmoq uchun,
Yo’qdir bu hujradan qulayroq xilvat.
Bo’stonlar in’omi – gullar gunogun,
Yoqutlar, billurlar, gilamlar qat-qat,
Naqshin shift, shohiyu atlasu kimxob
Bu hujrani qilmish fayz ila serob.

98
Porfiru marmarlar taratib jilo,
Qilar qimmatbaho atlas ila bahs.
Shishalar rangiga cho’g’ ham mahliyo,
Qushlar qafaslarda sayrar basma-bas…
Shoirlar necha bor aylamish insho,
Bu zebu ziynatu mahobatni, bas;
Bu hujra ko’rkini xayoli uchqur
O’quvchimning o’zi qilsin tasavvur.

99
Gulbeka zanjini qiynab beshafqat,
So’radi: ne qildi shuncha vaqt Juan,
Haram ahli ichra u sohib tal’at
Bo’ldi ne gap-so’zga sabab daf’atan?
Tutdimi o’zini doim purhasrat,
Xo’sh, qanday tanishdi u qizlar bilan, –
Xususan, u juda qiziqdi, so’zsiz,
Kim bilan, qayerda, qanday yotdi «qiz»?

100
Bobo qo’rqa-pisa berarkan javob,
Sergap bo’lib, o’zin xizmatga tayyor
Ko’rsatib, bekani, bahaqqi savob,
Aldamoqchi bo’ldi bu sodda-ayyor.
Ammo chol bir sirga yopganin hijob,
Gulbeka payqadi – ziyrak va hushyor;
Sababki, goh quloq, bosh qashib goho,
Jiddiy tutolmadi o’zini Bobo.

101
Gulbeka kutmoqni qilmagan odat;
Bu sabru toqatga begona ayol
Yaxshi ko’rar edi boy bermay fursat,
Yo izoh, yo javob olmoqni darhol.
Ortiq gapirishga qilolmay jur’at,
Zanji qo’rqqanidan jim qoldi alhol,
Gulbekaning yuzu ko’zida pinhon
G’azab o’z chaqmog’in chaqqani zamon.

102
Bobo bu alomat oxiri baxayr
Bo’lmasligin sezib, tushdi yuztuban,
Yolvorib so’radi bekadan uzr
Va aytdi yamlanib, chaynalib, Juan
Dudu g’amxo’rligin ko’rdi, deb, manzur;
So’ngra o’z yulduzin ayblab daf’atan,
Yo’q, deya, bu ishda mening hech hissam,
Qur’on o’pib, ichdi ketma-ket qasam.

103
U eltdi Juanni eshikkacha to,
Undan u yog’iga, bas, haddi sig’mas.
U yog’iga hukmin o’tkazar tanho
Shu yuzlab kanizlar onaxoni, bas;
Tartibga ham o’sha javobgar, zero,
Zanjiga uyqudan boshqa ish qolmas…
O’ylanmay aytilgan arzimas bir so’z,
Boshinggga yog’dirar ming bitta afsus.

104
So’ng ishonch bildirib, aytdiki Bobo,
Juan ham o’zini tutgandir albat:
Axir ehtiyotsiz bo’lsa mabodo,
Bilar, o’z boshiga tushishin kulfat:
Yo qop,1 yo boshqa bir yomonroq balo…
Zanji hammasini aytdi-yu, faqat
Tashlab o’tdi Dudu tushini – ayyor,
Xullas, u qilmadi bu sirni oshkor.
———
1Qop – gunohkorga qop kiygizib, dengizga uloqtirish jazosi.

105
To’g’ri, u aytardi balki oldinroq
Va lekin dahshatli Gulbeka unga
Qoshlarin chimirib tikildi uzoq.
Harsillab, ko’zlari sochdi alanga,
Nigohlar darg’azab, uyulgan qovoq,
G’ashdan, hayajondan, g’amdan manglayga
Qalqdi reza-reza sovuq ter zilol,
Titroq nilufarda shabnamlar misol.

106
Ojiz toifadan emas u , biroq
Hushdan ketkazmoq ham osonmas uni,
Lekin bir daqiqa asabiy titroq
Qurshab oldi uning bor vujudini;
Shundayki, qiynoqli dahshat tutqanoq
Yoxud talvasaning sovuq to’lqini
Larzaga solganda mash’umot bizni
Bir lahza siqadi yuragimizni.

107
Bir nafas qotdi u, alah ichra fol
Ko’rgan Pifiyadek1, talvasai jon
Izmida bir muddat gangirab behol,
Xuddi jilovini uzgan otsimon,
Pora-pora qilib qiymalar qattol
Jazava, ehtiros yuragin chunon.
Dil-dildan ezilib, o’chib rang-ro’yi,
Daf’atan soldi u boshini quyi.

108
Boshin quyi soldi, xuddi jarohat
Holdan toydirganday g’alati, suzg’in;
Sochlari majnuntol soyasi sifat
Divanga yoyildi parishon, to’zg’in,
Ko’kragi to’fonli ummonday shiddat,
Shahd ila qalqindi bezovta, mahzun;
O, ummon bunday dam qahqah urib shod,
Sohilga itqitar xas-cho’pni, hayhot.
—————-
1Kohina.

109
Hali aytganimday, to’zg’in kokillar
To’sar oy yuzlarin; behol, bemajol
Shalvirab tushadi oq, momiq qo’llar,
Xuddi joni yo’qday aftoda bir hol…
Men rassom emasman, shoirman, magar
Bu holni tasvirlab berishim mahol;
So’z bo’yoq emasdir: bu baytlar, ammo,
Bir holat tarhidir, bir ojiz imo!

110
Bobo ham quv edi: til tiyib qachon,
Qachon gapirmoqni bilar edi ul,
U bilardi, tinar oxir bu to’fon,
Quturgan to’lqinga kirmoq – nomaqbul.
Turib, xona ichra u yondan bu yon
Yura boshladi u, boqib, sezdi qul:
Qaldiroq-ku o’tar va lekin ummon
Tinchirmikan, faqat shunisi gumon.

111
Gulbeka yurishdan to’xtadi, birpas
Jim turib, so’ng yana yura ketdi u;
Asabiy qadamin tezlatdi besas
Va yana to’xtadi. Yurish – bir ko’zgu;
Yurganda fosh bo’lgan dunyoda ko’p kas;
Katalin haqda Gay1 yozgan edi-ku:
U yovuz iblislar izmida yashar,
Yursa – ehtiroslar tug’yoni jo’shar.

112
Gulbeka zanjiga buyurdi: «Tezroq!
Ayt, olib kelsinlar ularni, ey, qul!»
Bekaning ovozi past edi, biroq
Haram og’a sezdi, shahanshoh tugul,
Shayton ham bo’lolmas aybdorga panoh.
Bobo Gulbekadan so’radi: «O, Gul,
Yana xato qilmay, rahm eting bizga,
Kimlarni keltiray huzuringizga?»
————
1Sallyustiy Gay – Rim muarrixi.

113
Gulbeka baqirdi: «Ey, qora ayiq!
Gurji qizi kelsin, o’ynashi kelsin!
Darvoza oldida shay tursin qayiq…
Amrimni uqdingmi, tilingni tiy sen!..»
Go’yo boshqa bir so’z topolmay loyiq,
Gulbeka jim qoldi ushlab o’z bo’g’zin;
Chol esa allohga qildi iltijo:
«O’zing balolardan asra, iloyo!»

114
«Mayli, men tilimni tiyaman, – der chol, –
Hech vaqt amringizdan chiqmadim, bekam,
Amringiz har qancha bo’lmasin qattol,
Doim quloq qoqmay bajardim ildam;
Shoshilmang, men axir ko’p ko’rdim zavol,
Qahriga qancha ko’p erk bersa odam,
Jabrini ham o’zi tortishi aniq.
Sirning ochilishin aytmayapman, yo’q, –

115
O’zingizni o’ylang, deyapman xolos!
To’g’ri, halok etar dengiz mutlaqo,
Qancha jasadlarni bu o’pqon paqqos
Yutganin bir xudo biladi tanho!
Bir qoshiq qonimdan o’ting, iltimos,
Axir siz… siz unga oshiqi shaydo…
Uni-ku o’ldirmoq – oson bir qo’shiq,
Ammo, uzr, dilda o’larmikan ishq?»

116
«Ishqdan gapirmoqni senga kim qo’ydi! –
Baqirdi Gulbeka. – Yo’qol, kasofat!»
Bobo tez fahmlab, tilini tiydi:
Bekaning amrini agar bir muddat
Kech bajarsang, bilki, xonumon kuydi;
Bu ham yetmaganday kuy ketar fursat.
Qolaversa, zanji emasdir nodon,
Qilmas o’zgalar deb o’z jonin qurbon.

117
Ketdi beka amrin etgali bajo,
Yo’lakay turkchalab g’udrab, g’o’ldirab,
Injiq ayol fe’lin so’kib norizo,
Darg’azab bekadan qo’rqib, qaltirab.
Ayol zoti buncha o’jar, yo xudo!
Buncha zo’r ularda hissiyot, talab!
Xayriyatki, o’zi xolis, yiroqdir
Bunday kulfatlardan, xudoga shukr.

118
Bobo buyurdiki, ikki aybdor tez
Bekam huzuriga yetib borsinlar,
Unutmasin soch-poch tarashni hargiz,
Ipak liboslarin kiyib olsinlar.
Bekam so’roq qilar ularni, shaksiz,
Qayda tug’ildilar, qayda turdilar?
Dudu tahlikada, Juan jim, diqqat,
Na u qarshi chiqar, na bu qilar rad.

119
Oliy qabul uchun shaylanar ular;
Men xalal bermayman; balki, ehtimol,
Gulbeka ularga marhamat qilar;
Balki, jazo berar; anglamoq mahol:
Ba’zan bir harakat barin hal etar,
Bas, demak, oldindan ochib bo’lmas fol,
Kim bilar, darg’azab, quturgan, qaysar
Ayol bunday damda qanday yo’l tutar.

120
Bas, yetdi yettinchi bobga ham fursat;
Boshlayman, oldimda kutar yangi yo’l.
Ma’lumki, berilsa agar ziyofat,
Taomlar tortilar doim xilma-xil;
Qadrdon Juanga yor bo’lsin omad,
Ishqilib, baliqqa yem bo’lmasin ul.
Vaqti g’animatni men hamda ilhom
Harbiy mavzularga etamiz in’om.

SAKKIZINChI QO’ShIQ

1
O, gumbur-gulduros! Qon, yara, faryod!
O, yovuz, qattol jang! O, yara, dod, qon!
Haqorat qiladi bu faryod, bu dod
Ul nozik ta’bingni, ey, nozik she’rxon!
Zero, ko’rk bilsa-da bu qirg’inbarot
Bellona, Mars1 nomin o’ziga har on,
Ammo bu shon-shuhrat xosiyati – kir,
Hamma zamonlarda mohiyati bir.

2
Qonli safar uchun hamma narsa shay:
Odamlar, bayroqlar, sanchqiyu shashpar;
O’ljani gazaga tushirgan sherday,
Qiron keltirmoqqa tayyordir lashkar;
Daryo sohilida o’rmalar birday
Go’yoki yuz boshli do’zaxiy ajdar;
Ketsa ketaversin mard boshi, ne g’am,
O’zga bosh o’sadi o’rnida shul dam.

3
Tarix tafsilotga bermas e’tibor,
Doim voqeani «en grand»2 olar.
Kim foyda-ziyonni o’ylasa bisyor,
Bilingki, urushdan u nafratlanar.
Bir parcha yer uchun qilib jon nisor,
Shuncha pul sarflamoq telbalik bo’lar.
Qon to’kib, maydonni qilgandan halqob,
Bir sho’rlik ko’z yoshin aritgan – savob.
————
1Urush ma’budlari.
2 «Yaxlit, katta miqyosda» (Frants.) .

4
Ezgu ishlar bizni doim shod qilar,
Shuhrat jazavasi jo’shtirar bizni,
Bayroqlar, peshtoqlar, nafaqa, saflar
Odatda oladi ko’zlarimizni,
Yuksak nishonlaru xos mukofotlar
Yo’ldan ozdiradi har birimizni;
Ozodlik, Erk uchun magar kurashar,
Oliyhimmat xalqqa kurash yarashar.

5
Qolgani – qotillik! Faqat Vashington1,
Leonid2 hurmatga musharrafdir, o;
Shu ikki zot bois xalq topdi omon,
Ular jang qilgan yer muqaddas, illo,
Ismi shariflari muqaddas hamon –
Qabohat, zalolat zulmati aro
Iqbol mayog’idan nur kabi ular
Insoniyat tunin yoritib turar!

6
Olov halqa bo’lib tunni yoritar
To’plarning og’zidan uchib chiqqan o’t;
Jahannam aksiday lovullab yotar
Dunay ko’zgusida o’t olgan bulut.
Zambarak o’qlari zuvillab o’tar
Zevs chaqmoqlarin zarblari taxlit, –
Falak chaqmog’idan, har banda bilar,
Yerning chaqmoqlari yomonroq bo’lar!

7
Rus to’plari solgach qattiq gulduros,
Birinchi saf darhol boshladi hujum.
Musulmonlar bosdi vulqonday gurros,
Oh-vohlar, dod-voylar qorishdi bir zum,
Askarlar hayvonday tortdilar uvvos;
Jahlin chiqarganda buyuk talotum,
Etna qornidagi pahlavon bir choq
Shunday bo’kirgandir tutib hiqichoq.
————
1Mustaqillik uchun kurashda armiya qo’mondoni, AQShning birinchi prezidenti. 2Forslarga qarshi yunon lashkariga boshchilik qilgan Sparta shohi.

8
Ham sohil, ham shahar uzra betimsol,
Qurol uvvosidan ko’ra dahshatroq
«Alloh!» degan nido yangradi alhol.
Yovvoyi edi u, shafqatdan yiroq
Qasosga chorlovchi iltijo misol.
Yeru ko’kka solar titroq-qaltiroq,
U yov manglayiga halokatga bitar:
«Kofirga o’lim ber! Allohu akbar!»

9
Garchand bu o’yinga bo’lsa-da rahbar
Bellona farzandi – Arsenьev1, qo’rqmas
Daryodan sohilga chiqarkan saflar
O’rilgan maysaday yotdi basma-bas.
Vordsvort2 urushni iyib ta’riflar
«Xudoning qizi» deb; shunday ekan, bas,
Urush Isoga ham singildir, demak,
U kofir ahliga dushmandir beshak.

10
Tizzadan o’q yedi shahzoda de Linь3,
Shapo-Bra4 esa – kibor zodagon –
Baland kiveridan5 o’q yedi, lekin
Qattol qo’rg’oshindan asradi omon
Kiver legitimist6 boshi chanog’in;
Xullas, bu qissaning hissasi ayon:
Kimki bu dunyoda mis qilsa boshin,
Tesha olmas uni hatto qo’rg’oshin!

11
Yarador shahzoda maydonda o’sal
Yotmasin deb oddiy xalq bilan birga,
Shahzoda zambilin Markov-general
Oldirdi xatarsiz, panaroq yerga.
Kimdir o’layotib g’udrandi mujmal,
Kimdir suv so’radi botgancha terga.
Markov qayishmadi ularga uncha,
To o’zi oyoqdan ayrilmaguncha.
————
1,3,4Rus qo’shini zobitlari, Ismoil qamali ishtirokchilari. 2Ko’l maktabini tuzgan ingliz shoirlaridan biri.5Harbiy bosh kiyim. 6Mustabid hokimiyat tarafdori, podshoparast.

12
Zambaraklar tinmay habdori otar,
Mushketlar beto’xtov tuflar qo’rg’oshin.
Asfalasofilin qa’riga ketar
Bu surgi dorini totgan har qo’shin!
Dumli yulduzlaru ochlik, vabolar
Shusiz ham sinaydi bashar bardoshin.
Dunyo tahlikaga to’ladir, bilsang,
Lekin barchasidan o’tadi bu jang.

13
Turfa xil insoniy iztirob so’zsiz
Janggoh aro qilar bizni lojaram,
Qiynar shoirona mubolag’asiz
Uqubatning barcha dahshatlari ham:
Qo’llar qovushadi, qotib qolar ko’z.
Shu alfoz o’ladi sanoqsiz odam
Va lekin ayrimlar o’lmasdan qolar,
So’ng bezar ularning ko’ksin lentalar!

14
Men buyuk Shuhratni sevaman ortiq;
Chunki u qahramon qarisa agar
Nafaqa olishga beradi huquq.
Shoirlar qo’shimcha daromad olar.
She’riyatda mayda qahramonlar yo’q,
Shu bois iftixor, hurmat muqarrar;
Qotilni nafaqat yoqlar nafaqa,
Birodarkushlikni oqlar nafaqa.

15
Bir turk boydog’ini1 asirga olmoq
Dardida oshiqar ilg’orlar qo’zib,
Daryodan chiqar-da boshqa bir boydoq,
Askarlar tartibni tartibsiz buzib,
Handag’u g’ovlarga tirmashib to’zg’oq, –
Bir-birini quvlar, turtishib, o’zib.
(Onasin oldiga chiqqanda peshvoz
Shu taxlit yugurar bolalar gurros).

————
1 Boydoq – harbiy otryad, batareya. (Tarj.).

16
Dahshatli jang qilar hayot va mamot:
Go’yo pitra tegib, Vezuviy, noxos,
Ramaqdajon holda xirillar bot-bot.
Suvorov savashga berilib, bexos
Uchdan bir zobitin yo’qotdi, hayhot.
Bellonadan bizga bir saboq meros:
Bu kabi talafot, ya’ni, halokat
Yomon oqibatdan berar dalolat.

17
Shonu zafarlardan bog’lab qanotlar,
Sharaf gultojini boshiga kiygan
Juan ishlaridan bergali xabar,
Bu katta mavzuni qo’yib turaman.
(Holbuki, bilaman, sanalsa agar
Shuhrat lug’atiga munosib bo’lgan,
Aql ko’zi bilan boqqanda, xor-zor,
O’n minglab shavkatli, shonli nomlar bor.

18
Ammo bu nomlarni aylamoq mangu
Muhtaram so’zamol ro’znomaga tan;
Bu qahramonona o’ljalarni u
Topar har zovurdan, har bir daladan.
Endi qadri oshar ularning, yohu!
Va lekin bu dunyo ko’p o’zgaruvchan,
Ba’zan shunday bo’lar: hatto matbuot
Qahramonga qo’yar butkul soxta ot!)

19
Jonson ham, navqiron Juan ham bu payt
Allaqaysi polkda qilar edi jang.
Ko’rsatar edilar jangda jasorat,
Hech kimni o’ylamay va bo’lmay diltang;
Goh yovga musht bilan berib jarohat,
Goh qilib holini qilich bilan tang –
Xullas, ko’rsatdilar o’zlarin chunon –
Nomlari ro’yxatda – ular qahramon.

20
Gohida daryodan kechib o’tdilar,
Goh qon botqog’idan, jasadlardan goh:
Goh ular nazdida, do’zaxiy o’tlar
Shundoq ro’parada lovullardi, voh;
Shitob bilan olg’a bosdilar ular
Telba bir jasorat izmida nogoh.
Hatlab o’z do’stlari jasadlarini,
Eshitmasdi ohu hasratlarini.

21
Zero, qahramonim jang qilar ilk bor,
Zero, do’zaxiy tun, zero, bu tuman,
Zafar darvozasi emas hashamdor,
Mardligin ko’rsatsa unda daf’atan,
Zero, u toliqqan (qilarman oshkor) ,
Zero, qiyofasi mungli, alamzan,
Qo’rqdi u, ehtimol, yurak yutmadi,
Ammo jang maydonin tashlab ketmadi.

22
Safni tashlab qochmoq osonmas albat,
Va lekin qochsang ham osmon qulamas;
Eng zo’r botirlar ham ba’zan bir muddat
Qo’rquv tuyg’usidan xalos bo’lolmas.
Molьvitsiy jangida Fridrix bir payt
Tashlab ketgan edi janggohni1, xullas, –
Hamma buzavermas ichgan o’z ontin:
Birovlar – vijdon deb, birovlar – oltin!

23
Puniycha aytganday bugun irlandlar,
Juan «sho’rva edi, yigitcha emas».
(Yaqinda olimlar bilib qoldilar,
Karfagenning tili kelьtcha ekan, bas, –
Patrikda3 Hannibal ruhi saqlanar,
Mumtoz tunikada, Erinda4, xullas,
Yashar Didonaning joni barhayot –
Shu o’yga moyil har vatanparvar zot.)
—————
1Prussiya qiroli Fridrix Ikkinchining Molьvitsiya jangida uzoq vaqt yo’qolib qolganiga ishora. 2 Butun band o’z ajdodlari (kelьtlar) bilan karfagenlarning (puniylarning) qondoshligini tiklashga harakat qilgan irland millatchi «olimlari» ustidan kinoyadir.3Patrik – irlandlarda tez-tez uchrab turadigan nom. 4 Erin – Irlandiyaning shoirona nomi.

24
Alqissa, u juda qiziqqon bola,
Onasi – ehtiros, otasi – tug’yon,
Gohida sho’x-shaddod hislarga to’la
(Aniqroq aytganda, hislari – bo’ron!)
Jasorati bilan qilar dabdala,
Unga pisand emas zo’r g’ov, zo’r to’g’on;
Ko’plar qamal chog’i to’rt tomon chopar,
Shundan huzur topar, halovat topar.

25
Mening zodagonim sevgidan, jangdan
Ezgu maqsadlarni ko’zlaydi – bevaj,
Shuning o’zi bosh vaj: ya’ni, bu bilan
Diplomat, fohisha, qahramon – har kaj
O’z sha’nin saqlaydi el ta’nasidan,
Maqsad ezguligin qilgancha ro’kach;
Ular bilan qilar, holbuki, ravon
Do’zax yo’llarini azaldan shayton.

26
Bu do’zax yo’llarin bir qismiga men,
Ochig’in aytganda, qilarman gumon;
Ya’ni, ular bunga chidolarmikin,
Nahot ular bilan bo’lsa yo’l ravon?
Zero, bu yo’llarning ta’miri uchun
Ezgu maqsadlarin aylamas ehson
Bizlarning avlodlar; bir o’ylang, London
Do’zax yo’llarini eslatar chandon.

27
Bas, o’tlab ketmaylik. Qizg’in jang aro
Qahramonim yolg’iz qolibdi nogoh;
To’ydan bir yil o’tib, yaqinda barno
Va aziz bo’lgan o’z erlarin beoh,
Shunday tashlab ketar ayollar goho.
Mening zodagonim o’zin banogoh
O’t va tutun ichra ko’rdiyu shu kez,
(Qo’rqib ketdi) o’zin his etdi yolg’iz.

28
Bu qanday ro’y berdi, bilmayman aslo;
Birov o’ldirilgan, birov yarador,
Kimdir jon halpida aqlidan judo,
Duch kelgan tomonga qochadi abgor.
(Qochgan rimliklarni bir zamon, ayo,
Zo’rg’a to’xtatgandir ul Sezarь – shunqor,
Qizg’in olishuvda qalqonin u dov
Qochoqlar yo’liga qilgan edi g’ov!)

29
Juanning qo’lida yo’q edi qalqon,
U taqlid qilmadi Sezarь shohga ham,
Ko’rdiki, ahvoli tobora yomon,
Bir dam o’yga toldi, qiynalib purg’am
Va xuddi eshakday (bu taqqos shu on
Tiriltirar o’lmas Homerni bir dam:
Eshakdan tuzukroq birorta taqqos
Topmagan edi u Ayaksga1 mos…)

30
Alqissa, Juan ham o’xshab eshakka,
Faqat olg’a yurdi, ortiga boqmay,
To’ngan jasadlarga turtinib yakka,
Yiqilib-surinar, borar tutoqmay.
Uzoqda, lovullab o’rlar falakka
Dahshatli bir yong’in, dahshatki, hay-hay!
Sarosima bosib jismu esini,
Ko’zdan qochirdi o’z bo’linmasini.

31
Komandir ham, polk ham, rota ham gumdon,
Qizg’in jang onida yo’qoldi ular;
Yolg’iz xudo bilar, yitdilar qayon,
Balki piyodalar tarixi bilar.
Lekin bir yulduzday yiltiragan shon
Ortidan quvarkan Juan jangovar
Bir ruhda talpinib, qizishib behad,
To’g’ri bir tasodif baxsh etdi madad.
————
1 Ayaks – Homer «Iliada»sining qahramonlaridan biri.

32
Topolmay komandir, rotadan darak,
Duch kelgan tomonga chopdi u sarson;
Go’yoki botqoqdan qutulib, andak
Yilt etgan bir cho’g’dan shod yo’lchisimon.
Flotdan adashgan dengizchi beshak
Intilar shubhali bandargoh tomon, –
U ham xuddi shunday topib bir jur’at,
Yong’inni mo’ljallab yugurdi faqat.

33
Hech narsa tushunmay nuqul kalovlar:
Ko’z oldi qorong’i, lo’qillar chakka,
Gumbur-gumburlardan miyasi g’ovlar,
Chaqar tomirida bir chaqmoq yakka.
Portlashlar zarbiyu kuchli olovlar
Titroq solar edi yeru falakka;
Iblisga solay deb do’zax vahmini,
Rohib Rojer Bekon topgandir buni!

34
Don Juan bir safni ko’rdi shu mahal.
Saf rosa to’kilgan – juda ham siyrak;
Safni jasur Lassi1, qo’rqmas general
Boshlab kirgan edi jangga dovyurak,
Yarmidan ko’pini yutibdi ajal.
Xullas, jang bo’lganu katta bir elak,
Ayamay elagan, qolibdi oxir
Bir hovuch sinalgan va sara botir.

35
Jonson ham shu safda bor edi, alhol,
Ochig’i, qochishni mo’ljallab turar,
Atrofga alanglab, bilarki darhol,
Olovdan qutulib o’tga tutilar.
Hech qachon qochishni qilmagan xayol,
Dovdirab qolmagan hecham bu qadar,
Mustasnodir: kimdir ustidan kulsa,
Ko’rsatgan mardligi kulgili bo’lsa.
—————
1General Lassi Moris – Ismoil qamalida birinchi bo’lib
hamla qilgan saflardan birining boshlig’i.

36
Juan esa xuddi telbaday bir pas
Tanho qoldi quyuq jang ichra takror,
Yangi askar kabi mardligidan mast,
Bizning britt qildi o’zga bir qaror;
Yo’q, u musulmondan hayiqqan emas,
Ammo bunday «O’lim vodiysi» dongdor
Mardni ham titratar deb qildi xayol, –
Putragan askarni to’plamoq mahol!

37
Musulmonlar xuddi malaklar misol
Muhammad qo’rg’onin himoya qilar:
Askarlar, qal’alar ustiga qattol
Qo’rg’oshin yomg’iri sharros yog’ilar.
Shaharda panajoy topish ko’p mahol,
Bir-birin ayamay qirar yog’iylar,
Jonson ko’rib qoldi, bir gala o’qchi
Qirg’indan panada jon saqlamoqchi.

38
Ularni chaqirdi, ular, ajabo,
Chaqiriqqa darhol berdilar javob,
Inson ovozini eshitmas balo –
Xotsper aytganiday gapuqmas ahbob –
«Qa’r ruhi» emaslar1. Jonson shu asno
Maydonga chorladi ularni shitob,
Poda hissi qo’zib ularda birdan,
Ergashtirib ketdi barchasin britan.

39
Jonsonni qahramon demadim bekor,
Garchand unga qismat Axill kabi yo
Ayaks nomiday xushyoqar, dildor
Bir nomni ko’rmagan bo’lsa ham ravo,
U sodiq do’st edi va tanti ag’yor,
Kuchli, qanoatli edi mutlaqo,
Gohi o’z jonini jonim demasdan,
Yov dodin berardi hech ayamasdan.
————.
1Shekspir qahramonlaridan biri Persi Xotsper so’zlariga ishora.

40
Hozir u ham qochdi, yo’q, qo’rqib emas,
Uni zo’r, ajoyib rahbar deb hurmat
Qilguvchi va u deb o’tdan-da qaytmas
Odamlar axtarib qochdi u faqat.
Ba’zi me’dalarga qo’rquv ham xullas
Mayday ta’sir qilar; goh topib xilvat,
Nafasni rostlamoq o’yida bir on,
Suronli janggohdan bo’lamiz gumdon.

41
Ha, nafas rostlamoq bo’ldi Jonson ham,
Lekin keyin esa Hamlet ham hatto
Qo’rqqan u tumanli yo’lga1 xotirjam
Qaytmoq orzusidan emasdi judo…
Ammo Jek bezovta bo’lmadi hecham,
Urush – temir edi, u – ohanrabo:
O’ziga keldiyu pand bermay sha’nga,
Ergashtirib ketdi hammani jangga.

42
Bu shayton o’yini ikkinchi bora
Ularga shu qadar tuyuldi dahshat,
Ki, ko’ngil mayliga oid ibora
Unutmoqqa mahkum etildi albat.
Askar uchun havo – ham suv, ham chora:
Beshafqat bir buyruq: «Bas, yetdi fursat!»
Xususan, o’ylamoq bo’lar noravo:
Do’zaxga yetdingmi, yaqin qolding yo…

43
O’roq tekkan o’tday yiqildi ular,
Do’l urgan mevaday sochildi har yoq,
Yotdilar misoli o’rilgan javdar, –
Jinchiroq ojizdir chaqnasa chaqmoq, –
Jangda ustun kelib quturgan turklar
Ruslarni yanchdilar go’yo urto’qmoq,
Goh unda, goh bunda qular merganlar –
Tepkini bosishga ulgurmaganlar.
————-
1Hamlet monologi ko’zda tutilgan.

44
Qo’rg’oshin yomg’irin yog’dirdi mohir,
Turklar istehkomda turgancha xushhol,
Hamlakor saflarni yuvdi bu yomg’ir,
Sohilga sapchigan ko’piklar misol.
Paydarpay o’qlardan asradi taqdir,
Xayriyat, Jonsonga bo’lmadi kor-hol;
Olg’a chopaverdi goh o’ng, goh chapda,
Bir payt o’zin ko’rdi qarshi nishabda.

45
Orqasidan chopdi to’rt-beshta askar,
Sal naridan o’tdi o’n chog’li odam;
Endi hech narsani yo’qotmas ular:
Yer yonar, chor atrof guvullar mubham.
Tek turmoqdan ko’ra chopmoq bexatar;
Oldgami, ortgami – farqi yo’q bu dam!
Shu tariqa o’nlab mardi besalom
Ismoilga kirdi xullasi kalom.

46
Ne ajabki, ular ko’rdi shu asno
Mutlaqo be’mani, yomon inshoot –
Nodonlik mevasi bo’lgan bir bino –
Ko’hna kungurali devorni, hayhot.
(Hozir frantsuzlar, gollandlar a’lo
Istehkomlar qurar sohilda obod, –
Jabal Toriq 1bilan qilar iftixor
Bizning inglizlar bekordan-bekor!)

47
Qal’a devorini botirlar oson
Qildilar boshpana – xaloskor panoh.
Saf tortib, berilgach «Ot!» degan farmon,
Duv-duv to’kildilar turklar banogoh.
(So’ngra bu devor ham qilindi yakson;
Yakson qilish gashtli, osondir, oh-oh.)
Alqissa, shu devor qilmay yovni xit,
Yaratdi qamalga oson sharoit.
————
1Gibraltar bo’g’ozining asl (sharqona) arabcha nomi.

48
Qo’qqis falonchiga boqdi deb omad,
O’rin talashuvlar, bahsu jazolar
Tinchliksevarlikni etar-da g’orat,
Solar ko’p millatlar aro nizolar.
Ya’nikim, britanni qilar haqorat
Mana bunday gaplar: go’yoki yovlar
Vaterloo1 yonida bizning Vellington2
Terisin shilganmish, qilganmish yakson.

49
Prusslar lashkari kelib nogahon,
Mashhur generallar – Blyuxer, Gneyzenau3
Frantsuz lashkarin Baxt qo’li bir on
Titrab ketganida, ko’tarib hayhu,
Asir etgan emish; go’yo Vellington,
Kelib qolmasalar prusslar, mangu,
Muarrixlar aytgan ordenlaru pul
Mukofotdan mahrum bo’larkan butkul.

50
O’zing asra bizning qirolni, xudo!4
O’zing asra, yo’qsa qirolni avom
Asrashni istamas shu kunlar aslo.
Gar egar-jabdug’i qilsa beorom,
Qirchang’i ham yurmas, ming ursang hatto,
Nuqul taysallaydi. Vaqt yetdi, tamom;
Avom o’z kuchini sezib qoldi, bas,
Ayyub5 bo’lishni u ortiq istamas.

51
Xalq qovoq uyadi, so’kar, la’natlar,
Dushmanni Dovudday qilar toshbo’ron6.
So’ngra u qo’liga boltani olar,
Qilar chor atrofni beomon vayron;
O’shanda ulug’ jang vujudga kelar;
Men hazar qilsam-da urushdan chandon,
Bilaman, birgina inqilob xalos
Qiladir dunyoni illatdan, xolos.
————
1Napoleon qaqshatg’ich zarba olgan Belgiyadagi qishloq. 2Ingliz teskarichi siyosiy arbobi. 3Vaterlooda Napoleonni tor-mor etishda qatnashgan pruss sarkardasi. 4Britan milliy madhiyasiga kinoya.5Ayyub – Tavrotga ko’ra, xudo sinash maqsadida unga og’ir azob yuboradi. Cheksiz sabr-toqat timsoli.6Dovud – Tavrotga ko’ra, Isroil shohi. Yoshligida palaxmon otib, bahaybat Goliafni o’ldirgan.

52
Juanga qaytaylik. Zero, u shaxsan
Birinchi o’tmagan bo’lsa-da, illo,
Musulmon qo’rg’oni panjarasidan
Dadillik, chaqqonlik ko’rsatib, a’lo
O’tdi birinchilar safida Juan –
Uni shon bo’roni etdi mahliyo;
Bo’lsa-da u qalban nozik va dilbar,
Beomon bu jangda bo’ldi dilovar.

53
Jonona bag’rida go’dakday ma’sum,
Dilrabo yigit shu emasmidi, o,
Shu emasmi dilbar og’ushda har zum
Jannat rohatini totgan yigit yo?
«Ayriliq – har qanday oshiqqa zaqqum
Va xatar», demishdir ul Jan-Jak Russo1.
Ammo ayri tushmoq yor quchog’idan,
Ya’ni, eng sevimli ovunchog’idan –

54
Juanga alamdir; jononlarni u
Goh taqdir hukmiga tashladi va goh
Bo’ronda qoldirdi, goh chekdi qayg’u,
Otasi qo’lida qoldirib nogoh.
Taqdir endi uni hissiyot, tuyg’u
Qotili – jang aro tashladi, evoh,
Zol o’lim ofati olov ufurar,
O’zini u otday olovga urar.

55
Qarshilikdan uning qonlari qaynar;
Bilamiz, yugurish, poyga bo’lganda
Bizning yuraklar ham shunaqa o’ynar,
Shunday qizishamiz his-hayajonda.
Yirtqichlikdan qilar Juan ham hazar
Ma’lum masofada va lekin jangda
O’zgarar insonning fe’lu atvori,
O’zida bo’lmaydi o’z ixtiyori.
———-
1Buyuk frantsuz ma’rifatparvari, yozuvchi.

56
Lassi iskanjada qolib, har tomon
Jovdirab turardi, madadni ko’rib,
Juda xursand bo’ldi ham juda hayron;
Darhol tabrikladi kiftiga urib,
Juan boshlab kelgan yoshlarni shodon;
Juan ispanligin u bila turib,
Bilmaslikka olib atay o’zini,
Nemischalab aytdi, afsus, so’zini.

57
Nemischada bizning Juan ancha xom,
Undan ko’ra sanskrit tilin xo’b bilar.
Juan tugul, hatto savodsiz avom
Lassi gaplarining ma’nosin ilg’ar.
Lentalar, yulduzlar, jiddiy aft-andom,
Ko’krak to’la nishon, qoyim yelkalar
Va serlutf lafzining ohangi beshak
Bu zot amalidan berardi darak.

58
Turli tilda shovqin va tutun aro
Gaplashib bo’larmi, o’ylang, jang bo’lsa,
O’q uchsa, uy yonsa, bir baxti qaro
Zambarak ovozin bosib dod solsa,
Do’zaxga xos qiy-chuv va har xil sado
Quloqni bitirsaa, go’yo jom ursa –
So’kinish, qichqiriq, dodu voy, oh-zor;
Bunday payt gaplashib bo’lmaydi zinhor.

59
Salkam ikki onlik nutq uchun, ayo,
Men ikki oktava sarfladim bu on,
Jang esa guvullar; tahlika aro
Qonli talvasada tipirlar har jon.
To’plar ham toliqqan tuyular hatto.
Inson tuyg’ulari uzra beomon
Bir jazo timsoli – vahshiy oh-faryod
Ham uzun dod o’rlar tun uzra, hayhot…

60
Shaharni yov bosdi, ammo shahar-chi?..
«Xudo dayr yaratdi, odamlar – shahar!» –
Deganda haqlidir Kauper1 – jarchi;
Xo’sh, Nineviya-chi, Tur-chi, janoblar?
Karfagen-chi? Bobil devorlari-chi?2
O, bari yo’qoldi! Ajabmas, agar
O’rmonda yashamoq ancha xotirjam
Bo’lishin hademay bilib olsak ham.

61
Sulla3 olmish baxtli qotil degan ot;
Uning ishin taqdir o’zi o’ng qilgan.
Kentukkilik ovchi, Bun4 degan bir zot,
Menimcha, hammadan baxtliroq bo’lgan.
U o’zi o’lguncha o’ldirgan jonzot –
Echkiyu ayiqdir. Ko’zyosh bilmagan,
Xilvatda qiynalmay, xotirjam va shod
Kechirgan osuda, beg’alva hayot.

62
Tiniq o’ylarini jinoyat hech vaqt
Bulg’amagan, ya’ni, qilmagan xufton;
Ovloqda yashadi, jon do’sti – sihat,
Ko’p oltin kunlarni ayladi ehson;
Shubhalar, kasallar o’ynaydi faqat
Tang-tor ko’chalarda, shaharda g’ujg’on,
Sofdil Bun o’rmonda yashadi uzoq –
To’qson yil, ehtimol, undan ham ko’proq.

63
Ammo eng muhimi, chindan ham bu zot
Bir ezgu esdalik qoldirdi abad.
(Bunga qodir emas barcha mashhur ot,
Xayrli bo’lmasa shuhratmi shuhrat?
Quruq qovoqxona yallasi, hayhot!)
Na rashkni bildi u, na bildi hasad!
Bu zohid o’rmonning payvandi bo’ldi,
Serquyosh dalalar farzandi bo’ldi.
—————
1Kauper Uilьyam – ingliz shoiri. 2Yo’qolib ketgan, vayron bo’lgan shaharlar. 3Hokimiyatni jinoiy yo’l bilan qo’lga kiritgan Rim mustabidi. 4Bun Deniyel – Shimoliy Amerikaning Kentukki koloniyasiga birinchi bo’lib ko’chib borgan kishi. Umrining oxirigacha ov bilan shug’ullanib, yolg’izlikda, tabiat qo’ynida yashagan.

64
Rosti, yotsirardi odamlardan ham,
Hatto o’z millati emas mustasno;
O’rmoniga kelsa birorta odam,
Nari qochar edi undan shu asno.
U taraqqiyotning farovon, ko’rkam
Shaklidan qo’rqardi asli mutlaqo,
Lekin bir odamni ko’rdiyu bu zot
Unga og’alarcha qildi iltifot.

65
U yolg’iz emasdi; qurshab tegrasin
O’sardi tabiat farzandlari shod.
Qarita olmas bu yoshlik dunyosin
Na qilich, na so’kish va na girdibod.
Na bilar qayg’uni, na do’st riyosin,
Ona yer bag’rida ular umrbod
Erkin ko’chmanchilik odatin qilur,
Daryolar, daraxtlar, qushlar kabi hur.

66
Ularni ayanchli shaharliklardan
Jasorat, kuch-qudrat ajratib turar,
Ha, ular xushqomat, dilkash, ko’ngilchan,
Xushraftor qizlarin yangi modalar
Abjir maymunlarga aylantirmagan,
Ochko’zlik, yulg’ichlik qilmaydi ular,
Ularning mergani, bekordan-bekor
Qo’lga qurol olmas,bo’lmasa darkor.

67
Ular sokin tunda uxlab xotirjam,
Kunduzlari mehnat gashtini surar;
Ularni buzolmas na fahsh, na hasham,
Na boylik, na pora yo’ldan ozdirar;
Notinch qila olmas dillarini g’am,
Ular olami tinch, ham tor, ham akbar;
Uzlatda jamoat jam bo’lib ular
Jahon shodligini totar edilar.

68
Tabiat haqida gapirdik, yetar!
Endi Tamaddunga beramiz navbat!
Gap vabo va urush haqida ketar,
Gap jangda milyonlab o’ldirib, millat
Shoniga shon qo’shgan qattol yigitlar,
Oltmish yosh hokima xonimning xilvat
Ishratxonasiga ko’rk bo’lgan chollar –
Mashhur generallar haqida bo’lar!

69
Xullas, o’tli halqa ichida qolgan
Ismoilga kirar peshrav boydoqlar;
Nayzalar, qilichlar yaltirar ishchan;
Vayrona shaharni o’limdan saqlar
Turklar jon-jahd ila bir jonu bir tan;
Osmonni dahshatli oh-fig’on qoplar:
Bolalar chinqirar, xotinu xalaj
Chang, tutun ichida chuvlar noiloj.

70
Kutuzov (bu odam so’ngroq qahraton
Ko’magida yengdi Bonapartni shod)
Zo’rg’a qola bildi bu jangda omon;
Do’stu dushmanga teng hazilkash bu zot
Kulgidan tiymasdi o’zin hech qachon,
Lekin bu zaminda hayot va mamot,
G’alaba uchun jang borardi, yohu,
Shu bois bas qildi kulgisini u.

71
Chuqur handaq osha jasorat ila
Hujumga o’tdi u, suvni qip-qizil
Qon qilib yarador, majruh va po’la
Naynovlari unga ergashdi dadil.
Shu o’tishda bo’ldi ko’pi dabdala
(General Ribopьer o’ldi tortmay til).
Devorga tirmashgan ruslarni shu on
Qaytarib xandaqqa otdi musulmon.

72
Tasodif tufayli yo’ldan adashgan
Notanish bir boydoq bo’lmasa agar,
Qon to’la handaqda g’uj uymalashgan
Askarlarni ko’rib qolmasa agar,
Oshiqib,oftobda qatiq yalashgan
Xaloskor singari kelmasa agar, –
O’ylaymanki, jasur, xushchaqchaq arbob
Kutuzovning holi bo’lardi xarob!

73
Tezda Kutuzovni qutqazgan o’shal
Qahramonlar unga beboshvoq, besar
Podaday ergashib, baxtash tavakkal
Kiliya arkidan kirib bordilar.
Jang maydoni ayni erib bu mahal
Hammayoq chilp-chilp loy, oyoq sirg’anar,
Qadam bossang sachrar yuzingga chalchiq,
Xullas, yer toyg’onchiq va bilch-bilch balchiq.

74
Kazaklar (ehtimol, qozoqlardir yo?
Tan olay, imlodan men ancha bo’shang,
Urg’u – bir arzimas narsadir, ammo
Jug’rofiya zarur, zarur ilmi jang!)
Mohir chavandoz-ku kazaklar, illo,
Xaritani yaxshi bilmaslar, attang.
Boshi berk ko’chaga qamab yuz foiz,
Qiyma-qiyma qildi turklar shu bois.

75
Otishma ostida shoshib kazaklar
Devorni oldi-yu, hovliqib lekin
Qamal tugadi deb o’yladi ular
Va talon-torojga tushdilar betin.
Turklar pistirmani boplab qo’ydilar:
To istehkomgacha kiritib sekin,
Xudosiz kofirlar lak-lak askarin,
So’ng shartta qilichdan o’tkazdi barin.

76
Askarning holini doim tang qilar
Tashqaridan bo’lgan tasodif hujum.
Behuda tirishdi bu gal kazaklar,
O’rilganday saf-saf qulayverdi jim.
Va lekin, darvoqe, yotgan murdalar
Soz bir zina bo’lib ruslarga, shu zum
Yesutskiy1 kirdi shaharga shoshib,
Xuddi shu murdalar ustidan oshib.

77
Turklarni qirdi bu sherdil pahlavon
Va lekin o’zi ham bo’ldi u duchor
Musulmon tig’iga ayni qizg’in on.
Turklar darg’azabdir, turklar qasoskor!
Talafot kim uchun bo’ldi beomon –
Bu haqda aytmasman fikrimni oshkor;
Har qarich yer uchun berildi qurbon,
O’lgan yov berdi, bas, tirik yovga yon.

78
Hamlaga tashlangan ikkinchi saf ham
Ko’p jangchi boy berdi; bilki, hech qachon
Sharafli hujumlar oldidan hecham
Askarning qo’liga bermagil patron.
Odatda qo’lida o’q bo’lgan odam
Ishlatib o’tirmas nayzayu qalqon,
Panajoy izlaydi, bo’shashar sal-pal
Va otar dushmanni olmasdan mo’ljal.

79
Yana botirlarni qo’llamoq uchun
General Meknopning boydog’i keldi
(Qal’a devoriga yetmasdan lekin
Generalning o’zi til tortmay o’ldi).
Istehkomda o’lim avj olganligin
Bilmagan botirlar tutday to’kildi:
Turklar saraskari qo’rquvni bilmas,
Taslim bo’lishni u xayol ham qilmas.
—————
1 Yesutskoy – rus podpolkovnigi.
2 Meknop Teodor – rus generali.

80
Juan, komandirning ruxsati bilan,
Unga va’da qildi astoydil shafqat;
Saraskar bu so’zni tushunmas ekan,
Qo’rqmas turk qasosni tushunar faqat.
Olmasdan kofirlar ila sulhni tan,
Asl dindor kabi topdi halokat.
Bir britan dengizchi uni tiriklay
Olmoqchi bo’ldi-yu, o’ldi til tortmay.

81
To’pponchasin olib, saraskar, badbaxt
Raqibni bir onda qildi yerparchin –
Ta’sirli va qisqa javob bu behad.
Ammo shu ondayoq, or-nomus uchun
Yuz yillab ishlatib kelingan po’lat
Va qo’rg’oshin oldi bu britt o’chin:
O’n to’rt o’qqa zo’rg’a jon berdi polvon,
U bilan jon berdi besh ming musulmon.

82
Ha, shahar yengildi va lekin oson
Jon bergan emas u: har devor, har chim
Himoyada turdi bamisli qalqon.
Nafaqat qonli may ichgan mast o’lim
Oxir-oqibatda yo’qotdi darmon, –
Nil zamniga shakl berganday iqlim,
Urush tabiatning o’zida ham, dod,
G’alati shakllar ayladi bunyod.

83
Ko’ksiga rus zobit qo’yganda oyoq,
Kimdir tovonidan tishladi shu on,
Naq Momo Havoga abadiy gunoh
Hadya etgan ilon singari chaqqon.
So’kinib, bo’riday uv tortib nogoh,
Rus yordam so’radi, tepdi beomon –
Tishlar yopishgandi qurbonga ilkis,
Xuddi yopishganday odamga iblis.

84
O’layotgan bir turk mahkam ushladi
Dushman tovonini sezib nogahon,
Axill deb atalmish joyni tishladi1
Va ikki jag’ini «qulflab» beomon,
O’lar jafosiga ko’ngil xushladi.
Boshin shart kesdilar, xullas, beimon
Zobit oyog’iga osilgan alfoz
Mardona jon berdi qasoskor sarboz.

85
Deydilarki, (balki hammasi yolg’on),
Oqsab yurar emish zobit to hanuz,
Jag’larni ayirmoq bo’lmabdi oson,
O’sha turk o’lgandan keyin ham hargiz.
Bu ishda, ehtimol, noqobil, nodon
Jarrohni ayblamoq kerakdir yolg’iz,
Yoki to so’nggi dam o’z o’ljasini
Qo’yib yubormagan turk murdasini?

86
Ammo fakt – fakt ekan, kim qilar inkor
(Uydirma gaplarga yo’q menda toqat);
Faqat shoirlarga maslahatim bor,
Yolg’on-yashiq qo’shmang dostonga hech vaqt,
Bandga, qofiyaga bering e’tibor,
Va, siz, – nosirlar ham, – aldamang faqat.
Bola qand-qursga o’ch, shoir – yolg’onga,
Bir kun tushar shayton qo’ygan qopqonga.

87
Shahar yengildi-yu, bo’lmadi taslim!
Qilich tashlamadi hech bir musulmon!
Ular qoni bilan Dunay limmo-lim
To’lib oqsa hamki, bahaqqi imon,
Dushmanga javoban bor ahli muslim
Ayladi zo’r harbiy mardlik namoyon,
Mag’lubning ko’ksidan chiqqan har nido
G’olibning ko’ksida berdi aks sado!
————
1Axill deb atalmish joyni tishladi – tovon nazarda tutiladi, afsonaga ko’ra, Axillning yagona nozik joyi tovoni bo’lgan.

88
Nayzalar sanchilar, qilichlar kesar,
Odamzod o’tinday chopilar, – ne hol! –
Yer uzra to’shalar sonsiz jasadlar,
Kuz fasli to’kilgan xazonlar misol,
Tirik qolganlar kuz yeliday ingrar,
Qariyb o’lik edi istehkom – behol.
Ammo hanuz tahdid solardi holsiz,
Ildizi chopilgan dubday majolsiz.

89
Dahshatli mavzu bu. Ortiq bu qadar
Qo’rqinchli mazmunni qilmasman tasvir.
Bizning borligimiz, asli, janoblar,
Tong ila shom o’rin almashuvidir.
O, shomni kuylamoq qiyin har safar.
Holbuki, shoirning oliy burchidir
Xushomad, bo’htonni ayamay urmoq,
Dunyoni ro’yirost tasvirlab bermoq.

90
Ammo jinoyatlar ichra jasorat
(Mungli, osoyishta jimjima ash’or
Muxlisi uslubin ishlatib faqat
Va qilib riyokor uslubin dastyor)
Mehr shabnamlari ila tarovat
Baxsh etdi she’rimga, shohid birubor,
Bunday g’olibona janglarni go’zal
Dostonlar o’ziga zeb bilar azal.

91
Ayollar murdasi kuppa-kunduz kun
Yotar istehkomda yumalab abgor,
Soni, ko’kraklari ochilib nigun,
Hayvoniy qirg’inda bo’lib shunday xor.
O’n yoshlar chamasi bir qizcha dilxun,
Murdalar oralab yig’laydi zor-zor,
Yovlardan bir yordam qilganday ta’ma,
Chirqirab onasin izlar ma’suma.

92
Lekin qizaloqni ikki davangir
Mast kazak quvardi. Mayli, ming dod deng,
Hech bir och, yovvoyi yirtqichni axir
Biz hayvon-insonga qilolmaymiz teng.
Odil turib, qani, bu buyuk taqdir
Uchun biz kimlarni ayblaylik, ayting?
Nafsi badlarnimi, shunday beibo
Maxluqlar peshvosi podshonimi yo?

93
Dahshatlardan tamom tolgan qizaloq
Murdalar oralab surinar ekan,
Boshpana izlardi, izlardi panoh,
Chopib o’tayotib, ularni Juan
Nogoh ko’rib qoldi. Ne dedi, biroq
Xonimlar oldida ayta olmayman,
Lekin u qilgan ish so’zdan-da tiniq,
Kazaklarga saboq bo’lgani aniq.

94
Birin yelkasiga tig’ urdi, birin
Oyog’ini chopdi; solgancha uvvos,
So’kinib, chaqirib polk sanitarin,
Tiraqaylab qochdi kazaklar bexos.
Hovridan tushdiyu buning xatarin
His qilgancha Juan dovdirab biroz,
Hovliqib qizchaning qo’lidan tutdi,
Qonli jasadlardan nariroq ketdi.

95
Rang-ro’yi quv o’chgan baxtsiz mavjudot –
Qizchaning yuzida qonli bir chandiq –
Eslatib turardi beomon mamot
Hammani supurib ketgan chog’, aniq,
Unga ham chang solib o’tganin, hayhot.
Go’yo qaldiroqdan kar bo’lgan chumchuq,
Qo’rquvdan ko’zlarin katta ocharoq
Juanga jovdirab boqar qizaloq.

96
Juan ham, qizcha ham bir lahza, bir on
Bir-birin ko’ziga qarab qoldi lol,
Juanning borlig’in quchdi hayajon;
Qalbida uyg’ondi faxr, g’am, malol.
Bir mitti jonni u saqladi omon;
Rangpar yuzchasida iymanib, alhol,
Xuddi ich-ichidan yorishgan monand
Qizaloq ko’zlari chaqnardi xursand.

97
Jonson kelib qoldi xuddi shu zamon.
Uni lutfsiz Jek deb atagim kelmas:
Shaharlar qamalin tasvirlagan on,
Zamon va urf bilan kelishmay bo’lmas.
Shunday qilib keldi hovliqma Jonson:
«Juan! Juan! Odam bo’lsang-chi, nokas!
Maskov nomi bilan ichaman qasam:
«Georgiy» olamiz ikkalamiz ham!

98
Eshitdingmi, Juan? Saraskar – ado.
Faqat jon saqlaydi oxirgi qo’rg’on.
U yerda bor emish bir qari posho;
Oldida yotarmish odamlar bejon,
To’plar gumburiga qilmasdan parvo,
Chekib o’ltirarmish u ahyon-ahyon,
O’qlar ovoziga go’yo u zinhor
Bermas emish hatto qilcha e’tibor.

99
Yur tezroq!» – «Yo’q! – dedi do’stiga Juan. –
Men manov qizchani qutqazdim, qara!
Qutqarib qoldim men uni o’limdan,
Bir o’zini tashlab ketmayman, jo’ra!»
Bo’yinbog’in silab ancha vaqt o’ychan,
So’ng Jonson bosh chayqab, dedi: «O, ura!
Sen haqsan! Ha, gap yo’q! Qoldirib bo’lmas!
Xo’sh, nima qilamiz – aqlga sig’mas!»

100
«Bazli jon qilaman, – dedi Juan. – Ha!
Ammo bu go’dakni… Begunoh bu jon!..»
«Ehtimol, – deb kuldi britt hadaha, –
Bu yerda bazli jon juda ham oson,
Qurbon qilasanmi shuhratingni, a?»
«Mayli, – dedi Juan. – Kerak emas shon,
Mayli, buni asrab, o’lsam ham o’zim:
Axir u kimsasiz, endi u – qizim!»

101
«To’g’ri, – dedi Jonson. – Yaxshi qizaloq,
Boy berib bo’lmaydi lekin fursatni;
Xo’sh, o’zing tanangga bunday o’ylab boq,
Yo his-tuyg’uni de, yoki shuhratni,
Yo g’urur, yo shafqat! Kim ham shunday choq
Lashkardan ajralib topardi baxtni?!
Seni tashlab ketmoq – nomardlik bo’lar,
Hujumdan kechikmoq undan ham battar».

102
Chin dildan sevardi do’stin britan.
Juan qaysarligin tushunib, shu on
Uch-to’rt askar olib o’z rotasidan,
Darhol tayinladi qizchaga posbon.
Bir gap bo’lsa agar o’zim otaman,
Deya tahdid qildi. Ertalab omon
Shtabga yetkazib bersa gar qay zot,
Olar evaziga mo’may mukofot.

103
U ellik so’lkavoy va’da qildi va
Qo’lga kiritilgan o’ljani ham bot
Teng bo’lamiz, dedi. Bu askarlarga
Juda tushunarli so’z edi, hayhot.
Juan yana to’plar o’kirgan qal’a
Tomon ucha ketdi chiqarib qanot.
Baribir emasmi o’lja yo shuhrat, –
Birinchi navbatda turar manfaat.

104
Shudir g’alabadan ko’zlangan maqsad,
Shudir odam ko’nglin mohiyati, oh.
Parvardigor ne deb o’ylaydi, minba’d
Bu bizning ish emas, bizda yo’q gunoh.
Mavzuga qaytaman, xullas, nihoyat.
Alqissa, o’t halqa ichra bepanoh
Keksa xon o’ltirar – qo’rg’onga qalqon,
Oldida besh o’g’li – beshta pahlavon.

105
O, men ham (ko’p xotin olishdan maqsad
Bermoqdir vatanga o’nlarcha askar!),
Xonday faxrlanib yurardim behad
Shunday o’g’lonlarim bo’lsaydi agar.
Priam1 yodimga tushar shu fursat!
Qo’ldan ketganiga chindan-da shahar
Ishonmas bu oqsoch, sodiq pahlavon,
Jasur va muhtaram, matonatli xon.

106
Hech kim yo’lay olmas yoniga aslo,
Mard o’limi mardni titratar biroq:
Yarim hayvon, ammo u yarim xudo;
Har holda ikkinchi sifat ustunroq.
Raqibini tolg’in ko’rdiyu, ayo,
Yov unga rahm etdi: axir ba’zi choq
To’nka ham rahm etar – kelganda ko’klam
Samimiy shovullar hatto eman ham.

107
Taslim bo’l, desalar, alamzada xon
Hech o’ylab o’tirmay, qulochkashlab shart
O’nlab nasroniyni ayladi gumdon,
Shvedlar qiroli Karlday2 serjahd,
Yarasiga boqmay, o’qqa bermay jon.
Qattol olishuvda oxir-oqibat
Qurib rahmu shafqat bulog’i tamom,
Ruslar ham qizishib ketdi batamom.
————
1Homer «Iliada»si qahramoni, Troya shohi. Uning ellikta o’g’li va ellikta qizi bo’lgan.2Shvetsiya qiroli Karl O’n ikkinchi.
108
Juan bilan Jonson lutf etib, zero,
Keltirib sharqona taqqosu timsol,
Askarlar jahlini chiqarmang aslo,
Deb sekin iltimos qilsalar ham, chol,
Bekordan-bekorga qizishib, go’yo
Do’stlarini urgan erkatoy misol,
Yoki so’z talashgan xudojo’ysimon,
Ularga tashlandi behol, bedarmon.

109
Hatto yaraladi ularni nogoh,
Shundagina ular hushyor tortdilar:
Jonson g’azablandi, Juan urdi oh:
Bu qurg’ur musulmon bunchalar o’jar!
Endi bu mard odam yoniga, evoh,
Hech kimsa tushmadi, polvon o’g’illar
Va qari xon yana turdi bir asno
Qattol otishmaga qilmasdan parvo.

110
Eng avval ikkinchi o’g’il berdi jon,
Kofir qilichidan zarb olib nogoh
Halok bo’ldi qo’rqmas uchinchi o’g’lon,
Beshinchisi (jasur, suyukli, dilxoh)
Bo’ldi yov nayzasi tiyg’iga nishon.
To’rtinchisi bo’ldi otaga panoh,
Zero, or qilardi undan keksa xon,
Bu o’g’lin onasi – asira yunon.

111
To’ng’ich o’g’il kofir ahlidan chunon
Jirkanardi, zero, mard, sarkash edi,
Va u qora ko’zli hurlarga a’yon,
Payg’ambarga sodiq jafokash edi.
Sharqona hashamu ravzai rizvon,
Atlas to’shaklarga o’ch, otash edi,
Serjilva,serishva qizlar singari
Shuhrat shamsi bo’lib jazb etar bari.

112
Ular jannatiga yosh xoqon nechun, –
Ehtimol, go’zallar yaxshiroq bilar;
Ehtimol, sochi oq kuyovlar uchun
Yosh hurlar anchayin uvol, hayf bo’lar.
Qiz qo’ynida yo’qdir chollarga o’rin, –
Ammo jang maydoni uzra to’kilar
O’n minglab navqiron, azamat erlar,
Barnolar, jasurlar, mardlar, botirlar.

113
Erlar yosh bo’lsalar, bo’lsalar barno,
Hurlar bajonidil o’g’irlar, ayon,
O’g’irlar, asaloy baxtning bebaqo
Gulin yigitlarga qilganda ehson,
Betashvish, salt hayot orzusi aslo
Ularni mahliyo etmay qo’ygan on…
Men bilan, begumon, tortishar hurlar,
O, banda xuddi shu onlarda gullar!

114
Hurlarning ko’ziga ko’z tikib yosh xon
To’rtta rafiqasin zumda unutar:
Tuyub bir ehtiros, mardlik, hayajon,
Jannatda o’tajak ilk tunin o’ylar.
Darvoqe, navqiron ahli musulmon
Jasoratdan doim shunday ruhlanar.
Zero, bilar – jannat hammaga bitta,
Falak esa olti, balki yettita.

115
U ko’ksida tig’ni his etib nogoh,
O’larkan, shularga keltirdi iymon,
Xotirjam pichirlab dedi: «Yo alloh!»
Va ko’rdi shu zahot jannatni ayon.
Unga, qahramonga qo’l cho’zib, evoh,
«Kel!» deb xitob etdi bir gala g’ilmon.
U shamsi muslimga bir kulib, yohu,
Mangu nurga boqib uxladi mangu!

116
Keksa xon yuzlari g’amdan burishdi
(Zero, ko’pdan ko’rmas hurlarni bu chol)
Va ko’rkam murdalar uzra muk tushdi.
Zo’r bo’ron yiqitgan yosh sarvlar misol
O’g’illari yotar. Eti uvishdi.
So’g’ishni to’xtatib, bosh egib, behol,
Oppoq qoshlarini chimirib giryon,
To’ng’ichi ustida yig’lar edi xon.

117
Ko’rib bu holatni rus askarlari
Jangni to’xtatdilar, balki, daf’atan,
Judolik dahshatin ko’rgan bu qari
Taslim bo’lganini olar deya tan.
Ammo u jim edi, bor umidlari
Parcha-parcha bo’lib, titrab ingrarkan,
O’g’illarga boqib, tuyardi dahshat,
Bir o’zim qoldim deb so’ppayib faqat.

118
Yo’q, ko’pga bormadi bu mungli sanchiq,
Alamu xo’rlikdan to’lib ko’ksi lim,
O’zin rus tig’iga urdi u (va tig’
Ne ko’yga solishi hammaga ma’lum)
Olovga urilgan parvona yanglig’.
Hozir go’zal edi har qanday o’lim;
Baxt bilib chorasiz holin bechora,
Qattol yov tig’idan topdi u chora.

119
Ne ajab, dastidan hatto bolalar
Omonlik topmagan qo’pol, badqovoq
Askarlar xafahol boshin solarlar,
Bu ota-bolalar qoshida uzoq.
Ularni titratmas ohu nolalar,
Lekin chol mardligi titratdi ko’proq,
Undagi alamu undagi nafrat
Hushyorroq bo’lishga o’rgatdi faqat.

120
Yana bir, oxirgi istehkom adl
Qarshilik ko’rsatdi; bu yerda posho
Navkarlari otib, sanchib astoydil,
Ruslarga ko’rsatdi dahshat tamosho.
Ruslar hujumini keskin va dadil
Yigirma martacha qaytardi u, to
Jang borishin so’rab bilib olguncha,
Shaharning ketganin bilib qolguncha.

121
Shunda u shart qo’yib, de Ribas tomon
Bir beyni jo’natdi va o’zi betin
Bir soatki, mana, chekar beomon,
Ko’rsatib sovuqqon mard matonatin,
Qoshini chimirib, qo’r to’kib hamon
Silab o’tirar u soqolin sekin.
Kimningki tug’ida uchta dum bordir2,
Demak, u uch karra qudratga yordir.

122
Xullas, shahar mag’lub – har yonda toroj,
Posho ming himoya qilsin – bemajol,
Muazzin ming duo etsin – noiloj.
Botib ketdi, afsus, kumushrang hilol,
Maydon uzra porlar endi qizil xoch.
Yo’q, u xun rangida porlamas alhol,
Yo’q, yo’q, ko’chalarda oqqandir bu qon,
U – oydan va shafaq nuridan alvon.

123
Bunda afsonaviy mudhish tumonat
Jismu joning aro solar vahmu muz,
Bu yerda tushga ham kirmagan vahshat
Sodir etar hushdan judo bir iblis;
Hatto tahayyulning o’zi bu dahshat
Tasvirin qilmoqdan ojizdir, ojiz, –
Yagona hokimlik qo’zg’otgan bo’ron
Va do’zax kuchlari o’ynaydi g’ujg’on.
————
1Kimningki tug’ida uchta dum bordir – uch tug’li posho, turk sultonligida oliy harbiy unvonlaridan biri.
124
Yo go’dak, yo qari bemajol bir zot
O’qlar yomg’iridan qolganda omon,
Qaysidir bir yurak bo’lib bundan shod,
Hamdardlik tuyg’usi uyg’onsa bir on, –
Ezgu ish va o’lim oldidagi dod –
Barchasin g’arq etdi xarobot ummon.
«Urushmoq!» so’zida ne dahshat pinhon,
Vaqt yetdi, tushuning, ey, ahli jahon!

125
Nechog’li qimmatga tushar «axborot»,
O’ylang, ey, ro’znoma muxlislari, siz;
Qutulib qolishga yo’qdir kafolot,
Kelajakda siz ham qurbon bo’lasiz!
Kaslrey nutqlari, soliqlar, zakot,
Vellington zafari emasdir bejiz,
Irlandiya ingrar ochlikdan yona –
Barchasi, barchasi shundan nishona.

126
Har holda, qirolni e’zozlab xalqim,
Yashnab borayotir kundan-kun, illo,
G’oyat xursand bo’lar shoirlar har zum
Hukmdorga aytsa hamdu tasanno.
Qilar Irlandiya xalqiga hujum
Ommaviy qashshoqlik degan bir balo;
Saltanatga yetmas ammo dodimiz:
Georg To’rtinchining qorni to’q – semiz.

127
Men yana mavzudan chekindim, uzr.
Xullas, halok bo’ldi sho’rlik Ismoil!
Dunayda yong’indan tushgan qizil nur,
Tun bag’rin yoritar qon kabi qizil.
Devorlar qaltirar, guvlar behuzur,
Barcha mudofaa etildi chil-chil;
O’n minglab botirlar safidan bu on
Zo’rg’a qolgan edi yuztasi omon.

128
Men hadya etarman ruslarga mangu
Yaxshi xulqi uchun maqtov – mukofot:
Zero, bizning fosiq zamonada bu
E’zozga sazovor nodir hodisot!
Qanday aytay? Mavzu biroz qaltis-ku?..
Xullas, xotinidan yiroqlik shaddod
Askarni buzadi (uzr, ey, taqsir),
Qisqasi, xulqiga qiladi ta’sir.

129
Albatta, ular ham xo’p taladilar,
Ammo aholidan, qayd etmoq darkor,
Ko’p bo’lsa, uch yuzi ko’rgandir zarar.
Buning sababini qilmayman oshkor,
Biroq men sizlarga quv frantsuzlar –
Yoqimtoy va lekin fosiqu ayyor,
Shu millat shaharga qilganda hujum,
Nima bo’lganini eslatay bir zum.

130
Shoshmashosharlikda, zulmatda albat
Bo’lishi mumkindir arzimas xato;
Xonadonlar shunday tutarki, dahshat,
Shaytonga yo’liqish hech gapmas hatto!
Shu payt olti naynov, bahona – zulmat, –
Yetmish yashar go’zal, mohiro’y, barno
Qizlarning boshiga, ha, olti ulfat,
Soldi hech tuzatib bo’lmas bir kulfat.

131
Umuman, zo’r tutdi o’zin jononlar,
Jonga tekkan edi, ochig’i, iffat.
Gar xafa bo’lsalar ofatijonlar
Xafa bo’ldilar o’z yoshidan faqat.
Tasodifiy qurbon ro’lini ular
O’ynadilar aslo chekmay xijolat;
Sabinyan ayollar duch kelgan taqdir1
Yomon tuyulmadi ularga hech bir.
————
1Sabinyan qavmidan bo’lgan ayolning o’g’irlab ketilgani to’g’risidagi afsonaga ishora.
132
Beva xotinlar-ku chidolmas, ayon,
Ha, ular betoqat, ko’ngillari g’ash;
Ammo qirqdan oshgan momolar hayron:
Nima uchun yo’q deb ommaviy zo’rlash.
Alqissa, jang qilib tolgan bedarmon
Askarlar, shubhasiz, bo’lolmas sarkash,
Horg’in payt dil xushlash axir qayoqda!
Balki tullar qoldi shu bois dog’da!

133
Turgan gapki, Temur, Chingizxondan ham
Oshib tushdi bu kun Suvorov hatto:
Dushman oh-zoridan bo’ldi u xurram,
Qildi yonayotgan yurtni tamosho;
Qonli qo’li bilan, ne ajab, shu dam
Etdi malikaga she’riy xat insho:
«Xudoga ham shukr, shukr sizga ham!
Istehkom olindi, men unda xurram!1»

134
Bu bayt – Doniyolning erkasin2 bir dam
Qo’rqitib yuborgan qudratli ma’no –
«Mene, mene, Tekel» so’zlaridan ham
Dahshatroq tuyuldi menga shu asno.
Hatto Yahudiya payg’ambari ham
Kulfatdan zavqlanib kulmagan aslo.
Neronga xil tushgan bu qofiyaboz3,
Yong’in yorug’ida kulmoqda paqqos.

135
Dod-voy jo’rligida bu qo’shiq g’oyat
Dahshatli yangraydi! Kelgusi avlod
Uni g’azab bilan o’qir bag’oyat.
Toshlar, zolimlarni majaqlang, hayhot!
To meni hech kimsa bir kun saltanat
Maddohi demasin! Tingla, zurriyot!
Dunyo qullik tuni zanjiridadir,
Qanday bo’lsa shunday ko’rsatdim axir!
—————-
1Suvorov bu satrlarni Turtuqay olinishi munosabati bilan yozgan.2Tavrotning Doniyol kitobiga ko’ra, «Mene, mene, tekel» so’zlari ziyofatlar zali devoriga ko’rinmas qo’lda olov bilan yozilganda Bobil shohi Valtasar qo’rqib ketgan. Ma’nosi: «Shoh, sen o’lasan, shahar forslar qo’lida».3Suvorov o’z g’alabasi bilan imperator Klavdiy Sezarь Neronga shohlikni olib bergan qadimgi Rim elchisi Gay Klavdiy Neronga o’xshatilmoqda.
136
Nasib etmas bizga yangi asr, voh,
Dunyo lazzatini surib ammo siz, –
Odamzod shu qadar qabih va sulloh,
Nodon bo’lganini anglarmikansiz?!
Bas, mangu tortilsin ustiga tuproq,
Bu manfur yillarning yodi o’chsin tez!
O’z zolimligidan g’o’daygan kibor,
Qonxo’r yirtqichlarni unuting zinhor!

137
Unutilgan qonun-qoidalarday
Yot bo’lsin sizga shoh toju taxtlari,
Taxtlarda taltaygan shohchalar ham, hay,
Fir’avnning qadim obidalari
Sirli yozuvlari yot bo’lganiday,
Yot bo’lganday mamont ustixonlari;
Hayratda boqasiz bir kun, avlodlar,
Qanday yashagan deb bu maxluqotlar!

138
Ilk qo’shiqda bergan va’damni halol
Ado etmoqdaman, o’quvchim, xullas:
Mufassal tavsiflab berdim men alhol
Muhabbat, po’rtana va jangni, o, bas,
Ayonki, dostonim epikdir, filhol,
Barcha salaflarga turib qasdma-qasd,
Yechdim masalani juda g’aroyib;
Taqdir hukmi bilan madad berdi Feb.

139
U ezma sozimning necha xushilhom,
Xushxon torlarini sozladi faqat,
Qaltis hikoyamni etgali davom
Goh undoq, goh bundoq ko’rsatdi madad.
Jonga tegib ketdi bu jangi xudkom,
Peterburgga yetib borguncha to xat,
To yetib borguncha poytaxtga Juan,
Biz ham dam olaylik jangi jadaldan.

140
Juan shu sharafga bo’ldi sazovor,
Insonparvarligi, mardligi uchun.
Pisanda qildilar takror va takror
Jasurligi hamda odamiy kuchin.
«Vladimir»1 uning ko’ksini ilk bor
Xuddi shu tufayli bezagani chin.
Ammo u iftixor tuymadi bundan,
Faxr etdi qizchani qutqazganidan.

141
Peterburgga ketdi turk qizi Laylo,
Tashlab ketolmadi Juan bu behol,
Kimsasiz qizchani kulbasiz, tanho.
Jang chog’i jabrlar ko’rdi bu nihol,
Xeshu aqrabodan bo’ldi mosuvo,
G’amboda ul Hektor2 ro’zg’ori misol.
Juan asrab oldi, endi ming jafo
Cheksa ham qilmoq shart va’daga vafo.

—————
1Rus harbiy nishoni. 1 Homer «Iliadasi» qahramonlaridan biri, Priamning o’g’li, Troyaningasosiy imoyachisi.

Jorj Bayron romani tarjimasi ilk marta 2014 yili sahifamizda e’lon qilingan edi.