16 май  —   Машҳур адиб Хуан Рульфо таваллуд топган кун

Дунё адабиётининг буюк намояндаларидан бири Хуан Рульфонинг 1953 йилда нашр этилган «Ёнаётган воҳа» номли новеллалар тўплами, 1955 йили эълон қилинган «Педро Парамо» қиссаси ХХ аср прозаси иқлимида инқилобий ўзгариш ясаган янги Лотин Америкаси прозасининг сардафтари бўлди.

Хуан РУЛФО
УНУТИБ БЎЛАДИМИ?
Русчадан Тилланисо Эшбоева таржимаси

    Лотин Америкаси адабиётининг буюк намояндаларидан бири Хуан Рульфонинг ёзувчилик қисматига ҳавас қилса арзийди. Бу санъаткорнинг ҳаёти ва ижоди ҳақида яратилган асарлар у ёзган нарсалардан бир неча ҳисса кўп. Иккинчи жаҳон урушидан кейин пайдо бўлган ижодкорлар авлоди Лотин Америкаси адабиётини жаҳонга танитди, бу қитъа халқларининг ҳаётига, уларнинг янги жамият барпо атиш учун опиб борган шиддатли курашига қизиқишни кучайтирди; ҳар бир одамнинг қалбида ўзлигини танишга, ҳар қандай зўравонлик ва хунрезликка, иккиюзламачилик ва мунофиқликка қарши муросасиз бўлишга даъват ҳам этди. Адабиётнинг инсонни машаққатли, бироқ саодатманд этувчи йўлга ундовчи олий вазифаси ҳам шундан иборат.
Мексика адабиётининг яна бир намояндаси, XX асрнинг машҳур романнависларидан бири Карлос Фуэнтос ўз мақоласида Хуан Рульфо ҳақида ҳавас билан шундай деб ёзади: «У Мексика ҳаётини ақл бовар қилмас даражада чуқур ўрганган зотдир…»
Хуан Рульфо (испанча: Juán Nepomuceno Carlos Pérez Rulfo Vizcaíno; 16. 5. 1917, Апулько — 7. 1. 1986, Мехико) Мексиканинг Халиско штатидаги Апулько шаҳрида туғилган. Етимликнинг оғир ситамлари уни тез балоғатга етказади, одам танишни, дунёнинг ишларини идрок этишни ўргатади. Айни шу ҳаётий тажриба уни буюк ёзувчи бўлишига асос бўлди. Унинг 1953 йилда нашр этилган «Ёнаётган воҳа» номли новеллалар тўплами, 1955 йили эълон қилинган «Педро Парамо» қиссаси ХХ аср прозаси иқлимида инқилобий ўзгариш ясаган янги Лотин Америкаси прозасининг сардафтари бўлди.

Урбано Гомесни эслайсанми? Дон Урбанонинг ўғли. Димаснинг набираси, ҳа, ўша, болалигимиз байрамларининг атоқли ташкилотчиси? У, ҳатто ўлимидан аввал: «Иблиснинг ғазаби ошяпти», деб эълон қилганди. Инфлуенца даврида. Ўшандан бери қанча сувлар оқиб кетди, тахминан ўн беш йил, ундан кам эмас. Ҳа, сен, албатта, уни эслайсан. Биз уни «бобо», деб чақирардик, чунки иккинчи ўғли Фиденсио Гомеснинг икки танноз қизи бор эди: бири қорасоч, калтабўй, унга ғалати исм беришган — Задори Падол; иккинчисининг бўйи баланд, оёқлари узун, кўзи мовий, одамлар қизни, ҳатто унинг қизи эмас дердилар. Қиз касал эди, тут¬қаноқ бўлса керак. Эсингдами, черковдаги катта ибодат пайтида унинг яна тут¬қаноғи тутган, ағдарилиб тушганди, куляптими, йиғлаяптими англаб бўлмасди. Қизни ташқарига олиб чиқиб, унга ширин сув ичирмагунларича бутун ибодатхона тинчимаганди ўзиям. Кейин у Лусио Чикога турмушга чиқди, агава плантациясининг эгаси, сен у плантацияни биласан, аввал у Либрадога қарашли бўлган, эслаб кўр, дарёнинг юқорисида, Теодолуснинг зиғир мойжувози ёнида эди.

Урбано онасининг исми тилга олинганда одамлар: «Худо сақласин!», деб ёқа тутиб қўйишарди. У гоҳ у билан, гоҳ бу билан дон олишгани учун ҳамиша можаролар марказида эди. Албатта, бундай муносабатлардан фойда ундирган: Худо унга осмондан ё ўғил ё қиз ато этарди. Айтишларича, унинг ақчаси мўлбўлган, лекин ҳаммасини болаларини қабрга қўйишга сарфлаган: болаларини туққан-у тупроққа топширган. Уларни ёлланган роҳибларнинг куй-қўшиқлари билан дафн этган. Бундай маросимлар охири уни хонавайрон қилди: марҳум ҳақига қадаҳ кўтариш, мусиқа — буларнинг бари, албатта, пул турарди. Унинг икки боласи яшаб кетган: Урбано ва Наталия.

Болалар онанинг қашшоқлик даврида туғилган. Фарзандларини улғайтириш унга насиб этмади. Охирги туғруқда у вафот этди, ўша пайтда эллик ёшда эди. Туғиш учун жуда қарилик қиларди. Уни билмаслигинг мумкин эмас. Ўта мижғов ва жанжалкаш эди: бозорга борганда савдогарларга билан доим ғавғо кўтарарди: «Иблис олсин сенларни!»

Пулсиз қолгач, ахлатхоналарда дайдийдиган, чиқинди титадиган бўлди. Айтганимдек, унинг икки боласи тирик қолган. Урбано чамамда биз билан тенг, балки ярим ёшга каттадир ҳам. У чиллак ўйнашни қотирарди, учига чиққан фирибгар, ҳаммизни аҳмоқ қилиб пулимизни шиларди. Эслайсанми, у бизга қалампирмунчоқ, чиннигул сотарди, биз аҳмоқлар эса сотиб олардик. Ахир ўзимиз бориб ўрмондан териб келсак ҳам бўларди-ку?! Мактаб ҳовлисида манго дарахти ўсарди, у эса пишмаган меваларни узиб, бизга пулларди. Мактаб қоровулхонаси ёнидаги рас¬тадан икки сентавога апелсин ва Чили гармдорисини олиб, бизга уларни беш сентаводан сотарди. Эҳ-ҳе, у папкасида нималарни ташимасди: ранг-баранг ўйинчоқлар, гуделка, кичик варракчалар, ҳатто яшилтус ёнар¬қўнғизларгача бор эди. Учиб кетмасин деб қўнғизларнинг митти оёқчаларини ип билан боғлаб қўярди. Бу ашқол-дашқолларни у биздан тушган тушумлар ҳисобига ўйнайдиган лотореяда ютиб оларди. Хўш, энди эсладингми?

Синглиси Начито Риверога тегиб кетди, ҳа, ўша, худди ўзи — тўйдан бир неча кун ўтиб ақлдан озиб қолган йигит-чи?! Наталия рўзғор тебратиш илинжида мева шарбати сотишни йўлга қўйди, ёқилғи қуйиш шахобчасини биласан-ку, ўшанинг ёнида, катта йўл устида. Начито бўлса кўчаларда санғиб юрар, билинар-билинмас мандолин чаларди — мандолинни унга дон Рефухионинг сартарошхонаси қарзга берган эди — қўшиқни бузиб айтар, қулоғингга танбур чертаётгандай туйиларди.

Урбано тез-тез бизни синг¬лисиникига отамлашгани чорлаб турар, биз унинг ҳисобига отардиг-у, қарзни қайтармасдик. Чунки чўнтакда шамол хуштак чалар, хемир ҳам йўқ эди. Бунинг оқибати шу билан тугадики, у дўст-ёрсиз қолди. Биз уникўчада узоқдан кўриб қолар, кўча бўйлаб паришон юраркан, биздан қарзни ундиришни хаёлига ҳам келтирмасди. Балким шу сабаб туфайли у ёвузлашиб кетдими, ё шундай туғилганми, буниси менга қоронғи.

Урбанони тўртинчи синфдан кейин мактабдан ҳайдашди: аммакиваччасини мажбурлагани учун! Ҳа, ўша Задори Падолни, ахлатхона орқасидаги очиқ цистернада улар эр-хотин ўйинини ўйнашган. Бутун мактаб югуриб чиққанди: болалар, қизлар. Даҳшатли тўс-тўполонга айланганди ўзиям. Фиденсио амаки — қанд заводи хўжайини ёдингдами, ҳа, ўша, айтишларича, уни шундай дўппослаганки! Яхшиям, озроқ урган, шунга қарамай бир умр мажруҳ бўлиб қолди. У бундан анчагача ғазабланиб юрди ва шаҳарни ташлаб чиқиб кетди.

Шундан бери сувга чўккандек дом-дараксиз, ёруғ кунларнинг бирида кўриб қолдик: қайтибди. Участка нозири бўлиб. Гўёки бу ерда ҳеч кимни танимайдигандек тутади ўзини. Эрталабдан кечгача маҳкама олдидаги майдонга қўйилганўриндиққа милтиғини тиззалари орасига тикка солиб ўтираркан, милтиқ учини зимдан одамлар ўтадиган тарафга тўғрилаб қўярди.

Нигоҳларида нафрат сузарди. Ҳеч ким билан гаплашмас, ҳатто кўришмасди ҳам. Кимдир қараса, кўрмаганга олар, гўё умрида сени кўрмаганини англатувчи маъно пайдо бўларди.

Худди ўша пайтларда у куёвини ўлдирди. Эсипаст Начитонинг миясига қайнисига серенада куйлаб бериш фикри келиб қолган. Қорон¬ғилик тўла зулмат тусига кирган бир паллада, кечки тўққизларда — айни черков жоми тунги ибодатга бонг урган пайтда рўй берган бу. Дафъатан кўчада қичқириқни эшитдик. Черковдаги одамлар эшикка ёпирилиб, майдонга югуриб чиқди. Начито ерда чалқанча ётар, оёғи синган, мандолин ҳам бўлак-бўлак бўлганди. Урбано эса милтиқ қўндони билан ўзига зўр берганча уни кетма-кет урар, одамлар Урбанони тўхтатишни истаб, нималарнидир ўшқирар, буларнинг унга дахли йўқдек қутурган ит каби ваҳшийлашарди у. Қаердандир отлиқйигит (бу ерликка ўхшамади) оломон орасини ёриб ўтиб, Урбанонинг қўлидаги милтиғини юлиб олди-да, қўндоғи билан орқасига бир туширган эди, қорни билан ўриндиқ устига кўндалангига ағанаб тушди ва шундайлигича унга осилиб қолди. Ҳеч ким унинг яқинига йўламади. Ўриндиқда бутун тун бўйи инграб ётди. Тонгда, ҳали қуёш чиқмаган маҳалда ғойиб бўлган экан. Билишимча, черковга кириб, руҳонийдан гуноҳлари учун мағфират сўраган-у, лекин авф этилмаган.

Уни йўлда кетаётганда ҳибсга олишган. Бир оёғи оқсоқланиб, зўрға қадам босар, ўтириб дам олмоқчи бўлган жойда ушлашган. Албатта, баҳслашиб ўтирмаган. Айтишларича, ўз қўллари билан бўйнига сиртмоқ ташлаган. Осилажак дарахтни ҳам ўзи танлаган.

Қандай қилиб сен уни эсламаслигинг мумкин? Сен уни мендан камроқ билмайсан, албатта, ахир биз мактабда қадрдон дўстлар бўлганмиз-ку!!!

Dunyo  adabiyotining buyuk namoyandalaridan biri Xuan Rulfoning 1953 yilda nashr   etilgan “Yonayotgan voha” nomli novellalar to‘plami, 1955 yili e’lon qilingan “Pedro Paramo” qissasi XX asr prozasi iqlimida inqilobiy o‘zgarish yasagan yangi Lotin Amerikasi prozasining sardaftari bo‘ldi.

Xuan RULFO
UNUTIB BO‘LADIMI?
Ruschadan Tillaniso Eshboyeva tarjimasi

 Lotin Amerikasi adabiyotining buyuk namoyandalaridan biri Xuan Rulfoning yozuvchilik qismatiga havas qilsa arziydi. Bu san’atkorning hayoti va ijodi haqida yaratilgan asarlar u yozgan narsalardan bir necha hissa ko‘p. Ikkinchi jahon urushidan keyin paydo bo‘lgan ijodkorlar avlodi Lotin Amerikasi adabiyotini jahonga tanitdi, bu qit’a xalqlarining hayotiga, ularning yangi jamiyat barpo atish uchun opib borgan shiddatli kurashiga qiziqishni kuchaytirdi; har bir odamning qalbida o‘zligini tanishga, har qanday zo‘ravonlik va xunrezlikka, ikkiyuzlamachilik va munofiqlikka qarshi murosasiz bo‘lishga da’vat ham etdi. Adabiyotning insonni mashaqqatli, biroq saodatmand etuvchi yo‘lga undovchi oliy vazifasi ham shundan iborat.
Meksika adabiyotining yana bir namoyandasi, XX asrning mashhur romannavislaridan biri Karlos Fuentos o‘z maqolasida Xuan Rulfo haqida havas bilan shunday deb yozadi: “U Meksika hayotini aql bovar qilmas darajada chuqur o‘rgangan zotdir…”
Xuan Rulfo (ispancha: Juán Nepomuceno Carlos Pérez Rulfo Vizcaíno; 16. 5. 1917, Apulko — 7. 1. 1986, Mexiko) Meksikaning Xalisko shtatidagi Apulko shahrida tug‘ilgan. Yetimlikning og‘ir sitamlari uni tez balog‘atga yetkazadi, odam tanishni, dunyoning ishlarini idrok etishni o‘rgatadi. Ayni shu hayotiy tajriba uni buyuk yozuvchi bo‘lishiga asos bo‘ldi. Uning 1953 yilda nashr etilgan “Yonayotgan voha” nomli novellalar to‘plami, 1955 yili e’lon qilingan “Pedro Paramo” qissasi XX asr prozasi iqlimida inqilobiy o‘zgarish yasagan yangi Lotin Amerikasi prozasining sardaftari bo‘ldi.

Urbano Gomesni eslaysanmi? Don Urbanoning o‘g‘li. Dimasning nabirasi, ha, o‘sha, bolaligimiz bayramlarining atoqli tashkilotchisi? U, hatto o‘limidan avval: “Iblisning g‘azabi oshyapti”, deb e’lon qilgandi. Influyensa davrida. O‘shandan beri qancha suvlar oqib ketdi, taxminan o‘n besh yil, undan kam emas. Ha, sen, albatta, uni eslaysan. Biz uni “bobo”, deb chaqirardik, chunki ikkinchi o‘g‘li Fidensio Gomesning ikki tannoz qizi bor edi: biri qorasoch, kaltabo‘y, unga g‘alati ism berishgan — Zadori Padol; ikkinchisining bo‘yi baland, oyoqlari uzun, ko‘zi moviy, odamlar qizni, hatto uning qizi emas derdilar. Qiz kasal edi, tut¬qanoq bo‘lsa kerak. Esingdami, cherkovdagi katta ibodat paytida uning yana tut¬qanog‘i tutgan, ag‘darilib tushgandi, kulyaptimi, yig‘layaptimi anglab bo‘lmasdi. Qizni tashqariga olib chiqib, unga shirin suv ichirmagunlaricha butun ibodatxona tinchimagandi o‘ziyam. Keyin u Lusio Chikoga turmushga chiqdi, agava plantatsiyasining egasi, sen u plantatsiyani bilasan, avval u Libradoga qarashli bo‘lgan, eslab ko‘r, daryoning yuqorisida, Teodolusning zig‘ir moyjuvozi yonida edi.

Urbano onasining ismi tilga olinganda odamlar: “Xudo saqlasin!”, deb yoqa tutib qo‘yishardi. U goh u bilan, goh bu bilan don olishgani uchun hamisha mojarolar markazida edi. Albatta, bunday munosabatlardan foyda undirgan: Xudo unga osmondan yo o‘g‘il yo qiz ato etardi. Aytishlaricha, uning aqchasi mo‘lbo‘lgan, lekin hammasini bolalarini qabrga qo‘yishga sarflagan: bolalarini tuqqan-u tuproqqa topshirgan. Ularni yollangan rohiblarning kuy-qo‘shiqlari bilan dafn etgan. Bunday marosimlar oxiri uni xonavayron qildi: marhum haqiga qadah ko‘tarish, musiqa — bularning bari, albatta, pul turardi. Uning ikki bolasi yashab ketgan: Urbano va Nataliya.

Bolalar onaning qashshoqlik davrida tug‘ilgan. Farzandlarini ulg‘aytirish unga nasib etmadi. Oxirgi tug‘ruqda u vafot etdi, o‘sha paytda ellik yoshda edi. Tug‘ish uchun juda qarilik qilardi. Uni bilmasliging mumkin emas. O‘ta mijg‘ov va janjalkash edi: bozorga borganda savdogarlarga bilan doim g‘avg‘o ko‘tarardi: “Iblis olsin senlarni!”

Pulsiz qolgach, axlatxonalarda daydiydigan, chiqindi titadigan bo‘ldi. Aytganimdek, uning ikki bolasi tirik qolgan. Urbano chamamda biz bilan teng, balki yarim yoshga kattadir ham. U chillak o‘ynashni qotirardi, uchiga chiqqan firibgar, hammizni ahmoq qilib pulimizni shilardi. Eslaysanmi, u bizga qalampirmunchoq, chinnigul sotardi, biz ahmoqlar esa sotib olardik. Axir o‘zimiz borib o‘rmondan terib kelsak ham bo‘lardi-ku?! Maktab hovlisida mango daraxti o‘sardi, u esa pishmagan mevalarni uzib, bizga pullardi. Maktab qorovulxonasi yonidagi ras¬tadan ikki sentavoga apelsin va Chili garmdorisini olib, bizga ularni besh sentavodan sotardi. Eh-he, u papkasida nimalarni tashimasdi: rang-barang o‘yinchoqlar, gudelka, kichik varrakchalar, hatto yashiltus yonar¬qo‘ng‘izlargacha bor edi. Uchib ketmasin deb qo‘ng‘izlarning mitti oyoqchalarini ip bilan bog‘lab qo‘yardi. Bu ashqol-dashqollarni u bizdan tushgan tushumlar hisobiga o‘ynaydigan lotoreyada yutib olardi. Xo‘sh, endi esladingmi?

Singlisi Nachito Riveroga tegib ketdi, ha, o‘sha, xuddi o‘zi — to‘ydan bir necha kun o‘tib aqldan ozib qolgan yigit-chi?! Nataliya ro‘zg‘or tebratish ilinjida meva sharbati sotishni yo‘lga qo‘ydi, yoqilg‘i quyish shaxobchasini bilasan-ku, o‘shaning yonida, katta yo‘l ustida. Nachito bo‘lsa ko‘chalarda sang‘ib yurar, bilinar-bilinmas mandolin chalardi — mandolinni unga don Refuxioning sartaroshxonasi qarzga bergan edi — qo‘shiqni buzib aytar, qulog‘ingga tanbur chertayotganday tuyilardi.

Urbano tez-tez bizni sing¬lisinikiga otamlashgani chorlab turar, biz uning hisobiga otardig-u, qarzni qaytarmasdik. Chunki cho‘ntakda shamol xushtak chalar, xemir ham yo‘q edi. Buning oqibati shu bilan tugadiki, u do‘st-yorsiz qoldi. Biz uniko‘chada uzoqdan ko‘rib qolar, ko‘cha bo‘ylab parishon yurarkan, bizdan qarzni undirishni xayoliga ham keltirmasdi. Balkim shu sabab tufayli u yovuzlashib ketdimi, yo shunday tug‘ilganmi, bunisi menga qorong‘i.

Urbanoni to‘rtinchi sinfdan keyin maktabdan haydashdi: ammakivachchasini majburlagani uchun! Ha, o‘sha Zadori Padolni, axlatxona orqasidagi ochiq sisternada ular er-xotin o‘yinini o‘ynashgan. Butun maktab yugurib chiqqandi: bolalar, qizlar. Dahshatli to‘s-to‘polonga aylangandi o‘ziyam. Fidensio amaki — qand zavodi xo‘jayini yodingdami, ha, o‘sha, aytishlaricha, uni shunday do‘pposlaganki! Yaxshiyam, ozroq urgan, shunga qaramay bir umr majruh bo‘lib qoldi. U bundan anchagacha g‘azablanib yurdi va shaharni tashlab chiqib ketdi.

Shundan beri suvga cho‘kkandek dom-daraksiz, yorug‘ kunlarning birida ko‘rib qoldik: qaytibdi. Uchastka noziri bo‘lib. Go‘yoki bu yerda hech kimni tanimaydigandek tutadi o‘zini. Ertalabdan kechgacha mahkama oldidagi maydonga qo‘yilgano‘rindiqqa miltig‘ini tizzalari orasiga tikka solib o‘tirarkan, miltiq uchini zimdan odamlar o‘tadigan tarafga to‘g‘rilab qo‘yardi.

Nigohlarida nafrat suzardi. Hech kim bilan gaplashmas, hatto ko‘rishmasdi ham. Kimdir qarasa, ko‘rmaganga olar, go‘yo umrida seni ko‘rmaganini anglatuvchi ma’no paydo bo‘lardi.

Xuddi o‘sha paytlarda u kuyovini o‘ldirdi. Esipast Nachitoning miyasiga qaynisiga serenada kuylab berish fikri kelib qolgan. Qoron¬g‘ilik to‘la zulmat tusiga kirgan bir pallada, kechki to‘qqizlarda — ayni cherkov jomi tungi ibodatga bong urgan paytda ro‘y bergan bu. Daf’atan ko‘chada qichqiriqni eshitdik. Cherkovdagi odamlar eshikka yopirilib, maydonga yugurib chiqdi. Nachito yerda chalqancha yotar, oyog‘i singan, mandolin ham bo‘lak-bo‘lak bo‘lgandi. Urbano esa miltiq qo‘ndoni bilan o‘ziga zo‘r bergancha uni ketma-ket urar, odamlar Urbanoni to‘xtatishni istab, nimalarnidir o‘shqirar, bularning unga daxli yo‘qdek quturgan it kabi vahshiylashardi u. Qayerdandir otliqyigit (bu yerlikka o‘xshamadi) olomon orasini yorib o‘tib, Urbanoning qo‘lidagi miltig‘ini yulib oldi-da, qo‘ndog‘i bilan orqasiga bir tushirgan edi, qorni bilan o‘rindiq ustiga ko‘ndalangiga ag‘anab tushdi va shundayligicha unga osilib qoldi. Hech kim uning yaqiniga yo‘lamadi. O‘rindiqda butun tun bo‘yi ingrab yotdi. Tongda, hali quyosh chiqmagan mahalda g‘oyib bo‘lgan ekan. Bilishimcha, cherkovga kirib, ruhoniydan gunohlari uchun mag‘firat so‘ragan-u, lekin avf etilmagan.

Uni yo‘lda ketayotganda hibsga olishgan. Bir oyog‘i oqsoqlanib, zo‘rg‘a qadam bosar, o‘tirib dam olmoqchi bo‘lgan joyda ushlashgan. Albatta, bahslashib o‘tirmagan. Aytishlaricha, o‘z qo‘llari bilan bo‘yniga sirtmoq tashlagan. Osilajak daraxtni ham o‘zi tanlagan.

Qanday qilib sen uni eslamasliging mumkin? Sen uni mendan kamroq bilmaysan, albatta, axir biz maktabda qadrdon do‘stlar bo‘lganmiz-ku!!!

Хуан Рульфо. Педро Парамо. Қисса. Эмин Усмон таржимаси

Xuan Rulfo. Pedro Paramo. Qissa. Emin Usmon tarjimasi