…Андерсеннинг яланғоч подшо ҳақидаги эртаги эсингиздами? Унда шир яланғоч нодон подшони: «О, кийимингиз мунча чиройли, мунча ўзингизга ярашган», қабилидаги гаплар билан лақиллатишади. Ҳеч ким унинг эгнида ҳеч вақоси йўқлигини айтишга журъат этмайди. Алалоқибат шундай мард топилади-ю, подшо ўзининг алданганини билади. Вақти келиб биз ҳам шундай аҳволга тушиб қолмасмикинмиз?

Эмин УСМОН
ҚИРОЛНИНГ ЛИБОСИ БОРМИ?
Ёзувчи Олим Отахонга очиқ хат

 Эмин Усмон (1945-2001) Шарқий Туркистоннинг Ғулжа шаҳрида туғилган. Бўлғуси адибнинг оиласи 50 йилларда, замона зайли билан Тошкентга кўчиб келган. Ўрта мактабни ва Олий ўқув юртини битирган Эмин Усмон дастлаб журналист сифатида ижод қила бошлаган. Бўлғуси адиб «Гулистон», журналида, «Ёш гвардия» ва Адабиёт ва санъат нашриётларида ишлаган.
Эмин Усмон 70-80 йиллар орасида халқ ҳаётида муҳим ўрин тутгувчи мавзуларда «Тилла чаноқ», «Ёлқин», «Кўнгил кўзи», «Томир» номли қиссалар ва «Меҳригиё» романининг муаллифидир. Адиб  57 ёшида қамоқда вафот этган.

Олимбой! Кеча мендан эътиқод ҳақида сўраб қолдингиз. Имон-эътиқодли одам қандай бўлиши кераклиги ҳақида тасаввуримиз хиралашиб қолган экан шекилли, дабдурустдан бирон нарса дейишга иккиландим. Сиз ҳам шундай аҳволда юрганингиз учун ўзингизни қийнаётган муаммони мен билан ўртоқлашмоқчи бўлгансиз. Дунёнинг ишлари шу қадар чигаллашиб кетганки, уни фақат баҳамжиҳатлик билан ҳал этиш мумкин. Ёлғиз отнинг чанги чиқмас, деб бежиз айтишмаган-ку. Сабаби, кўпчилик фақат ўз ташвишлари билан ўралашиб, жамиятнинг аҳволи ҳақида ўйламай қўйган, бировнинг қайғусини ҳис этмайдиган бўлиб қолган. На худодан, на бандадан қўрқмайдиган шахслар кўпчиликка бош бўлиб олганига, таълим-тарбия берадиган, маърифатга чорлайдиганларнинг виждони тоза эмаслигига кўникдик. Бефарқлик қонимизга сингиб кетди. Қаердаки бефарқлик ҳукмрон экан, у ерда адолат тантана қилиши, одамлар бир-бирига меҳр-оқибат кўрсатиши, юксак ғоялар учур жонини фидо этиши ҳақида гап бўлиши мумкин эмас.

Шарқ мутафаккирларидан бирининг: «Ҳуббул ватани минал имон», яъни ватанни севиш имоннинг нишонасидир, деган гапи бор. Чиндан ҳам ватанни севиш учун имонли, виждонли одам бўлиш керак. Ватан-ку бир парча замин, шу тупроқда яшаётган одамларни севиш, уларга яхшилик қилиш учун қандай сифатларга эга бўлиш керак?

Эътиқодли одам бўлиш учун фақатгина Ватанни ёки халқни севиш кифоя қилмайди. Барча инсоний фазилатлар эътиқоднинг маълум қирралари холос. Кимки ўзини таниса, роббини танийди, деган ҳикмат бор. Одам ўзини танимагунча на ватанини, на халқини севади. Бунинг учун инсон илм-маърифатли бўлиши керак. Маърифатли одам инсониятга тааллуқли ҳамма нарсадан баҳра олади, динга ҳам, тарихга ҳам, урф-одатларга ҳам ҳурмат билан қарайди. Афсуски, бизда шу пайтгача бунинг аксича бўлиб келди. Ҳалигача тарихимизни, улуғ алломалар ҳаётини, адабиётимизни бир ёқлама, ўзимизнинг тор қолипимизга солиб ўрганяпмиз. Бу ҳалигача биз ўзимизни танимаганимизни кўрсатади. Ваҳоланки, «Огонёк» журнали саҳифаларида инсоният тарихидаги ҳеч қандай ҳодисани, шу жумладан динни ҳам четлаб ўтмаслик кераклиги ҳақида фикрлар айтиляпти. «Инжил» шундай тарихий обидаки, бу китобсиз фақат ўтмишдаги тарихни эмас, балки инсоният тараққиёти босқичларини ҳам билиш маҳол», — деб ёзади Днепропетровск дорилфунунининг илмий коммунизм кафедраси доценти С. И. Жук. Биз эса Қуръоннинг аҳамиятини ўрганиш тугул бу китобда нима ёзилганига қизиқишдан ҳам чўчиймиз. Бу қўрқув қачон пайдо бўлди? Нега одам одамдан қўрқиши керак? Дин шундай таълим берадими? Ахир «Инсонларнинг ҳаммаси худди тароқнинг тишидек тенг қилиб яратилган», деган доно фикр бор-ку. Ҳамма тенг экан, нега бир халқнинг вакили айтган фикрни иккинчи халқнинг вакили ўртага ташлолмайди? Нима монелик қилади бунга? Қўрқув!

Қўрқув — имони заиф, эътиқодсиз одамга хос хусусият.

Тарихдан маълумки, Маҳмуд Қошғарий, Юсуф Хос Ҳожиб, Беруний, Ибн Сино, Ал-Хоразмий, Навоий сингари даҳолар имонли, эътиқодли бўлгани учун ўлмас асарлар яратишган. Афсуски, биз уларга муносиб ворис бўлолмаяпмиз. Бунга жуда кўп нарсалар қатори эътиқодимизнинг сустлиги монелик қиляпти. Оқибатда, шахсимиз ҳам, адабиётимиз ҳам ўртамиёна савиядан нарига ўтгани йўқ.
Тўғри, Совет Иттифоқида 1923 йилдан то эллигинчи йилларнинг ўрталаригача мисли кўрилмаган хунрезликлар юз берди. Ватан учун, янги ғоя учун жонини фидо қилган кишилар таъқиб остига олинди, қамалди, сургун қилинди, отилди. Урушда тасодифан ёки мажбуран асирга тушганларнинг ҳаммаси ажал лагерларига жўнатилди. Шу ўринда Шарқ мутафаккирларидан Жомий Тирмизий келтирган ҳикматни эслатиб ўтиш ўринли: «Одамлар кўра била туриб золимга ихтиёр берса, унинг қўлини қисқартириш чорасини кўрмаса, уларнинг ҳаммаси баробар азобда қолади».
Тўғри, тарих ҳақида четдан туриб ҳукм чиқариш осон. Агар ўттизинчи йилларда яшаганимизда эҳтимол биз ҳам бу воқеалардан четда қолмаган бўлардик. Лекин, барибир, вақтли матбуот саҳифаларини варақлай туриб, ҳайратдан ёқа ушлайман. Биз худони рад этиб, диний эътиқодларни топтаб, ўзимиз ботил худо яратдик, унга сажда қилдик. М. Исаковский, М. Рильский, А. Сурков, Ҳ. Олимжон, Ғ. Ғулом сингари улкан шоирлар ҳам Сталинни мадҳ этиб, шундай асарлар яратишганки, ҳали худо ҳам бунчалар таъриф-тавсиф этилмаган. Гапимнинг исботи ўчун машҳур бастакор Исаак Дунаевскийнинг 1949 йилда нашр этилган китобида чиққан хатидан бир парча келтираман: «Сталин фақат бизнинг давримизнинг буюк одами эмас, инсоният тарихида биз улуғворлик ва буюкликнинг, маълум ва машҳурликнинг, ҳурмат ва эҳтиромнинг бунчалик зўр ифодасини кўрмаганмиз. Биз у билан замондош, иш фаолиятида лоақал кичкинагина хизматчи бўлганимиздан фахрланишимиз керак. Афсуски, биз (айниқса ёшлар) Сталиндек одам биз билан бир ҳаводан нафас олаётганини, битта осмон остидаги заминда бирга яшаётганимизни унутиб қўйяпмиз».

Бу одамни худога айлантириш эмасми? Ваҳоланки, орадан кўп ўтмай Сталин мукофоти билан тақдирланган буюк бастакор ўз жонига қасд қилди. Кавказ тарихини ёзган олим Гусейнов «Башар қуёши» инъом этган мукофот билан тақдирланганидан кейин боғидаги дарахтга ўзини осди. Фадеевдек истеъдодли ёзувчи ўзини отди. Ўзимизда-чи? Чўлпон, Фитрат, Элбекнинг номига қора чаплаганлар, Абдулла Қодирийни, Усмон Носирни ўлимга ҳукм этганлар, Мақсуд Шайхзодага ўла-ўлгунча азоб берганлар, Ҳамид Сулаймоннинг ўн беш йиллик умрини сургунда ўтказганлар ҳали ҳам орамизда юрибди. Улар виждон азобига чидолмай ўз жонига қасд қилишдими, ҳеч бўлмаса ҳамма айбни даврга ағдариб узр айтишдими? Йўқ. Улар энг катта мукофотлар билан тақдирланиб, фахрли унвонлар олиб, давраларнинг тўрини эгаллаб, минбарларда чиройли нутқлар сўзлаб юришибди. Улар кечалари хотиржам ётиб ухлашади. Сизга ўхшаб эътиқод сусайиб кетаётгани ҳақида қайғуриб, изтироб чекишаётгани йўқ.

Олимбой! Ленин асос солган жамият доҳийнинг вафотидан кейин кимларга қолганини, социализм хақида қандай чалкаш фикрлар уйғотишганини биз энди рўй-рост кўриб турибмиз. Ленин диндорларга чуқур ҳурмат билан қарагани ҳолда коммунистлар ҳам ўз эътиқодига содиқ, ҳар томонлама покиза одам бўлиши керак, деб таълим берган эди. Афсуски, Лениндан кейин давлат тепасига чиққан одамларнинг фаолиятига назар ташласак, этимиз сесканади. Сталин ашаддий хунхўр, каллакесар бўлиб чиқди, Жданов, Молотов, Берия, Ежов, Ворошилов, Микоян шафқатсизликда ундан қолишмаслиги репрессиядан тасодифан омон қолган давлат арбобларининг, ёзувчиларнинг хотираларида баён этиляпти.

Сталиндан кейин давлат тепасига келган Хрушчев мамлакатни бутунлай парокандаликка солди, қишлоқ хўжалиги, айниқса, чорвачиликни издан чиқарди, одамларни бир бурда қора нонга зор қилиб қўйди.

Брежневнинг кўрсатган кароматларини гапиришга тил бормайди. Ўзи таъмагир, шуҳратпараст бўлгани етмагандек, куёвининг порахўрлигини, қизининг давлат миқёсида тиллафурушлик қилганини айтмайсизми? Турғунлик деб ном олган йилларда биз «Доҳий»ни бақрайтириб қўйиб, сизнинг ғояларингиздан руҳланиб фазога учяпмиз, янги ер очяпмиз, китоблар ёзяпмиз, деб ялтоқлик қилдик. Бундай кимсаларни ер ютгани йўқ, ҳали ҳам уларнинг ошиғи олчи. Ошкоралик ниқоби остида энди қайта қуришга киришиб, меҳнаткашларнинг дунёқарашини ўзгартириш билан шуғулланиб юришибди. Шундай кимсаларни кўриб, Маркснинг «Худо одамни эмас, одам худони яратган» деган фикрига ишонгинг келади. Сабаби, биз кўп худоларни, республикаларда эса худочаларни яратдик, ҳокимият тепасида турганда уларга сиғиндик, амалдан олиниши ёки ўлиши билан кирдикорларини фош этиб, устидан мағзава тўкдик.

Совет Иттифоқи ер юзидаги худони рад этган биринчи давлат. Лекин, худони инкор қилган ҳолда унга шунчалик эҳтиёж сезарканмизки, илоҳсиз кунимиз ўтмас экан (Эҳтимол, одамнинг табиати кимгадир сиғинишга, кимдандир мадад олишга мослаб яратилгандир). Оқибатда, ўзимизга ўхшаган одамларни худди юнонлар македониялик Александрни худолар қаторига қўшгандек маъбудага айлантирдик. Алалоқибат, македониялик Александр «Бевақт ўлим топаётганда ажабланиб: «Мен худо бўлсам, нега ўляпман», деб кўнглидан кечирган. Худди шунга ўхшаб Сталин ўлганда унга сиғиниб, унга суяниб ўрганиб қолган одамлар: «Йўқ, бундай зот ўлиши мумкин эмас, ахир у бизни урушдан олиб чиқди, унингсиз фашизмдан қутулолмасдик», — дея хитоб қилишган. Аслида мана шу оми, соддадил одамлар ўзларини ҳам, бутун мамлакатни ҳам бало-қазолардан асраб қолишган, тўкилган қонлар, берган қурбонлар эвазига уруш офатини даф этишган.

Ўзбекистонда то эллигинчи йилларгача нималар юз берганини бир эсланг: ҳамма имонли, эътиқодли одамлар бесўроқ отилди, араб имлосини билган, бу ёзувда китоб ўқиган кишилар йўқотилди, миллий урф-одатлар оёқости қилинди, миллий ғурур топталди, ҳатто олтмишинчи йилларда тўйда карнай-сурнай чалиш эскилик сарқити сифатида тақиқланди, етмишинчи йилларда болаларни хатна қилдиргани учун партиявий жазо берилди. Саксонинчи йилларнинг ўрталарида ўлган отасига жаноза ўқитгани ёки мозорга бориб кўз ёши тўккан одам шармандаларча ишдан олинди. Бу калтабинликларни халқ эмас, республика раҳбарлари ўйлаб топишди. Улар худди ўттизинчи йиллардагидек, одамларни баҳор байрамини нишондашдан маҳрум қилишди. Бунга эътироз билдирган ёзувчиларни сиёсий кўрликда айблашди. Ўша кунларда Асқад Мухтордек ҳурматли ёзувчимиз ножўя ҳаракатларга эътироз билдириб, ўз сафдошларини ҳимоя қилса бўлмасмиди? Абдулла Ориповдек таниқли ва талантли шоир жасоратли қаламкашларни ёқлаб эмас, нуфузли раҳбарларга хуш келадиган шеърлар ёзди. Бугун у доҳийчалар йўқ. Аниқроғи, улар қамоқда. Энди бир-биримизнинг юзимизга қандай қараймиз. Мен давлат жиноятчиси деб эътироф этилган Шароф Рашидов ҳақида асар ёзган Мирмуҳсин, уни асарларига прототип қилиб олган ва саховатларидан баҳраманд бўлган Ҳамид Ғулом, «Кашмир қўшиғи»га сўзбоши ёзиш бахтига мушарраф бўлганидан боши кўкка етган Туроб Тўла ва бошқа ўнлаб қалам соҳиблари бугун тавба-тазарру қилмаётганига, халққа эмас, раҳбарларга ёқиш учун интилиб яшашнинг фожиаларини очиб, ёшларни ҳушёрликка ундамаётганига заррача ажабланмайман. Ҳар кимдан яраша нарса талаб қилиш керак. Тўғри эмасми?

Рус ёзувчилари ўттизинчи йилларда қораланган қаламкашларни оқлаш, чет элга кетиб қолганларнинг асарларини чиқариб, элга танитиш ғамини еяётган бир пайтда ўзбек адиблари нималар қилиб юришганини кўрмаяпсизми? Орамизда ҳалигача Чўлпону Фитратларни оқлашга монеълик қиладиганлар, ҳатто беш аср муқаддам яшаб ижод этган Бобурдек буюк алломага ўзининг гази билан баҳо бериб, қоралайдиганлар бор. Сиз эса мендан эътиқод ҳақида сўраяпсиз. Эътиқодни қўйинг, орамизда виждони тоза одам топиладими, деб сўранг. Эҳтимол бу саволингизга жавоб бериш осонроқдир.

Олимбой! Негадир бизда юлғич, виждонсиз деган иборалар фақат савдо ходимларига нисбатан ишлатилади. Уларнинг юлғичлиги исботталаб гап эмас. Лекин савдо ходимлари орасида мард, муҳтож қўшнисига ёрдам қўлини чўзадиган, маҳалланинг юмуши учун жон-тани билан хизмат қиладиганлари ҳам бор-ку. Афсуски зиёлиларнинг, ҳаттоки ёзувчиларнинг орасида бировга астойдил жони ачиб ёрдам берадиган мардни учратганим йўқ. Ойбек домла ёшларга беғараз ёрдам берганини кўп эшитганмиз, М. Пришвин қартайган чоғида нашриёт директорига қўнғироқ қилиб, икки жилдлик танланма асарлар ўрнига тўртта ёш ёзувчининг китобини чиқаришни ўтинганини, Твардовский В. Тендряковнинг, Ф. Абрамов Ч. Айтматовнинг асарларини юрак ютиб чиқарганини, кўпгина бошловчи қаламкашларга ҳам моддий, ҳам маънавий ёрдам берганини биламиз. Бироқ, бугунги тирик ёзувчиларимизнинг қайси бири бу зоти муборакларга ўхшайди? Наҳотки олижаноблик, инсонпарварлик удумдан чиқиб кетган бўлса? Ваҳоланки, шарқ мутафаккирлари: «Ўзингга раво кўрган нарсани бошқаларга ҳам раво кўр», — деб таълим беради. Нега биз унга амал қилолмаяпмиз? Нега ҳамма фақат ўз манфаатию, ўз ҳузур-ҳаловатини ўйлайди? Ахир, инсоннинг ҳаракатига яраша баракат берилишини, бахилнинг боғи кўкармаслигини ҳамма яхши билади-ку. Нега билатуриб… Қўйинг, беҳуда саволлар билан бошингизни қотирмай, бунинг сабаби аён — имон, эътиқод йўқолган.

Сиз аргентиналик ёзувчи Хулио Кортасарнинг «Изма-из» ҳикояси ҳақида тўлқинланиб гапирганингиз ҳеч эсимдан чиқмайди. Ҳикоя қаҳрамони ўтмишда яшаган классик шоир ҳақида жуда ажойиб асар ёзади. Унинг асари шов-шувларга сабаб бўлади. Уни юксак лавозимга, мукофотларга тавсия этишмоқчи бўлган пайтда асар қаҳрамони ўзи кўкларга кўтарган классик шоирнинг аслида ўта разил, манфур кимсалигини аниқлайди. Ўз қўли билан маъшуқасига ёзилган тўртинчи хатини топади-ю, барча имтиёзлардан воз кечиб, классик шоирнинг муртадлигини фош этишга киришади.

Бу ҳикояни эслаганимнинг сабаби, бизнинг ҳаётимизда ҳам шунга ўхшаш ҳодисалар тўлиб-тошиб ётибди. Кечагина беқиёс заковот эгаси, тенги йўқ ташкилотчи дея кўкларга кўтарган кишиларимиз бугун давлат жиноятчиси бўлиб чиқяпти. Лекин ҳалигача бирон ёзувчимиз Кортасарнинг қаҳрамонидек ўз руҳиятини ҳам, ён-веридаги одамларнинг тасаввурини ҳам ағдар-тўнтар қилиб ўзига қарши, айни вақтда шу пайтгача юритилган нотўғри сиёсатга қарши бош кўтаргани йўқ. Йўқ, мен ундай қаламкашларга тиз чўкиб хато қилгани учун кўз ёши тўксин демоқчи эмасман. Аксинча, ўша ёзувчилар ўзларининг аччиқ қисматлари, йўл қўйган хатолари, таъмагирликлари туфайли юзтубан кетганлари мисолида ёшларни ҳушёрликка чақиришлари лозим деб ҳисоблайман. Бундан фақатгина адабиётимиз эмас, балки келгуси авлод ҳам манфаат кўради, адолат тикланади. Виждонимиз покланмаса-да, лоақал гарди кетади. Шунинг ўзи ҳалоллик, покланиш сари қўйилган қадам-ку. Бугунги ошкоралик, Бутуниттифоқ XIX партия конференцияси белгилаб берган йўл шуни тақозо этади. «Ошкоралик, танқид ва ўз-ўзини танқид пировардида халқ манфаатига хизмат қилади, жамият сиёсий таркибини рўй-рост акс эттирибгина қолмай, унинг куч-қудратини, ҳаётийлигини, маънавий соғломлигини намойиш этади», дейилади бу анжуманда қабул қилинган ҳужжатда.

Куни кеча сиз таниқли бир олимнинг телевидениедаги мунофиқона чиқиши ҳақида куюниб гапирдингиз. Эътибор берган бўлсангиз гапингизга ҳеч қандай муносабат билдирмадим. Куюнишингизни ёшликка, қизиққонликка йўйдим. Олимбой, кимларгадир яхши кўриниб, тузукроқ амалга кўтарилишдан бошқа қайғуси йўқ бу одамдан нима кутиш мумкин? Аслида фан доктори, академик унвонига сазовор одам халқ манфаати учун катта ишлар қилиши керак. Академик Сахаровнинг, Вегасовнинг ядро физикаси соҳасидаги кашфиётларини ҳамма билади, профессор Нозима Деҳқонхўжаеванинг илмий изланишлари, халқ саломатлигини сақлаш йўлидаги ишлари таҳсинга сазовор, академик Отабой Эшоновнинг тарихимизнинг қора чапланган саҳифаларини очишдаги уринишлари кишини қувонтиради. Лекин сиз айтаётган олим фанга, халққа нима берди? Қайси асари қўлма-қўл қилиб ўқилади? Тарих билан шуғулланадиган бу олим Ўрта Осиёнинг Россияга ўз ихтиёри билан қўшилмаганини тасдиқловчи ҳужжатлар асосида монументал китоб ёзиши мумкин эмасми? Мумкин. Бунга у кишининг илми ҳам, қобилияти ҳам етади. Лекин ёзмайди. Ёзолмайди! Майли, қайсидир нобакор тарихимизни юз карра сохталаштирсин, неча минг йилдан бери инсоният не-не алломаларни берган энг қадимий, энг маданиятли, энг саводли туркий халқини бор-йўғи рус алфавитини билмагани учун ялписига саводсизга чиқаришсин, инқилоб арафасидаги маданий ҳаётимизда прогрессив ишлар қилган янгилик тарафдорлари бўлмиш жадидларнинг ҳаёти ва ижодини ўрганиш тақиқлансин, адабиёт тарихимизда Ҳамза билан бирга ўнлаб истеъдодли шоирлар бўлганини атай сир тутсин, бугунги кунга келиб халқ пахтага сепиладиган ўнлаб заҳарли дорилардан қирилиб кетсин, туғиш чеклансин — у кишига барибир. Муҳтарам академик ҳамма нарсага кўз юмиб, тилини тишлаб юраверади, ишқилиб, лавозимидан, ҳурмат-эътиборидан маҳрум бўлмаса бас.

Қачонки кишининг виждони ўлса, имон-эътиқоддан айрилса, унинг вужудини бефарқлик карахтлиги эгаллайди. Ҳозир адабий ҳаётимизда шундай карахтлик ҳукм сурмаяптими? Биз мақтаб, классикка чиқариб қўйган ёзувчиларнинг асарлари ҳеч қандай маънавий фазилатларга эга эмаслигини ҳеч ким юрак ютиб айтмаяпти-ку. Не-не фан докторлари, кандидатлар олимман дея кўкрак кериб юришибди. Улар адабий танқидчи эмас, аслида адабий маддоҳлардир. Ўтган йилги йиллик проза йиғилишидаги сизнинг чиқишингиздан беҳад қувондим. Ваҳоланки, мажлис раиси сўзлаш имтиёзи берилган вақтингиз тугаганини, олдин Нобель мукофоти олинг-да, кейин бошқаларга ақл ўргатинг, қабилида луқма ташлаб бемалол гапиришингизга имкон бермади. Ўшанда сиз танқидчи Умрзоқ Ўлжабоевга: «Сиз менинг нарсамни умуман ҳикоя эмас дегандан кўра, бу нарса ўғирланган десангиз қувонардим. Сабаби, бу ҳикоямни Кортасарнинг «Васваса» ҳикоясига тақлид қилиб ёзганман», дедингиз. «Васваса» жаҳон халқларининг ўнлаб тилларига таржима қилиниб, севиб ўқилса-ю, ўзбек адабиёти мутахассиси шу руҳдаги асарни умуман ҳикоя эмас деб ҳисобласа. Бу нима, фикрий мажруҳликми ёки саводсизлик? Биз ҳалигача бир пайтлари ёзилган адабиёт дарсликлари савиясида фикрлаймиз. Бу ўз ишимизга виждонан ёндошмаслигимиз, зиммамизга одамларни маърифатли қилиш масъулияти юклатилганини ҳис этмаслигимиз оқибатидир. Нега бизда адабий танқиднинг савияси бунчалик паст? Эҳтимол, адабиётимиз танқиддан паст турар? Эҳтимол… Ҳар қандай эҳтимолларга барҳам бериб бор маҳсулотимизнинг ўзини нега холис баҳоламаймиз. Ёки В. Астафьев: «Менинг назаримда танқидчи фаррош бўлиши, тасарруфимиздаги майдонни ҳар хил хору хаслардан тозалаши керак. Бироқ ўнлаб докторлар, академиклар орасидан фаррошликка лойиқ одам топмадим», деганидек бизда ҳам чинакам фаррош йўқмикин?

Олимбой, Андерсеннинг яланғоч подшо ҳақидаги эртаги эсингиздами? Унда шир яланғоч нодон подшони: «О, кийимингиз мунча чиройли, мунча ўзингизга ярашган», қабилидаги гаплар билан лақиллатишади. Ҳеч ким унинг эгнида ҳеч вақоси йўқлигини айтишга журъат этмайди. Алалоқибат шундай мард топилади-ю, подшо ўзининг алданганини билади. Вақти келиб биз ҳам шундай аҳволга тушиб қолмасмикинмиз?

Кейинги пайтларда матбуот саҳифаларида Ўзбекистон халқ ёзувчилари Мирмуҳсин, Иброҳим Раҳим, профессор Ҳафиз Абдусаматовнинг чиқишларини ўқиб, ҳайратдан ёқа ушладим. Улар ошкораликни шахсий иддаоларини айтиб, шармисорлик қилиш имкони деб тушунишган шекилли. Ёши етмишга бориб, бу дунёдан у дунёси яқинлашиб қолган одамларнинг дилида наҳотки халққа айтадиган зарур гаплари, ушалмаган орзулари, вужудини сирқиратадиган ўкинчлари, адабиётимизнинг катта дардлари, халққа тўкиб соладиган армонлари бўлмаса?

Бу нарсаларни ўйласанг миянгда санчиқ туриб, юракларинг эзилиб кетади. Афсуски, ўйламай иложинг йўқ. Сабаби, бугунги ошкоралик шунга ундайди, токи, биздан кейингилар яланғоч подшонинг аҳволига тушиб, фақатгина оғриқли муаммолар билан эмас, маънавиятни юксалтирадиган масалалар билан шуғулланишсин, одамларга кўпроқ фойда етказишсин.

Инсон виждонини қийнайдиган ишларни қилмаслиги керак. Бунинг учун ўзини таъмадан тийиши, хусусан ўзига ўхшаган одамдан бирон нарса умид қилмаслиги лозим. Таъмагир худди суяк тутган эгасининг олдида думини ликиллатиб турган итга ўхшайди. Эътиқодли одам ҳеч қачон, ҳеч кимдан мурувват кутмайди. У фақат ўзига ишонади, виждонига қулоқ солиб яшайди. Ер юзида биттагина имонли одам бор экан, қиёмат бўлмайди, деган башорат бор. Мен шу башоратга ишонаман. Ҳамонки, ҳали қиёмат бўлмаётган экан, ён-веримизга холис кўз ташлашимиз, эътиқодли кишиларни топсак, бошимизга кўтариб юришимиз керак.

Эътиқод — инсонни тубанликдан, ҳар қандай таъмадан, разолатдан асровчи ҳидоят нури! Лекин бу нарса ҳаммага ҳам насиб этавермайди. Эътиқодли одам ўзига раво кўрган нарсадан тезроқ бошқаларни ҳам баҳраманд этишга шошилади.

Олимбой, етмиш йилдан бери алдов-қалдовлар билан ўзимизни алдаб яшадик, қўлбола худоларга чўқиниб, разолатга юз тубан кетдик. Келинг энди ошкоралик, тенглик шабадаси эсган бугунги дориламон кунларда «ҳақиқатни ботил, ноҳақ нарсаларга ўраб яширманглар, уни халқ кўзидан пинҳон тутманглар», деган доно ҳикматга амал қилиб одамларнинг қалбига эътиқод нурини етказишга уринайлик, шояд ер юзида имонли, покдомон одамлар сони кўпайишига сабаб бўлсак…

Эҳтиром билан Эмин Усмон.

M: “Ёш куч” журнали, 1989 йил, 3-сон

Emin USMON
QIROLNING LIBOSI BORMI?
Yozuvchi Olim Otaxonga ochiq xat

Emin Usmon (1945-2001) Sharqiy Turkistonning G‘ulja shahrida tug‘ilgan. Bo‘lg‘usi adibning oilasi 50 yillarda, zamona zayli bilan Toshkentga ko‘chib kelgan. O‘rta maktabni va Oliy o‘quv yurtini bitirgan Emin Usmon dastlab jurnalist sifatida ijod qila boshlagan. Bo‘lg‘usi adib «Guliston», jurnalida, «Yosh gvardiya» va Adabiyot va san’at nashriyotlarida ishlagan.
Emin Usmon 70-80 yillar orasida xalq hayotida muhim o‘rin tutguvchi mavzularda «Tilla chanoq», «Yolqin», «Ko‘ngil ko‘zi», «Tomir» nomli qissalar va «Mehrigiyo» romanining muallifidir. Adib 57 yoshida qamoqda vafot etgan.

Olimboy! Kecha mendan e’tiqod haqida so‘rab qoldingiz. Imon-e’tiqodli odam qanday bo‘lishi kerakligi haqida tasavvurimiz xiralashib qolgan ekan shekilli, dabdurustdan biron narsa deyishga ikkilandim. Siz ham shunday ahvolda yurganingiz uchun o‘zingizni qiynayotgan muammoni men bilan o‘rtoqlashmoqchi bo‘lgansiz. Dunyoning ishlari shu qadar chigallashib ketganki, uni faqat bahamjihatlik bilan hal etish mumkin. Yolg‘iz otning changi chiqmas, deb bejiz aytishmagan-ku. Sababi, ko‘pchilik faqat o‘z tashvishlari bilan o‘ralashib, jamiyatning ahvoli haqida o‘ylamay qo‘ygan, birovning qayg‘usini his etmaydigan bo‘lib qolgan. Na xudodan, na bandadan qo‘rqmaydigan shaxslar ko‘pchilikka bosh bo‘lib olganiga, ta’lim-tarbiya beradigan, ma’rifatga chorlaydiganlarning vijdoni toza emasligiga ko‘nikdik. Befarqlik qonimizga singib ketdi. Qayerdaki befarqlik hukmron ekan, u yerda adolat tantana qilishi, odamlar bir-biriga mehr-oqibat ko‘rsatishi, yuksak g‘oyalar uchur jonini fido etishi haqida gap bo‘lishi mumkin emas.

Sharq mutafakkirlaridan birining: «Hubbul vatani minal imon», ya’ni vatanni sevish imonning nishonasidir, degan gapi bor. Chindan ham vatanni sevish uchun imonli, vijdonli odam bo‘lish kerak. Vatan-ku bir parcha zamin, shu tuproqda yashayotgan odamlarni sevish, ularga yaxshilik qilish uchun qanday sifatlarga ega bo‘lish kerak?

E’tiqodli odam bo‘lish uchun faqatgina Vatanni yoki xalqni sevish kifoya qilmaydi. Barcha insoniy fazilatlar e’tiqodning ma’lum qirralari xolos. Kimki o‘zini tanisa, robbini taniydi, degan hikmat bor. Odam o‘zini tanimaguncha na vatanini, na xalqini sevadi. Buning uchun inson ilm-ma’rifatli bo‘lishi kerak. Ma’rifatli odam insoniyatga taalluqli hamma narsadan bahra oladi, dinga ham, tarixga ham, urf-odatlarga ham hurmat bilan qaraydi. Afsuski, bizda shu paytgacha buning aksicha bo‘lib keldi. Haligacha tariximizni, ulug‘ allomalar hayotini, adabiyotimizni bir yoqlama, o‘zimizning tor qolipimizga solib o‘rganyapmiz. Bu haligacha biz o‘zimizni tanimaganimizni ko‘rsatadi. Vaholanki, «Ogonyok» jurnali sahifalarida insoniyat tarixidagi hech qanday hodisani, shu jumladan dinni ham chetlab o‘tmaslik kerakligi haqida fikrlar aytilyapti. «Injil» shunday tarixiy obidaki, bu kitobsiz faqat o‘tmishdagi tarixni emas, balki insoniyat taraqqiyoti bosqichlarini ham bilish mahol», — deb yozadi Dnepropetrovsk dorilfununining ilmiy kommunizm kafedrasi dotsenti S. I. Juk. Biz esa Qur’onning ahamiyatini o‘rganish tugul bu kitobda nima yozilganiga qiziqishdan ham cho‘chiymiz. Bu qo‘rquv qachon paydo bo‘ldi? Nega odam odamdan qo‘rqishi kerak? Din shunday ta’lim beradimi? Axir «Insonlarning hammasi xuddi taroqning tishidek teng qilib yaratilgan», degan dono fikr bor-ku. Hamma teng ekan, nega bir xalqning vakili aytgan fikrni ikkinchi xalqning vakili o‘rtaga tashlolmaydi? Nima monelik qiladi bunga? Qo‘rquv!
Qo‘rquv — imoni zaif, e’tiqodsiz odamga xos xususiyat.

Tarixdan ma’lumki, Mahmud Qoshg‘ariy, Yusuf Xos Hojib, Beruniy, Ibn Sino, Al-Xorazmiy, Navoiy singari daholar imonli, e’tiqodli bo‘lgani uchun o‘lmas asarlar yaratishgan. Afsuski, biz ularga munosib voris bo‘lolmayapmiz. Bunga juda ko‘p narsalar qatori e’tiqodimizning sustligi monelik qilyapti. Oqibatda, shaxsimiz ham, adabiyotimiz ham o‘rtamiyona saviyadan nariga o‘tgani yo‘q.
To‘g‘ri, Sovet Ittifoqida 1923 yildan to elliginchi yillarning o‘rtalarigacha misli ko‘rilmagan xunrezliklar yuz berdi. Vatan uchun, yangi g‘oya uchun jonini fido qilgan kishilar ta’qib ostiga olindi, qamaldi, surgun qilindi, otildi. Urushda tasodifan yoki majburan asirga tushganlarning hammasi ajal lagerlariga jo‘natildi. Shu o‘rinda Sharq mutafakkirlaridan Jomiy Tirmiziy keltirgan hikmatni eslatib o‘tish o‘rinli: «Odamlar ko‘ra bila turib zolimga ixtiyor bersa, uning qo‘lini qisqartirish chorasini ko‘rmasa, ularning hammasi barobar azobda qoladi».
To‘g‘ri, tarix haqida chetdan turib hukm chiqarish oson. Agar o‘ttizinchi yillarda yashaganimizda ehtimol biz ham bu voqealardan chetda qolmagan bo‘lardik. Lekin, baribir, vaqtli matbuot sahifalarini varaqlay turib, hayratdan yoqa ushlayman. Biz xudoni rad etib, diniy e’tiqodlarni toptab, o‘zimiz botil xudo yaratdik, unga sajda qildik. M. Isakovskiy, M. Rilskiy, A. Surkov, H. Olimjon, G‘. G‘ulom singari ulkan shoirlar ham Stalinni madh etib, shunday asarlar yaratishganki, hali xudo ham bunchalar ta’rif-tavsif etilmagan. Gapimning isboti o‘chun mashhur bastakor Isaak Dunayevskiyning 1949 yilda nashr etilgan kitobida chiqqan xatidan bir parcha keltiraman: «Stalin faqat bizning davrimizning buyuk odami emas, insoniyat tarixida biz ulug‘vorlik va buyuklikning, ma’lum va mashhurlikning, hurmat va ehtiromning bunchalik zo‘r ifodasini ko‘rmaganmiz. Biz u bilan zamondosh, ish faoliyatida loaqal kichkinagina xizmatchi bo‘lganimizdan faxrlanishimiz kerak. Afsuski, biz (ayniqsa yoshlar) Stalindek odam biz bilan bir havodan nafas olayotganini, bitta osmon ostidagi zaminda birga yashayotganimizni unutib qo‘yyapmiz».

Bu odamni xudoga aylantirish emasmi? Vaholanki, oradan ko‘p o‘tmay Stalin mukofoti bilan taqdirlangan buyuk bastakor o‘z joniga qasd qildi. Kavkaz tarixini yozgan olim Guseynov «Bashar quyoshi» in’om etgan mukofot bilan taqdirlanganidan keyin bog‘idagi daraxtga o‘zini osdi. Fadeyevdek iste’dodli yozuvchi o‘zini otdi. O‘zimizda-chi? Cho‘lpon, Fitrat, Elbekning nomiga qora chaplaganlar, Abdulla Qodiriyni, Usmon Nosirni o‘limga hukm etganlar, Maqsud Shayxzodaga o‘la-o‘lguncha azob berganlar, Hamid Sulaymonning o‘n besh yillik umrini surgunda o‘tkazganlar hali ham oramizda yuribdi. Ular vijdon azobiga chidolmay o‘z joniga qasd qilishdimi, hech bo‘lmasa hamma aybni davrga ag‘darib uzr aytishdimi? Yo‘q. Ular eng katta mukofotlar bilan taqdirlanib, faxrli unvonlar olib, davralarning to‘rini egallab, minbarlarda chiroyli nutqlar so‘zlab yurishibdi. Ular kechalari xotirjam yotib uxlashadi. Sizga o‘xshab e’tiqod susayib ketayotgani haqida qayg‘urib, iztirob chekishayotgani yo‘q.

Olimboy! Lenin asos solgan jamiyat dohiyning vafotidan keyin kimlarga qolganini, sotsializm xaqida qanday chalkash fikrlar uyg‘otishganini biz endi ro‘y-rost ko‘rib turibmiz. Lenin dindorlarga chuqur hurmat bilan qaragani holda kommunistlar ham o‘z e’tiqodiga sodiq, har tomonlama pokiza odam bo‘lishi kerak, deb ta’lim bergan edi. Afsuski, Lenindan keyin davlat tepasiga chiqqan odamlarning faoliyatiga nazar tashlasak, etimiz seskanadi. Stalin ashaddiy xunxo‘r, kallakesar bo‘lib chiqdi, Jdanov, Molotov, Beriya, Yejov, Voroshilov, Mikoyan shafqatsizlikda undan qolishmasligi repressiyadan tasodifan omon qolgan davlat arboblarining, yozuvchilarning xotiralarida bayon etilyapti.
Stalindan keyin davlat tepasiga kelgan Xrushchev mamlakatni butunlay parokandalikka soldi, qishloq xo‘jaligi, ayniqsa, chorvachilikni izdan chiqardi, odamlarni bir burda qora nonga zor qilib qo‘ydi.

Brejnevning ko‘rsatgan karomatlarini gapirishga til bormaydi. O‘zi ta’magir, shuhratparast bo‘lgani yetmagandek, kuyovining poraxo‘rligini, qizining davlat miqyosida tillafurushlik qilganini aytmaysizmi? Turg‘unlik deb nom olgan yillarda biz «Dohiy»ni baqraytirib qo‘yib, sizning g‘oyalaringizdan ruhlanib fazoga uchyapmiz, yangi yer ochyapmiz, kitoblar yozyapmiz, deb yaltoqlik qildik. Bunday kimsalarni yer yutgani yo‘q, hali ham ularning oshig‘i olchi. Oshkoralik niqobi ostida endi qayta qurishga kirishib, mehnatkashlarning dunyoqarashini o‘zgartirish bilan shug‘ullanib yurishibdi. Shunday kimsalarni ko‘rib, Marksning «Xudo odamni emas, odam xudoni yaratgan» degan fikriga ishonging keladi. Sababi, biz ko‘p xudolarni, respublikalarda esa xudochalarni yaratdik, hokimiyat tepasida turganda ularga sig‘indik, amaldan olinishi yoki o‘lishi bilan kirdikorlarini fosh etib, ustidan mag‘zava to‘kdik.

Sovet Ittifoqi yer yuzidagi xudoni rad etgan birinchi davlat. Lekin, xudoni inkor qilgan holda unga shunchalik ehtiyoj sezarkanmizki, ilohsiz kunimiz o‘tmas ekan (Ehtimol, odamning tabiati kimgadir sig‘inishga, kimdandir madad olishga moslab yaratilgandir). Oqibatda, o‘zimizga o‘xshagan odamlarni xuddi yunonlar makedoniyalik Aleksandrni xudolar qatoriga qo‘shgandek ma’budaga aylantirdik. Alaloqibat, makedoniyalik Aleksandr «Bevaqt o‘lim topayotganda ajablanib: «Men xudo bo‘lsam, nega o‘lyapman», deb ko‘nglidan kechirgan. Xuddi shunga o‘xshab Stalin o‘lganda unga sig‘inib, unga suyanib o‘rganib qolgan odamlar: «Yo‘q, bunday zot o‘lishi mumkin emas, axir u bizni urushdan olib chiqdi, uningsiz fashizmdan qutulolmasdik», — deya xitob qilishgan. Aslida mana shu omi, soddadil odamlar o‘zlarini ham, butun mamlakatni ham balo-qazolardan asrab qolishgan, to‘kilgan qonlar, bergan qurbonlar evaziga urush ofatini daf etishgan.

O‘zbekistonda to elliginchi yillargacha nimalar yuz berganini bir eslang: hamma imonli, e’tiqodli odamlar beso‘roq otildi, arab imlosini bilgan, bu yozuvda kitob o‘qigan kishilar yo‘qotildi, milliy urf-odatlar oyoqosti qilindi, milliy g‘urur toptaldi, hatto oltmishinchi yillarda to‘yda karnay-surnay chalish eskilik sarqiti sifatida taqiqlandi, yetmishinchi yillarda bolalarni xatna qildirgani uchun partiyaviy jazo berildi. Saksoninchi yillarning o‘rtalarida o‘lgan otasiga janoza o‘qitgani yoki mozorga borib ko‘z yoshi to‘kkan odam sharmandalarcha ishdan olindi. Bu kaltabinliklarni xalq emas, respublika rahbarlari o‘ylab topishdi. Ular xuddi o‘ttizinchi yillardagidek, odamlarni bahor bayramini nishondashdan mahrum qilishdi. Bunga e’tiroz bildirgan yozuvchilarni siyosiy ko‘rlikda ayblashdi. O‘sha kunlarda Asqad Muxtordek hurmatli yozuvchimiz nojo‘ya harakatlarga e’tiroz bildirib, o‘z safdoshlarini himoya qilsa bo‘lmasmidi? Abdulla Oripovdek taniqli va talantli shoir jasoratli qalamkashlarni yoqlab emas, nufuzli rahbarlarga xush keladigan she’rlar yozdi. Bugun u dohiychalar yo‘q. Aniqrog‘i, ular qamoqda. Endi bir-birimizning yuzimizga qanday qaraymiz. Men davlat jinoyatchisi deb e’tirof etilgan Sharof Rashidov haqida asar yozgan Mirmuhsin, uni asarlariga prototip qilib olgan va saxovatlaridan bahramand bo‘lgan Hamid G‘ulom, «Kashmir qo‘shig‘i»ga so‘zboshi yozish baxtiga musharraf bo‘lganidan boshi ko‘kka yetgan Turob To‘la va boshqa o‘nlab qalam sohiblari bugun tavba-tazarru qilmayotganiga, xalqqa emas, rahbarlarga yoqish uchun intilib yashashning fojialarini ochib, yoshlarni hushyorlikka undamayotganiga zarracha ajablanmayman. Har kimdan yarasha narsa talab qilish kerak. To‘g‘ri emasmi?

Rus yozuvchilari o‘ttizinchi yillarda qoralangan qalamkashlarni oqlash, chet elga ketib qolganlarning asarlarini chiqarib, elga tanitish g‘amini yeyayotgan bir paytda o‘zbek adiblari nimalar qilib yurishganini ko‘rmayapsizmi? Oramizda haligacha Cho‘lponu Fitratlarni oqlashga mone’lik qiladiganlar, hatto besh asr muqaddam yashab ijod etgan Boburdek buyuk allomaga o‘zining gazi bilan baho berib, qoralaydiganlar bor. Siz esa mendan e’tiqod haqida so‘rayapsiz. E’tiqodni qo‘ying, oramizda vijdoni toza odam topiladimi, deb so‘rang. Ehtimol bu savolingizga javob berish osonroqdir.

Olimboy! Negadir bizda yulg‘ich, vijdonsiz degan iboralar faqat savdo xodimlariga nisbatan ishlatiladi. Ularning yulg‘ichligi isbottalab gap emas. Lekin savdo xodimlari orasida mard, muhtoj qo‘shnisiga yordam qo‘lini cho‘zadigan, mahallaning yumushi uchun jon-tani bilan xizmat qiladiganlari ham bor-ku. Afsuski ziyolilarning, hattoki yozuvchilarning orasida birovga astoydil joni achib yordam beradigan mardni uchratganim yo‘q. Oybek domla yoshlarga beg‘araz yordam berganini ko‘p eshitganmiz, M. Prishvin qartaygan chog‘ida nashriyot direktoriga qo‘ng‘iroq qilib, ikki jildlik tanlanma asarlar o‘rniga to‘rtta yosh yozuvchining kitobini chiqarishni o‘tinganini, Tvardovskiy V. Tendryakovning, F. Abramov Ch. Aytmatovning asarlarini yurak yutib chiqarganini, ko‘pgina boshlovchi qalamkashlarga ham moddiy, ham ma’naviy yordam berganini bilamiz. Biroq, bugungi tirik yozuvchilarimizning qaysi biri bu zoti muboraklarga o‘xshaydi? Nahotki olijanoblik, insonparvarlik udumdan chiqib ketgan bo‘lsa? Vaholanki, sharq mutafakkirlari: «O‘zingga ravo ko‘rgan narsani boshqalarga ham ravo ko‘r», — deb ta’lim beradi. Nega biz unga amal qilolmayapmiz? Nega hamma faqat o‘z manfaatiyu, o‘z huzur-halovatini o‘ylaydi? Axir, insonning harakatiga yarasha barakat berilishini, baxilning bog‘i ko‘karmasligini hamma yaxshi biladi-ku. Nega bilaturib… Qo‘ying, behuda savollar bilan boshingizni qotirmay, buning sababi ayon — imon, e’tiqod yo‘qolgan.

Siz argentinalik yozuvchi Xulio Kortasarning «Izma-iz» hikoyasi haqida to‘lqinlanib gapirganingiz hech esimdan chiqmaydi. Hikoya qahramoni o‘tmishda yashagan klassik shoir haqida juda ajoyib asar yozadi. Uning asari shov-shuvlarga sabab bo‘ladi. Uni yuksak lavozimga, mukofotlarga tavsiya etishmoqchi bo‘lgan paytda asar qahramoni o‘zi ko‘klarga ko‘targan klassik shoirning aslida o‘ta razil, manfur kimsaligini aniqlaydi. O‘z qo‘li bilan ma’shuqasiga yozilgan to‘rtinchi xatini topadi-yu, barcha imtiyozlardan voz kechib, klassik shoirning murtadligini fosh etishga kirishadi.

Bu hikoyani eslaganimning sababi, bizning hayotimizda ham shunga o‘xshash hodisalar to‘lib-toshib yotibdi. Kechagina beqiyos zakovot egasi, tengi yo‘q tashkilotchi deya ko‘klarga ko‘targan kishilarimiz bugun davlat jinoyatchisi bo‘lib chiqyapti. Lekin haligacha biron yozuvchimiz Kortasarning qahramonidek o‘z ruhiyatini ham, yon-veridagi odamlarning tasavvurini ham ag‘dar-to‘ntar qilib o‘ziga qarshi, ayni vaqtda shu paytgacha yuritilgan noto‘g‘ri siyosatga qarshi bosh ko‘targani yo‘q. Yo‘q, men unday qalamkashlarga tiz cho‘kib xato qilgani uchun ko‘z yoshi to‘ksin demoqchi emasman. Aksincha, o‘sha yozuvchilar o‘zlarining achchiq qismatlari, yo‘l qo‘ygan xatolari, ta’magirliklari tufayli yuztuban ketganlari misolida yoshlarni hushyorlikka chaqirishlari lozim deb hisoblayman. Bundan faqatgina adabiyotimiz emas, balki kelgusi avlod ham manfaat ko‘radi, adolat tiklanadi. Vijdonimiz poklanmasa-da, loaqal gardi ketadi. Shuning o‘zi halollik, poklanish sari qo‘yilgan qadam-ku. Bugungi oshkoralik, Butunittifoq XIX partiya konferensiyasi belgilab bergan yo‘l shuni taqozo etadi. «Oshkoralik, tanqid va o‘z-o‘zini tanqid pirovardida xalq manfaatiga xizmat qiladi, jamiyat siyosiy tarkibini ro‘y-rost aks ettiribgina qolmay, uning kuch-qudratini, hayotiyligini, ma’naviy sog‘lomligini namoyish etadi», deyiladi bu anjumanda qabul qilingan hujjatda.

Kuni kecha siz taniqli bir olimning televideniyedagi munofiqona chiqishi haqida kuyunib gapirdingiz. E’tibor bergan bo‘lsangiz gapingizga hech qanday munosabat bildirmadim. Kuyunishingizni yoshlikka, qiziqqonlikka yo‘ydim. Olimboy, kimlargadir yaxshi ko‘rinib, tuzukroq amalga ko‘tarilishdan boshqa qayg‘usi yo‘q bu odamdan nima kutish mumkin? Aslida fan doktori, akademik unvoniga sazovor odam xalq manfaati uchun katta ishlar qilishi kerak. Akademik Saxarovning, Vegasovning yadro fizikasi sohasidagi kashfiyotlarini hamma biladi, professor Nozima Dehqonxo‘jayevaning ilmiy izlanishlari, xalq salomatligini saqlash yo‘lidagi ishlari tahsinga sazovor, akademik Otaboy Eshonovning tariximizning qora chaplangan sahifalarini ochishdagi urinishlari kishini quvontiradi. Lekin siz aytayotgan olim fanga, xalqqa nima berdi? Qaysi asari qo‘lma-qo‘l qilib o‘qiladi? Tarix bilan shug‘ullanadigan bu olim O‘rta Osiyoning Rossiyaga o‘z ixtiyori bilan qo‘shilmaganini tasdiqlovchi hujjatlar asosida monumental kitob yozishi mumkin emasmi? Mumkin. Bunga u kishining ilmi ham, qobiliyati ham yetadi. Lekin yozmaydi. Yozolmaydi! Mayli, qaysidir nobakor tariximizni yuz karra soxtalashtirsin, necha ming yildan beri insoniyat ne-ne allomalarni bergan eng qadimiy, eng madaniyatli, eng savodli turkiy xalqini bor-yo‘g‘i rus alfavitini bilmagani uchun yalpisiga savodsizga chiqarishsin, inqilob arafasidagi madaniy hayotimizda progressiv ishlar qilgan yangilik tarafdorlari bo‘lmish jadidlarning hayoti va ijodini o‘rganish taqiqlansin, adabiyot tariximizda Hamza bilan birga o‘nlab iste’dodli shoirlar bo‘lganini atay sir tutsin, bugungi kunga kelib xalq paxtaga sepiladigan o‘nlab zaharli dorilardan qirilib ketsin, tug‘ish cheklansin — u kishiga baribir. Muhtaram akademik hamma narsaga ko‘z yumib, tilini tishlab yuraveradi, ishqilib, lavozimidan, hurmat-e’tiboridan mahrum bo‘lmasa bas.

Qachonki kishining vijdoni o‘lsa, imon-e’tiqoddan ayrilsa, uning vujudini befarqlik karaxtligi egallaydi. Hozir adabiy hayotimizda shunday karaxtlik hukm surmayaptimi? Biz maqtab, klassikka chiqarib qo‘ygan yozuvchilarning asarlari hech qanday ma’naviy fazilatlarga ega emasligini hech kim yurak yutib aytmayapti-ku. Ne-ne fan doktorlari, kandidatlar olimman deya ko‘krak kerib yurishibdi. Ular adabiy tanqidchi emas, aslida adabiy maddohlardir. O‘tgan yilgi yillik proza yig‘ilishidagi sizning chiqishingizdan behad quvondim. Vaholanki, majlis raisi so‘zlash imtiyozi berilgan vaqtingiz tugaganini, oldin Nobel mukofoti oling-da, keyin boshqalarga aql o‘rgating, qabilida luqma tashlab bemalol gapirishingizga imkon bermadi. O‘shanda siz tanqidchi Umrzoq O‘ljaboyevga: «Siz mening narsamni umuman hikoya emas degandan ko‘ra, bu narsa o‘g‘irlangan desangiz quvonardim. Sababi, bu hikoyamni Kortasarning «Vasvasa» hikoyasiga taqlid qilib yozganman», dedingiz. «Vasvasa» jahon xalqlarining o‘nlab tillariga tarjima qilinib, sevib o‘qilsa-yu, o‘zbek adabiyoti mutaxassisi shu ruhdagi asarni umuman hikoya emas deb hisoblasa. Bu nima, fikriy majruhlikmi yoki savodsizlik? Biz haligacha bir paytlari yozilgan adabiyot darsliklari saviyasida fikrlaymiz. Bu o‘z ishimizga vijdonan yondoshmasligimiz, zimmamizga odamlarni ma’rifatli qilish mas’uliyati yuklatilganini his etmasligimiz oqibatidir. Nega bizda adabiy tanqidning saviyasi bunchalik past? Ehtimol, adabiyotimiz tanqiddan past turar? Ehtimol… Har qanday ehtimollarga barham berib bor mahsulotimizning o‘zini nega xolis baholamaymiz. Yoki V. Astafyev: «Mening nazarimda tanqidchi farrosh bo‘lishi, tasarrufimizdagi maydonni har xil xoru xaslardan tozalashi kerak. Biroq o‘nlab doktorlar, akademiklar orasidan farroshlikka loyiq odam topmadim», deganidek bizda ham chinakam farrosh yo‘qmikin?

Olimboy, Andersenning yalang‘och podsho haqidagi ertagi esingizdami? Unda shir yalang‘och nodon podshoni: «O, kiyimingiz muncha chiroyli, muncha o‘zingizga yarashgan», qabilidagi gaplar bilan laqillatishadi. Hech kim uning egnida hech vaqosi yo‘qligini aytishga jur’at etmaydi. Alaloqibat shunday mard topiladi-yu, podsho o‘zining aldanganini biladi. Vaqti kelib biz ham shunday ahvolga tushib qolmasmikinmiz?

Keyingi paytlarda matbuot sahifalarida O‘zbekiston xalq yozuvchilari Mirmuhsin, Ibrohim Rahim, professor Hafiz Abdusamatovning chiqishlarini o‘qib, hayratdan yoqa ushladim. Ular oshkoralikni shaxsiy iddaolarini aytib, sharmisorlik qilish imkoni deb tushunishgan shekilli. Yoshi yetmishga borib, bu dunyodan u dunyosi yaqinlashib qolgan odamlarning dilida nahotki xalqqa aytadigan zarur gaplari, ushalmagan orzulari, vujudini sirqiratadigan o‘kinchlari, adabiyotimizning katta dardlari, xalqqa to‘kib soladigan armonlari bo‘lmasa?

Bu narsalarni o‘ylasang miyangda sanchiq turib, yuraklaring ezilib ketadi. Afsuski, o‘ylamay ilojing yo‘q. Sababi, bugungi oshkoralik shunga undaydi, toki, bizdan keyingilar yalang‘och podshoning ahvoliga tushib, faqatgina og‘riqli muammolar bilan emas, ma’naviyatni yuksaltiradigan masalalar bilan shug‘ullanishsin, odamlarga ko‘proq foyda yetkazishsin.

Inson vijdonini qiynaydigan ishlarni qilmasligi kerak. Buning uchun o‘zini ta’madan tiyishi, xususan o‘ziga o‘xshagan odamdan biron narsa umid qilmasligi lozim. Ta’magir xuddi suyak tutgan egasining oldida dumini likillatib turgan itga o‘xshaydi. E’tiqodli odam hech qachon, hech kimdan muruvvat kutmaydi. U faqat o‘ziga ishonadi, vijdoniga quloq solib yashaydi. Yer yuzida bittagina imonli odam bor ekan, qiyomat bo‘lmaydi, degan bashorat bor. Men shu bashoratga ishonaman. Hamonki, hali qiyomat bo‘lmayotgan ekan, yon-verimizga xolis ko‘z tashlashimiz, e’tiqodli kishilarni topsak, boshimizga ko‘tarib yurishimiz kerak.

E’tiqod — insonni tubanlikdan, har qanday ta’madan, razolatdan asrovchi hidoyat nuri! Lekin bu narsa hammaga ham nasib etavermaydi. E’tiqodli odam o‘ziga ravo ko‘rgan narsadan tezroq boshqalarni ham bahramand etishga shoshiladi.

Olimboy, yetmish yildan beri aldov-qaldovlar bilan o‘zimizni aldab yashadik, qo‘lbola xudolarga cho‘qinib, razolatga yuz tuban ketdik. Keling endi oshkoralik, tenglik shabadasi esgan bugungi dorilamon kunlarda «haqiqatni botil, nohaq narsalarga o‘rab yashirmanglar, uni xalq ko‘zidan pinhon tutmanglar», degan dono hikmatga amal qilib odamlarning qalbiga e’tiqod nurini yetkazishga urinaylik, shoyad yer yuzida imonli, pokdomon odamlar soni ko‘payishiga sabab bo‘lsak…

Ehtirom bilan Emin Usmon.

M: “Yosh kuch” jurnali, 1989 yil, 3-son