23 май — Буюк ватандошимиз Мунаввар Қори миллий озодлик йўлида шаҳид бўлган кун. Унутмайлик!

1931 йил 23 май куни Мунаввар қори Абдурашидхон ўғли Москванинг Бутирка турмасида отиб ўлдирилган эди. Сал кам бир йилча аввал жоҳил шўро зиндонида экан, у ўзини тергов қилган нокасларга шундай деган эди: «Ҳозир мен сизнинг қўлингизда тутқинликдаман, агар ўлдирмоқчи бўлсангиз, мана сизга менинг бошим…Бутун умрини миллатини маърифий равнақ йўлига бошлашга уринган, она юрти Туркистон ҳуррияти учун сўнгги нафасигача курашган буюк ватандошимизни ёд этайлик, улуғ Инсон ҳақларига Қуръони Каримдан оятлар тиловат қилайлик.

Адиб, мураббий, муҳаррир, маърифатпарвар, жамоат арбоби, Туркистон жадидчилик ҳаракатининг ёрқин сиймоси  Мунаввар қори Абдурашидхон ўғли 1878-йилда Тошкент шаҳрининг Шайх Хованд Тоҳур даҳаси Дархон маҳалласида мударрис оиласида туғилди. Тошкентдаги Юнусхон мадрасасида ўқиди, сўнгра таҳсилини Бухорода давом эттирди, Тошкентга қайтгач, Дархон масжидида имомлик вазифасини бажаради.
Мунаввар қори ХIХ асрнинг охиридан бошлаб жадидчилик ҳаракатларида фаол иштирок эта бошлади. 1901-йилда ўз ҳовлисида, кейинчалик Тошкентнинг турли даҳаларида жадид мактабларини очади. Бу мактаблар учун 1907-йилда “Адиби аввал”, “Адиби соний” дарсликларини яратади. “Тажвид ал-Қуръон”, “Ер юзи” сингари қўлланмаларни тузиб, нашр этади. Болалар учун қатор шеърий ва насрий ҳикоялар ёзади.
У 1909-йили Тошкентда “Жамияти хайрия” уюшмасини тузади ва “Турон” номли жамиятни очади. Мунаввар қори 1906-йилда дастлабки ўзбек матбуоти намуналаридан бири “Хуршид” газетасини нашр этди. Кейинчалик “Нажот”, “Кенгаш” газеталарида бош муҳаррир, “Садойи Туркистон”да эса бўлим муҳаррири бўлиб хизмат қилади.
Мунаввар қори 1917-йил феврал инқилобидан кейин Туркистонда демократик миллий давлатчиликни тузиш ғоясини илгари сурди. У Қўқонда ташкил топган Туркистон Мухториятини қўллаб-қувватлади.
Шўро даврида у ўзининг очиқ маърифий ишларини ва яширин сиёсий ҳаракатларини давом эттирди. 1918-йилнинг апрелида Туркистон халқ дорилфунунининг асосчиси ва ректори этиб сайланади. Унинг саъй-ҳаракати билан 1918-йил 2-июнда дорилмуаллимин иш бошлайди. У 1918 йилда “Турк ўчоғи” илмий-маърифий жамиятини ташкил қилади.
Мунаввар қори ўтган асрнинг 20-йилларида ўзбек юртининг мустақиллиги учун кураш вазифасини ўз олдига қўйган “Миллий иттиҳод” ва “Миллий истиқлол” яширин ташкилотларига раҳбарлик қилади.
20-йилларнинг ўрталарида миллий зиёлиларни таъқиб қилиш кучайиши натижасида Мунаввар қори ҳамма лавозимлардан четлаштирилади. Бироқ ҳатто қатағон ҳам Мунаввар қори Абдурашидхон ўғлини истиқлол ғояларидан қайтара олмади.
У 1929-йилда қамоққа олинади ва 1931-йил 23 майда отиб ўлдирилади. Унинг хоки Москвадаги Ваганково қабристонидадир.

23 may — Buyuk vatandoshimiz Munavvar Qori milliy ozodlik yo‘lida shahid bo‘lgan kun. Unutmaylik!

1931 yil 23 may kuni Munavvar qori Abdurashidxon o‘g‘li Moskvaning Butirka turmasida otib o‘ldirilgan edi. Sal kam bir yilcha avval johil sho‘ro zindonida ekan, u o‘zini tergov qilgan nokaslarga shunday degan edi: «Hozir men sizning qo‘lingizda tutqinlikdaman, agar o‘ldirmoqchi bo‘lsangiz, mana sizga mening boshim…Butun umrini millatini ma’rifiy ravnaq yo‘liga boshlashga uringan, ona yurti Turkiston hurriyati uchun so‘nggi nafasigacha kurashgan buyuk vatandoshimizni yod etaylik, ulug‘ Inson haqlariga Qur’oni Karimdan oyatlar tilovat qilaylik.

Adib, murabbiy, muharrir, ma’rifatparvar, jamoat arbobi, Turkiston jadidchilik harakatining yorqin siymosi Munavvar qori Abdurashidxon o‘g‘li 1878-yilda Toshkent shahrining Shayx Xovand Tohur dahasi Darxon mahallasida mudarris oilasida tug‘ildi. Toshkentdagi Yunusxon madrasasida o‘qidi, so‘ngra tahsilini Buxoroda davom ettirdi, Toshkentga qaytgach, Darxon masjidida imomlik vazifasini bajaradi.
Munavvar qori XIX asrning oxiridan boshlab jadidchilik harakatlarida faol ishtirok eta boshladi. 1901-yilda o‘z hovlisida, keyinchalik Toshkentning turli dahalarida jadid maktablarini ochadi. Bu maktablar uchun 1907-yilda “Adibi avval”, “Adibi soniy” darsliklarini yaratadi. “Tajvid al-Qur’on”, “Yer yuzi” singari qo‘llanmalarni tuzib, nashr etadi. Bolalar uchun qator she’riy va nasriy hikoyalar yozadi.
U 1909-yili Toshkentda “Jamiyati xayriya” uyushmasini tuzadi va “Turon” nomli jamiyatni ochadi. Munavvar qori 1906-yilda dastlabki o‘zbek matbuoti namunalaridan biri “Xurshid” gazetasini nashr etdi. Keyinchalik “Najot”, “Kengash” gazetalarida bosh muharrir, “Sadoyi Turkiston”da esa bo‘lim muharriri bo‘lib xizmat qiladi.
Munavvar qori 1917-yil fevral inqilobidan keyin Turkistonda demokratik milliy davlatchilikni tuzish g‘oyasini ilgari surdi. U Qo‘qonda tashkil topgan Turkiston Muxtoriyatini qo‘llab-quvvatladi.
Sho‘ro davrida u o‘zining ochiq ma’rifiy ishlarini va yashirin siyosiy harakatlarini davom ettirdi. 1918-yilning aprelida Turkiston xalq dorilfununining asoschisi va rektori etib saylanadi. Uning sa’y-harakati bilan 1918-yil 2-iyunda dorilmuallimin ish boshlaydi. U 1918 yilda “Turk o‘chog‘i” ilmiy-ma’rifiy jamiyatini tashkil qiladi.
Munavvar qori o‘tgan asrning 20-yillarida o‘zbek yurtining mustaqilligi uchun kurash vazifasini o‘z oldiga qo‘ygan “Milliy ittihod” va “Milliy istiqlol” yashirin tashkilotlariga rahbarlik qiladi.
20-yillarning o‘rtalarida milliy ziyolilarni ta’qib qilish kuchayishi natijasida Munavvar qori hamma lavozimlardan chetlashtiriladi. Biroq hatto qatag‘on ham Munavvar qori Abdurashidxon o‘g‘lini istiqlol g‘oyalaridan qaytara olmadi.
U 1929-yilda qamoqqa olinadi va 1931-yil 23 mayda otib o‘ldiriladi. Uning xoki Moskvadagi Vagankovo qabristonidadir.

Munavvar Qori Abdurashidxonov. Tanlangan asarlar by Khurshid Davron on Scribd