Инсоф ва нолинсофлик тўғрисида ўйлаш одамларни иши эмас. Одамлар ҳамма нарсадан ҳам кўра инсофни ноинсофликдан ажратиш бир умр адашган ва бундан кейин ҳам адашади.
Л.Н. ТОЛСТОЙ
“УРУШ ВА ТИНЧЛИК” РОМАНИДАН
ОСТИГА ЧИЗИЛГАН ПАРЧАЛАР
Лев Николаевич Толстой [1828.28.8 (9.9), Тула губерняси Ясная Поляна қишлоғи — 1910.7 (20).11, Липецк вилояти, ҳоз. Лев Толстой бекати; Ясная Полянада дафн этилган] — рус ёзувчиси. Россиядаги қадимий дворянлар сулоласидан, граф. Петербург Фанлар Академияси мухбир аъзоси (1873), фахрий академиги. (1900). 1844—47 йилларда Қозон университетининг араб-турк ва ҳуқуқшунослик факультетларида ўқиган. 1851—53 йилларда Кавказда бўлиб, жангларда иштирок этган. 1854 йил Дунай армиясига юборилган; илтимосига кўра, қамалдаги Севастополга ўтказилган. Қрим урушида қатнашган.
Толстой 1855 йилда Петербургга бориб, Н. А. Некрасовнннг «Современник» («Замондош») журнали ва журнал атрофидаги ёзувчилар (И. С. Тургенев, И. А. Гончаров, Н. Г. Чернишевский ва б.) билан ҳамкорлик қилган. Болалик кезларида рус ва араб халқ эртаклари, А.С. Пушкин шеърлари, шунингдек, Юсуф ҳақидаги Инжил ривояти таъсирида шеърлар ёзган. Биринчи йирик асари — «Инсон камолотининг тўрт даври» автобиографик асари («Болалик», 1852; «Ўсмирлик», 1852-54; «Ёшлик», 1855-57; «Йигитлик», ёзилмай қолган). Уруш лавҳалари ва аскарларнинг маиший турмуши Толстойнинг «Севастополь ҳикоялари» (1855) тўпламига кирган ҳикоя ва очеркларида ўз ифодасини топган. 50-йиллар Толстой руҳий ҳаёт лавҳалари ва маиший турмуш тафсилларини тарихий воқеаларнинг кенг манзараси, ҳаётнинг ахлоқий-фалсафий асослари тасвири билан уйғунлаштиришга ҳаракат қилади. Толстой ижодида шакллана бошлаган бу ижодий тамойил «Казаклар» қиссаси (1863)да, айниқса, яққол кўринади. Бу асарда ўз инъикосини топган халқ ҳаёти мавзуи ва воқеликнинг эпик тасвири Толстойнинг 60-йиллар ижодида янада теранлашади.
Рус ва жаҳон адабиёти хазинасидан мустаҳкам ўрин олган «Уруш ва тинчлик» (1863—69) эпопеяси (ўзбек тилига Абдулла Қаҳҳор ва Кибриё Қаҳҳорова таржимаси) Толстойнинг 60-йилларда ижодий камолотга эришганидан шаҳодат беради. Айрим совет адабиётшунослари гарчанд бу асарни Толстойнинг ўз даври муаммоларидан қочиши, деб баҳолаган бўлсаларда, ёзувчи «Уруш ва тинчлик» романи билан ўз даврида рўй берган ва ўзи шахсан гувоҳ бўлган воқеаларга фаол муносабат билдирган. Энг муҳими, у Наполеоннинг 1805—07 ва 1812—14 йиллардаги ҳарбий юришлари мавзуига мурожаат этиб, кўплаб қаҳрамонлар иштирок этган эпик воқеалар билан бирга қаҳрамонларнинг руҳий тасвирлари илк бор катта маҳорат билан уйғунлашган тарихий роман жанрини яратди. Ҳолбуки, 19-аср ўрталарида эпик асарлар даври ўтди, деган фикрлар кенг тарқалган, 60-йилларда рус жамиятида куч ола бошлаган синфий зиддият ва курашлар эса «Уруш ва тинчлик»дек эпопеянинг майдонга келиши учун унумли замин бўла олмас эди. 1812 йилда Россиянинг Наполеон қўшинлари томонидан босиб олиниши мумкинлиги бир-бири билан келиша олмаган турли табақа ва синфларни душманга қарши кураш шиори остида бирлаштирдики, Толстойнинг рус халқи онгидаги ана шу уйғонишга мурожаат этиши «Уруш ва тинчлик» романининг юзага келиши учун ҳаётбахш замин вазифасини ўтади.
Толстойнинг 70-йиллар ижодида «Анна Каренина» романи алоҳида мавқега эга. «Уруш ва тинчлик»дан бу романни ёзгунига қадар бўлган даврда Толстойнинг рус жамиятидаги ижтимоий тенглик ва адолат тўғрисидаги орзу-умидлари рўёбга чиқмади. 60-йиллардаги ислоҳот ёзувчи кутган натижани бермади. Мазкур романда Толстойнинг жамият ҳаётида кечаётган нохуш жараёнлар ҳақидаги изтиробли ўйлари акс этди. Романда Каренинлар, Облонскийлар ва Левинлардан иборат уч оиланинг бир-бири билан чатишган, аммо мустақил сюжет чизиғига эга бўлган тарихи тасвир этилган. Толстой, аксар рус ёзувчиларидек, насроний динига катта эътиқод қўйган, ҳаётда рўй бераётган воқеаларга ва кишиларнинг хатти-ҳаракатларига ҳам шу дин нуқтаи назаридан ёндашган. Унинг диний қарашлари жамият ва шу жамиятда яшовчи кишиларга, бинобарин, у ёки бу қаҳрамонига бўлган муносабатига, шак-шубҳасиз, таъсир ўтказган. Толстойнинг оила масаласига, чунончи, Каренинлар оиласида содир бўлаётган воқеаларга ёндашувида ҳам диний қарашлари сезилади. У жамият аъзоларида қандай чиркин хислатлар мавжуд бўлмасин, кишилар диний қонун-қоидалар доирасида ҳаракат қилишлари лозим, акс ҳолда жамият ҳалокат сари боради, деган фикрдан келиб чиқиб, қаҳрамонлар образини яратади.
70-йилларда руҳий изтироб иқлимида яшаган Толстой ўз ҳаёт йўлини қайта назардан ўтказди ва шу жараёнда ижтимоий келиб чиқиши, тарбияси ва ҳаёт йўли билан боғлиқ жамият қатламининг маънавий асослари ёлғонга асосланган, деган хулосага келди. Унинг бундай қарашлари «Иқрорнома» (1880) ва «Эътиқодим нимада?» (1884) асарларида ўз ифодасини топди. Толстойнинг шу даврда ёзган асарлари орасида «Иван Ильичнинг ўлими» (1886), «Крейцер сонатаси» (1889) қиссалари, айниқса, эътиборга лойиқ. Толстой 80-йилларда драматургия жанрларида ҳам ижод қилиб, «Зулмат ҳокимияти» (1886) драмаси ва «Маърифат мевалари» (1890) комедиясини ёзади. Бу асарларда қишлоқ аҳлидаги жаҳолат, шаҳар маданиятининг қишлоққа кўрсатаётган салбий таъсири катта бадиий куч билан тасвирланган.
Толстой дунёқарашида тобора кучайиб бораётган зиддиятлар унинг сўнгги йирик асарларидан бири — «Тирилиш» романи (1889—99)да ўз аксини топди. Ҳаётда бўлиб ўтган оддий воқеа — бир суд жараёни асосида яратилган бу асарда Толстой ижтимоий адолатсизликка асосланган жамиятнинг ички, маънавий асосларини очиб ташлайди. Мазкур асардаги кишилар тақдири билан воқеаларнинг ўзаро чамбарчас боғликлиги масаласи «Ҳожимурод» (1896— 1904) қиссасининг ҳам асосини ташкил этган. Толстой диндор ёзувчи сифатида кишилар руҳиятидаги зиддиятларни тасвир этибгина қолмай, ўзи ҳам жамият ва кишилар ҳаётидаги бундай зиддият ва майллардан жароҳатланиб яшаган. Ёзувчидаги мураккаб руҳий ҳолат унинг сўнгги асарлари («Тирик мурда» (1890); «Балдан сўнг» (1903) ва бошқа.) да ҳам акс этган. Толстой ҳаётининг Ясная Полянадаги сўнгги кунлари руҳий изтироблар пўртанасида кечди. У яқин кишилари тўқиган иғво ва фасод тўридан қочиб, 1910 йил Ясная Полянадан бош олиб чиқиб кетади ва йўлда шамоллаб, вафот этади.
Ўзбекистонда Толстой ижодига қизиқиш у ҳаёт пайтлардаёқ бошланган. Унинг «Одамлар нима билан тирик?», «Худо ҳақиқатни кўрса ҳам тезда айта олмайди» мақолалари 1887-1902 йилларда «Туркистон вилоятининг газети»да ўзбек тилида нашр этилган. Толстой ҳақидаги «Россия мамлакатининг машҳур ёзувчиси» деган мақола эса 1889 йил шу газетада таниқли маърифатпарвар Сатторхон Абдуғаффоров таржимасида босилган. Толстойнинг болалар учун ёзган қатор ҳикоялари Саидрасул Азизий («Устоди аввал», 1902), Алиасқар Калинин («Муаллими соний», 1903), Абдулла Авлоний («Биринчи муаллим», 1909; «Иккинчи муаллим», 1912) сингари жадид маърифатпарварларининг ўқув қўлланмалари ва дарсликларида эълон қилинган ҳамда усули савтия мактабларида ўқитилган.Толстой нафақат буюк ёзувчи, балки адолатпарвар ва халқпарвар инсон сифатида ҳам ўзбек жадидларининг эътиборини ўзига жалб этган. Биринчи ўзбек адвокати Убайдулла Хўжаев 1909 йилда Толстойга унинг ёмонликка ёмонлик билан жавоб бермаслик ҳақидаги таълимоти юзасидан хат ёзиб, ўша йилнинг 5 июнида ундан жавоб олган. Ислом динининг таниқли арбобларидан бири Абдувоҳид Қориев эса 1910 йил Ясная Полянага махсус бориб, Толстой билан бир неча марта мулоқотда бўлган. Аммо ўзбек халқининг Толстой ижоди билан яқиндан танишиши 20-асрнинг 30-йилларидан бошланган ва унинг барча асосий асарлари ўзбек тилига таржима қилинган.
БИРИНЧИ ВА ИККИНЧИ КИТОБДАН
Дунёда бахт деган нарса баъзан жуда адолатсизлик билан тақсим қилинар экан.
(11-бет).
* * *
Киборлар доирасидаги обрў шундай бир сармояки, уни эҳтиёт билан сарф қилмоқ керак.
(25-бет).
* * *
Эскиликка қайтиш жуда қийин бўлади.
(28-бет).
* * *
Кўкда бир шаҳид ортди-ю, ерда бир қаҳрамон камайди.
(29-бет).
* * *
Ҳуррият ва тинчликни пайғамбаримиз ҳам тарғиб қилган эди.
(31-бет).
* * *
Абадий тинчлик сиёсий мувозанат билан бўлмайди.
(36-бет).
* * *
Агар ҳамма фақат ўз эътиқоди асосида урушадиган бўлса, дунёда уруш деган нарса бўлмас эди.
(37-бет).
* * *
Ғилдиракка мой керак бўлгандай, оддий в адўстона муносабатларда ҳам таърифлаш ёки мақташ зарур бўлади.
(43-бет).
* * *
Немис бурганинг ҳам ёғини олади.
(82-бет).
* * *
Уйқудан қолган одамга бир пиёла яхши рус чойидан фойдалироқ нарса йўқ.
(113-бет).
* * *
Ҳеч нарса кўз ёшидай кишининг юрагини бўшатмайди.
(117-бет).
* * *
Фаолият учун энг муҳим шарт-тартиб.
(118-бет).
* * *
Инсонда бўладиган нуқсонларнинг икки манбаи бор: бири-бекорчилик, бири- хурофот: инсонда икки фазилат бор: бири-фаолият, бири ақл.
(118-бет).
* * *
Жудолик нақадар оғир ва ёмон нарса.
(122-бет).
* * *
Бу кўнгил тақдирга қарши исён қилади.
(122-бет).
* * *
Бойларнинг жаннатга киришидан кўра туянинг игна тешигидан ўтиши осонроқ.
(128-бет).
* * *
Бизга дин тасалли бўлмаса, умримиз қайғуда ўтар экан.
(128-бет).
* * *
Агар мендан биров «дунёда энг катта орзуинг нима», деб сўраса, мен «қашшоқларнинг қашшоғи бўлиш», деб жавоб берар эдим.
(128-бет).
* * *
У тушликдан кейинги уйқу кумуш-у тушликдан олдингиси тилла дер эди.
(134-бет).
* * *
Фақат ахмоқ одамлар-у фосиқ одамлар саломат бўлмайди.
(134-бет).
* * *
Ўз қилмишларин ўйлаб кўриш қобилиятига эга бўлган кишилар одатан жиддий фикр ва мулоҳазалар қилади.
(141-бет).
* * *
Ҳамма нарсага ақли етадиган киши ҳамма нарсани кечиради.
(142-бет).
* * *
Айтгандан зиёда қилиш ҳеч қачон зарар қилмайди.
(151-бет).
* * *
Агар одам ўлганидан кейин нима бўлишини билса эди, ҳеч ким ўлимдан қўрқмас эди.
(234-бет).
* * *
Урушда ёшларнинг ғайрати кўпинча қариларнинг бутун тажрибасидан кўра яхшироқ қўл келади.
(339-бет).
* * *
Жанг олдидан ҳаммадан зарурроқ нарса яхшилаб ухлаб олишдир.
(355-бет).
* * *
Буюк саркарданинг мақтови солдат учун энг яхши мукофот.
(382-бет).
* * *
Агар мен ҳаёт дейдиган бўлсам, фақат шундай юкдомон ва вафодор хотинни учратарман, бу хотин мени қайтадан оламга келтиради, қалбимни пок қилади ва мени кўкларга кўтаради, деган умиддагина ҳаёт дейман.
(429-бет).
* * *
Саодатли одамларни ғанимат бил, бошқаларни мафтун қил, ўзинг ҳам мафтун бўл! Дунёда бирдан-бир ҳақиқий саодат шудир, бошқа ҳаммаси бекор гап. Биз бу ерда фақат мана шу билан машғулмиз.
(432-бет).
* * *
Ахмоқ одам таваккал деб ўйнайди.
(438-бет).
* * *
Муҳаббатда омади бўлган кишининг картада омади бўлмайди.
(443-бет).
* * *
Худони ақл билан билиб бўлмайди, уни ҳаётда билади киши.
(458-бет).
* * *
Ҳикмати илоҳи ва ҳақиқат ичмоғимиз керак бўлган покиза сув демакдир.
(458-бет).
* * *
Қалбимизга виждон отли нури илоҳий жойлаштирилгандир.
(459-бет).
* * *
Мен ҳали шунчалик заифманки, эндигина маъносига унча-мунча тушуниб келаётган ҳаётимни яхши кўраман.
(466-бет).
* * *
Ўзингизни шу даражага етказинг-ки, ўлим кўзингизга даҳшатли душман эмас, балки… эзгулик йўлида риёзат чеккан руҳни роҳат ва фароғатга элтиш учун бу дунёнинг касиратидан қутқарадиган дўст бўлиб кўринсин.
(466-бет).
* * *
Ўз қалбингни қусурлардан тозала, одамларнинг қалбини ардоқла.
(470-бет).
* * *
Хушфеъл ва хушмуомала бўл. Барчанинг кўнглида эзгулик оловини ёқ. Бахт-саодатни одам боласи билан баҳам кўр, шунда бу фароғатингга ҳеч қачон ҳасад путур етказмайди.
(471-бет).
* * *
Душманларингни кечир, ундан қасос олма, унга фақатгина яхшилик қил.
(471-бет).
* * *
Одам боласига дарҳол ёрдам қил, гумроҳга йўл кўрсат, йиқилаётганини суяб қол, одам боласига ҳеч қачон душманлик қилма, ғазабланма.
(471-бет).
* * *
Қопағон итни ҳатто ўлдириш савоб.
(499-бет).
* * *
Инсоф ва нолинсофлик тўғрисида ўйлаш одамларни иши эмас. Одамлар ҳамма нарсадан ҳам кўра инсофни ноинсофликдан ажратиш бир умр адашган ва бундан кейин ҳам адашади.
(499-бет).
* * *
Ёвузлик қилмаслик, пушаймон бўлмаслик учунгина яшаш кифоя қилмайди.
(500-бет).
* * *
Мен ҳаётда фақат икки нарсани чинакам бахтсизлик деб биламан: виждон азоби ва хасталик.
(500-бет).
* * *
Ҳаётда энг яхши бахт шу эзгулик лаззатидир.
(501-бет).
* * *
Дунёда турганим учун мен гуноҳкор эмасман.
(502-бет).
* * *
Томирлардан қонни чиқариб ташлаб, ўрнига сув қуйсанг, ўшанда уруш бўлмайди.
(513-бет).
* * *
Бировга яхшилик қилсам кўп хурсанд бўламан, лекин адолатсизлик ўрнига адолат ўрнатиш буюк бир бахтдир.
(535-бет).
* * *
Ақлий меҳнат эркакларни кўп мўрт қилиб қўядида.
(551-бет).
* * *
Ҳамма ҳозир қонун ёзадиган бўлган, чунки қонунни бажаришдан кўра , ёзиш осонроқ.
(553-бет).
* * *
Қонун ёзиш осон. лекин идора қилиш қийин.
(556-бет).
* * *
У шундай хурсанд эдики, киши бундай вақтларда жуда эзгу ва меҳрибон бўлиб, дунёда ёвузлик, бахтсизлик ва ғам-ғусса деган нарсалар борлигига ишонмай қўяди.
(599-бет).
* * *
Бахтли бўлиш учун бахтга ишониш керак.
(606-бет).
* * *
Ҳамма эркаклар фақат ўзларини ақлли деб ҳисоблашади-ю, лекин аслида эса балони ҳам билишмайди, гердайган, худбин бўлишади.
(608-бет).
* * *
Хотин киши эркакка қанчалак камроқ ёқса, шунчалик содиқроқ бўлади.
(611-бет).
* * *
Инсон ўзининг ожиз ақли билан идрок қилолмайдиган нарсани фақатгина дин изоҳ қила олади.
(628-бет).
* * *
На аҳамиятли нарса бор, на аҳамиятсиз, ҳаммаси бир гўр, фақат шу ҳаётдан ўзимни обқоча билсам бўлгани, фақат шуни кўрмасам, шу мудҳиш ҳаётни кўрмасам бас.
(700-бет).
* * *
Оҳ, яқин кишингни севиш ва унга кулфатдан бошқа нарса келтира олмаслигингни билиш ва бошқа иложинг йўқлигини сезиш нақадар оғир.
(712-бет).
* * *
Ўлим халоскор эрур, ўлим осойиштадир.
Азобдан қутулмоқнинг йўқдир ўзга чораси.
(715-бет).
* * *
Маҳзун табассумда мафтун этувчи чексиз бир нарса бор.
(715-бет).
УЧИНЧИ КИТОБДАН
Инсон ўзи учун онгли равишда яшайди-ю, лекин тарихий мақсадларига эришмоқ учун онгсиз қурол бўлиб хизмат қилади.
(10-бет).
* * *
Ақлга сиғмайдиган (яъни англагани ақлимиз ожизлик қиладиган) ҳодисаларни изоҳ этмоқ учун тарихда тақдирга тан беришдан бошқа илож йўқ. Қанчалик изоҳлашга уринмайлик, улар биз учун шунчалик ақлга сиғмайдиган ва англашилмайдиган бўлиб қола беради.
(10-бет).
* * *
“Подшонинг қалби худонинг ихтиёрида.”
“Подшо тарихнинг қули”
(10-бет).
* * *
Олма пишса тагига тушади, нима учун тушади? Ер ўзига тортгани учунми, банди қуригани учунми, офтобда сўлигани, оғирлашгани учунми, шамол силкитгани учунми? Буларнинг ҳеч бири сабаб эмас. Буларнинг ҳаммаси ҳар қандай ҳаётий, узвий, табиий воқеалар рўй берадиган шароитларнинг бир-бирига мос келиб қолишидан иборат, холос.
(11-бет).
* * *
Кимни ҳалок қилмоқчи бўлсанг аввал ақлу идрокидан маҳрум қил.
Хасталикдан нолисанг, худо ўлим бермайди.
(16-бет).
* * *
Табиат оламида бўрилар нечоғли зарур бўлса, давлат идораси организмида ҳам бундай одамлар шу чоғли зарур, буларнинг ҳукумат бошлиғи ёнида бўлиши ва унга яқинлиги нақадар номувофиқ кўринса ҳам, булар доим ҳозир ва нозирдирлар.
(25-бет).
* * *
Ғаму кулфатни одамлар эмас, худо юборади. Одамлар унинг қўлида фақат бир қурол, айб уларда эмас. Назарингда биров ёмонлик қилгандай кўринса, буни унут, кечир. Бировни жазолашга бизнинг ҳаққимиз йўқ, ўшанда авф этиш бахти нима эканлигини биласан.
(44-бет).
* * *
Фақат немис мавҳум ғоялар-мутлақ ҳақиқатни биламан деган хаёлий илмга суяниб мағрур, мутаккабир бўлади. Рус шунинг учун мутаккабирки, у ҳеч нарсни билмайди, билишни ҳам истамайди, чунки бирон нарсани мукаммал билиб олиш мумкинлигига ишонмайди.
(55-56-бет).
* * *
Француз шунинг учун мутакаббир бўладики, у ақлу идроким ва жисмим билан эркак ва аёлларни маҳлиё эта биламан, деб ҳисоблайди. Инглиз шунинг учун мутакаббир бўлади, ўзини дунёда энг обод ва маъмур давлатнинг граждани деб ҳисоблайди ва шунинг учун ҳамиша нима қилиш кераклигини билади ва нимаики қилмасин яхши бўлади деб билади.
(56-бет).
* * *
Яхши саркарда даҳолик ҳам, бошқа бирон бир хислат ҳам керак эмас, билъакс, яхши саркарда инсоннинг энг юксак, олижаноб фазилатлардан, яъни муҳаббат, шеърият, нафосат, файласуфона иштибоҳлардан маҳрум бўлиши шарт.
(62-бет).
* * *
Ростов урушга юрагини ҳовучлаб борар эди; ҳозир эса қўрқув деган нарса унинг хаёлига ҳам келмас эди. Бу жангга кўниккани учун эмас, балки хавф-хатар қаршисида ўз қалбини идора қила билгани учун кўпроқ жалб қилиши мумкин.
(71-бет).
* * *
Киши изтироб чекаётган вақтда бу изтиробни бошқалар енгиллаштиришига ишонади, хайрихоҳлик ва кўмакка муҳтож бўлади.
(78-бет).
* * *
Жам бўлиб, ҳамма табақалар баравар, дўст-душман деб ўтирмасдан, биродарлик муҳаббати билан ибодат қиламиз. Парвардигори оламнинг қудрати ва имонимизнинг саломатлиги учун ибодат қиламиз.
(86-бет).
* * *
Ё, раббим! Катта-кичик ҳамма нарса сенинг ҳукмингда, сенинг паноҳингдадир, сен ҳамма нарсага қодирсан, сенинг иродангга ҳеч ким қарши чиқолмайди.
(88-бет).
* * *
Ёш бўлсам ҳам Ватанга хизмат қилмоқчиман, ёшлик садоқатга халал бермайди ва мен бунга тайёрман.
(100-бет).
* * *
Князь Андрей ўзининг ҳам яланғоч баданига қараб, «бу гўшт, бу бадан, тўпларнинг еми!» деб ўйлади-да, сесканиб кетди, бу сувнинг совуқлигидан эмас, ифлос сувда ювинаётган сон-саноқсиз баданларни кўрганида пайдо бўлган номаълум бир нафрат ва даҳшатдан эти чўчиган эди.
(114-бет).
* * *
Жангчилар қилаётган ишларимизни билиб қиляпмиз, ўзимиз учун қиляпмиз, деб манманликка берилишар, қўрқишар, суюнишар, ғазабланишар, баҳс-мунозара қилишарди, ваҳоланки уларнинг ҳаммаси ўз иродасидан ташқари, тарих қўлида қурол бўлиб, ўзларига номаълум, бизга эса маълум бўлган ишни бажаришган эди.
(114-бет).
* * *
Урушнинг тақдирини порох эмас, порохни ўйлаб чиқарган одам ҳал қилар эди.
(147-бет).
* * *
Ўйинни ютқазган моҳир шахматчи хато қилганим учун ютқаздим деб ўйлади ва ўйиннинг бошида қилган хатосини қидиради ва бутун ўйин давомида ҳар бир юришида айнан шундай хато қилганлигини ва бирон юриши мукаммал бўлмаганлиги сира хаёлига келмайди. Ўзи йўл қўйган хатодан фақат рақиби фойдалангандагина унга эътибор қилади.
(151-152-бет).
* * *
Одамларни итоат қилдиришнинг асосий шарти –улар итоат қилмасмикинлар, деган шубҳани уларнинг ўзига билинтирмасликдан иборатдир.
(169-бет).
* * *
Билим дарахтининг мевасидан баҳраманд бўлиш таъқиқланганлиги тарихий воқеаларда яққол кўзга ташланади.
(172-бет).
* * *
Икки жангчидан – сабр ва вақтдан ўткири йўқ.
(200-бет).
* * *
Хавф-хатар тахлика солаётган чоғда ҳамиша инсон қалбида бир хил кучга эга бўлган икки овоз баравар садо беради: бири одам бошига тушаётган хавф-хатарнинг моҳиятини англасин, ундан қутилиш тадбирларини топсин деса, 2-чиси хавф-хатарни ўйлаб ўтиришдан оғирроқ ва машаққатлироқ нарса йўқ, тақдирга тадбир кўриш инсоннинг қўлидан келмайди, яхшиси фалокат юз бергунча, унинг ҳақида ўйламасдан кўнгилни хуш қилиш керак дер эди.
(201-бет).
* * *
Шуҳрат, жамиятдаги мавқе, хотин кишига бўлган муҳаббат, Ватаннинг ўзи- буларнинг ҳаммаси ўз вақтида нақадар буюк кўринган, нақадар чуқур маънога эгадай туюлган эди! Буларнинг ҳаммаси мен учун бошланаётгандай кўринган бу тонгнинг оппоқ совуқ нурида нақадар оддий, рангсиз ва дағал бўлиб қолди.
(233-бет).
* * *
Ғолиб чиқаман деб қатъий аҳд қилган кишиларгина жангда ютади.
(238-бет).
* * *
Муваффақият ҳеч қачон позицияга, яроғ- аслаҳага, ҳатто қўшинларнинг миқдорига боғлиқ эмас.
(238-бет).
* * *
Мақсад душманни мажолсизлантириш экан, аҳолининг қурбон бўлишига эътибор қилмаслик керак.
(239-бет).
* * *
«Уруш-уруш» ўйинида олижаноблик ва ҳассослик бузоқ сўйилаётганини кўриб ҳушдан кетган бойвучча хотиннинг олижаноблиги ва ҳассослигига ўхшайди.
(241-бет).
* * *
Уруш назокатли эканингни кўрсатиш деган гап эмас, балки ҳаётда энг қабиҳ нарсадир, шуни билмоқ керакки, уруш ўйинчоқ эмас! Бу мудҳиш заруратга қатъийлик билан жиддий ёндошмоқ лозимдир.
(241-бет).
* * *
Маърифат дарахтидан эзгулик ва ёвузлик мевасини одам боласи татимаслиги керак.
(242-бет).
* * *
Урушдан мақсад одам ўлдиришдир; урушнинг қуроли- жосуслик, хиёнат, хоинларни тақдирлаш, аҳолини ғорат қилиш, уларни талаш ёки армияни озиқ-овқат билан таъминлаш мақсадида уларнинг бор-йўқларини ўғирлаш, ҳарбий макр деб аталган ёлғончилик, ҳарбийлар табақасининг хулқи, ахлоқи, эрксизлик, яъни ҳарбий интизом, бекорчилик, жаҳолат, бағритошлик, фосиқлик ва ароқхўрликдан иборат.
(242-бет).
* * *
Император олижаноблик, лутф-карам, одиллик, тартиб-интизом, заковат демакдир!
(423-бет).
* * *
Франция бир кишининг, яъни Наполеонниг иродаси билан республикадан империяга айланди, француз қўшинлари бир кишининг- Бонапартнинг иродаси билан Россияга бостириб кирди.
(253-бет).
* * *
Оламдаги ҳодисалар тақдири азалдан белгиланган, воқеаларнинг содир бўлиши шу воқеаларда иштирок этаётган кишилар иродасининг бир-бирига мос келишига боғлиқ.
(253-бет).
* * *
Ҳаётнинг жавҳари муҳаббатдир.
(427-бет).
* * *
Азиз бир кишини инсоний муҳаббат билан севишинг мумкин: аммо ғанимингни муҳаббати илоҳий билан сева оласан.
(441-бет).
* * *
Севгимнинг бирдан-бир мақсади мен севган кишиларнинг бахту саодатидир.
(490-бет).
* * *
Соф ва беғубор шодлик бўлмагани сингари қайғунинг ҳам соф ва беғубори бўлмайди.
(657-бет).
* * *
Ҳаёт ҳодисаларини сон-саноқсиз турларга бўлиш мумкин бўлгандай, уларни шакл ва мазмун жиҳатдан ҳам иккига бўлиш мумкин, бирида мазмунлик устун қилса, иккинчисида шакл устунлик қилади.
Эътиқодсиз бу замонда яшаш қийин!
(709-бет)
* * *
Агар одамнинг иродаси эркин бўлса эди, яъни ҳар киши ўзи истаган ишни қила олса, унда бутун тарих бир-бирига боғланмайдиган, бир-бирисига алоқаси бўлмаган тасодифлардан иборат бўларди.
(831-бет).
Манба: «Тафаккур жавҳари».Тошкент, «Фан» нашриёти. 2010 (Тўпловчи ва сўз боши муаллифи, ф.ф.д. И.М.Ғаниев)
L.N. TOLSTOY
“URUSH VA TINCHLIK” ROMANIDAN
OSTIGA CHIZILGAN PARCHALAR
Lev Nikolayevich Tolstoy [1828.28.8 (9.9), Tula gubernyasi Yasnaya Polyana qishlog‘i — 1910.7 (20).11, Lipesk viloyati, hoz. Lev Tolstoy bekati; Yasnaya Polyanada dafn etilgan] — rus yozuvchisi. Rossiyadagi qadimiy dvoryanlar sulolasidan, graf. Peterburg Fanlar Akademiyasi muxbir a’zosi (1873), faxriy akademigi. (1900). 1844—47 yillarda Qozon universitetining arab-turk va huquqshunoslik fakultetlarida o‘qigan. 1851—53 yillarda Kavkazda bo‘lib, janglarda ishtirok etgan. 1854 yil Dunay armiyasiga yuborilgan; iltimosiga ko‘ra, qamaldagi Sevastopolga o‘tkazilgan. Qrim urushida qatnashgan.
Tolstoy 1855 yilda Peterburgga borib, N. A. Nekrasovnnng «Sovremennik» («Zamondosh») jurnali va jurnal atrofidagi yozuvchilar (I. S. Turgenev, I. A. Goncharov, N. G. Chernishevskiy va b.) bilan hamkorlik qilgan. Bolalik kezlarida rus va arab xalq ertaklari, A.S. Pushkin she’rlari, shuningdek, Yusuf haqidagi Injil rivoyati ta’sirida she’rlar yozgan. Birinchi yirik asari — «Inson kamolotining to‘rt davri» avtobiografik asari («Bolalik», 1852; «O‘smirlik», 1852-54; «Yoshlik», 1855-57; «Yigitlik», yozilmay qolgan). Urush lavhalari va askarlarning maishiy turmushi Tolstoyning «Sevastopol hikoyalari» (1855) to‘plamiga kirgan hikoya va ocherklarida o‘z ifodasini topgan. 50-yillar Tolstoy ruhiy hayot lavhalari va maishiy turmush tafsillarini tarixiy voqealarning keng manzarasi, hayotning axloqiy-falsafiy asoslari tasviri bilan uyg‘unlashtirishga harakat qiladi. Tolstoy ijodida shakllana boshlagan bu ijodiy tamoyil «Kazaklar» qissasi (1863)da, ayniqsa, yaqqol ko‘rinadi. Bu asarda o‘z in’ikosini topgan xalq hayoti mavzui va voqelikning epik tasviri Tolstoyning 60-yillar ijodida yanada teranlashadi.
Rus va jahon adabiyoti xazinasidan mustahkam o‘rin olgan «Urush va tinchlik» (1863—69) epopeyasi (o’zbek tiliga Abdulla Qahhor va Kibriyo Qahhorova tarjimasi) Tolstoyning 60-yillarda ijodiy kamolotga erishganidan shahodat beradi. Ayrim sovet adabiyotshunoslari garchand bu asarni Tolstoyning o‘z davri muammolaridan qochishi, deb baholagan bo‘lsalarda, yozuvchi «Urush va tinchlik» romani bilan o‘z davrida ro‘y bergan va o‘zi shaxsan guvoh bo‘lgan voqealarga faol munosabat bildirgan. Eng muhimi, u Napoleonning 1805—07 va 1812—14 yillardagi harbiy yurishlari mavzuiga murojaat etib, ko‘plab qahramonlar ishtirok etgan epik voqealar bilan birga qahramonlarning ruhiy tasvirlari ilk bor katta mahorat bilan uyg‘unlashgan tarixiy roman janrini yaratdi. Holbuki, 19-asr o‘rtalarida epik asarlar davri o‘tdi, degan fikrlar keng tarqalgan, 60-yillarda rus jamiyatida kuch ola boshlagan sinfiy ziddiyat va kurashlar esa «Urush va tinchlik»dek epopeyaning maydonga kelishi uchun unumli zamin bo‘la olmas edi. 1812 yilda Rossiyaning Napoleon qo‘shinlari tomonidan bosib olinishi mumkinligi bir-biri bilan kelisha olmagan turli tabaqa va sinflarni dushmanga qarshi kurash shiori ostida birlashtirdiki, Tolstoyning rus xalqi ongidagi ana shu uyg‘onishga murojaat etishi «Urush va tinchlik» romanining yuzaga kelishi uchun hayotbaxsh zamin vazifasini o‘tadi.
Tolstoyning 70-yillar ijodida «Anna Karenina» romani alohida mavqega ega. «Urush va tinchlik»dan bu romanni yozguniga qadar bo‘lgan davrda Tolstoyning rus jamiyatidagi ijtimoiy tenglik va adolat to‘g‘risidagi orzu-umidlari ro‘yobga chiqmadi. 60-yillardagi islohot yozuvchi kutgan natijani bermadi. Mazkur romanda Tolstoyning jamiyat hayotida kechayotgan noxush jarayonlar haqidagi iztirobli o‘ylari aks etdi. Romanda Kareninlar, Oblonskiylar va Levinlardan iborat uch oilaning bir-biri bilan chatishgan, ammo mustaqil syujet chizig‘iga ega bo‘lgan tarixi tasvir etilgan. Tolstoy, aksar rus yozuvchilaridek, nasroniy diniga katta e’tiqod qo‘ygan, hayotda ro‘y berayotgan voqealarga va kishilarning xatti-harakatlariga ham shu din nuqtai nazaridan yondashgan. Uning diniy qarashlari jamiyat va shu jamiyatda yashovchi kishilarga, binobarin, u yoki bu qahramoniga bo‘lgan munosabatiga, shak-shubhasiz, ta’sir o‘tkazgan. Tolstoyning oila masalasiga, chunonchi, Kareninlar oilasida sodir bo‘layotgan voqealarga yondashuvida ham diniy qarashlari seziladi. U jamiyat a’zolarida qanday chirkin xislatlar mavjud bo‘lmasin, kishilar diniy qonun-qoidalar doirasida harakat qilishlari lozim, aks holda jamiyat halokat sari boradi, degan fikrdan kelib chiqib, qahramonlar obrazini yaratadi.
70-yillarda ruhiy iztirob iqlimida yashagan Tolstoy o‘z hayot yo‘lini qayta nazardan o‘tkazdi va shu jarayonda ijtimoiy kelib chiqishi, tarbiyasi va hayot yo‘li bilan bog‘liq jamiyat qatlamining ma’naviy asoslari yolg‘onga asoslangan, degan xulosaga keldi. Uning bunday qarashlari «Iqrornoma» (1880) va «E’tiqodim nimada?» (1884) asarlarida o‘z ifodasini topdi. Tolstoyning shu davrda yozgan asarlari orasida «Ivan Ilichning o‘limi» (1886), «Kreyser sonatasi» (1889) qissalari, ayniqsa, e’tiborga loyiq. Tolstoy 80-yillarda dramaturgiya janrlarida ham ijod qilib, «Zulmat hokimiyati» (1886) dramasi va «Ma’rifat mevalari» (1890) komediyasini yozadi. Bu asarlarda qishloq ahlidagi jaholat, shahar madaniyatining qishloqqa ko‘rsatayotgan salbiy ta’siri katta badiiy kuch bilan tasvirlangan.
Tolstoy dunyoqarashida tobora kuchayib borayotgan ziddiyatlar uning so‘nggi yirik asarlaridan biri — «Tirilish» romani (1889—99)da o‘z aksini topdi. Hayotda bo‘lib o‘tgan oddiy voqea — bir sud jarayoni asosida yaratilgan bu asarda Tolstoy ijtimoiy adolatsizlikka asoslangan jamiyatning ichki, ma’naviy asoslarini ochib tashlaydi. Mazkur asardagi kishilar taqdiri bilan voqealarning o‘zaro chambarchas bog‘likligi masalasi «Hojimurod» (1896— 1904) qissasining ham asosini tashkil etgan. Tolstoy dindor yozuvchi sifatida kishilar ruhiyatidagi ziddiyatlarni tasvir etibgina qolmay, o‘zi ham jamiyat va kishilar hayotidagi bunday ziddiyat va mayllardan jarohatlanib yashagan. Yozuvchidagi murakkab ruhiy holat uning so‘nggi asarlari («Tirik murda» (1890); «Baldan so‘ng» (1903) va boshqa.) da ham aks etgan. Tolstoy hayotining Yasnaya Polyanadagi so‘nggi kunlari ruhiy iztiroblar po‘rtanasida kechdi. U yaqin kishilari to‘qigan ig‘vo va fasod to‘ridan qochib, 1910 yil Yasnaya Polyanadan bosh olib chiqib ketadi va yo‘lda shamollab, vafot etadi.
O‘zbekistonda Tolstoy ijodiga qiziqish u hayot paytlardayoq boshlangan. Uning «Odamlar nima bilan tirik?», «Xudo haqiqatni ko‘rsa ham tezda ayta olmaydi» maqolalari 1887-1902 yillarda «Turkiston viloyatining gazeti»da o‘zbek tilida nashr etilgan. Tolstoy haqidagi «Rossiya mamlakatining mashhur yozuvchisi» degan maqola esa 1889 yil shu gazetada taniqli ma’rifatparvar Sattorxon Abdug‘afforov tarjimasida bosilgan. Tolstoyning bolalar uchun yozgan qator hikoyalari Saidrasul Aziziy («Ustodi avval», 1902), Aliasqar Kalinin («Muallimi soniy», 1903), Abdulla Avloniy («Birinchi muallim», 1909; «Ikkinchi muallim», 1912) singari jadid ma’rifatparvarlarining o‘quv qo‘llanmalari va darsliklarida e’lon qilingan hamda usuli savtiya maktablarida o‘qitilgan.Tolstoy nafaqat buyuk yozuvchi, balki adolatparvar va xalqparvar inson sifatida ham o‘zbek jadidlarining e’tiborini o‘ziga jalb etgan. Birinchi o‘zbek advokati Ubaydulla Xo‘jayev 1909 yilda Tolstoyga uning yomonlikka yomonlik bilan javob bermaslik haqidagi ta’limoti yuzasidan xat yozib, o‘sha yilning 5 iyunida undan javob olgan. Islom dinining taniqli arboblaridan biri Abduvohid Qoriyev esa 1910 yil Yasnaya Polyanaga maxsus borib, Tolstoy bilan bir necha marta muloqotda bo‘lgan. Ammo o‘zbek xalqining Tolstoy ijodi bilan yaqindan tanishishi 20-asrning 30-yillaridan boshlangan va uning barcha asosiy asarlari o‘zbek tiliga tarjima qilingan.
BIRINCHI VA IKKINCHI KITOBDAN
Dunyoda baxt degan narsa ba’zan juda adolatsizlik bilan taqsim qilinar ekan.
(11-bet).
* * *
Kiborlar doirasidagi obro‘ shunday bir sarmoyaki, uni ehtiyot bilan sarf qilmoq kerak.
(25-bet).
* * *
Eskilikka qaytish juda qiyin bo‘ladi.
(28-bet).
* * *
Ko‘kda bir shahid ortdi-yu, yerda bir qahramon kamaydi.
(29-bet).
* * *
Hurriyat va tinchlikni payg‘ambarimiz ham targ‘ib qilgan edi.
(31-bet).
* * *
Abadiy tinchlik siyosiy muvozanat bilan bo‘lmaydi.
(36-bet).
* * *
Agar hamma faqat o‘z e’tiqodi asosida urushadigan bo‘lsa, dunyoda urush degan narsa bo‘lmas edi.
(37-bet).
* * *
G‘ildirakka moy kerak bo‘lganday, oddiy v ado‘stona munosabatlarda ham ta’riflash yoki maqtash zarur bo‘ladi.
(43-bet).
* * *
Nemis burganing ham yog‘ini oladi.
(82-bet).
* * *
Uyqudan qolgan odamga bir piyola yaxshi rus choyidan foydaliroq narsa yo‘q.
(113-bet).
* * *
Hech narsa ko‘z yoshiday kishining yuragini bo‘shatmaydi.
(117-bet).
* * *
Faoliyat uchun eng muhim shart-tartib.
(118-bet).
* * *
Insonda bo‘ladigan nuqsonlarning ikki manbai bor: biri-bekorchilik, biri- xurofot: insonda ikki fazilat bor: biri-faoliyat, biri aql.
(118-bet).
* * *
Judolik naqadar og‘ir va yomon narsa.
(122-bet).
* * *
Bu ko‘ngil taqdirga qarshi isyon qiladi.
(122-bet).
* * *
Boylarning jannatga kirishidan ko‘ra tuyaning igna teshigidan o‘tishi osonroq.
(128-bet).
* * *
Bizga din tasalli bo‘lmasa, umrimiz qayg‘uda o‘tar ekan.
(128-bet).
* * *
Agar mendan birov «dunyoda eng katta orzuing nima», deb so‘rasa, men «qashshoqlarning qashshog‘i bo‘lish», deb javob berar edim.
(128-bet).
* * *
U tushlikdan keyingi uyqu kumush-u tushlikdan oldingisi tilla der edi.
(134-bet).
* * *
Faqat axmoq odamlar-u fosiq odamlar salomat bo‘lmaydi.
(134-bet).
* * *
O‘z qilmishlarin o‘ylab ko‘rish qobiliyatiga ega bo‘lgan kishilar odatan jiddiy fikr va mulohazalar qiladi.
(141-bet).
* * *
Hamma narsaga aqli yetadigan kishi hamma narsani kechiradi.
(142-bet).
* * *
Aytgandan ziyoda qilish hech qachon zarar qilmaydi.
(151-bet).
* * *
Agar odam o‘lganidan keyin nima bo‘lishini bilsa edi, hech kim o‘limdan qo‘rqmas edi.
(234-bet).
* * *
Urushda yoshlarning g‘ayrati ko‘pincha qarilarning butun tajribasidan ko‘ra yaxshiroq qo‘l keladi.
(339-bet).
* * *
Jang oldidan hammadan zarurroq narsa yaxshilab uxlab olishdir.
(355-bet).
* * *
Buyuk sarkardaning maqtovi soldat uchun eng yaxshi mukofot.
(382-bet).
* * *
Agar men hayot deydigan bo‘lsam, faqat shunday yukdomon va vafodor xotinni uchratarman, bu xotin meni qaytadan olamga keltiradi, qalbimni pok qiladi va meni ko‘klarga ko‘taradi, degan umiddagina hayot deyman.
(429-bet).
* * *
Saodatli odamlarni g‘animat bil, boshqalarni maftun qil, o‘zing ham maftun bo‘l! Dunyoda birdan-bir haqiqiy saodat shudir, boshqa hammasi bekor gap. Biz bu yerda faqat mana shu bilan mashg‘ulmiz.
(432-bet).
* * *
Axmoq odam tavakkal deb o‘ynaydi.
(438-bet).
* * *
Muhabbatda omadi bo‘lgan kishining kartada omadi bo‘lmaydi.
(443-bet).
* * *
Xudoni aql bilan bilib bo‘lmaydi, uni hayotda biladi kishi.
(458-bet).
* * *
Hikmati ilohi va haqiqat ichmog‘imiz kerak bo‘lgan pokiza suv demakdir.
(458-bet).
* * *
Qalbimizga vijdon otli nuri ilohiy joylashtirilgandir.
(459-bet).
* * *
Men hali shunchalik zaifmanki, endigina ma’nosiga uncha-muncha tushunib kelayotgan hayotimni yaxshi ko‘raman.
(466-bet).
* * *
O‘zingizni shu darajaga yetkazing-ki, o‘lim ko‘zingizga dahshatli dushman emas, balki… ezgulik yo‘lida riyozat chekkan ruhni rohat va farog‘atga eltish uchun bu dunyoning kasiratidan qutqaradigan do‘st bo‘lib ko‘rinsin.
(466-bet).
* * *
O‘z qalbingni qusurlardan tozala, odamlarning qalbini ardoqla.
(470-bet).
* * *
Xushfe’l va xushmuomala bo‘l. Barchaning ko‘nglida ezgulik olovini yoq. Baxt-saodatni odam bolasi bilan baham ko‘r, shunda bu farog‘atingga hech qachon hasad putur yetkazmaydi.
(471-bet).
* * *
Dushmanlaringni kechir, undan qasos olma, unga faqatgina yaxshilik qil.
(471-bet).
* * *
Odam bolasiga darhol yordam qil, gumrohga yo‘l ko‘rsat, yiqilayotganini suyab qol, odam bolasiga hech qachon dushmanlik qilma, g‘azablanma.
(471-bet).
* * *
Qopag‘on itni hatto o‘ldirish savob.
(499-bet).
* * *
Insof va nolinsoflik to‘g‘risida o‘ylash odamlarni ishi emas. Odamlar hamma narsadan ham ko‘ra insofni noinsoflikdan ajratish bir umr adashgan va bundan keyin ham adashadi.
(499-bet).
* * *
Yovuzlik qilmaslik, pushaymon bo‘lmaslik uchungina yashash kifoya qilmaydi.
(500-bet).
* * *
Men hayotda faqat ikki narsani chinakam baxtsizlik deb bilaman: vijdon azobi va xastalik.
(500-bet).
* * *
Hayotda eng yaxshi baxt shu ezgulik lazzatidir.
(501-bet).
* * *
Dunyoda turganim uchun men gunohkor emasman.
(502-bet).
* * *
Tomirlardan qonni chiqarib tashlab, o‘rniga suv quysang, o‘shanda urush bo‘lmaydi.
(513-bet).
* * *
Birovga yaxshilik qilsam ko‘p xursand bo‘laman, lekin adolatsizlik o‘rniga adolat o‘rnatish buyuk bir baxtdir.
(535-bet).
* * *
Aqliy mehnat erkaklarni ko‘p mo‘rt qilib qo‘yadida.
(551-bet).
* * *
Hamma hozir qonun yozadigan bo‘lgan, chunki qonunni bajarishdan ko‘ra , yozish osonroq.
(553-bet).
* * *
Qonun yozish oson. lekin idora qilish qiyin.
(556-bet).
* * *
U shunday xursand ediki, kishi bunday vaqtlarda juda ezgu va mehribon bo‘lib, dunyoda yovuzlik, baxtsizlik va g‘am-g‘ussa degan narsalar borligiga ishonmay qo‘yadi.
(599-bet).
* * *
Baxtli bo‘lish uchun baxtga ishonish kerak.
(606-bet).
* * *
Hamma erkaklar faqat o‘zlarini aqlli deb hisoblashadi-yu, lekin aslida esa baloni ham bilishmaydi, gerdaygan, xudbin bo‘lishadi.
(608-bet).
* * *
Xotin kishi erkakka qanchalak kamroq yoqsa, shunchalik sodiqroq bo‘ladi.
(611-bet).
* * *
Inson o‘zining ojiz aqli bilan idrok qilolmaydigan narsani faqatgina din izoh qila oladi.
(628-bet).
* * *
Na ahamiyatli narsa bor, na ahamiyatsiz, hammasi bir go‘r, faqat shu hayotdan o‘zimni obqocha bilsam bo‘lgani, faqat shuni ko‘rmasam, shu mudhish hayotni ko‘rmasam bas.
(700-bet).
* * *
Oh, yaqin kishingni sevish va unga kulfatdan boshqa narsa keltira olmasligingni bilish va boshqa ilojing yo‘qligini sezish naqadar og‘ir.
(712-bet).
* * *
O‘lim xaloskor erur, o‘lim osoyishtadir.
Azobdan qutulmoqning yo‘qdir o‘zga chorasi.
(715-bet).
* * *
Mahzun tabassumda maftun etuvchi cheksiz bir narsa bor.
(715-bet).
UCHINCHI KITOBDAN
Inson o‘zi uchun ongli ravishda yashaydi-yu, lekin tarixiy maqsadlariga erishmoq uchun ongsiz qurol bo‘lib xizmat qiladi.
(10-bet).
* * *
Aqlga sig‘maydigan (ya’ni anglagani aqlimiz ojizlik qiladigan) hodisalarni izoh etmoq uchun tarixda taqdirga tan berishdan boshqa iloj yo‘q. Qanchalik izohlashga urinmaylik, ular biz uchun shunchalik aqlga sig‘maydigan va anglashilmaydigan bo‘lib qola beradi.
(10-bet).
* * *
“Podshoning qalbi xudoning ixtiyorida.”
“Podsho tarixning quli”
(10-bet).
* * *
Olma pishsa tagiga tushadi, nima uchun tushadi? Yer o‘ziga tortgani uchunmi, bandi qurigani uchunmi, oftobda so‘ligani, og‘irlashgani uchunmi, shamol silkitgani uchunmi? Bularning hech biri sabab emas. Bularning hammasi har qanday hayotiy, uzviy, tabiiy voqealar ro‘y beradigan sharoitlarning bir-biriga mos kelib qolishidan iborat, xolos.
(11-bet).
* * *
Kimni halok qilmoqchi bo‘lsang avval aqlu idrokidan mahrum qil.
Xastalikdan nolisang, xudo o‘lim bermaydi.
(16-bet).
* * *
Tabiat olamida bo‘rilar nechog‘li zarur bo‘lsa, davlat idorasi organizmida ham bunday odamlar shu chog‘li zarur, bularning hukumat boshlig‘i yonida bo‘lishi va unga yaqinligi naqadar nomuvofiq ko‘rinsa ham, bular doim hozir va nozirdirlar.
(25-bet).
* * *
G‘amu kulfatni odamlar emas, xudo yuboradi. Odamlar uning qo‘lida faqat bir qurol, ayb ularda emas. Nazaringda birov yomonlik qilganday ko‘rinsa, buni unut, kechir. Birovni jazolashga bizning haqqimiz yo‘q, o‘shanda avf etish baxti nima ekanligini bilasan.
(44-bet).
* * *
Faqat nemis mavhum g‘oyalar-mutlaq haqiqatni bilaman degan xayoliy ilmga suyanib mag‘rur, mutakkabir bo‘ladi. Rus shuning uchun mutakkabirki, u hech narsni bilmaydi, bilishni ham istamaydi, chunki biron narsani mukammal bilib olish mumkinligiga ishonmaydi.
(55-56-bet).
* * *
Fransuz shuning uchun mutakabbir bo‘ladiki, u aqlu idrokim va jismim bilan erkak va ayollarni mahliyo eta bilaman, deb hisoblaydi. Ingliz shuning uchun mutakabbir bo‘ladi, o‘zini dunyoda eng obod va ma’mur davlatning grajdani deb hisoblaydi va shuning uchun hamisha nima qilish kerakligini biladi va nimaiki qilmasin yaxshi bo‘ladi deb biladi.
(56-bet).
* * *
Yaxshi sarkarda daholik ham, boshqa biron bir xislat ham kerak emas, bil’aks, yaxshi sarkarda insonning eng yuksak, olijanob fazilatlardan, ya’ni muhabbat, she’riyat, nafosat, faylasufona ishtibohlardan mahrum bo‘lishi shart.
(62-bet).
* * *
Rostov urushga yuragini hovuchlab borar edi; hozir esa qo‘rquv degan narsa uning xayoliga ham kelmas edi. Bu jangga ko‘nikkani uchun emas, balki xavf-xatar qarshisida o‘z qalbini idora qila bilgani uchun ko‘proq jalb qilishi mumkin.
(71-bet).
* * *
Kishi iztirob chekayotgan vaqtda bu iztirobni boshqalar yengillashtirishiga ishonadi, xayrixohlik va ko‘makka muhtoj bo‘ladi.
(78-bet).
* * *
Jam bo‘lib, hamma tabaqalar baravar, do‘st-dushman deb o‘tirmasdan, birodarlik muhabbati bilan ibodat qilamiz. Parvardigori olamning qudrati va imonimizning salomatligi uchun ibodat qilamiz.
(86-bet).
* * *
Yo, rabbim! Katta-kichik hamma narsa sening hukmingda, sening panohingdadir, sen hamma narsaga qodirsan, sening irodangga hech kim qarshi chiqolmaydi.
(88-bet).
* * *
Yosh bo‘lsam ham Vatanga xizmat qilmoqchiman, yoshlik sadoqatga xalal bermaydi va men bunga tayyorman.
(100-bet).
* * *
Knyaz Andrey o‘zining ham yalang‘och badaniga qarab, «bu go‘sht, bu badan, to‘plarning yemi!» deb o‘yladi-da, seskanib ketdi, bu suvning sovuqligidan emas, iflos suvda yuvinayotgan son-sanoqsiz badanlarni ko‘rganida paydo bo‘lgan noma’lum bir nafrat va dahshatdan eti cho‘chigan edi.
(114-bet).
* * *
Jangchilar qilayotgan ishlarimizni bilib qilyapmiz, o‘zimiz uchun qilyapmiz, deb manmanlikka berilishar, qo‘rqishar, suyunishar, g‘azablanishar, bahs-munozara qilishardi, vaholanki ularning hammasi o‘z irodasidan tashqari, tarix qo‘lida qurol bo‘lib, o‘zlariga noma’lum, bizga esa ma’lum bo‘lgan ishni bajarishgan edi.
(114-bet).
* * *
Urushning taqdirini porox emas, poroxni o‘ylab chiqargan odam hal qilar edi.
(147-bet).
* * *
O‘yinni yutqazgan mohir shaxmatchi xato qilganim uchun yutqazdim deb o‘yladi va o‘yinning boshida qilgan xatosini qidiradi va butun o‘yin davomida har bir yurishida aynan shunday xato qilganligini va biron yurishi mukammal bo‘lmaganligi sira xayoliga kelmaydi. O‘zi yo‘l qo‘ygan xatodan faqat raqibi foydalangandagina unga e’tibor qiladi.
(151-152-bet).
* * *
Odamlarni itoat qildirishning asosiy sharti –ular itoat qilmasmikinlar, degan shubhani ularning o‘ziga bilintirmaslikdan iboratdir.
(169-bet).
* * *
Bilim daraxtining mevasidan bahramand bo‘lish ta’qiqlanganligi tarixiy voqealarda yaqqol ko‘zga tashlanadi.
(172-bet).
* * *
Ikki jangchidan – sabr va vaqtdan o‘tkiri yo‘q.
(200-bet).
* * *
Xavf-xatar taxlika solayotgan chog‘da hamisha inson qalbida bir xil kuchga ega bo‘lgan ikki ovoz baravar sado beradi: biri odam boshiga tushayotgan xavf-xatarning mohiyatini anglasin, undan qutilish tadbirlarini topsin desa, 2-chisi xavf-xatarni o‘ylab o‘tirishdan og‘irroq va mashaqqatliroq narsa yo‘q, taqdirga tadbir ko‘rish insonning qo‘lidan kelmaydi, yaxshisi falokat yuz berguncha, uning haqida o‘ylamasdan ko‘ngilni xush qilish kerak der edi.
(201-bet).
* * *
Shuhrat, jamiyatdagi mavqe, xotin kishiga bo‘lgan muhabbat, Vatanning o‘zi- bularning hammasi o‘z vaqtida naqadar buyuk ko‘ringan, naqadar chuqur ma’noga egaday tuyulgan edi! Bularning hammasi men uchun boshlanayotganday ko‘ringan bu tongning oppoq sovuq nurida naqadar oddiy, rangsiz va dag‘al bo‘lib qoldi.
(233-bet).
* * *
G‘olib chiqaman deb qat’iy ahd qilgan kishilargina jangda yutadi.
(238-bet).
* * *
Muvaffaqiyat hech qachon pozitsiyaga, yarog‘- aslahaga, hatto qo‘shinlarning miqdoriga bog‘liq emas.
(238-bet).
* * *
Maqsad dushmanni majolsizlantirish ekan, aholining qurbon bo‘lishiga e’tibor qilmaslik kerak.
(239-bet).
* * *
«Urush-urush» o‘yinida olijanoblik va hassoslik buzoq so‘yilayotganini ko‘rib hushdan ketgan boyvuchcha xotinning olijanobligi va hassosligiga o‘xshaydi.
(241-bet).
* * *
Urush nazokatli ekaningni ko‘rsatish degan gap emas, balki hayotda eng qabih narsadir, shuni bilmoq kerakki, urush o‘yinchoq emas! Bu mudhish zaruratga qat’iylik bilan jiddiy yondoshmoq lozimdir.
(241-bet).
* * *
Ma’rifat daraxtidan ezgulik va yovuzlik mevasini odam bolasi tatimasligi kerak.
(242-bet).
* * *
Urushdan maqsad odam o‘ldirishdir; urushning quroli- josuslik, xiyonat, xoinlarni taqdirlash, aholini g‘orat qilish, ularni talash yoki armiyani oziq-ovqat bilan ta’minlash maqsadida ularning bor-yo‘qlarini o‘g‘irlash, harbiy makr deb atalgan yolg‘onchilik, harbiylar tabaqasining xulqi, axloqi, erksizlik, ya’ni harbiy intizom, bekorchilik, jaholat, bag‘ritoshlik, fosiqlik va aroqxo‘rlikdan iborat.
(242-bet).
* * *
Imperator olijanoblik, lutf-karam, odillik, tartib-intizom, zakovat demakdir!
(423-bet).
* * *
Fransiya bir kishining, ya’ni Napoleonnig irodasi bilan respublikadan imperiyaga aylandi, fransuz qo‘shinlari bir kishining- Bonapartning irodasi bilan Rossiyaga bostirib kirdi.
(253-bet).
* * *
Olamdagi hodisalar taqdiri azaldan belgilangan, voqealarning sodir bo‘lishi shu voqealarda ishtirok etayotgan kishilar irodasining bir-biriga mos kelishiga bog‘liq.
(253-bet).
* * *
Hayotning javhari muhabbatdir.
(427-bet).
* * *
Aziz bir kishini insoniy muhabbat bilan sevishing mumkin: ammo g‘animingni muhabbati ilohiy bilan seva olasan.
(441-bet).
* * *
Sevgimning birdan-bir maqsadi men sevgan kishilarning baxtu saodatidir.
(490-bet).
* * *
Sof va beg‘ubor shodlik bo‘lmagani singari qayg‘uning ham sof va beg‘ubori bo‘lmaydi.
(657-bet).
* * *
Hayot hodisalarini son-sanoqsiz turlarga bo‘lish mumkin bo‘lganday, ularni shakl va mazmun jihatdan ham ikkiga bo‘lish mumkin, birida mazmunlik ustun qilsa, ikkinchisida shakl ustunlik qiladi.
E’tiqodsiz bu zamonda yashash qiyin!
(709-bet)
* * *
Agar odamning irodasi erkin bo‘lsa edi, ya’ni har kishi o‘zi istagan ishni qila olsa, unda butun tarix bir-biriga bog‘lanmaydigan, bir-birisiga aloqasi bo‘lmagan tasodiflardan iborat bo‘lardi.
(831-bet).
Manba: “Tafakkur javhari”.Toshkent, «Fan» nashriyoti. 2010 (To‘plovchi va so‘z boshi muallifi, f.f.d. I.M.G‘aniyev)
Lev Tolstoy. Urush Va Tinchlik. 1-2-Kitoblar (Ab by Khurshid Davron on Scribd
