Қорахонийлар салтанатида вазирлик лавозимини эгаллаган Юсуф Хос Ҳожиб  туркий тилда шеърий достон битиб, туркигўй халқларни улуғлашни ният қилган. Уларнинг тадқиқ маркази бир ёки бир неча уруғ, элат, аймоқ эмас, ўнлаб туркийзабон уруғларни ўз ичига олувчи ягона туркий халқи бўлган.

Эмин Усмон
УМРБОҚИЙЛИК

    Кўҳна Туркистон заминининг қадим пойтахти Қашқар тупроғида ўз илми, бадиий тафаккури ва дунёдорлик салоҳияти билан ўн асрдан буён олам аҳлини ҳайратга солиб келаётган икки буюк аллома абадият уйқусига чўмиб ётибди. Башарият ўн асрдан бери уларнинг номларини билади-ю, ўзларининг кимлигини билолмай доғда. Тарихимизга оид жуда кўп қўлёзмаларда, илмий асарларда эрамиз бошларидаги, хатто ундан беш-олти аср муқаддам ўтган талай ҳукмдорлар, олимлар, давлат арбоблари ҳақида анчагина батафсил маълумотлар бор. Бироқ бу икки зотнинг шахси, ижтимоий фаолияти ҳақида ҳеч нарса тополмаймиз. Ваҳоланки, бугун Туркистоннинг бирлиги ҳақида юксак минбарлардан туриб гапирилаётган бир пайтда бу алломаларнинг хизматлари янада чуқур салмоқ касб этади. Бугун қадимий тарихимиз саҳифаларини ўрганиш, маданият обидаларини тиклаш, миллат тушунчасининг сарҳадлари аслида нечоғли кенглигини таъкидлаб ўтиш жуда ҳам зарур.

Кашқарда туғилиб, барча туркий халқлар тили, этнографияси, урф-одатлари, халқ қўшиқлари, мақол-матнларини жамлаб, араб тилида тасниф этган ва арабийзабон имл аҳли орасида катта обрў-эътибор козонган Маҳмуд Қошғарий энг аввало ўз халқи — туркий тилда сўзлашувчи эл-улусни дунёга танитишни кўзда тутган. «Майли мусулмон бўлсин, бўлмасин, Рум ўлкасининг ёнидан кунчиқарга кетган тартиб бўйича Шаркдаги турк қабилаларининг турар жойларини кўрсатиб ўтдим», дея ўзининг улуғ хизматини ғоят камсуқумлик билан баён этади аллома. «Девону луғатит турк»да туркий халқларнинг асли йигирма қабила экани, уларнинг шажараси Нуҳ алайҳиссаломнинг ўғли Ёфас ва унинг ўғли Туркка бориб туташиши айтиб ўтилган.

Қорахонийлар салтанатида вазирлик лавозимини эгаллаган Юсуф Хос Ҳожиб эса туркий тилда шеърий достон битиб, туркигўй халқларни улуғлашни ният қилган. Уларнинг тадқиқ маркази бир ёки бир неча уруғ, элат, аймоқ эмас, ўнлаб туркийзабон уруғларни ўз ичига олувчи ягона туркий халқи бўлган.

Пайғамбар алайҳиссалом ўз ҳадиси муборакларида:»Олимлар пайғамбарларнинг ворисларидир”, дейдилар. Бу ворислик одамлар калбига имон-эътиқод, илм-маърифат зиёсини тарқатишдан, миллат тушунчасини фақат этник хусусиятлар нуқтаи назаридан эмас, балкм эътиқод муштараклигидан келиб чиқкан ҳолда англашдан иборатдир. Кўҳна адабиётимизнинг мумтоз намуналарини ўқиганда бу нарсага яна бир карра амин бўлади киши.
«Қутадғу билиг» (Саодатга элтувчи билим) инсонни комилликка ундовчи насиҳатномадир. Асарда рамзлар, тимсоллар орқали инсон ва имон-эътиқод, инсон ва жамият, инсон ва бурч каби масалалар ғоят содда ва гўзал шеърий услубда баён этилган. Шу пайтгача кўзимизга суртиб келинган «Калила ва Димна», «Махабхарата», «Айвенго ҳакида кўшиқ”, «Қобуснома» каби нодир асарларнинг қадр-қимматини асло камситмаган ҳолда «Қутадру билиг” бадиий тафаккури, тадқиқ кўлами ва шеърий қиммати жиҳатидан жуда ҳам мўътабар эканини алоҳида таъкидлаб ўтмоқ лозим. «Қутадғу билиг»ни «Девону луғатит турк»даги шеърий парчалар билан солиштириб, Х аср шеърияти бадиий баркамоллик жиҳатидан ғоят юксак савияда бўлган экан, деган хулосага келиш мумкин. Минг афсуски, шу пайтгача бу нодир дурдоналардан халқимиз бебаҳра бўлиб қоляпти, ҳалигача бу шоҳ асарлар чукур илмий тадқиқ этиб ўрганилгани йўк.

Юсуф Хос Ҳожиб китоб муқаддимасида ўз асари ҳақида шундай дейди:

Шундайин китоб бу қўлланма эрур,
Хусусан шоҳларга, ки эл-юрт сўрур.

Эл-юртни идора этар экан ким,
Унга не керагин айтмишдир ҳаким.

Не асрар салтанат, ҳукмдорини,
Энг зарур низому шартлар-барини;

Салтанат заволи, бақоси недин,
Устиворлик, кўлдан кетмоғи недин;

Баҳодир чериклар, ходимлар бари,
Нечук йиғнар, кўнар, сафар йўллари;

Булариинг йўриғин бир-бирлаб очиб,
Саралаб айирган мағзини ечиб.

Х-ХI аср маънавий ҳаётида панднома — насиҳатнома руҳида асар ёзиш анъанаси пайдо бўлган эди. «Қутадғу билиг» ҳам шундай фалсафий, дидактик руҳдаги асардир. Юсуф Хос Ҳожиб ўз достонида адолатни, инсонпарварликни, илму маърифатни, ҳалол меҳнатни, меҳр-оқибатни тараннум этади. Шоир китоб мундарижасини шундай баён этади:

Яна бу китобнинг баёнин айтар,
Тўрт улуғ нарса узра бунёд этар.

Бири тўғрилик узра адолат эрур,
Иккинчиси, давлат ва иқбол турур.

Учинчиси, ақлдир улуғлик била,
Сўнггиси қаноат, офият ила.

Бадиий адабиётнинг мақсади ва вазифаси комил инсон сиймосини яратиш ва шу орқали китобхон қалбига таъсир этишдир. Бундай таъсир лаҳзалари инсон умрининг атиги бир неча дакиқаларидангина иборат бўлади холос. Мана шундай саодатли лаҳзаларда инсон калбида нурафшон туйғулар уйғонади, онгида эзгу ниятлар туғила, оламга мурувватл ва улуғвор назар билан боқади. Инсоният ҳаётидаги барча яхши ишлар, буюк кашфиётлар, ақл бовар қилмас мўъжизалар инсон руҳан юксалган мана шундай лаҳзаларда юз беради. Камолат касб этиб, руҳан юксалиш учун инсон яхши хулқ ва чукур билим соҳиби бўлмоғи керак.

Билимни буюк бил, уқишни неъмат,
Иккиси юксалтар қулни ҳам албат,

Ақл қайда бўлса, улуғлик шунда,
Билим кимда, бўлса, буюклик унда.

Инсонни яратмоқдан мурод ер юзида эзгулик уруғини сочиш эди. Юсуф Хос Ҳсжиб мана шу фикрни асарнинг жон томирига сингдириб юборган:

Абадий ҳаётни тиласанг ўзинг,
Эй доно, яхши қил хулқинг ва сўзинг,

дейди шоир. Бу азалу азалдан бани башарга дастур бўладиган пурҳикмат сўзлардир.

Илм аҳлига яхши маълумки, «Қутадғу билиг”нинг уч нусхаси мавжуд: Қоҳира нусхаси, Наманган нусхаси, Вена нусхаси. Афсуски, ҳар уччала нусха ҳам мукаммал эмас. Қўлёзмаларда ҳаттотларнинг саҳв-хатолари кўп. Масалан, ҳаттотларнинг хатоси туфайли Наманган нусхаси 6,095 байт, Қоҳира нусхаси 5,400 байт, Вена нусхаси эса бутунлай номукаммал бўлиб колган. Улуғ бобокалонимизнинг ўзи тартиб бергаи ва ўша даврда кўчирилган асарнинг асил нусхаси ҳалигача топилгани йўк. Бунинг устига «Қутадғу билиг» асари устидаги тадқиқотлар беҳад кечикиб, фақатгина йигирманчи асрга келиб бошланди. ХI асрда шундай асар ёзилгани ҳақидаги илк хабар бизнинг матбуотимизда 1914 йили эълон қилинди. Орадан ўн йил ўтгач, профессор Абдурауф Фитрат достоннинг Наманган нусхасини қўлга киритди ва маълум изоҳлар билан асардан парча эълон қилдирди. Орадан йигирма йил ўтгач, бу хайрли ишга турк олими Ришод Раҳматий Орот қўл урди. У «Қутадғу билиг»нинг дунёда мавжуд уччала нусхасини солиштириб, номукаммалликлар ўрнини тўлдирди ва 1947 йили достоннинг насрий баёнини чоп эттирди. Кейинчалик нисбатан мукаммал назмий нусхасини тайёрлаб, нашр қилдирди ва уни ҳозирги замон усмонли турк тилига таржима қилди. Шунингдек асар мундарижасига тартиб берди. Маълумки, базгача етиб келган барча нусхала мувдарижа йўк. Бундан ташқари Ришод Раҳматий Оротнинг катта хмзматларидан бири шундаки, у Юсуф Хос Ҳожибнинг ёшликка ачиниб, кексалик ҳақида айтганларини, замоннинг бузуқлиги ва дўстларнинг жафоси тўғрисидаги фикрларини, китоб эгаси Юсуф Хос Ҳожибнинг ўзига насиҳатини алоҳида қисм қилиб асарга киритди. Турк олимининг бу беназир хизмати туфайли қўлимизда ҳозир биз мутолаа қилаётган нисбатан мукаммал нусха пайдо бўлди.

1972 йили атоқли олимимиз Қаюм Каримов «Қутадғу билиг»нинг мазмун таржимасини тайёрлаб, нашр эттирди. Мен асарнинг назмий таржимасини ишлашда аввало достоннинг Наманган нусхасидан, Қаюм Каримовнинг маъно таржимасидан, туркча ва ҳозирги замон уйғур тилида нашр этилган шеърий таржималардан фойдаландим.

Таржима жараёни мен учун катта ибрат мактаби бўлди. Бу хайрли ишга қўл уришдан аввал Маҳмуд Қошғарийнинг «Девону луғатит турк»ини ўқиб чиқдим. Ундан бугун тилимизда истеъфода этиш мумкин бўлган сўзларни ажратиб, ўзим учун мўъжаз луғат туздим, девондаги мақол, маталларни, шеърларни, қўшиқларни тўплам қилдим, тил, урф-одатларга оид фикрларни айрим Ғарб олимларининг илмий асарларидаги маълумотлар билан солиштириб чиқдим. Х-ХI аср тарихимиз, турк ҳоқонлиги тузуми, Қорахонийлар салтанати, ўша даврдаги сиёсий вазият ҳақида қисмаи тасаввур ҳосил бўлди. Лекнн барибир, бу икки буюк зот ҳақида ҳозир илм оламида мавжуд тарихий асарларда ҳеч нарса дейилмагани, бирон жойда на уларнинг номи ёхуд асарлари ҳақида бирон маълумот берилмагани сирлигича қолаверди.

Тарихдаги барча улуғ кишилар каби Юсуф Хос Ҳожиб ҳам ўн асрдан бери инсониятни ҳайратга солиб келаётган шоҳ асар яратиб қўйган бўлса-да, ўзини бениҳоя камтар, ҳокисор тутиши биз ибрат олсак арзийдиган фазилатлардан биридир. Гарчи достоннинг бошланишида шоирнинг ўзи асари Мағриб ва Машриқ элларида маълум ва машҳурлигини таъкидлагани ҳолда достон якунида ўзига ўзи насиҳат қилиб шундай дейди:

Эй Юсуф, керак сўзни сўйла рўй-рост,
Ёмон сўзни яшир, қилмиши қора.
Сўзни кўп сўзладинг, таъми кетмасин,
Кўп сўздан инсонлар зерикиб борар.
Дунё бевафодир, қилмиши жафо,
Эй оқил, ундаи ўзинг тутгин айро.
Дунёга сен беҳад меҳр қўйгансан,
Ундан тезроқ кўнгил узиб, бўл айро.
Ёшлик зое кетди, эссиз кунларим,
Умр тугаб борар, юрак минг пора.
Неча- минг яшама ўлим муқаррар,
Мол-дунёйинг қолар, бўлма овора.
————————————————
Ё, Раб, мўминларни ўзинг ёрлақа,
Яшасин қувониб, раҳматинг аро.

Улуғ шоиримизнинг асардан кўзлаган  эзгу нияти ҳаммамизга ҳамроҳ, бўлсин.

ЮСУФ ХОС ҲОЖИБ
ҚУТАДҒУ БИЛИГ
Қадим туркчадан Эмин УСМОН таржимаси

1. Қодир бир Худо у ҳаммадан аъло,
Фақат унга хосдир шукр, ҳамд, сано.
2. Улуғлик соҳиби, қодир зулжалол,
Яратган, бор этган ва қодир камол.
3. Еру осмон ҳамда махлуқ эгаси,
Берар ризқин, барча, кувнаб егуси.
4. Берур у барчага ҳадсиз ризқ-рўзи,
Ҳаммага едирар, лек емас ўзи.
5. Оч қўймас тин олгучин, ким бўлмасин,
Едирар, ичирар у зот ҳаммасин.
6. Не истади-бўлди шундайин камуғ*,
Кимники хоҳласа ул айлар улуғ.

[*]Камуғ – барча, ҳамма

7. Сайланган расулга дуруд ва салом,
Ва чоҳарёрларга чексиз эҳтиром.
8. Муҳаммад расулдир халойик боши,
Эрур у ҳамманинг кўзи ва қоши.
9. Шунингдек бу китоб ниҳоят азиз,
Олимларга бўлғай билимдан денгиз.
10. Безангандир у асл билимлар била,
Эй инсон, шукр кил, қаноат тила.
11. Донолар ҳикматин жамул жам этиб,
Инжу донасидек қўймишдир битиб.
12. Мочинлар беги, Машриқ султонлари,
Олим, оқил, дунёнинг яхшилари,
13. Бари бу китобни ўзининг билиб,
Яширди хазина аро сир қилиб.
14. Биридан бирига мерос қолдириб,
Нодонларга бермас, ў зига олиб.
15.Фойдаси беадад, унда зиён йўк,
Талай турклар уқмас маъносин тўлуқ.
16. Китобни тушунган билажак уни,
Ўқиб ёзган билан билолмас буни.
17. Йўл-йўриқ кўрсатар китоб сўзлари,
Ҳар икки жаҳонда тузар ишларин.
18. Чину мочин ҳакимлари ҳаммаси,
Гўзал деб мақтади уни ёппаси.
19. Бутун турк, Чину Шарқ элида демак,
Жаҳонда китоб йўк бунингдан бўлак.
20. Китобнинг қадрини билимли билар,
Ақлсиз кишидан ахир не келар.
21. Китобни ҳар кимга бермаслик керак,
Бўлса ҳамки дўст, ишонмаслик керак.
22. Нечукким, билимсиз билмас қадрини,
Ақлли ўқубон асрагай уни.
23. Буғрохон вақтида уни муаллиф,
Хоннинг тили бирла этмишдир тартиб.
24. Бундайин китобни ким айтган аввал,
Бундан сўнг ким айтар бундайин гўзал.
25. Бирон ким бундайин ёзарми, қани?
Ёзувчи бор бўлса,мадҳ этай уни.
26. Ки ҳар бир сарой — ўрда, кенту шаҳар,
Унга ўзича бир ўзга ном берар.
27. Ҳар элнинг билимдон ҳакими минбад,
Шу эл русумича номлади албат.
28. Чинликлар “Адабул мулк”*  атадилар,
Мочинлик “Ансул мамолик ”дедилар
29. Машриқ элларида улуғлаб уни,
«Зийнатул умаро» дедилар куни **.

[*] Ансул мамолик — Салтанат сирдоши
[**] Куни – тўғри, ҳақ

30. Эронликлар «Шоҳнома» деб билар,
Туронликлар «Қутадғу бнлиг» дейдилар.
31. Ҳар турли элларда турли тил аро,
Уни турли номлар аҳли шуаро.
32. Яна бу китобга бермиш юксак от,
Фақир қулин ёрлақасин улуғ зот.
33. Аё, бу китобни қабул этгувчи,
Бу туркча асарга ажаблангувчи,
34. Шундайин китоб бу, кўлланма эрур,
Хусусан шоҳларга, ки эл-юрт сўрур.
35. Эл-юртни идора этар экан ким,
Унга не керагин айтмишдир ҳаким.
36. Не асрар салтанату ҳукмдорини,
Энг зарур низому шартлар — барини;
37. Салтанат заволи, бақоси надин,
Устуворлик, кўлдан кетмоғи надин;
38. Баҳодир чериклар, ходимлар бари,
Нечук йиғнар, қўнар, сафар йўллари;
39. Буларнинг йўриғин бир-бирлаб очиб,
Саралаб айирган мағзини ечиб.
40. Эл-юртини қаттик тутувчи киши,
Яроқли одамга топширсин ишни.
41. Оқил, заковатли кишилар зарур,
Гўё ой чироққа берганидек нур.
42. Халқнинг ҳакқи бордек шоҳ зиммасида,
Ҳокимнинг ҳаққи бор халқ зиммасида.
43. Раият бўйсунсин, кузатсин уни,
Шоҳлар асраб, тузатсинлар будунни.
44. Подшоҳлар не сабаб айласун уруш,
Жанг пайти лашкарни қандайин қуруш,
45. Баён айлар нечук қилмокни ҳийла,
Енгай деса ёвни бир тадбир ила.
46. Подшоҳ қандай чора кўрмоғи керак,
Ки халқи жаҳд этсун кўнгилдагидек.
47. Шу янглиғ бўлса шоҳ, эл-улус суяр,
Жамолин кўрмоққа иштиёқ туяр.
48. Кимни қутлуғ билса, унга берсин иш,
Нокасни лозим ўздан нари қилиш.
49. Кимки кўнгли очиқ, яқин тутгулик,
Кимни ёмон билса, йироқ этгулик;
50. Сиёсат-ла кимнинг бошин олгулик,
Фаросат-ла кимнинг кўнглин олгулик.
51. Ким закий, олим, ботир, шерюрак,
Хазина жам айлаб, топширмоқ керак.
52. Раиятга бўлса тоғдек тоқати,
Барча ишда шаксиз бўлур роҳати.
53. Бу бир қанча сўзим васият сенга,
Унутма, бир холис дуо қил менга.
54 Кўрарсан китобни ёзган бу киши,
Инсонлар сарвари, ҳунарманд киши.
55. Бундайин фазилат, заковат ила,
Орастадир, юрмиш шод, кула-кула.
56. У ҳакгўй, муҳтарам бир зоҳид эрур,
Билимдон, покдомон, тақводор юрур.
57. Макон тутмиш жойи «Қуз ўрду ”* эли,
Туб асил насабдин хабарчи тили.

[*] Қуз ўрду – Боласоғун шаҳрининг номларидан бир

58. Туғилган элидан чиқиб кетгандир,
Китобин назмга қўшиб битгандир.
59. Якқалам айлаб барин, берди низом,
Сўнг Қашқар элинда тугатди тамом,
60. Товғоч Кора Буғро хонларнинг хони –
Қошида ўкиди, ҳаприқиб жони.
61. Уни сийлаб бошидан зарлар сочди,
Ҳурмат бажо айлаб, қучоғин очди.
62. Бераркан унга хос ҳожиблик отин,
Айламишдир беҳад ўзига яқин.
63. Элиг шу сабабли қадрлар уни,
Юсуф Хос Ҳожиб деб атарлар уни.
64. Ява бу китобнинг баёнин айтар,
Тўрт улуғ нарса узра бунёд этар.
65. Бири, тўғрилигу адолат эрур,
Иккинчиси, давлат ва иқбол турур.
66. Учинчиси, ақлдир улуғлик била,
Сўнггиси, қаноат офият ила.
67. Унинг ҳар бирига бериб бошқа ном,
Ўзгача атаб у, айламиш тамом.
68. Адлни Кунтуғди элиг деб суйгаи,
Кўр — уни подшоҳлик ўрнига қўйган.
69. Давлат эса аталгандир Ойтўлди,
Ҳамда мамлакатнинг вазири бўлди.
70. Ақлни эса атади у Ўгдулмиш,
Хамда уни вазирнинг ўғли демиш.
71. Қаноатга Ўдғурмиш номин берган,
Уни ҳам вазирнинг ҳамдами деган.
72. Ҳикматин кўр, шу тўрт нарса ила,
Китобин тугатган шукрона ила.
73. Арабча, тожикча китоблар бисёр,
Бу ўз тилимизда ёзилмиш илк бор.
74. Билимлилар билур унинг қимматин,
Закийлар қадрлар илм неъматин,
75. Туркча қўшиқларни битдим сен учун,
Унутма, ўқиб дуо қил мен учун.
76. Кетарман очундин, тингла сен ўзинг,
Кўплаб ибрат олгин ва очгин кўзинг.

77. Оллоҳ, ўзинг бизни ёрлақагайсан,
Жумла мўминга ризқ ато этгайсан.

БИРИНЧИ БОБ

1. Оллоҳ, номи бирла бошладим сўзим,
Яратган, улғайтган, кечирган ўзи.
2. Беадад мадҳ ила туман минг сано,
Кодир Худога хос, унга йўқ фано.
3. Бўз тупроқ, зангори кўк ва ою тун,
Яратди замон, вақт, маҳлук бирла кун.
4. У истаб яратди, яралди тугал,
Воҳид бўл деди, бўлди мукаммал.
5. Барча яралмишлар муҳтождир унга,
Эгам, сен беҳожат, шерик йўқ сенга.
6. Эй қодир ва мангу беҳожат баёт,
Ўзингдан булакка ярашмас бу от.
7. Улуғлик сенгадир, буюклик сенга,
Ўзингдан ўзга йўқ тенгу туш сенга.
8. Танҳосан, қўшилмас сенга бошқа бир,
Ҳаммадан аввалсан, ҳаммадан охир.
9. Саноқдан холидир сенинг бирлигинг,
Етди ҳар нарсага шону қудратинг.
10. Шубҳасиз танҳосан, эй боқий Эгам,
Тафтишдан холисан ва саноқдан ҳам.
11. Ич-тошин билгувчи, эй ҳақкул яқин,
Кўзимдан йироқсан, кунгилга яқин.
12. Борлигинг ой-кундек равшану аён,
Ақл лол сифатингдан, дил эса ҳайрон.
13. Воқеликдан эмас сенинг бирлигинг,
Яратдинг барчани, ҳаммаси сенинг.
14. Неки бор мавжудод, яратдинг ўзинг,
Йитажак ҳаммаси, боқий сен ўзинг.
15. Яратган борига яралган тонуқ*,
Яралган ҳар неки тонуқи аниқ.

[1] Тонуқ – гувоҳ, шоҳид

16. Унинг ўхшаши йўқ ва ёки тенги,
Нечуклигига етмас инсоннинг онги.
17. У юрмас, у ётмас, уйғок, ухламас,
Унингдан йироқдир тасаввур,- киёс.
18. На олда, на кейин, на ўнг сўлда у,
На пастда, юксакда, рўбарўда у.
19. Маконни яратди макон йўқ унга,
Унингсиз макон йўк, ишонгин бунга.
20. Эй сирга монанд, эй кўнгилга азиз,
Сенга гувоҳ барча сурат ҳамда из.
21. Яратдинг туман минг тирик жон сонсиз,
Қуруқлик, жарлик, тоғ, дала, дўнг, денгиз.
22. Безатдинг яшил кўкни юлдуз била,
Ёритдинг қора тунни кундуз била.
23. Учгувчи, юргувчи, тин олгувчи жон,
Сендан ризқ топиб ер, ичар бегумон.
24. Аршиаьлодан ер остигача то,
Барча сенга муҳтож, эгамсан якто,
25. Оллоҳнинг ҳамдига тилинг бурро қил,
Дилинг шаксиз ишонсин, танисин ақл.
26. У қандай демоқдан кўнгилни асра,
Ишонгин,бадгумон бўлмагин сира.
27. Нечук, қанча деб сўрма, тийгин ўзинг,
Гумон, шубҳасиз тани, чўзма сўзинг.
28. Бу мунгли қулингни, эй мунгсиз Эгам,
Авф этгин гуноҳин, айлаб сен карам.
29. Бир сенга сиғиндим, умидим сендан,
Қийналсам мададинг аяма мендан.
30. Суюкли расул бирла турғиз мени,
Қўлим тутгувчи қил қиёмат куни.
31. Унииг тўрт дўстига туман минг салом,
Етказиб тур мендан албат бардавом.
32. Улуғ кунда кўрсат уларнинг юзин,
Раҳнамо айла мудом яхши сўзин.
33. Ярашарди ўзинг мадҳ этсанг ўзинг,
Мен эса ожизман, кесилди сўзим.

ПАЙҒАМБАР АЛАЙҲИССАЛОМНИНГ
ФАЗИЛАТЛАРИ БАЁНИ

34. Юборди расулни меҳрибон Эгам,
Инсонлар сарасию яхшисин ҳам.
35. Машъал эди халкқа, коронғу туни,
Нурдек ойдинликка чиқарди уни.
36. Оллоҳдан хабарчи эди бетимсол,
Тўғри йўлни топдинг шунда бемалол.
37. Отасин, онасин фидо қилди ул,
Тилак уммат эди, кўрсатди туз йўл.
38. Тунлар ухламасдан ва кундуз емай,
Сени сўрди Ҳақдан бўлакни демай.
39. Тилади сени кун-тун заҳмат била,
Уни мадҳ эт энди, ризосин тила.
40. Бутун қайғуси фақат уммат эди,
Қутқариб, роҳатга чиқармоқ эди.
41. Отадан, онадан бўлиб меҳрибон,
Оллоҳдан сўрарди умматин ҳар он.
42. Халққа у Худонинг раҳмати эди,
Хушфеъл, хушхулк, жон роҳати эди.
43. Мулойим, хушсурат, хуснихулқ эди,
Ҳам сахий, ҳаёли, очиқ қўл эди.
44. Қўнғир ер, яшил кўкда эди азиз,
Раббим уни эъзоз айлади ҳадсиз.
45. Азалдан бош эди бор элчиларга,
Сўнгги муҳр бўлди хабарчиларга.
46. Унинг ҳақ йўлига кўнгил боғладим,
Қавлига ишониб сўзин англадим.
47. Ёраб, эҳтиёт қил менинг калбимни,
Қиёматда у бирла турғиз мени.
48. Қяёматда кўрсат ой каби юзин,
Қўлим тутгувчи қил илоҳо ўзин.

ПАЙҒАМБАР САҲОБАЛАРИ РИЗВОНОЛЛОҲИ
АЛАЙҲЛАРНИНГ ФАЗИЛАТЛАРИ БАЁНИ

49. Унинг тўрт ҳамроҳи қувончи эди,
Ҳар ишда кенгашчи, суянчи эди.
50. Иккиси кайнота, куёв икковлон,
Инсонлар сараси эди тўртовлон.
51. Баридан Абубакр эди пешқадам,
Ҳаққа содиқ, тўғри тили, дили ҳам.
52. Расулнинг ризоси учун жонини –
Нисор этди топган дунё, молини.
53. Сўнгра Фарух эрур кишилар хили,
ТИли ва дили бир, элнинг асили.
54. Ёрдамчи, даъватчи, дин кўрки эди,
Шариат пардасин кўтарган эди.
55. Усмон андишали, уятчан, сабий,
Одамлар яхшиси, очиқ қўл, сахий.
56. Фидо этди молу дунё, ўзини,
Расул берди унга икки қизини.
57. Ундан сўнг энг сара мардон Алидур,
Ақили, баҳодир, шерюрак, жасур.
58. Кўли очиқ эди, ҳиммати баланд,
Илмли, тадбирли, номи улуғ беҳад.
59. Улар эди дину шариат кўки*,
Кўтарди мунофиқ, динсизлар юкин.
60. Бу тўрт чаҳорёр тўрт тодудек ** эрур,
Тоду соз бўлса, ҳаёт соз, шод эрур.
61. Мендан у зотларга туман минг салом,
Етказиб тур Эгам, доим бардавом.
62. Севинтиргин мендан улар кўнглини,
Илким тутгувчи қил кйёмат куни.

[*] Кўки – асоси, таянчи
[**] Тоду – ўт, сув, ҳаво, тупроқдан иборат тўрт унсур

ТЎРТИНЧИ БОБ
ШАВКАТЛИ, ЗАФАРЛИ, МАДАДЛИ, ҲАҚИҚАТ ВА ДИН
ТАЯНЧИ ТАВҒОЧ УЛУҒ БУҒРО ҚОРАХОН АБО АЛИ
ҲАСАН БИННИ АРСЛОНХОН РАҲМАТУЛЛОҲИ
АЪЛАЙҲ МАДҲИЯСИ БАЁНИ

63. Эсиб келди Шарқдан баҳорнинг ели,
Безаш-чун олам очди жаннат йўлин.
64. Кофур* кетиб, бўз ер ифорга тўлар,
Безанмоқ истар дунё — кўркам бўлар.

*  Кофур – оқ ранг, бу ерда қорга ишора

65. Рутубатли қишни қувиб ёруғ ёз,
Давлат ёйин қурди бўлиб сарафроз.
66. Қуёш қайтиб келди яна ўрнига,
Балиқ қуйруғидан қўзи бурнига*.
67. Қуриган оғочлар кийинди яшил,
Безанди йипун**, ол, сарик, кўк, қизил.

 * Қуёш ҳуд буржидан Ҳамалга кўчади.
  **Йипун – тўқ қизил

68. Бўз ер юзга тортди яшил чачвонни,
Тавғоч молин ёйди хитой карвони.
69. Дала-туз, ўру қир тўшанди ёйиб,
Безанди водийлар яшил, ол кийиб.
70. Туман ранг чечаклар очилди кулиб,
Олам ифор, кофур исига тўлиб.
71. Эсиб тонг шамоли чечаклар кулди,
Олам қоранфул, ифор исига тўлди.
72. Ғоз, ўрдак, чил, оққуш учишар қувнаб,
Қағиллашиб гоҳ пастлаб, гоҳо ўрлаб.
73. Боққил — бири қўнса, учади бири,
Бири сузса яйраб, сув ичар бири.
74. Туя карвонидек мағрур турналар,
Солланиб учишар ва шовқин солар.
75. Улар қуш сайради чорлаб ҳамроҳин,
Изҳор этганидек гўзал дил розин.
76. Шодон сайрар каклик уриб қаҳқаҳа,
Оғзи қизил қондек, коши қоп-қора.
77. Сайрар қора чумчуқ бамисли оқин,
Овози эрка қиз унига яқин.
78. Чаманда минг наво бор — булбул уни,
Ўқир сура Ъибрини куну туни*.

[*] Довут алайҳиссалом қироат билан ўқиган сурага ишора

79. Кийик, жайрон гулзор аро ўйнашур,
Архарлар ўз жуфти билан сакрашур.
80. Ковоқ уйиб осмон кўздан ёш сочар,
Чечаклар юз очди, келиб навбаҳор.
81. Бу кезда олам ўз-ўзига боқиб,
Кувонар, суюнар молига боқиб.
82. Дунё таъна қилиб айтаркан сўзин,
Деди:» Кўрмадингми бу ҳоқон юзин?
83. Агар уйқудасан, тур, оч энди кўз,
Эшитмаган бўлсанг тингла мендан сўз.
84. Туман йил тул эдим, сўлғин юз эдим,
Тул кийимим ечиб, оқ либос кийдим.
85. Улуғ хон бегимдир, безандим шунга,
Қабул этса жоним фидодир унга.
86. Булут гумбурлатди навбат довулин,
Чақин чақнаб тортди гўё хон тиғин.
87. Бири қиндан чиқса, эллар бўйсунар,
Биря шон-шуҳратин оламга ёяр.
88. Дунё тутди Тавғоч улуғ Буғрохон,
Қутадсин номи, топсин икки жаҳон.
89. Эй дин иззати, давлатга ёр — мўъин,
Эй миллатга тож, эй шариатга дин.
90. Худо берди барча тилаган тилак,
Сенга бўлсин Роббим мададкор — тиргак.
91. Эй дунё жамоли, улуғликка кўрк,
Эй мулк нури, эй бевафо қутга ўрк*.

[*] Ўрк– жилов, тизгин

92. Замон берди сенга давлат бирла тахт,
Ҳақ қилсин зиёда бу тахт бирла бахт.
93. Жаҳон тинди чиққач ҳоқон тахтига,
Олам тутди ҳадя унинг бахтига.
94. Фалакдан келувчи олам қушлари,
Бири Ройи Ҳинди*, бири Кайсари .

[*] Ройи Ҳинди ва Рум Қайсари — Пайғамбар алайҳиссаломнинг даъватларини қабул қилмаган жоҳилларга ишора.

95. Хон номин айтиб, пайдар-пай сайрашур,
Қувончга тўлиб, севиниб яйрашур.
96. Олам гўзал, гул очилмиш хилма-хил,
Дала-туз, қир-адир қулф урмиш яшил.
97. Бири қуллуқ қилиб хуш атрин сочар,
Бири хушчиройла эшикни очар.
98. Бири қўл узатиб исириқ тутар,
Бири ифори-ла жаҳонни тутар.
99. Бири Шарқдан тутар минглаб армуғон,
Бири Ғарбдан тикар фармонига жон.
100.Бахт эшикда турар хизматга келиб,
Корингга ярай деб, хуш ният қилиб.
101.Шу янглиғ хизматга тайёрдир жаҳон,
Бошин эгди душман, йўқолди шу он.
102.Жаҳонга ёйилди ҳоқон довруғи,
Ёмонлар уйқуси қочиб, қоврилди.
103.Ҳак қарор топди-ю, тинчланди жаҳон,
Номин одиллик-ла улуғлади хон.
104. Ким кўрайин деса сахийнинг ўзин,
Зиёратга келиб кўрсин хон юзин.
105. Ким истаса жафосиз, қутли киши,
Унинг юзин кўрсин, вафодир иши.
106. Истасанг зарарсиз агар манфаат,
Кўнгил қўй, ишин қил, яқин бўл фақат.
107. Хушфеъл, камтарин, асил, меҳри бон,
Кишини истасанг кел, кўр уни шу он.
108. Эй хуснихулқ, пок насаб, пок уруғ,
Олам асло қолмасин сендан қуруқ.
109. Ҳақ сенга бахт берди, эй соҳибқирон,
Минг бир отин айтиб, унга қил шукрон.
110. Кўп қадим бир таъбир масалда келур,
Ота ўрни, номи ўғилга қолур.
111. Ота номи, ўрни колди ўзингга,
Яна минг-минг нарса қўшилсин унга.
112. Ноёб ҳадя тутди сон-саноқсиз қўл,
«Қутадғу билиг» совғамдир, эт қабул.
113. Уларнинг ҳадяси ўткинчи эрур,
Менинг совғам эса то абад қолур.
114. Ҳарчанд йиғилса дунё тугар охир,
Битик қолар, оламни тутар охир,
115. Китобга битилди бу ҳоқон номи,
Номи мангу қолар турклар султони,
116. Ё раб, тугал этгил давлат, тилагин,
Қар бир ишда мадад бериб, кўллагин.
117. Дўстларини сақла, ёғийсин йўқот,
Хурсанд қил доимо, қайғудан озот.
118. Еғиб турсин ёмғир, гуллар очилсин,
Қуриган дарахтлар куртаклар очсин.
119. Фалак чархи айланиб, устивор бўлсин,
Ёв боши эгилиб, қадди букилсин.
120. Бўлмагунча бўз тупрок мисдек кизил,
То либос кийгунча олам ям-яшил,
121. Туркларнинг бахтига минг йил давр сурсин,
Кўзи оқиб ҳасадгўй, ўтда куйсин,
122. Бўлса тағин унда қандайин тилак,
Ҳақнинг ўзи бўлсин мададкор — тиргак.
123. Ҳузур-ҳаловатда қувониб эли,
Еб-ичиб яшасин то Луқмон йили*.

[*] Луқмон йили — Луқмондек узоқ умр кўрсин дейилмоқчи.

БЕШИНЧИ БОБ
ЕТТИ САЙЁРА ВА ЎН ИККИ БУРЖ БАЁНИ

124. Худо номи билан бошладим сўзим,
Яратган, улғайтган, кечирган ўзи.
125. Оламни яратди майлича ўзи,
Ою кун-ла ёритди жаҳон юзин.
126. Фалакни яратди чарх урар гирён,
Ҳаёт ҳам айланар мисли тегирмон.
127. Яшил кўкда яратди юлдузларни,
Яратди қора тун-ла кундузларни.
128. Кўкгаги юлдузлар баъзиси безак,
Баъзиси раҳнамо, баъзиси язак*.

[*] Язак — йўл кўрсатувчи, чорловчи

129. Қанчасин яратган халойиқка ул,
Баъзиси адашганга кўрсатар йўл.
130. Баъзиси юксакда , баъзиси қуйи,
Бири ёруғ, хира баъзисин нури.
131. Баридан юксакда Секантир* турар,
Икки йил саккиз ой бир буржда турар.
132. Иккинчи ўринда туради Ўнгой**,
Бир буржда қолар роса ўн икки ой.
133. Учинчи Кўруддир*** ғазабнок юрар,
Қаён боқса жамъи яшнаган қурар.

 *  Секантир — Зуҳал (Сатурн) юлдузи
**  Ўнгой — Муштарий (Юпитер) юлдузи
***  Кўруд — Миррих (Марс) юлдузи

134. Тўртинчи Қуёшдир ёритар жаҳон,
Узоғу яқинни, дуч келган томон.
135. Хушчиройин кўрсатса бешинчи Савит* ,
Ва меҳр-ла боқса, сен ўзинг овут.
136. Ундан сўнг Орзу* юлдузи келар,
Кимга яқинлашса, тилакка етар.
137. Булардан қуйида Ёлчиқ* туради,
Қуёшга рўбарў бўлса тўлади.
138. Ўн икки бурж бордир бундан бошқа, боқ,
Баъзиса жуфт уйли, айримлари тоқ.
139. Қўзи — баҳор юлдузи, кейин Уд* келар,
Жавзо, саратон уйқашиб, бут келар,
140. Асад билан Буғдойбоши* қўшнидир,
Қавс, Ақраб, Мезон доим эш келур.

[*] Савит — Зуҳра.Чўлпон (Венера) юлдузи; Орзу — Оторуд (Меркурий) юлдузи; Ёлчиқ — ой; Қўзи — Ҳамал; Уд — Савр; Буғдойбоши – Сумбула

141. Сўнгра Жадий, Далв, Ҳут гали келар,
Улар туғилганда кўк ёруғ бўлар.

142. Уч юлдуз баҳорнинг, учи ёзгидир,
Қишники учтаси, учи кузгидир.
143. Учи сув, учи ҳаво, учтаси ўт,
Учи тупроқ — булардан дунё мавжуд.
144. Ёвдир булар азал бирига бири,
Ёвга ёв кўллаб, хавфни қил нари.
145. Урушмас бу ёвлар, дўст, аҳил учун,
Курашмас бу ёвлар, йўқотган ўчин.

146. Ҳаётбахш илоҳим айлади маҳбуб,
Яратди уларни, яраштирди хўб.
147. Инсон хилқатини этайин баён,
Илм, идрок ила қадр топгани аён.

ОЛТИНЧИ БОБ
ИНСОН ИЛМ ТУФАЙЛИ ҚУДРАТ ТОПИШИ БАЁНИ

148. Яратди, улғайтди одамни танлаб,
Ақлу ҳуш, билиму фазлни жамлаб.
143. Унга забон берди, ҳамда берди тил,
Берди ҳаё, гўзал хулк ҳамда хуш феъл.
150. Билим берди, инсон юксалди бу кун,
Ақл-идрок берди, ечилди тугун.
151. Худо берса кимга ақл-ҳуш, билиг,
Кўп эзгу ишларга узатар илиг.
152. Уқишни буюк бил, билимни неъмат,
Иккиси юксалтар қулни ҳам албат.
153. Бу сўзга исботдир қуйидаги гап,
Сен унга қулоқ ос, гапингни тугат.
154. Ақл кайда бўлса, улуғлик шунда,
Билим кимда булса, буюклик шунда.
155. Заковатли уқар, бмимли билар,
Илму заковатли тилакка етар.
156. Билим маъносин бил, олим нима дер,
Билим даф этажак дардманд бўлса эр.
157. Билимсиз киши албат дардманд бўлар,
Дардга даво топмаса, тирик ўлар.
158. Дардинга даво топ, чорасин изла,
Нодонлик хору хас, саодат иста.

159. Илм мисли бошбоғдир, ким унга етар,
Туман минг тилаги албат ушалар.
160. Нафи кўпдир кишига аклнинг ҳар дам,
Илм бирла инсон азиз, мукаррам.
161. Барча ишларингни акл бирла кил,
Билим бирла беглар зафар қучди, бил.

ЕТТИНЧИ БОБ
ТИЛНИНГ ФАЗИЛАТИ, ФОЙДА — ЗАРАРИ БАЁНИ

162. Ақл-заковатга тилмочдир бу тил,
Тилдир рўшноликка етказгувч, бил.
163. Қадрли килар тил, бахт топар киши,
Тил хор қилар эрни ё кетар боши.
164. Қафасдаги ёвуз арслон эрур тил,
Сен ундан ҳазар кил, бошинг ейди, бил.
165. Нелар дер талидан жабр кўрган ул,
Қулок сол, амал қил ҳамда хушёр бўл.
166. Бошга ҳадсиз кулфат келтирди тилим,
Бошим кесилмасдан кесайин тилим.
167. Сўзга эҳтиёт бўл, бошинг кетмасин,
Тилга эҳтиёт бўл, тишинг синмасин.
168. Будун тили ёмон, ғийбат сўзлагай,
Кишилар ҳасадгўй, этингни егай.
169. Олим билим берди, тилингни асра,
Ёмон гапдан тилинг тий, бошинг асра.
170. Эсонлик тиласанг агарда ўзинг,
Тилингдан чиқарма ёроқсиз сўзинг.
171. Билиб сўзла, сўз донолик нишони,
Нодон сўз бошни ер, ажал нишони.
172. Ортиқ сўзда ҳеч бир фойда кўрмадим,
Ўринсиз сукутдан ҳам наф кўрмадим.
173. Кўп сўзлама ҳаргиз, гапни қилгин оз,
Туман сўз тугунин бир сўз билан ёз.
174. Киши шоҳ бўлгуси ўсиб сўз билан,
Беҳуда сўз бошни қилар ер тубан.
175. Маҳмадона дерлар гар кўп сўзласанг,
Соқов дерлар агар сукуг сакласанг.
176. Фасоҳат-ла сўзла шу боис сўзинг,
Ширин бўлса тилинг, ўсарсан ўзинг.
177. Тилинг эҳтиёт қил, асралади бош,
Гапни қисқа қилгин, узаяди ёш.
178. Тилнинг фойдаси кўп, зиёни беҳад,
Гоҳ мақталар, гоҳо сўкилар минбад,
179. Баским шундай экан, билиб айтгич сўз
Сенинг сўзинг бўлсин ожиз учун кўз.
180. Шубҳасиз билимсиз ожиз кўр эрур,
Билимдан баҳра ол, шош албат, югур.
181. Туғилган ўлади, ном-нишон йитар,
Яхши сўз номингни абадий этар.
182. Туғилди ва ўлди, сўзи қолда, боқ,
Инсон ўзи кетди, ном қолди бироқ.
183. Абадий ҳаётни тиласанг ўзинг,
Эй доно, яхши хулқинг ва сўзинг.
184. Тилни мадҳ айладим ва баъзан сўкдим,
Панд бўлсин деб дилда борини тўкдим.
185. Ҳамма сўз жамланса ақлга сиғмас,
Керак сўзни сўзлар киши, яширмас.
186. Сўзимни айтдим мен фарзанд қобилга,
Оқ-қорани билмас, гўдак сабийга.
187. Сенга яхши сўзлар айтай, эй ўғил,
Ҳамда панд-насиҳат берай, эй ўғил.
188. Мерос қолса мендан кумушу олтин,
Сўзларим қадрини баланд тут андин.
189. Кумушни ишлатсанг тугар оқибат,
Сўзимни қўлласанг зар келар албат.
190. Кишидан кишига сўз мерос қолар,
Мерос ҳикматин тут, юз фойда бўлар.
191. Ковоқ уйма бу кун, эй доно, менга,
Агар узрим айтсам ийманиб сенга.

САККИЗИНЧИ БОБ
МУАЛЛИФНИНГ УЗР АЛТГАНИ БАЁНИ

192. Ниятим, эй доно, сўз айтмоқ эди,
Авлодларга ёдгор колдирмоқ эди.
193. Ақл қарши турди — бўлгин эҳтиёт,
Сўзинг янглиш чиқса бўлажак уят.
194. Эл тили ёмондир, ғийбат сўзлагай,
Инсон феъли ҳасад, этиигни егай.
195. Ўйлаб кўргунимча енгиллатди юк,
Узимга амр этдим, дилда борин тўк.
196. Сабабин сўрасанг сенга айтайин,
Эй баҳодир, мағзин чакиб англагин.
197. Инсон номи янглуқ , янглуғи* учун ,
Дейилди у янглуқ, янглуғи учун.

  *Янглуқ — хато, хато қилувчи; Янглуғи учун — янглишгани учун

198. Янглишмас киши ким, менга айтиб бер,
Янглишган туман минг санайин бир-бир.
199. Беҳад оз билимдон, кўпдир билимсиз,
Ақлсиз беадад, ақлли азиз.
200. Донога илмсиз сақлар адоват,
Нодон олимга ёв, айлар маломат.
201. Кишидан кишининг фарқи бор, билдим,
Билимдир тафовут, деб айтар тилим.
202. Билимлига баён этдим мен сўзим,
Билимсиз тилини билмайман ўзим.
203. Билимсизга айтар сўзим йўқ менинг,
Эй доно, жон фидо қулингман сенинг.
204. Сўз айтмоққа сендан ийманиб,
Узримни айтарман ўзимни яниб.
205. Сўз айтгувчи хато қилар, янглишар,
Оқил унинг айбин ёпиб, янглишлар.
206. Бурундуқ солинган туя каби сўз,
Қайга етакласанг юради бесўз.
207. Билиб сўзлагувчи киши кўп эрур,
Уни билгувчи эр менга хўп эрур,
208. Барча эзгуликлар билим меваси,
Кўкка элтгувчи йўл пиллапоси,
209. Билим бирли сўзла ҳар бар сўзни сен,
Улуғ бир илмли ҳар бир эрни сен.
210. Яшил кўкдан инди қўнғир ерга сўз,
Инсон сўз-ла қадрин топади бесўз.
211. Инсон қалби мисли тубсиз уммондир,
Дуру марвариддек билимга кондир.
212. Уммондан олмаса инжуни киши,
Дурлар ётаверар мисли сой тоши.
213. Тупроқ остидаги олтин мисли тош,
Юзага чиқса у бег бошида тож.
214. Олим илмин изҳор этолмаса тил,
Ҳеч дилни ёритмас ётса-да юз йил.
215. Илм, заковат эзгу нарса бетимсол,
Бўлса ишлат, кўкка учгин бемалол.
216. Юртнинг беги нималар дер қулоқ тут,
Илм-маърифат олмоқка ақлинг югурт.
217. Дунё тутмоқ учун олим зот керак,
Юрт сўраш учун зарур ақл ва юрак.
218. Ақл бир-ла иш тутди дунё тутгувчи,
Илм бир-ла иш юритди юрт сўргувчи.
219. Қачонки ер юзига тушмиш одам,
Тузиб келмиш оқиллар эзгу низом
220. Қай бир вақт бўлмасин — кечами, бурун,
Оқилларга тегмиш энг юксак ўрин,
221. Ақл-ла ўнгланар нокас, фитначи,
Илм бирла босилгай элнинг фитнаси.
222. Бу иккиси бирла битмаса ҳеч иш,
Илмни кўйгину қўлга ол килич.
223. Билимли, оқиллар бўлар юрт боши,
Қилич бирла битади илмсиз иши.
224. Дунё тутмоқ учун заковат керак,
Юрт сўрашга илму маърифат керак.
225. Иккиси бирлашса — инсон мукаммал,
У қўлга киритар оламни тугал.
226. Икки обод дунё бўлса гар тилак,
Фақат солиҳ, амал айламак керак.
227. Истасанг яхши бўлмоқ, мукаммал, бут,
Яхшилик қил, ёмон сўзни тез унут.
228. Инсон мангу қолмас, боқийдир номи,
Эзгу амал билан қолажак номи.
229. Ўзинг мангу эмас, абац бўлсин ном,
Номинг мангу бўлса, шукр, вассалом.

ТЎҚҚИЗИНЧИ БОБ
ЯХШИЛИК ҚИЛМОҚНИНГ МАДҲИ ВА ФОЙДАСИ БАЁНИ
230. Агар бўлса халқ узра қўлинг узун,
Амал, сўзда яхшиликни қил бутун,
231. Йигитлик ўтади, тириклик ўчар,
Туш каби жаҳондан киши тез кечар,
232. Тириклик ғанимат, фойда — эзгулик ,
Ҳосиласи битмас, неъмат — егулик.
233. Инсонлар, яхшиси не дер тинглагин,
Неки тирик жон бор ўлар, ўйлагин,
234. Жаҳонда не янглиғ эр туғилди, кўр,
Бир зум яшадй-ю, тағин ўлди, кўр.
235. Хоҳ бег ўлсин, хоҳ, қул, хоҳ яхши-ёмон,
Жисми ўлар, колар номидан нишон.
236. Сенга келди энди бу навбат, ўрйн,
Дам ғанимат, ўнглан, ўлимдан бурун„
237. Тирик ўлар охир, тўшак бўлар ер,
Номи мангу тирик яхши бўлса эр,
238. Инсон икки номи тилларда юрди,
У яхши, бу ёмон, то абад турди,
239. Яхши мақталади, ёмон сўкилар,
Ўзинг ўйла, қайси бири хуш келар.
240. Яхши бўлсанг мадҳ этилади номинг,
Ёмон бўлсанг куяр икки жаҳонинг,
241. Тубан Заҳҳок* нечук таҳқирга лойиқ,
Нечук мадҳ этди Фаридунни** халойиқ.

*  Заҳҳок — Эрондаги пешдодиён сулоласининг золим шоҳи,
**  Фаридун — Эрондаги пешдодиён сулоласининг одил шоҳи

242. Бири яхши эди, алқаб мақталди,
Ёмон эди бири, сўкиб карғалди.
243. Ёмонлик керакми, яхшилик сенга?
Таҳқир керакми ё мақтовми сенга?
244. Қай бирин истасанг танла – ихтмёр,
Сўнг яхши-ёмонга ўкинма зинҳор,
245. Бу янглиғ сўз айтар синаган киши,
Синовдан ўтган зот билар эл ишин.
246. Яхши ном кишига келтирар олқиш,
Ёмон отлиғ бўлса, тегадир қарғиш.
247. Кўп синадим, ёмонликлар қилгувчи,
Фақат ортга кетиб, қирқилди кучи.
248. Қанча кузатдим мен, ёмонлар иши —
Ҳеч ривож топмади, эй доно киши,
249. Ёмонлик ўт эрур, бу ўт куйдирур,
Бу ўтни босишнинг йўли йўқ эрур.
250. Боққин биздан аввал даврон сурганлар,
Ё авом бўлгану, ё жаҳон сўрганлар.
251. Улардан қай бири билимга эга,
Даврон сурди бўлиб дунёга эга.
252. Жаҳон бегларидан ким илм топмиш,
Яхши конун тузиб, у камол топмиш.
253. Бу кун ҳам яхши ном козонган инсон,
Яхшилар сардори, шарафга нишон.
254. Кайси бег оқилдир, билимга яқин,
Тутмиш доноларни ўзига яқин.
255. Қўл урган ишини билиб ишлар у,
Илмин ишга солиб, элни бошлар у.
256. Элини тузатди, бой қилди, қара,
Юрт бойлигин билди ўзига тўра*.

[*] Тўра — қалъа, қўрғон

257. Яхши ном қозонди, сахий аталмиш,
Сахий ўлса, номй тирик аталмиш.
258. Ўлимни унутмай ҳозирлик кўрган,
Бамисли ўзига битик тош кўйган,
259. Бу кун ким ўқиркан уларни билар,
Ундан улги олар, яхшилик қилар.
260. Дунёда нима бор билимдан азиз,
Билимсиз деган гап ҳакорат, эссиз.
261. Нима дейди тингла билимдон киши,
Дунёни кўп кўриб улғайган ёши.
262. Билимсизга тўрда ўрин бўлса, кўр,
Бу тўр бўлди пойгак, пойгак бўлди тўр,
263. Агарда жой бўлса олимга пойгак,
Шаксиз бу жой улуғ тўрдан-да юксак.
264. Бу фақат билимга эҳтиром эрур,
Фарқи йўқ тўрда ё эшикда турур.
265. Икки турли эрур асил зот, бошчи,
Бири бегдир, бири-олим, юрт боши.
266. Булардан бошкаси йилқи катори,
Қай бирин танласанг ўз ихтиёринг.
267. Ўзинг қай бирисан, менга дилинг оч,
Икковидан бири бўл, учинчидан қоч.
268. Қўлга қилич олиб бири эл тузар,
Қалам бирла бири ҳак йўл кўрсатар.
269. Улардан яхши низом мерос қолди,
Юксалгай ким уни ўзига олди.
270. Ўликдан тирикка меросдир бу сўз,
Мерос сўзни тутса, фойда юзда юз.
271. Билимсиз бамисли сўқир, нотавон,
Илмдан баҳра ол, кўзинг оч, уйғон.
272. Инсон кўрки сўздир, сўз тури талай,
Ширин сўз кишини мадҳ этгин атай.
273. Бунга мос туркча масал бор эрур,
Уни айтсам айни муддао бўлур.

274. Ақл кўрки тилдир, тилнинг кўрки сўз
Киши кўрки юздир, юзнинг кўрки кўз.
275. Тил билан билдирар киши ўз сўзин,
Яхши сўзи ила ёритар юзин.
276. Бу турк бегларига солинса назар,
Жаҳон бегларининг яхшиси шулар.
277. Бу турк бегларидан номи нишонли,
Алп Эр Тўнга эди, бахти ишончли.
278. Илмда тенги йўқ, ганжга кон дили,
Блимдон, ақлли, элнинг сархили.
279. Ҳар жиҳатдан комил, зийрак, шер ўғлон,
Дунёга шундайлар бўлар ҳукмрон.
280. Тожиклар атар уни Афрасиёб,
Ҳукмига олди эл-юртни беҳисоб.
281. Жаҳонни тутмоққа сунуш-чун илик,
Керак кўп фазилат ҳамда кўп билиг.
282. Тожиклар китобда зикр этмиш буни,
Китобга битмаса, ким билар уни.
283. Ажаб яхши айтган қўрқмас, ботир эр,
Қаттиқ тугунларни ечар жасур шер.
284. Минг бир фазл бирла олингай жаҳон,
Қулоқ тутмок учун керакдир арслон.
285. Хукмдорга фазилат зарур минг туман,
Унга таянса эл, йўқолур туман.
286. Қилич бирла кессин ёғий бошини,
Қонун бирла тутсин эл, юртдошини.

ЎНИНЧИ БОБ
БИЛИМ, АҚЛ-ИДРОКНИНГ ФАЗИЛАТ ВА
ФОЙДАЛАРИ БАЁНИ
287. Тилагим сўз эди, эй доно ҳаким,
Ақл ва билимдан сўзлаш мақсадим,
288. Ақл машъал каби ёритгай тунни,
Билим — нур, ёритгай ҳаёт йўлингни.
289. Ақлдан юксалар, илмдан камол топар,
Иккиси туфайли эр иқбол топар.
290. Бунга ишонмасанг кўр Нўширавон*,
Ақл кўзи бирла ёритди жаҳон.

[*] Нўширавон — мелодий 6-асргача яшаган адолатли Эрон шоҳи.

291. Юрт фаровон, юритгач тўғри низом,
Адли бирла қозонди у яхши ном.
292. Доно айтмиш, илмга ким қўйди ихлос,
Дўзах азобидан бўлажак холос.
293. Гўдакка боққилки, улғаяр кам-кам,
Ёшига етмагунча юрмас қалам*.

[*] Қалам — бола етти ёшга етмагунча фаришталар унинг гуноҳини номаи аъмолига  ёзишмас экан.

294. Доно ҳам қариса адашар, озар,
Тинар қалам, ақл кетгач, нени ёзар.
295. Гар телба бировни ўлдирса бехос,
Унга ўлим йўқдир, олинмас қасос.
296. Не учунким у ақл-идроксиз эрур,
Ким ақлдан маҳрум, жазосиз эрур.
297. Ақлдан бўлакка ҳурмат бўлмайдир,
Ақлсизлар гўё бир замбил лойдир.
298. Ўйлаб кўр бу сўзлар яхши айтилган,
Олим, доно зотлар яхши аталган.

299. Инсоннинг кийими бўлар устида,
Заковатли, илмли азиз аслида.
300. Ақл бўлса, асл бўлур эр киши,
Билим бўлса, беглик қилур эр киши.
301. Кимда ақл бўлса, бўлур у асл,
Кимда илм бўлса, хон бўлажак, бил.
302. Инсон зоти қўнғир ерга сунди қўл,
Илм бирла ҳар мушкулга топди йўл.
303. Ақл бирла асл аталур киши,
Илм бирла беглар қилур эл ишин.
304. Ҳадсиз олқиш олган туман фозиллар,
Тадбир бирла нажот йўлини излар.
305. Ақл озини сен оз дема, нафи кўп,
Билим озини сен оз дема, қадри хўп.
306. Донолар сўзини тинглаб англагин,
Тўрт нарсанинг камин оз деб билмагин:
307. Бу тўртнинг бири — ўт, биридир ёғий,
Учинчи — хасталик, ҳаёт тузоғи.
308. Тўртинчиси — илм, бепарво бўлма,
Барига тайёр тур, беҳуда юрма.
309. Буларда кўп бўлар фойда ё зиён,
Бериш ва олишдек бўлар ҳар қачон.
310. Билим кимё* каби жамлар ҳаммани,
Саройи ақлдир, йиғар барчани.

[*] Кимё — қадимги олимлар моддаларни аралаштириб мисни олтинга айлан тириш  мумкин деб ҳисоблашган ва бу илмни кимё деб аташган.

311. Ифор билан билим ўхшаб кетади,
Яшириб бўлмас сир, тарқаб кетади.
312. Ифорни яширсанг бўйи билдирар,
Илмни яширсанг тил ошкор этар.

313. Билим бойлик эрур, ҳеч адо бўлмас,
Қароқчи ё ўғри тунаб кетолмас.
314. Кишига ақл ва билимдир кишан,
Ёмонлик қилолмас эр кишан билан,
315. Киши яхши отни жиловлаб тутар,
Керакли отини авайлаб юрар.
316. Кишанли қочолмас, жойида турар,
Тушовли кетолмас, кўп ювош бўлар.
317. Ақл сенга байъат берган дўст-қурдош,
Билим эса чин меҳрибон, қариндош.
318. Нодонга ёғий билгани, қилмиши,
Етар икковининг жанжал,ташвиши.
319. Бунга монанд келар туркча бир масал,
Дилга жо эт уни ва қилгил амал:
320. Оқилга ўз ақли доимо эшдир,
Нодонга отиёқ таҳқир, ташвишдир.
321. Олимга илми бир яхши либос, ош,
Билимсизга ўз феъли ёвуз йўлдош.
322. Эй оқил, ғазабни қил ўздин йироқ,
Яхши ном ол, жаҳолатдан бўл йироқ.
323. Жаҳлу ғазабдан сен айлагил ҳазар,
Яқин келсанг ҳаётинг бўлгай хатар.
324. Ғазабли иш оқибати пушмондир,
Қизиққонлик хавфу хатар, душмандар.
325. Кишига сабр-бардош, вазминлик керак,
Ой, кун туғса-да, шукр, тамкинлик керак.
326. Бўлмоғи лозимдир хушфеъл, мулойим,
Оқилу билимли қилсин Худойим.
327. Ақл керак ҳаётда танишга киши,
Илм керак тўғри юритмоққа ишни.

328. Яроқли, яроқсиз нарсани фарқ эт,
Керагин ол, кераксизни тарк эт.
329. Яхши тафтиш қилгин, ажратгин обдон
Хар ишни ўйлаб қил, шошма ҳеч қачон.
330. Шунда бўлар ҳар иш тугал ва пишиқ,
Билимли киши ер ошини пишиқ.
331. Тилакка етади бундайин киши,
Иккала дунёда ўнг келар иши.
332. Ғазаб бирла аччиқ кишига ёмон,
Азоб бордир иккисидан бегумон.
333. Эшит, доно бег нечук қилди хитоб,
Бахтли зот сўзига амал қил шитоб,
334. Қизиққонлик билимдан нари тутар,
Қаҳр-ғазаб ақл-ҳушдан маҳрум этар.
335. Ғазаб – душман; билим, ақлни йўк қилур,
Мулойим киши ҳам қўполлик қилур.
336. Нималар дер илмли киши қулок тут,
Илмли сўзи жонга роҳат, эсда тут.
337. Бмр талай нарса бор кишига ёвдир,
Уни қилса, ҳалокатга пешровдир.
338. Тил ёлғони бил энг биринчи иллат,
Лавзда турмаслик иккинчи мусибат.
339. Учинчйси, ароққа бўлиш мубтало,
Беҳуда ўтар бундай умр мутлақо.
340. Яна бири кожлик, кайсарлик эрур,
Насибаси севич эмас, мусибат эрур.
341. Яна бир паст иллат эрур қўполлик,
Инсон уйин бузар, қилур тўзонлик.
342. Дарғазаблик, дилозорликдир бири,
Тилин очса, сиёҳ қилур эл дилин.

343. Йиғилса кишида бундай иллатлар,
Муборак саодат қочар, қут безар.
344. Фалак ҳам ёр бўлмас, боши айланар,
Бундан хулқи бузилар, фаьли айнар.
345. Кел эй, эзгулик қил, эй яхши киши,
Нияти яхшининг яхшидир иши.
346. Нима дер қулоқ сол хуснихулқ киши
Синаб қўлга олгувчи давлат ишин:
347. Қаримас яхшилар умр ўтган билан,
Ўнгланмас ёмонлик тузатган билан.
348. Ёмон умри қиска, ўкинчда ўтар,
Яхши умри дарё, севинчда ўтар.
349. Яхшилар кун сайин етар муродга,
Ёмон дарди ортар, қайтмайди ортга.

ЎН БИРИНЧИ БОБ
КИТОБНИНГ НОМИ, МАЪНОСИ ВА МУАЛЛИФНИНГ
ЎЗ ҚАРИЛИГИНИ АЙТГАНИ БАЁНИ
350. Китобга ном бердим «Қутадғу билиг»,
Ўқувчим бахтга йўллаб, тутсин илик.
351. Сўзим баёнэтдим, қолдирдим битик,
Қамраб икки жаҳонни тутсин илик.
352. Икки жаҳон бахтини топса инсон,
Армони қолмагай сўзимга ишон.
353. Кунтуғди Элигнинг номи сўзбоши,
Сабабин айтайин, эй яхши киши.
354. Ундан сўнг тилга олдим Ойтўлдини,
У бирлан ёришар саодат куни.
355. Кунтуғди аслида адолат эрур,
Ойтўлди эса бахт-саодат эрур.
356. Таъриф-тавсиф этдим сўнг Ўгдулмишни,
У ақл-идрок, улғайтирар кишини.
357. Ўдғурмиш ҳақида айтдим сўнг сўзим,
Оқибат деб унга ном бердим ўзим.
358. Шу тўрт нарса устида сўз юритгайман,
Ўқисанг уқарсан, наф кўп дегайман.
359. Ўйнаб-кулиб юрган эй яхши ўғлон,
Сўзим зое этма, уқиб ол обдон.
360. Дадил бўл, адашма тўғри йўлингдан,
Умр ўтмасин бекор, фойдалан ундан.
361. Қадрла ёшликни у тез ўтгувси,
Ҳарчанд маҳқам тутма, қочиб кетгувси.
362. Гар санда бор экан йигитлик кучи,
Зое қилма, бўл ибодат қилгувчи.
363. Ёшликни қўмсайман, ич-этим ейман,
Афсусдан фойда йўқ, сўзни қўй, дейман.
364. Қиркдан ўтса кимнинг тириклик йили,
Видолашди ундан йигитлик гули.
365. Теккизди менга қўлин эллик ёшим,
Оққу қилди қузғун тусидек бошим,
366. Мени чорлар эллик, тезроқ кел дегай,
Борурман, ногаҳон ажал етмагай.
367. Агар тўлса олтмишга кимнинг ёши,
Ҳаловат йўқолгай, қиш бўлгай ёзи.
368. Ўттиз йиққанини олажак эллик,
Нелар бўлгай олтмиш узатса илик.
369. Нима қилган эдим эллик ёш, сенга,
Не сабаб шунча кек сақладинг менга.
368. Тотли эди ёшликда ҳар бир ишим,
Заҳар бўлди энди ошаган ошим.
371. Қаддим эди ўқдек, кўнглим эди ёй,
Кўнглим қилгунча ўқ, қаддим бўлди ёй.
372. Ёшлик неки йиғнаб берибди менга,
Ол, навбат етишди қарилик сенга.
373. Кел эй, нажоткорим, қутқаргин мени,
Ою йиллар бўлдим азоб тутқуни.
374. Оёқлар чалишар, юришга йўқ ҳол,
Олам зим-зиёдур, кўз кўрмас алҳол.
375. Иштиёқ йўқолди, сўнди қалбдаги ўт,
Ёшлик йироқлашди, завқ бўлди унут.
376. Уйғон эй мўйсафид, ўлимга шайлан,
Ўтган кунларингга йиғлагин гирён.
377. Даврон бекор ўтди, тугади ҳаёт,
Энди буёғига тавба қил, ҳайҳот.
378. Эгам ўзинг ғамсизсан, мангу тириқ,:
Ўлим учун яратдинг сонсиз тирик.

379. Дуо бирла сендан тилайман шуни,
Умр бэриб узайтиргин ёшимни.
380. Сўз бошладим ўзингдан тилаб мадад,
Томомлашга қувввт бергин беадад.
381. Тилим, тинмай мадҳ эт яратгувчини,
Ёмонликни мендан йироқлатгувчини.
382. У танлаб яратди, ёритди дилим,
Иймон бирла ҳак йўлни топди дилим.
383. Зулумотда эдим, ёритди туним, ,
Қоронғуда эдим, ёришди куним.
384. Адашиб юрардим, У кўрсатди йўл,
Куярдим меи ўтда, кутултирди Ул.
385. Сайлади, танлади, кўтарди мени,
Хатолар йўлидан қайтарди мени.
386. Дилимни безатди рўшнолик ила,
Тилимни безатди гувоҳлик ила.
387. Берди зийрак ақл, илм, покиза дил,
Сўзлашга йўл очди, бурро бўлди тил.
388. Камолга элтгувчи ҳабиблар йўли,
Улар бўлсин ҳамдам, тутгувчи қўлим.
389. Булар бари Эгамнинг фазли эрур,
Менингдек осий қулни қадр қилур.
390. Бунинг шукронасин қандай ўтайин,
Гарчи умр берса , минг йил ўлмайин.
391. Илоҳо, биларсан ожизлигимни,
Сенга ошкор этгум дардим, мунгимни.
392. Қилолмасман сенга нен муносиб шукр,
Менинг учун ўзинг қил мувофиқ шукр.
Шу тўғри йўлда муқим тутгин мени,
393. Шу тўғри йўлда муқим тутгин мени,
Ечиб олма асло иймон тўнини.

394. Жон танни тарк этиб тинганда сасим,
Шаҳодат-ла кесгин сўнгги нафасим.
395. Қаро ер қатида қолганда танҳо,
Раҳматинг ёғдиргин, эй қодир Худо.
396. Тоатсиз қулингман, гуноҳим кўпдир,
Фазл ила кечмасанг ҳеч нажот йўкдир.
397. Ўзинг ёрлақагин жумла мўминни,
Нишонасин кўрсат бақо кунининг.

Emin Usmon
UMRBOQIYLIK

Ko’hna Turkiston zaminining qadim poytaxti Qashqar tuprog’ida o’z ilmi, badiiy tafakkuri va dunyodorlik salohiyati bilan o’n asrdan buyon olam ahlini hayratga solib kelayotgan ikki buyuk alloma abadiyat uyqusiga cho’mib yotibdi. Bashariyat o’n asrdan beri ularning nomlarini biladi-yu, o’zlarining kimligini bilolmay dog’da. Tariximizga oid juda ko’p qo’lyozmalarda, ilmiy asarlarda eramiz boshlaridagi, xatto undan besh-olti asr muqaddam o’tgan talay hukmdorlar, olimlar, davlat arboblari haqida anchagina batafsil ma’lumotlar bor. Biroq bu ikki zotning shaxsi, ijtimoiy faoliyati haqida hech narsa topolmaymiz. Vaholanki, bugun Turkistonning birligi haqida yuksak minbarlardan turib gapirilayotgan bir paytda bu allomalarning xizmatlari yanada chuqur salmoq kasb etadi. Bugun qadimiy tariximiz sahifalarini o’rganish, madaniyat obidalarini tiklash, millat tushunchasining sarhadlari aslida nechog’li kengligini ta’kidlab o’tish juda ham zarur.

Kashqarda tug’ilib, barcha turkiy xalqlar tili, etnografiyasi, urf-odatlari, xalq qo’shiqlari, maqol-matnlarini jamlab, arab tilida tasnif etgan va arabiyzabon iml ahli orasida katta obro’-e’tibor kozongan Mahmud Qoshg’ariy eng avvalo o’z xalqi — turkiy tilda so’zlashuvchi el-ulusni dunyoga tanitishni ko’zda tutgan. «Mayli musulmon bo’lsin, bo’lmasin, Rum o’lkasining yonidan kunchiqarga ketgan tartib bo’yicha Sharkdagi turk qabilalarining turar joylarini ko’rsatib o’tdim», deya o’zining ulug’ xizmatini g’oyat kamsuqumlik bilan bayon etadi alloma. «Devonu lug’atit turk»da turkiy xalqlarning asli yigirma qabila ekani, ularning shajarasi Nuh alayhissalomning o’g’li Yofas va uning o’g’li Turkka borib tutashishi aytib o’tilgan.

Qoraxoniylar saltanatida vazirlik lavozimini egallagan Yusuf Xos Hojib esa turkiy tilda she’riy doston bitib, turkigo’y xalqlarni ulug’lashni niyat qilgan. Ularning tadqiq markazi bir yoki bir necha urug’, elat, aymoq emas, o’nlab turkiyzabon urug’larni o’z ichiga oluvchi yagona turkiy xalqi bo’lgan.

Payg’ambar alayhissalom o’z hadisi muboraklarida:»Olimlar payg’ambarlarning vorislaridir”, deydilar. Bu vorislik odamlar kalbiga imon-e’tiqod, ilm-ma’rifat ziyosini tarqatishdan, millat tushunchasini faqat etnik xususiyatlar nuqtai nazaridan emas, balkm e’tiqod mushtarakligidan kelib chiqkan holda anglashdan iboratdir. Ko’hna adabiyotimizning mumtoz namunalarini o’qiganda bu narsaga yana bir karra amin bo’ladi kishi.
«Qutadg’u bilig» (Saodatga eltuvchi bilim) insonni komillikka undovchi nasihatnomadir. Asarda ramzlar, timsollar orqali inson va imon-e’tiqod, inson va jamiyat, inson va burch kabi masalalar g’oyat sodda va go’zal she’riy uslubda bayon etilgan. Shu paytgacha ko’zimizga surtib kelingan «Kalila va Dimna», «Maxabxarata», «Ayvengo hakida ko’shiq”, «Qobusnoma» kabi nodir asarlarning qadr-qimmatini aslo kamsitmagan holda «Qutadru bilig” badiiy tafakkuri, tadqiq ko’lami va she’riy qimmati jihatidan juda ham mo»tabar ekanini alohida ta’kidlab o’tmoq lozim. «Qutadg’u bilig»ni «Devonu lug’atit turk»dagi she’riy parchalar bilan solishtirib, X asr she’riyati badiiy barkamollik jihatidan g’oyat yuksak saviyada bo’lgan ekan, degan xulosaga kelish mumkin. Ming afsuski, shu paytgacha bu nodir durdonalardan xalqimiz bebahra bo’lib qolyapti, haligacha bu shoh asarlar chukur ilmiy tadqiq etib o’rganilgani yo’k.

Yusuf Xos Hojib kitob muqaddimasida o’z asari haqida shunday deydi:

Shundayin kitob bu qo’llanma erur,
Xususan shohlarga, ki el-yurt so’rur.

El-yurtni idora etar ekan kim,
Unga ne keragin aytmishdir hakim.

Ne asrar saltanat, hukmdorini,
Eng zarur nizomu shartlar-barini;

Saltanat zavoli, baqosi nedin,
Ustivorlik, ko’ldan ketmog’i nedin;

Bahodir cheriklar, xodimlar bari,
Nechuk yig’nar, ko’nar, safar yo’llari;

Bulariing yo’rig’in bir-birlab ochib,
Saralab ayirgan mag’zini yechib.

X-XI asr ma’naviy hayotida pandnoma — nasihatnoma ruhida asar yozish an’anasi paydo bo’lgan edi. «Qutadg’u bilig» ham shunday falsafiy, didaktik ruhdagi asardir. Yusuf Xos Hojib o’z dostonida adolatni, insonparvarlikni, ilmu ma’rifatni, halol mehnatni, mehr-oqibatni tarannum etadi. Shoir kitob mundarijasini shunday bayon etadi:

Yana bu kitobning bayonin aytar,
To’rt ulug’ narsa uzra bunyod etar.

Biri to’g’rilik uzra adolat erur,
Ikkinchisi, davlat va iqbol turur.

Uchinchisi, aqldir ulug’lik bila,
So’nggisi qanoat, ofiyat ila.

Badiiy adabiyotning maqsadi va vazifasi komil inson siymosini yaratish va shu orqali kitobxon qalbiga ta’sir etishdir. Bunday ta’sir lahzalari inson umrining atigi bir necha daqiqalaridangina iborat bo’ladi xolos. Mana shunday saodatli lahzalarda inson kalbida nurafshon tuyg’ular uyg’onadi, ongida ezgu niyatlar tug’ila, olamga muruvvatl va ulug’vor nazar bilan boqadi. Insoniyat hayotidagi barcha yaxshi ishlar, buyuk kashfiyotlar, aql bovar qilmas mo»jizalar inson ruhan yuksalgan mana shunday lahzalarda yuz beradi. Kamolat kasb etib, ruhan yuksalish uchun inson yaxshi xulq va chukur bilim sohibi bo’lmog’i kerak.

Bilimni buyuk bil, uqishni ne’mat,
Ikkisi yuksaltar qulni ham albat,

Aql qayda bo’lsa, ulug’lik shunda,
Bilim kimda, bo’lsa, buyuklik unda.

Insonni yaratmoqdan murod yer yuzida ezgulik urug’ini sochish edi. Yusuf Xos Hsjib mana shu fikrni asarning jon tomiriga singdirib yuborgan:

Abadiy hayotni tilasang o’zing,
Ey dono, yaxshi qil xulqing va so’zing,

deydi shoir. Bu azalu azaldan bani basharga dastur bo’ladigan purhikmat so’zlardir.

Ilm ahliga yaxshi ma’lumki, «Qutadg’u bilig”ning uch nusxasi mavjud: Qohira nusxasi, Namangan nusxasi, Vena nusxasi. Afsuski, har uchchala nusxa ham mukammal emas. Qo’lyozmalarda hattotlarning sahv-xatolari ko’p. Masalan, hattotlarning xatosi tufayli Namangan nusxasi 6,095 bayt, Qohira nusxasi 5,400 bayt, Vena nusxasi esa butunlay nomukammal bo’lib kolgan. Ulug’ bobokalonimizning o’zi tartib bergai va o’sha davrda ko’chirilgan asarning asil nusxasi haligacha topilgani yo’k. Buning ustiga «Qutadg’u bilig» asari ustidagi tadqiqotlar behad kechikib, faqatgina yigirmanchi asrga kelib boshlandi. XI asrda shunday asar yozilgani haqidagi ilk xabar bizning matbuotimizda 1914 yili e’lon qilindi. Oradan o’n yil o’tgach, professor Abdurauf Fitrat dostonning Namangan nusxasini qo’lga kiritdi va ma’lum izohlar bilan asardan parcha e’lon qildirdi. Oradan yigirma yil o’tgach, bu xayrli ishga turk olimi Rishod Rahmatiy Orot qo’l urdi. U «Qutadg’u bilig»ning dunyoda mavjud uchchala nusxasini solishtirib, nomukammalliklar o’rnini to’ldirdi va 1947 yili dostonning nasriy bayonini chop ettirdi. Keyinchalik nisbatan mukammal nazmiy nusxasini tayyorlab, nashr qildirdi va uni hozirgi zamon usmonli turk tiliga tarjima qildi. Shuningdek asar mundarijasiga tartib berdi. Ma’lumki, bazgacha yetib kelgan barcha nusxala muvdarija yo’k. Bundan tashqari Rishod Rahmatiy Orotning katta xmzmatlaridan biri shundaki, u Yusuf Xos Hojibning yoshlikka achinib, keksalik haqida aytganlarini, zamonning buzuqligi va do’stlarning jafosi to’g’risidagi fikrlarini, kitob egasi Yusuf Xos Hojibning o’ziga nasihatini alohida qism qilib asarga kiritdi. Turk olimining bu benazir xizmati tufayli qo’limizda hozir biz mutolaa qilayotgan nisbatan mukammal nusxa paydo bo’ldi.

1972 yili atoqli olimimiz Qayum Karimov «Qutadg’u bilig»ning mazmun tarjimasini tayyorlab, nashr ettirdi. Men asarning nazmiy tarjimasini ishlashda avvalo dostonning Namangan nusxasidan, Qayum Karimovning ma’no tarjimasidan, turkcha va hozirgi zamon uyg’ur tilida nashr etilgan she’riy tarjimalardan foydalandim.

Tarjima jarayoni men uchun katta ibrat maktabi bo’ldi. Bu xayrli ishga qo’l urishdan avval Mahmud Qoshg’ariyning «Devonu lug’atit turk»ini o’qib chiqdim. Undan bugun tilimizda iste’foda etish mumkin bo’lgan so’zlarni ajratib, o’zim uchun mo»jaz lug’at tuzdim, devondagi maqol, matallarni, she’rlarni, qo’shiqlarni to’plam qildim, til, urf-odatlarga oid fikrlarni ayrim G’arb olimlarining ilmiy asarlaridagi ma’lumotlar bilan solishtirib chiqdim. X-XI asr tariximiz, turk hoqonligi tuzumi, Qoraxoniylar saltanati, o’sha davrdagi siyosiy vaziyat haqida qismai tasavvur hosil bo’ldi. Leknn baribir, bu ikki buyuk zot haqida hozir ilm olamida mavjud tarixiy asarlarda hech narsa deyilmagani, biron joyda na ularning nomi yoxud asarlari haqida biron ma’lumot berilmagani sirligicha qolaverdi.

Tarixdagi barcha ulug’ kishilar kabi Yusuf Xos Hojib ham o’n asrdan beri insoniyatni hayratga solib kelayotgan shoh asar yaratib qo’ygan bo’lsa-da, o’zini benihoya kamtar, hokisor tutishi biz ibrat olsak arziydigan fazilatlardan biridir. Garchi dostonning boshlanishida shoirning o’zi asari Mag’rib va Mashriq ellarida ma’lum va mashhurligini ta’kidlagani holda doston yakunida o’ziga o’zi nasihat qilib shunday deydi:

Ey Yusuf, kerak so’zni so’yla ro’y-rost,
Yomon so’zni yashir, qilmishi qora.
So’zni ko’p so’zlading, ta’mi ketmasin,
Ko’p so’zdan insonlar zerikib borar.
Dunyo bevafodir, qilmishi jafo,
Ey oqil, undai o’zing tutgin ayro.
Dunyoga sen behad mehr qo’ygansan,
Undan tezroq ko’ngil uzib, bo’l ayro.
Yoshlik zoe ketdi, essiz kunlarim,
Umr tugab borar, yurak ming pora.
Necha- ming yashama o’lim muqarrar,
Mol-dunyoying qolar, bo’lma ovora.
————————————————
YO, Rab, mo’minlarni o’zing yorlaqa,
Yashasin quvonib, rahmating aro.

Ulug’ shoirimizning asardan ko’zlagan ezgu niyati hammamizga hamroh, bo’lsin.

YUSUF XOS HOJIB
QUTADG’U BILIG
Qadim turkchadan Emin USMON tarjimasi

1. Qodir bir Xudo u hammadan a’lo,
Faqat unga xosdir shukr, hamd, sano.
2. Ulug’lik sohibi, qodir zuljalol,
Yaratgan, bor etgan va qodir kamol.
3. Yeru osmon hamda maxluq egasi,
Berar rizqin, barcha, kuvnab yegusi.
4. Berur u barchaga hadsiz rizq-ro’zi,
Hammaga yedirar, lek yemas o’zi.
5. Och qo’ymas tin olguchin, kim bo’lmasin,
Yedirar, ichirar u zot hammasin.
6. Ne istadi-bo’ldi shundayin kamug’*,
Kimniki xohlasa ul aylar ulug’.

[*]Kamug’ – barcha, hamma

7. Saylangan rasulga durud va salom,
Va choharyorlarga cheksiz ehtirom.
8. Muhammad rasuldir xaloyik boshi,
Erur u hammaning ko’zi va qoshi.
9. Shuningdek bu kitob nihoyat aziz,
Olimlarga bo’lg’ay bilimdan dengiz.
10. Bezangandir u asl bilimlar bila,
Ey inson, shukr kil, qanoat tila.
11. Donolar hikmatin jamul jam etib,
Inju donasidek qo’ymishdir bitib.
12. Mochinlar begi, Mashriq sultonlari,
Olim, oqil, dunyoning yaxshilari,
13. Bari bu kitobni o’zining bilib,
Yashirdi xazina aro sir qilib.
14. Biridan biriga meros qoldirib,
Nodonlarga bermas, o’ ziga olib.
15.Foydasi beadad, unda ziyon yo’k,
Talay turklar uqmas ma’nosin to’luq.
16. Kitobni tushungan bilajak uni,
O’qib yozgan bilan bilolmas buni.
17. Yo’l-yo’riq ko’rsatar kitob so’zlari,
Har ikki jahonda tuzar ishlarin.
18. Chinu mochin hakimlari hammasi,
Go’zal deb maqtadi uni yoppasi.
19. Butun turk, Chinu Sharq elida demak,
Jahonda kitob yo’k buningdan bo’lak.
20. Kitobning qadrini bilimli bilar,
Aqlsiz kishidan axir ne kelar.
21. Kitobni har kimga bermaslik kerak,
Bo’lsa hamki do’st, ishonmaslik kerak.
22. Nechukkim, bilimsiz bilmas qadrini,
Aqlli o’qubon asragay uni.
23. Bug’roxon vaqtida uni muallif,
Xonning tili birla etmishdir tartib.
24. Bundayin kitobni kim aytgan avval,
Bundan so’ng kim aytar bundayin go’zal.
25. Biron kim bundayin yozarmi, qani?
Yozuvchi bor bo’lsa,madh etay uni.
26. Ki har bir saroy — o’rda, kentu shahar,
Unga o’zicha bir o’zga nom berar.
27. Har elning bilimdon hakimi minbad,
Shu el rusumicha nomladi albat.
28. Chinliklar “Adabul mulk”* atadilar,
Mochinlik “Ansul mamolik ”dedilar
29. Mashriq ellarida ulug’lab uni,
«Ziynatul umaro» dedilar kuni **.

[*] Ansul mamolik — Saltanat sirdoshi
[**] Kuni – to’g’ri, haq

30. Eronliklar «Shohnoma» deb bilar,
Turonliklar «Qutadg’u bnlig» deydilar.
31. Har turli ellarda turli til aro,
Uni turli nomlar ahli shuaro.
32. Yana bu kitobga bermish yuksak ot,
Faqir qulin yorlaqasin ulug’ zot.
33. Ayo, bu kitobni qabul etguvchi,
Bu turkcha asarga ajablanguvchi,
34. Shundayin kitob bu, ko’llanma erur,
Xususan shohlarga, ki el-yurt so’rur.
35. El-yurtni idora etar ekan kim,
Unga ne keragin aytmishdir hakim.
36. Ne asrar saltanatu hukmdorini,
Eng zarur nizomu shartlar — barini;
37. Saltanat zavoli, baqosi nadin,
Ustuvorlik, ko’ldan ketmog’i nadin;
38. Bahodir cheriklar, xodimlar bari,
Nechuk yig’nar, qo’nar, safar yo’llari;
39. Bularning yo’rig’in bir-birlab ochib,
Saralab ayirgan mag’zini yechib.
40. El-yurtini qattik tutuvchi kishi,
Yaroqli odamga topshirsin ishni.
41. Oqil, zakovatli kishilar zarur,
Go’yo oy chiroqqa berganidek nur.
42. Xalqning hakqi bordek shoh zimmasida,
Hokimning haqqi bor xalq zimmasida.
43. Raiyat bo’ysunsin, kuzatsin uni,
Shohlar asrab, tuzatsinlar budunni.
44. Podshohlar ne sabab aylasun urush,
Jang payti lashkarni qandayin qurush,
45. Bayon aylar nechuk qilmokni hiyla,
Yengay desa yovni bir tadbir ila.
46. Podshoh qanday chora ko’rmog’i kerak,
Ki xalqi jahd etsun ko’ngildagidek.
47. Shu yanglig’ bo’lsa shoh, el-ulus suyar,
Jamolin ko’rmoqqa ishtiyoq tuyar.
48. Kimni qutlug’ bilsa, unga bersin ish,
Nokasni lozim o’zdan nari qilish.
49. Kimki ko’ngli ochiq, yaqin tutgulik,
Kimni yomon bilsa, yiroq etgulik;
50. Siyosat-la kimning boshin olgulik,
Farosat-la kimning ko’nglin olgulik.
51. Kim zakiy, olim, botir, sheryurak,
Xazina jam aylab, topshirmoq kerak.
52. Raiyatga bo’lsa tog’dek toqati,
Barcha ishda shaksiz bo’lur rohati.
53. Bu bir qancha so’zim vasiyat senga,
Unutma, bir xolis duo qil menga.
54 Ko’rarsan kitobni yozgan bu kishi,
Insonlar sarvari, hunarmand kishi.
55. Bundayin fazilat, zakovat ila,
Orastadir, yurmish shod, kula-kula.
56. U hakgo’y, muhtaram bir zohid erur,
Bilimdon, pokdomon, taqvodor yurur.
57. Makon tutmish joyi «Quz o’rdu ”* eli,
Tub asil nasabdin xabarchi tili.

[*] Quz o’rdu – Bolasog’un shahrining nomlaridan bir

58. Tug’ilgan elidan chiqib ketgandir,
Kitobin nazmga qo’shib bitgandir.
59. Yakqalam aylab barin, berdi nizom,
So’ng Qashqar elinda tugatdi tamom,
60. Tovg’och Kora Bug’ro xonlarning xoni –
Qoshida o’kidi, hapriqib joni.
61. Uni siylab boshidan zarlar sochdi,
Hurmat bajo aylab, quchog’in ochdi.
62. Berarkan unga xos hojiblik otin,
Aylamishdir behad o’ziga yaqin.
63. Elig shu sababli qadrlar uni,
Yusuf Xos Hojib deb atarlar uni.
64. Yava bu kitobning bayonin aytar,
To’rt ulug’ narsa uzra bunyod etar.
65. Biri, to’g’riligu adolat erur,
Ikkinchisi, davlat va iqbol turur.
66. Uchinchisi, aqldir ulug’lik bila,
So’nggisi, qanoat ofiyat ila.
67. Uning har biriga berib boshqa nom,
O’zgacha atab u, aylamish tamom.
68. Adlni Kuntug’di elig deb suygai,
Ko’r — uni podshohlik o’rniga qo’ygan.
69. Davlat esa atalgandir Oyto’ldi,
Hamda mamlakatning vaziri bo’ldi.
70. Aqlni esa atadi u O’gdulmish,
Xamda uni vazirning o’g’li demish.
71. Qanoatga O’dg’urmish nomin bergan,
Uni ham vazirning hamdami degan.
72. Hikmatin ko’r, shu to’rt narsa ila,
Kitobin tugatgan shukrona ila.
73. Arabcha, tojikcha kitoblar bisyor,
Bu o’z tilimizda yozilmish ilk bor.
74. Bilimlilar bilur uning qimmatin,
Zakiylar qadrlar ilm ne’matin,
75. Turkcha qo’shiqlarni bitdim sen uchun,
Unutma, o’qib duo qil men uchun.
76. Ketarman ochundin, tingla sen o’zing,
Ko’plab ibrat olgin va ochgin ko’zing.

77. Olloh, o’zing bizni yorlaqagaysan,
Jumla mo’minga rizq ato etgaysan.

BIRINCHI BOB

1. Olloh, nomi birla boshladim so’zim,
Yaratgan, ulg’aytgan, kechirgan o’zi.
2. Beadad madh ila tuman ming sano,
Kodir Xudoga xos, unga yo’q fano.
3. Bo’z tuproq, zangori ko’k va oyu tun,
Yaratdi zamon, vaqt, mahluk birla kun.
4. U istab yaratdi, yaraldi tugal,
Vohid bo’l dedi, bo’ldi mukammal.
5. Barcha yaralmishlar muhtojdir unga,
Egam, sen behojat, sherik yo’q senga.
6. Ey qodir va mangu behojat bayot,
O’zingdan bulakka yarashmas bu ot.
7. Ulug’lik sengadir, buyuklik senga,
O’zingdan o’zga yo’q tengu tush senga.
8. Tanhosan, qo’shilmas senga boshqa bir,
Hammadan avvalsan, hammadan oxir.
9. Sanoqdan xolidir sening birliging,
Yetdi har narsaga shonu qudrating.
10. Shubhasiz tanhosan, ey boqiy Egam,
Taftishdan xolisan va sanoqdan ham.
11. Ich-toshin bilguvchi, ey haqkul yaqin,
Ko’zimdan yiroqsan, kungilga yaqin.
12. Borliging oy-kundek ravshanu ayon,
Aql lol sifatingdan, dil esa hayron.
13. Voqelikdan emas sening birliging,
Yaratding barchani, hammasi sening.
14. Neki bor mavjudod, yaratding o’zing,
Yitajak hammasi, boqiy sen o’zing.
15. Yaratgan boriga yaralgan tonuq*,
Yaralgan har neki tonuqi aniq.

[1] Tonuq – guvoh, shohid

16. Uning o’xshashi yo’q va yoki tengi,
Nechukligiga yetmas insonning ongi.
17. U yurmas, u yotmas, uyg’ok, uxlamas,
Uningdan yiroqdir tasavvur,- kiyos.
18. Na olda, na keyin, na o’ng so’lda u,
Na pastda, yuksakda, ro’baro’da u.
19. Makonni yaratdi makon yo’q unga,
Uningsiz makon yo’k, ishongin bunga.
20. Ey sirga monand, ey ko’ngilga aziz,
Senga guvoh barcha surat hamda iz.
21. Yaratding tuman ming tirik jon sonsiz,
Quruqlik, jarlik, tog’, dala, do’ng, dengiz.
22. Bezatding yashil ko’kni yulduz bila,
Yoritding qora tunni kunduz bila.
23. Uchguvchi, yurguvchi, tin olguvchi jon,
Sendan rizq topib yer, ichar begumon.
24. Arshia`lodan yer ostigacha to,
Barcha senga muhtoj, egamsan yakto,
25. Ollohning hamdiga tiling burro qil,
Diling shaksiz ishonsin, tanisin aql.
26. U qanday demoqdan ko’ngilni asra,
Ishongin,badgumon bo’lmagin sira.
27. Nechuk, qancha deb so’rma, tiygin o’zing,
Gumon, shubhasiz tani, cho’zma so’zing.
28. Bu mungli qulingni, ey mungsiz Egam,
Avf etgin gunohin, aylab sen karam.
29. Bir senga sig’indim, umidim sendan,
Qiynalsam madading ayama mendan.
30. Suyukli rasul birla turg’iz meni,
Qo’lim tutguvchi qil qiyomat kuni.
31. Uniig to’rt do’stiga tuman ming salom,
Yetkazib tur mendan albat bardavom.
32. Ulug’ kunda ko’rsat ularning yuzin,
Rahnamo ayla mudom yaxshi so’zin.
33. Yarashardi o’zing madh etsang o’zing,
Men esa ojizman, kesildi so’zim.

PAYG’AMBAR ALAYHISSALOMNING
FAZILATLARI BAYONI

34. Yubordi rasulni mehribon Egam,
Insonlar sarasiyu yaxshisin ham.
35. Mash’al edi xalkqa, korong’u tuni,
Nurdek oydinlikka chiqardi uni.
36. Ollohdan xabarchi edi betimsol,
To’g’ri yo’lni topding shunda bemalol.
37. Otasin, onasin fido qildi ul,
Tilak ummat edi, ko’rsatdi tuz yo’l.
38. Tunlar uxlamasdan va kunduz yemay,
Seni so’rdi Haqdan bo’lakni demay.
39. Tiladi seni kun-tun zahmat bila,
Uni madh et endi, rizosin tila.
40. Butun qayg’usi faqat ummat edi,
Qutqarib, rohatga chiqarmoq edi.
41. Otadan, onadan bo’lib mehribon,
Ollohdan so’rardi ummatin har on.
42. Xalqqa u Xudoning rahmati edi,
Xushfe’l, xushxulk, jon rohati edi.
43. Muloyim, xushsurat, xusnixulq edi,
Ham saxiy, hayoli, ochiq qo’l edi.
44. Qo’ng’ir yer, yashil ko’kda edi aziz,
Rabbim uni e’zoz ayladi hadsiz.
45. Azaldan bosh edi bor elchilarga,
So’nggi muhr bo’ldi xabarchilarga.
46. Uning haq yo’liga ko’ngil bog’ladim,
Qavliga ishonib so’zin angladim.
47. Yorab, ehtiyot qil mening kalbimni,
Qiyomatda u birla turg’iz meni.
48. Qyayomatda ko’rsat oy kabi yuzin,
Qo’lim tutguvchi qil iloho o’zin.

PAYG’AMBAR SAHOBALARI RIZVONOLLOHI
ALAYHLARNING FAZILATLARI BAYONI

49. Uning to’rt hamrohi quvonchi edi,
Har ishda kengashchi, suyanchi edi.
50. Ikkisi kaynota, kuyov ikkovlon,
Insonlar sarasi edi to’rtovlon.
51. Baridan Abubakr edi peshqadam,
Haqqa sodiq, to’g’ri tili, dili ham.
52. Rasulning rizosi uchun jonini –
Nisor etdi topgan dunyo, molini.
53. So’ngra Farux erur kishilar xili,
TIli va dili bir, elning asili.
54. Yordamchi, da’vatchi, din ko’rki edi,
Shariat pardasin ko’targan edi.
55. Usmon andishali, uyatchan, sabiy,
Odamlar yaxshisi, ochiq qo’l, saxiy.
56. Fido etdi molu dunyo, o’zini,
Rasul berdi unga ikki qizini.
57. Undan so’ng eng sara mardon Alidur,
Aqili, bahodir, sheryurak, jasur.
58. Ko’li ochiq edi, himmati baland,
Ilmli, tadbirli, nomi ulug’ behad.
59. Ular edi dinu shariat ko’ki*,
Ko’tardi munofiq, dinsizlar yukin.
60. Bu to’rt chahoryor to’rt todudek ** erur,
Todu soz bo’lsa, hayot soz, shod erur.
61. Mendan u zotlarga tuman ming salom,
Yetkazib tur Egam, doim bardavom.
62. Sevintirgin mendan ular ko’nglini,
Ilkim tutguvchi qil kyyomat kuni.

[*] Ko’ki – asosi, tayanchi
[**] Todu – o’t, suv, havo, tuproqdan iborat to’rt unsur

TO’RTINCHI BOB
SHAVKATLI, ZAFARLI, MADADLI, HAQIQAT VA DIN
TAYANCHI TAVG’OCH ULUG’ BUG’RO QORAXON ABO ALI
HASAN BINNI ARSLONXON RAHMATULLOHI
A’LAYH MADHIYASI BAYONI

63. Esib keldi Sharqdan bahorning yeli,
Bezash-chun olam ochdi jannat yo’lin.
64. Kofur* ketib, bo’z yer iforga to’lar,
Bezanmoq istar dunyo — ko’rkam bo’lar.

* Kofur – oq rang, bu yerda qorga ishora

65. Rutubatli qishni quvib yorug’ yoz,
Davlat yoyin qurdi bo’lib sarafroz.
66. Quyosh qaytib keldi yana o’rniga,
Baliq quyrug’idan qo’zi burniga*.
67. Qurigan og’ochlar kiyindi yashil,
Bezandi yipun**, ol, sarik, ko’k, qizil.

* Quyosh hud burjidan Hamalga ko’chadi.
**Yipun – to’q qizil

68. Bo’z yer yuzga tortdi yashil chachvonni,
Tavg’och molin yoydi xitoy karvoni.
69. Dala-tuz, o’ru qir to’shandi yoyib,
Bezandi vodiylar yashil, ol kiyib.
70. Tuman rang chechaklar ochildi kulib,
Olam ifor, kofur isiga to’lib.
71. Esib tong shamoli chechaklar kuldi,
Olam qoranful, ifor isiga to’ldi.
72. G’oz, o’rdak, chil, oqqush uchishar quvnab,
Qag’illashib goh pastlab, goho o’rlab.
73. Boqqil — biri qo’nsa, uchadi biri,
Biri suzsa yayrab, suv ichar biri.
74. Tuya karvonidek mag’rur turnalar,
Sollanib uchishar va shovqin solar.
75. Ular qush sayradi chorlab hamrohin,
Izhor etganidek go’zal dil rozin.
76. Shodon sayrar kaklik urib qahqaha,
Og’zi qizil qondek, koshi qop-qora.
77. Sayrar qora chumchuq bamisli oqin,
Ovozi erka qiz uniga yaqin.
78. Chamanda ming navo bor — bulbul uni,
O’qir sura ‘ibrini kunu tuni*.

[*] Dovut alayhissalom qiroat bilan o’qigan suraga ishora

79. Kiyik, jayron gulzor aro o’ynashur,
Arxarlar o’z jufti bilan sakrashur.
80. Kovoq uyib osmon ko’zdan yosh sochar,
Chechaklar yuz ochdi, kelib navbahor.
81. Bu kezda olam o’z-o’ziga boqib,
Kuvonar, suyunar moliga boqib.
82. Dunyo ta’na qilib aytarkan so’zin,
Dedi:» Ko’rmadingmi bu hoqon yuzin?
83. Agar uyqudasan, tur, och endi ko’z,
Eshitmagan bo’lsang tingla mendan so’z.
84. Tuman yil tul edim, so’lg’in yuz edim,
Tul kiyimim yechib, oq libos kiydim.
85. Ulug’ xon begimdir, bezandim shunga,
Qabul etsa jonim fidodir unga.
86. Bulut gumburlatdi navbat dovulin,
Chaqin chaqnab tortdi go’yo xon tig’in.
87. Biri qindan chiqsa, ellar bo’ysunar,
Birya shon-shuhratin olamga yoyar.
88. Dunyo tutdi Tavg’och ulug’ Bug’roxon,
Qutadsin nomi, topsin ikki jahon.
89. Ey din izzati, davlatga yor — mo»in,
Ey millatga toj, ey shariatga din.
90. Xudo berdi barcha tilagan tilak,
Senga bo’lsin Robbim madadkor — tirgak.
91. Ey dunyo jamoli, ulug’likka ko’rk,
Ey mulk nuri, ey bevafo qutga o’rk*.

[*] O’rk– jilov, tizgin

92. Zamon berdi senga davlat birla taxt,
Haq qilsin ziyoda bu taxt birla baxt.
93. Jahon tindi chiqqach hoqon taxtiga,
Olam tutdi hadya uning baxtiga.
94. Falakdan keluvchi olam qushlari,
Biri Royi Hindi*, biri Kaysari .

[*] Royi Hindi va Rum Qaysari — Payg’ambar alayhissalomning da’vatlarini qabul qilmagan johillarga ishora.

95. Xon nomin aytib, paydar-pay sayrashur,
Quvonchga to’lib, sevinib yayrashur.
96. Olam go’zal, gul ochilmish xilma-xil,
Dala-tuz, qir-adir qulf urmish yashil.
97. Biri qulluq qilib xush atrin sochar,
Biri xushchiroyla eshikni ochar.
98. Biri qo’l uzatib isiriq tutar,
Biri ifori-la jahonni tutar.
99. Biri Sharqdan tutar minglab armug’on,
Biri G’arbdan tikar farmoniga jon.
100.Baxt eshikda turar xizmatga kelib,
Koringga yaray deb, xush niyat qilib.
101.Shu yanglig’ xizmatga tayyordir jahon,
Boshin egdi dushman, yo’qoldi shu on.
102.Jahonga yoyildi hoqon dovrug’i,
Yomonlar uyqusi qochib, qovrildi.
103.Hak qaror topdi-yu, tinchlandi jahon,
Nomin odillik-la ulug’ladi xon.
104. Kim ko’rayin desa saxiyning o’zin,
Ziyoratga kelib ko’rsin xon yuzin.
105. Kim istasa jafosiz, qutli kishi,
Uning yuzin ko’rsin, vafodir ishi.
106. Istasang zararsiz agar manfaat,
Ko’ngil qo’y, ishin qil, yaqin bo’l faqat.
107. Xushfe’l, kamtarin, asil, mehri bon,
Kishini istasang kel, ko’r uni shu on.
108. Ey xusnixulq, pok nasab, pok urug’,
Olam aslo qolmasin sendan quruq.
109. Haq senga baxt berdi, ey sohibqiron,
Ming bir otin aytib, unga qil shukron.
110. Ko’p qadim bir ta’bir masalda kelur,
Ota o’rni, nomi o’g’ilga qolur.
111. Ota nomi, o’rni koldi o’zingga,
Yana ming-ming narsa qo’shilsin unga.
112. Noyob hadya tutdi son-sanoqsiz qo’l,
«Qutadg’u bilig» sovg’amdir, et qabul.
113. Ularning hadyasi o’tkinchi erur,
Mening sovg’am esa to abad qolur.
114. Harchand yig’ilsa dunyo tugar oxir,
Bitik qolar, olamni tutar oxir,
115. Kitobga bitildi bu hoqon nomi,
Nomi mangu qolar turklar sultoni,
116. YO rab, tugal etgil davlat, tilagin,
Qar bir ishda madad berib, ko’llagin.
117. Do’stlarini saqla, yog’iysin yo’qot,
Xursand qil doimo, qayg’udan ozot.
118. Yeg’ib tursin yomg’ir, gullar ochilsin,
Qurigan daraxtlar kurtaklar ochsin.
119. Falak charxi aylanib, ustivor bo’lsin,
Yov boshi egilib, qaddi bukilsin.
120. Bo’lmaguncha bo’z tuprok misdek kizil,
To libos kiyguncha olam yam-yashil,
121. Turklarning baxtiga ming yil davr sursin,
Ko’zi oqib hasadgo’y, o’tda kuysin,
122. Bo’lsa tag’in unda qandayin tilak,
Haqning o’zi bo’lsin madadkor — tirgak.
123. Huzur-halovatda quvonib eli,
Yeb-ichib yashasin to Luqmon yili*.

[*] Luqmon yili — Luqmondek uzoq umr ko’rsin deyilmoqchi.

BESHINCHI BOB
YETTI SAYYORA VA O’N IKKI BURJ BAYONI

124. Xudo nomi bilan boshladim so’zim,
Yaratgan, ulg’aytgan, kechirgan o’zi.
125. Olamni yaratdi maylicha o’zi,
Oyu kun-la yoritdi jahon yuzin.
126. Falakni yaratdi charx urar giryon,
Hayot ham aylanar misli tegirmon.
127. Yashil ko’kda yaratdi yulduzlarni,
Yaratdi qora tun-la kunduzlarni.
128. Ko’kgagi yulduzlar ba’zisi bezak,
Ba’zisi rahnamo, ba’zisi yazak*.

[*] Yazak — yo’l ko’rsatuvchi, chorlovchi

129. Qanchasin yaratgan xaloyiqka ul,
Ba’zisi adashganga ko’rsatar yo’l.
130. Ba’zisi yuksakda , ba’zisi quyi,
Biri yorug’, xira ba’zisin nuri.
131. Baridan yuksakda Sekantir* turar,
Ikki yil sakkiz oy bir burjda turar.
132. Ikkinchi o’rinda turadi O’ngoy**,
Bir burjda qolar rosa o’n ikki oy.
133. Uchinchi Ko’ruddir*** g’azabnok yurar,
Qayon boqsa jam’i yashnagan qurar.

* Sekantir — Zuhal (Saturn) yulduzi
** O’ngoy — Mushtariy (Yupiter) yulduzi
*** Ko’rud — Mirrix (Mars) yulduzi

134. To’rtinchi Quyoshdir yoritar jahon,
Uzog’u yaqinni, duch kelgan tomon.
135. Xushchiroyin ko’rsatsa beshinchi Savit* ,
Va mehr-la boqsa, sen o’zing ovut.
136. Undan so’ng Orzu* yulduzi kelar,
Kimga yaqinlashsa, tilakka yetar.
137. Bulardan quyida Yolchiq* turadi,
Quyoshga ro’baro’ bo’lsa to’ladi.
138. O’n ikki burj bordir bundan boshqa, boq,
Ba’zisa juft uyli, ayrimlari toq.
139. Qo’zi — bahor yulduzi, keyin Ud* kelar,
Javzo, saraton uyqashib, but kelar,
140. Asad bilan Bug’doyboshi* qo’shnidir,
Qavs, Aqrab, Mezon doim esh kelur.

[*] Savit — Zuhra.Cho’lpon (Venera) yulduzi; Orzu — Otorud (Merkuriy) yulduzi; Yolchiq — oy; Qo’zi — Hamal; Ud — Savr; Bug’doyboshi – Sumbula

141. So’ngra Jadiy, Dalv, Hut gali kelar,
Ular tug’ilganda ko’k yorug’ bo’lar.

142. Uch yulduz bahorning, uchi yozgidir,
Qishniki uchtasi, uchi kuzgidir.
143. Uchi suv, uchi havo, uchtasi o’t,
Uchi tuproq — bulardan dunyo mavjud.
144. Yovdir bular azal biriga biri,
Yovga yov ko’llab, xavfni qil nari.
145. Urushmas bu yovlar, do’st, ahil uchun,
Kurashmas bu yovlar, yo’qotgan o’chin.

146. Hayotbaxsh ilohim ayladi mahbub,
Yaratdi ularni, yarashtirdi xo’b.
147. Inson xilqatini etayin bayon,
Ilm, idrok ila qadr topgani ayon.

OLTINCHI BOB
INSON ILM TUFAYLI QUDRAT TOPISHI BAYONI

148. Yaratdi, ulg’aytdi odamni tanlab,
Aqlu hush, bilimu fazlni jamlab.
143. Unga zabon berdi, hamda berdi til,
Berdi hayo, go’zal xulk hamda xush fe’l.
150. Bilim berdi, inson yuksaldi bu kun,
Aql-idrok berdi, yechildi tugun.
151. Xudo bersa kimga aql-hush, bilig,
Ko’p ezgu ishlarga uzatar ilig.
152. Uqishni buyuk bil, bilimni ne’mat,
Ikkisi yuksaltar qulni ham albat.
153. Bu so’zga isbotdir quyidagi gap,
Sen unga quloq os, gapingni tugat.
154. Aql kayda bo’lsa, ulug’lik shunda,
Bilim kimda bulsa, buyuklik shunda.
155. Zakovatli uqar, bmimli bilar,
Ilmu zakovatli tilakka yetar.
156. Bilim ma’nosin bil, olim nima der,
Bilim daf etajak dardmand bo’lsa er.
157. Bilimsiz kishi albat dardmand bo’lar,
Dardga davo topmasa, tirik o’lar.
158. Dardinga davo top, chorasin izla,
Nodonlik xoru xas, saodat ista.

159. Ilm misli boshbog’dir, kim unga yetar,
Tuman ming tilagi albat ushalar.
160. Nafi ko’pdir kishiga aklning har dam,
Ilm birla inson aziz, mukarram.
161. Barcha ishlaringni akl birla kil,
Bilim birla beglar zafar quchdi, bil.

YETTINCHI BOB
TILNING FAZILATI, FOYDA — ZARARI BAYONI

162. Aql-zakovatga tilmochdir bu til,
Tildir ro’shnolikka yetkazguvch, bil.
163. Qadrli kilar til, baxt topar kishi,
Til xor qilar erni yo ketar boshi.
164. Qafasdagi yovuz arslon erur til,
Sen undan hazar kil, boshing yeydi, bil.
165. Nelar der talidan jabr ko’rgan ul,
Qulok sol, amal qil hamda xushyor bo’l.
166. Boshga hadsiz kulfat keltirdi tilim,
Boshim kesilmasdan kesayin tilim.
167. So’zga ehtiyot bo’l, boshing ketmasin,
Tilga ehtiyot bo’l, tishing sinmasin.
168. Budun tili yomon, g’iybat so’zlagay,
Kishilar hasadgo’y, etingni yegay.
169. Olim bilim berdi, tilingni asra,
Yomon gapdan tiling tiy, boshing asra.
170. Esonlik tilasang agarda o’zing,
Tilingdan chiqarma yoroqsiz so’zing.
171. Bilib so’zla, so’z donolik nishoni,
Nodon so’z boshni yer, ajal nishoni.
172. Ortiq so’zda hech bir foyda ko’rmadim,
O’rinsiz sukutdan ham naf ko’rmadim.
173. Ko’p so’zlama hargiz, gapni qilgin oz,
Tuman so’z tugunin bir so’z bilan yoz.
174. Kishi shoh bo’lgusi o’sib so’z bilan,
Behuda so’z boshni qilar yer tuban.
175. Mahmadona derlar gar ko’p so’zlasang,
Soqov derlar agar sukug saklasang.
176. Fasohat-la so’zla shu bois so’zing,
Shirin bo’lsa tiling, o’sarsan o’zing.
177. Tiling ehtiyot qil, asraladi bosh,
Gapni qisqa qilgin, uzayadi yosh.
178. Tilning foydasi ko’p, ziyoni behad,
Goh maqtalar, goho so’kilar minbad,
179. Baskim shunday ekan, bilib aytgich so’z
Sening so’zing bo’lsin ojiz uchun ko’z.
180. Shubhasiz bilimsiz ojiz ko’r erur,
Bilimdan bahra ol, shosh albat, yugur.
181. Tug’ilgan o’ladi, nom-nishon yitar,
Yaxshi so’z nomingni abadiy etar.
182. Tug’ildi va o’ldi, so’zi qolda, boq,
Inson o’zi ketdi, nom qoldi biroq.
183. Abadiy hayotni tilasang o’zing,
Ey dono, yaxshi xulqing va so’zing.
184. Tilni madh ayladim va ba’zan so’kdim,
Pand bo’lsin deb dilda borini to’kdim.
185. Hamma so’z jamlansa aqlga sig’mas,
Kerak so’zni so’zlar kishi, yashirmas.
186. So’zimni aytdim men farzand qobilga,
Oq-qorani bilmas, go’dak sabiyga.
187. Senga yaxshi so’zlar aytay, ey o’g’il,
Hamda pand-nasihat beray, ey o’g’il.
188. Meros qolsa mendan kumushu oltin,
So’zlarim qadrini baland tut andin.
189. Kumushni ishlatsang tugar oqibat,
So’zimni qo’llasang zar kelar albat.
190. Kishidan kishiga so’z meros qolar,
Meros hikmatin tut, yuz foyda bo’lar.
191. Kovoq uyma bu kun, ey dono, menga,
Agar uzrim aytsam iymanib senga.

SAKKIZINCHI BOB
MUALLIFNING UZR ALTGANI BAYONI

192. Niyatim, ey dono, so’z aytmoq edi,
Avlodlarga yodgor koldirmoq edi.
193. Aql qarshi turdi — bo’lgin ehtiyot,
So’zing yanglish chiqsa bo’lajak uyat.
194. El tili yomondir, g’iybat so’zlagay,
Inson fe’li hasad, etiigni yegay.
195. O’ylab ko’rgunimcha yengillatdi yuk,
Uzimga amr etdim, dilda borin to’k.
196. Sababin so’rasang senga aytayin,
Ey bahodir, mag’zin chakib anglagin.
197. Inson nomi yangluq , yanglug’i* uchun ,
Deyildi u yangluq, yanglug’i uchun.

*Yangluq — xato, xato qiluvchi; Yanglug’i uchun — yanglishgani uchun

198. Yanglishmas kishi kim, menga aytib ber,
Yanglishgan tuman ming sanayin bir-bir.
199. Behad oz bilimdon, ko’pdir bilimsiz,
Aqlsiz beadad, aqlli aziz.
200. Donoga ilmsiz saqlar adovat,
Nodon olimga yov, aylar malomat.
201. Kishidan kishining farqi bor, bildim,
Bilimdir tafovut, deb aytar tilim.
202. Bilimliga bayon etdim men so’zim,
Bilimsiz tilini bilmayman o’zim.
203. Bilimsizga aytar so’zim yo’q mening,
Ey dono, jon fido qulingman sening.
204. So’z aytmoqqa sendan iymanib,
Uzrimni aytarman o’zimni yanib.
205. So’z aytguvchi xato qilar, yanglishar,
Oqil uning aybin yopib, yanglishlar.
206. Burunduq solingan tuya kabi so’z,
Qayga yetaklasang yuradi beso’z.
207. Bilib so’zlaguvchi kishi ko’p erur,
Uni bilguvchi er menga xo’p erur,
208. Barcha ezguliklar bilim mevasi,
Ko’kka eltguvchi yo’l pillaposi,
209. Bilim birli so’zla har bar so’zni sen,
Ulug’ bir ilmli har bir erni sen.
210. Yashil ko’kdan indi qo’ng’ir yerga so’z,
Inson so’z-la qadrin topadi beso’z.
211. Inson qalbi misli tubsiz ummondir,
Duru marvariddek bilimga kondir.
212. Ummondan olmasa injuni kishi,
Durlar yotaverar misli soy toshi.
213. Tuproq ostidagi oltin misli tosh,
Yuzaga chiqsa u beg boshida toj.
214. Olim ilmin izhor etolmasa til,
Hech dilni yoritmas yotsa-da yuz yil.
215. Ilm, zakovat ezgu narsa betimsol,
Bo’lsa ishlat, ko’kka uchgin bemalol.
216. Yurtning begi nimalar der quloq tut,
Ilm-ma’rifat olmoqka aqling yugurt.
217. Dunyo tutmoq uchun olim zot kerak,
Yurt so’rash uchun zarur aql va yurak.
218. Aql bir-la ish tutdi dunyo tutguvchi,
Ilm bir-la ish yuritdi yurt so’rguvchi.
219. Qachonki yer yuziga tushmish odam,
Tuzib kelmish oqillar ezgu nizom
220. Qay bir vaqt bo’lmasin — kechami, burun,
Oqillarga tegmish eng yuksak o’rin,
221. Aql-la o’nglanar nokas, fitnachi,
Ilm birla bosilgay elning fitnasi.
222. Bu ikkisi birla bitmasa hech ish,
Ilmni ko’yginu qo’lga ol kilich.
223. Bilimli, oqillar bo’lar yurt boshi,
Qilich birla bitadi ilmsiz ishi.
224. Dunyo tutmoq uchun zakovat kerak,
Yurt so’rashga ilmu ma’rifat kerak.
225. Ikkisi birlashsa — inson mukammal,
U qo’lga kiritar olamni tugal.
226. Ikki obod dunyo bo’lsa gar tilak,
Faqat solih, amal aylamak kerak.
227. Istasang yaxshi bo’lmoq, mukammal, but,
Yaxshilik qil, yomon so’zni tez unut.
228. Inson mangu qolmas, boqiydir nomi,
Ezgu amal bilan qolajak nomi.
229. O’zing mangu emas, abats bo’lsin nom,
Noming mangu bo’lsa, shukr, vassalom.

TO’QQIZINCHI BOB
YAXSHILIK QILMOQNING MADHI VA FOYDASI BAYONI
230. Agar bo’lsa xalq uzra qo’ling uzun,
Amal, so’zda yaxshilikni qil butun,
231. Yigitlik o’tadi, tiriklik o’char,
Tush kabi jahondan kishi tez kechar,
232. Tiriklik g’animat, foyda — ezgulik ,
Hosilasi bitmas, ne’mat — yegulik.
233. Insonlar, yaxshisi ne der tinglagin,
Neki tirik jon bor o’lar, o’ylagin,
234. Jahonda ne yanglig’ er tug’ildi, ko’r,
Bir zum yashady-yu, tag’in o’ldi, ko’r.
235. Xoh beg o’lsin, xoh, qul, xoh yaxshi-yomon,
Jismi o’lar, kolar nomidan nishon.
236. Senga keldi endi bu navbat, o’ryn,
Dam g’animat, o’nglan, o’limdan burun„
237. Tirik o’lar oxir, to’shak bo’lar yer,
Nomi mangu tirik yaxshi bo’lsa er,
238. Inson ikki nomi tillarda yurdi,
U yaxshi, bu yomon, to abad turdi,
239. Yaxshi maqtaladi, yomon so’kilar,
O’zing o’yla, qaysi biri xush kelar.
240. Yaxshi bo’lsang madh etiladi noming,
Yomon bo’lsang kuyar ikki jahoning,
241. Tuban Zahhok* nechuk tahqirga loyiq,
Nechuk madh etdi Faridunni** xaloyiq.

* Zahhok — Erondagi peshdodiyon sulolasining zolim shohi,
** Faridun — Erondagi peshdodiyon sulolasining odil shohi

242. Biri yaxshi edi, alqab maqtaldi,
Yomon edi biri, so’kib karg’aldi.
243. Yomonlik kerakmi, yaxshilik senga?
Tahqir kerakmi yo maqtovmi senga?
244. Qay birin istasang tanla – ixtmyor,
So’ng yaxshi-yomonga o’kinma zinhor,
245. Bu yanglig’ so’z aytar sinagan kishi,
Sinovdan o’tgan zot bilar el ishin.
246. Yaxshi nom kishiga keltirar olqish,
Yomon otlig’ bo’lsa, tegadir qarg’ish.
247. Ko’p sinadim, yomonliklar qilguvchi,
Faqat ortga ketib, qirqildi kuchi.
248. Qancha kuzatdim men, yomonlar ishi —
Hech rivoj topmadi, ey dono kishi,
249. Yomonlik o’t erur, bu o’t kuydirur,
Bu o’tni bosishning yo’li yo’q erur.
250. Boqqin bizdan avval davron surganlar,
YO avom bo’lganu, yo jahon so’rganlar.
251. Ulardan qay biri bilimga ega,
Davron surdi bo’lib dunyoga ega.
252. Jahon beglaridan kim ilm topmish,
Yaxshi konun tuzib, u kamol topmish.
253. Bu kun ham yaxshi nom kozongan inson,
Yaxshilar sardori, sharafga nishon.
254. Kaysi beg oqildir, bilimga yaqin,
Tutmish donolarni o’ziga yaqin.
255. Qo’l urgan ishini bilib ishlar u,
Ilmin ishga solib, elni boshlar u.
256. Elini tuzatdi, boy qildi, qara,
Yurt boyligin bildi o’ziga to’ra*.

[*] To’ra — qal’a, qo’rg’on

257. Yaxshi nom qozondi, saxiy atalmish,
Saxiy o’lsa, nomy tirik atalmish.
258. O’limni unutmay hozirlik ko’rgan,
Bamisli o’ziga bitik tosh ko’ygan,
259. Bu kun kim o’qirkan ularni bilar,
Undan ulgi olar, yaxshilik qilar.
260. Dunyoda nima bor bilimdan aziz,
Bilimsiz degan gap hakorat, essiz.
261. Nima deydi tingla bilimdon kishi,
Dunyoni ko’p ko’rib ulg’aygan yoshi.
262. Bilimsizga to’rda o’rin bo’lsa, ko’r,
Bu to’r bo’ldi poygak, poygak bo’ldi to’r,
263. Agarda joy bo’lsa olimga poygak,
Shaksiz bu joy ulug’ to’rdan-da yuksak.
264. Bu faqat bilimga ehtirom erur,
Farqi yo’q to’rda yo eshikda turur.
265. Ikki turli erur asil zot, boshchi,
Biri begdir, biri-olim, yurt boshi.
266. Bulardan boshkasi yilqi katori,
Qay birin tanlasang o’z ixtiyoring.
267. O’zing qay birisan, menga diling och,
Ikkovidan biri bo’l, uchinchidan qoch.
268. Qo’lga qilich olib biri el tuzar,
Qalam birla biri hak yo’l ko’rsatar.
269. Ulardan yaxshi nizom meros qoldi,
Yuksalgay kim uni o’ziga oldi.
270. O’likdan tirikka merosdir bu so’z,
Meros so’zni tutsa, foyda yuzda yuz.
271. Bilimsiz bamisli so’qir, notavon,
Ilmdan bahra ol, ko’zing och, uyg’on.
272. Inson ko’rki so’zdir, so’z turi talay,
Shirin so’z kishini madh etgin atay.
273. Bunga mos turkcha masal bor erur,
Uni aytsam ayni muddao bo’lur.

274. Aql ko’rki tildir, tilning ko’rki so’z
Kishi ko’rki yuzdir, yuzning ko’rki ko’z.
275. Til bilan bildirar kishi o’z so’zin,
Yaxshi so’zi ila yoritar yuzin.
276. Bu turk beglariga solinsa nazar,
Jahon beglarining yaxshisi shular.
277. Bu turk beglaridan nomi nishonli,
Alp Er To’nga edi, baxti ishonchli.
278. Ilmda tengi yo’q, ganjga kon dili,
Blimdon, aqlli, elning sarxili.
279. Har jihatdan komil, ziyrak, sher o’g’lon,
Dunyoga shundaylar bo’lar hukmron.
280. Tojiklar atar uni Afrasiyob,
Hukmiga oldi el-yurtni behisob.
281. Jahonni tutmoqqa sunush-chun ilik,
Kerak ko’p fazilat hamda ko’p bilig.
282. Tojiklar kitobda zikr etmish buni,
Kitobga bitmasa, kim bilar uni.
283. Ajab yaxshi aytgan qo’rqmas, botir er,
Qattiq tugunlarni yechar jasur sher.
284. Ming bir fazl birla olingay jahon,
Quloq tutmok uchun kerakdir arslon.
285. Xukmdorga fazilat zarur ming tuman,
Unga tayansa el, yo’qolur tuman.
286. Qilich birla kessin yog’iy boshini,
Qonun birla tutsin el, yurtdoshini.

O’NINCHI BOB
BILIM, AQL-IDROKNING FAZILAT VA
FOYDALARI BAYONI
287. Tilagim so’z edi, ey dono hakim,
Aql va bilimdan so’zlash maqsadim,
288. Aql mash’al kabi yoritgay tunni,
Bilim — nur, yoritgay hayot yo’lingni.
289. Aqldan yuksalar, ilmdan kamol topar,
Ikkisi tufayli er iqbol topar.
290. Bunga ishonmasang ko’r No’shiravon*,
Aql ko’zi birla yoritdi jahon.

[*] No’shiravon — melodiy 6-asrgacha yashagan adolatli Eron shohi.

291. Yurt farovon, yuritgach to’g’ri nizom,
Adli birla qozondi u yaxshi nom.
292. Dono aytmish, ilmga kim qo’ydi ixlos,
Do’zax azobidan bo’lajak xolos.
293. Go’dakka boqqilki, ulg’ayar kam-kam,
Yoshiga yetmaguncha yurmas qalam*.

[*] Qalam — bola yetti yoshga yetmaguncha farishtalar uning gunohini nomai a’moliga yozishmas ekan.

294. Dono ham qarisa adashar, ozar,
Tinar qalam, aql ketgach, neni yozar.
295. Gar telba birovni o’ldirsa bexos,
Unga o’lim yo’qdir, olinmas qasos.
296. Ne uchunkim u aql-idroksiz erur,
Kim aqldan mahrum, jazosiz erur.
297. Aqldan bo’lakka hurmat bo’lmaydir,
Aqlsizlar go’yo bir zambil loydir.
298. O’ylab ko’r bu so’zlar yaxshi aytilgan,
Olim, dono zotlar yaxshi atalgan.

299. Insonning kiyimi bo’lar ustida,
Zakovatli, ilmli aziz aslida.
300. Aql bo’lsa, asl bo’lur er kishi,
Bilim bo’lsa, beglik qilur er kishi.
301. Kimda aql bo’lsa, bo’lur u asl,
Kimda ilm bo’lsa, xon bo’lajak, bil.
302. Inson zoti qo’ng’ir yerga sundi qo’l,
Ilm birla har mushkulga topdi yo’l.
303. Aql birla asl atalur kishi,
Ilm birla beglar qilur el ishin.
304. Hadsiz olqish olgan tuman fozillar,
Tadbir birla najot yo’lini izlar.
305. Aql ozini sen oz dema, nafi ko’p,
Bilim ozini sen oz dema, qadri xo’p.
306. Donolar so’zini tinglab anglagin,
To’rt narsaning kamin oz deb bilmagin:
307. Bu to’rtning biri — o’t, biridir yog’iy,
Uchinchi — xastalik, hayot tuzog’i.
308. To’rtinchisi — ilm, beparvo bo’lma,
Bariga tayyor tur, behuda yurma.
309. Bularda ko’p bo’lar foyda yo ziyon,
Berish va olishdek bo’lar har qachon.
310. Bilim kimyo* kabi jamlar hammani,
Saroyi aqldir, yig’ar barchani.

[*] Kimyo — qadimgi olimlar moddalarni aralashtirib misni oltinga aylan tirish mumkin deb hisoblashgan va bu ilmni kimyo deb atashgan.

311. Ifor bilan bilim o’xshab ketadi,
Yashirib bo’lmas sir, tarqab ketadi.
312. Iforni yashirsang bo’yi bildirar,
Ilmni yashirsang til oshkor etar.

313. Bilim boylik erur, hech ado bo’lmas,
Qaroqchi yo o’g’ri tunab ketolmas.
314. Kishiga aql va bilimdir kishan,
Yomonlik qilolmas er kishan bilan,
315. Kishi yaxshi otni jilovlab tutar,
Kerakli otini avaylab yurar.
316. Kishanli qocholmas, joyida turar,
Tushovli ketolmas, ko’p yuvosh bo’lar.
317. Aql senga bay’at bergan do’st-qurdosh,
Bilim esa chin mehribon, qarindosh.
318. Nodonga yog’iy bilgani, qilmishi,
Yetar ikkovining janjal,tashvishi.
319. Bunga monand kelar turkcha bir masal,
Dilga jo et uni va qilgil amal:
320. Oqilga o’z aqli doimo eshdir,
Nodonga otiyoq tahqir, tashvishdir.
321. Olimga ilmi bir yaxshi libos, osh,
Bilimsizga o’z fe’li yovuz yo’ldosh.
322. Ey oqil, g’azabni qil o’zdin yiroq,
Yaxshi nom ol, jaholatdan bo’l yiroq.
323. Jahlu g’azabdan sen aylagil hazar,
Yaqin kelsang hayoting bo’lgay xatar.
324. G’azabli ish oqibati pushmondir,
Qiziqqonlik xavfu xatar, dushmandar.
325. Kishiga sabr-bardosh, vazminlik kerak,
Oy, kun tug’sa-da, shukr, tamkinlik kerak.
326. Bo’lmog’i lozimdir xushfe’l, muloyim,
Oqilu bilimli qilsin Xudoyim.
327. Aql kerak hayotda tanishga kishi,
Ilm kerak to’g’ri yuritmoqqa ishni.

328. Yaroqli, yaroqsiz narsani farq et,
Keragin ol, keraksizni tark et.
329. Yaxshi taftish qilgin, ajratgin obdon
Xar ishni o’ylab qil, shoshma hech qachon.
330. Shunda bo’lar har ish tugal va pishiq,
Bilimli kishi yer oshini pishiq.
331. Tilakka yetadi bundayin kishi,
Ikkala dunyoda o’ng kelar ishi.
332. G’azab birla achchiq kishiga yomon,
Azob bordir ikkisidan begumon.
333. Eshit, dono beg nechuk qildi xitob,
Baxtli zot so’ziga amal qil shitob,
334. Qiziqqonlik bilimdan nari tutar,
Qahr-g’azab aql-hushdan mahrum etar.
335. G’azab – dushman; bilim, aqlni yo’k qilur,
Muloyim kishi ham qo’pollik qilur.
336. Nimalar der ilmli kishi qulok tut,
Ilmli so’zi jonga rohat, esda tut.
337. Bmr talay narsa bor kishiga yovdir,
Uni qilsa, halokatga peshrovdir.
338. Til yolg’oni bil eng birinchi illat,
Lavzda turmaslik ikkinchi musibat.
339. Uchinchysi, aroqqa bo’lish mubtalo,
Behuda o’tar bunday umr mutlaqo.
340. Yana biri kojlik, kaysarlik erur,
Nasibasi sevich emas, musibat erur.
341. Yana bir past illat erur qo’pollik,
Inson uyin buzar, qilur to’zonlik.
342. Darg’azablik, dilozorlikdir biri,
Tilin ochsa, siyoh qilur el dilin.

343. Yig’ilsa kishida bunday illatlar,
Muborak saodat qochar, qut bezar.
344. Falak ham yor bo’lmas, boshi aylanar,
Bundan xulqi buzilar, fa`li aynar.
345. Kel ey, ezgulik qil, ey yaxshi kishi,
Niyati yaxshining yaxshidir ishi.
346. Nima der quloq sol xusnixulq kishi
Sinab qo’lga olguvchi davlat ishin:
347. Qarimas yaxshilar umr o’tgan bilan,
O’nglanmas yomonlik tuzatgan bilan.
348. Yomon umri qiska, o’kinchda o’tar,
Yaxshi umri daryo, sevinchda o’tar.
349. Yaxshilar kun sayin yetar murodga,
Yomon dardi ortar, qaytmaydi ortga.

O’N BIRINCHI BOB
KITOBNING NOMI, MA’NOSI VA MUALLIFNING
O’Z QARILIGINI AYTGANI BAYONI
350. Kitobga nom berdim «Qutadg’u bilig»,
O’quvchim baxtga yo’llab, tutsin ilik.
351. So’zim bayonetdim, qoldirdim bitik,
Qamrab ikki jahonni tutsin ilik.
352. Ikki jahon baxtini topsa inson,
Armoni qolmagay so’zimga ishon.
353. Kuntug’di Eligning nomi so’zboshi,
Sababin aytayin, ey yaxshi kishi.
354. Undan so’ng tilga oldim Oyto’ldini,
U birlan yorishar saodat kuni.
355. Kuntug’di aslida adolat erur,
Oyto’ldi esa baxt-saodat erur.
356. Ta’rif-tavsif etdim so’ng O’gdulmishni,
U aql-idrok, ulg’aytirar kishini.
357. O’dg’urmish haqida aytdim so’ng so’zim,
Oqibat deb unga nom berdim o’zim.
358. Shu to’rt narsa ustida so’z yuritgayman,
O’qisang uqarsan, naf ko’p degayman.
359. O’ynab-kulib yurgan ey yaxshi o’g’lon,
So’zim zoe etma, uqib ol obdon.
360. Dadil bo’l, adashma to’g’ri yo’lingdan,
Umr o’tmasin bekor, foydalan undan.
361. Qadrla yoshlikni u tez o’tguvsi,
Harchand mahqam tutma, qochib ketguvsi.
362. Gar sanda bor ekan yigitlik kuchi,
Zoe qilma, bo’l ibodat qilguvchi.
363. Yoshlikni qo’msayman, ich-etim yeyman,
Afsusdan foyda yo’q, so’zni qo’y, deyman.
364. Qirkdan o’tsa kimning tiriklik yili,
Vidolashdi undan yigitlik guli.
365. Tekkizdi menga qo’lin ellik yoshim,
Oqqu qildi quzg’un tusidek boshim,
366. Meni chorlar ellik, tezroq kel degay,
Borurman, nogahon ajal yetmagay.
367. Agar to’lsa oltmishga kimning yoshi,
Halovat yo’qolgay, qish bo’lgay yozi.
368. O’ttiz yiqqanini olajak ellik,
Nelar bo’lgay oltmish uzatsa ilik.
369. Nima qilgan edim ellik yosh, senga,
Ne sabab shuncha kek saqlading menga.
368. Totli edi yoshlikda har bir ishim,
Zahar bo’ldi endi oshagan oshim.
371. Qaddim edi o’qdek, ko’nglim edi yoy,
Ko’nglim qilguncha o’q, qaddim bo’ldi yoy.
372. Yoshlik neki yig’nab beribdi menga,
Ol, navbat yetishdi qarilik senga.
373. Kel ey, najotkorim, qutqargin meni,
Oyu yillar bo’ldim azob tutquni.
374. Oyoqlar chalishar, yurishga yo’q hol,
Olam zim-ziyodur, ko’z ko’rmas alhol.
375. Ishtiyoq yo’qoldi, so’ndi qalbdagi o’t,
Yoshlik yiroqlashdi, zavq bo’ldi unut.
376. Uyg’on ey mo’ysafid, o’limga shaylan,
O’tgan kunlaringga yig’lagin giryon.
377. Davron bekor o’tdi, tugadi hayot,
Endi buyog’iga tavba qil, hayhot.
378. Egam o’zing g’amsizsan, mangu tiriq,:
O’lim uchun yaratding sonsiz tirik.

379. Duo birla sendan tilayman shuni,
Umr berib uzaytirgin yoshimni.
380. So’z boshladim o’zingdan tilab madad,
Tomomlashga quvvvt bergin beadad.
381. Tilim, tinmay madh et yaratguvchini,
Yomonlikni mendan yiroqlatguvchini.
382. U tanlab yaratdi, yoritdi dilim,
Iymon birla hak yo’lni topdi dilim.
383. Zulumotda edim, yoritdi tunim, ,
Qorong’uda edim, yorishdi kunim.
384. Adashib yurardim, U ko’rsatdi yo’l,
Kuyardim mei o’tda, kutultirdi Ul.
385. Sayladi, tanladi, ko’tardi meni,
Xatolar yo’lidan qaytardi meni.
386. Dilimni bezatdi ro’shnolik ila,
Tilimni bezatdi guvohlik ila.
387. Berdi ziyrak aql, ilm, pokiza dil,
So’zlashga yo’l ochdi, burro bo’ldi til.
388. Kamolga eltguvchi habiblar yo’li,
Ular bo’lsin hamdam, tutguvchi qo’lim.
389. Bular bari Egamning fazli erur,
Meningdek osiy qulni qadr qilur.
390. Buning shukronasin qanday o’tayin,
Garchi umr bersa , ming yil o’lmayin.
391. Iloho, bilarsan ojizligimni,
Senga oshkor etgum dardim, mungimni.
392. Qilolmasman senga nen munosib shukr,
Mening uchun o’zing qil muvofiq shukr.
Shu to’g’ri yo’lda muqim tutgin meni,
393. Shu to’g’ri yo’lda muqim tutgin meni,
Yechib olma aslo iymon to’nini.

394. Jon tanni tark etib tinganda sasim,
Shahodat-la kesgin so’nggi nafasim.
395. Qaro yer qatida qolganda tanho,
Rahmating yog’dirgin, ey qodir Xudo.
396. Toatsiz qulingman, gunohim ko’pdir,
Fazl ila kechmasang hech najot yo’kdir.
397. O’zing yorlaqagin jumla mo’minni,
Nishonasin ko’rsat baqo kunining.