Саҳифа таниқли чех ёзувчиси Богумил Грабал таваллудининг 100 йиллигига бағишланади
«Мен ҳамиша ва ҳозиргача Грабал китобларини севиб мутолаа қиламан, — деган эди машҳур адиб Милан Кундера. — Унинг прозасини бамисоли юксак шеърият ва тўсиқ билмас хаёлот парвозига қиёслаш мумкин. Бундай тарзда балки фақатгина таниқли лотинамерикаликалик сеҳргар ёзувчилар ёза олиши мумкин. Аммо, ўша сеҳргарлар Грабал ҳақида билишмаган, ўйлашимча, Грабал ҳам улар ҳақида ҳеч нима билмаган. Қачонлардир рус истибдоди унутилар, аммо ўша йиллар ҳақида ёзганда,ишончим комил, чех маданиятининг буюк даври ва «Мен Англия қиролининг хизматкориман», «Ҳадсиз шовқинли ёлғизлик» китобларини ёзган Богумил Грабал яшаган йиллар сифатида тилга олишади».
Богумил Грабал
БЕАТРИЧЕ
«Мен ҳамиша ва ҳозиргача Грабал китобларини севиб мутолаа қиламан, — деган эди машҳур адиб Милан Кундера. — Унинг прозасини бамисоли юксак шеърият ва тўсиқ билмас хаёлот парвозига қиёслаш мумкин. Бундай тарзда балки фақатгина таниқли лотинамерикаликалик сеҳргар ёзувчилар ёза олиши мумкин. Аммо, ўша сеҳргарлар Грабал ҳақида билишмаган, ўйлашимча, Грабал ҳам улар ҳақида ҳеч нима билмаган. Қачонлардир рус истибдоди унутилар, аммо ўша йиллар ҳақида ёзганда,ишончим комил, чех маданиятининг буюк даври ва «Мен Англия қиролининг хизматкориман», «Ҳадсиз шовқинли ёлғизлик» китобларини ёзган Богумил Грабал яшаган йиллар сифатида тилга олишади».
Чех адиби Богумил Грабалнинг ХХ аср адабиётида ўзига хос ўрни бор. 1914 йилда туғилган ёзувчи ўтган асрнинг олтмишинчи йилларига келиб катта шуҳрат қозонди. Франция, Италия, Германия, Венгрия, Полша, Скандинавия, АҚШ, Канаданинг нуфузли адабий журналлари унинг қисса ва ҳикояларини босиб чиқарди.
«Каърдаги митти дур», «Махсус вазифали поездлар» каби йигирмадан ортиқ китоблар муаллифи бўлган бу ёзувчининг қаҳрамонлари асосан мураккаб тақдирли, ҳаётда қийналган ва лекин қатъиятли кишилардир.
У энг жирканч ва фожеали ҳолатлар замиридан ҳам гўзаллик илғайди, нафислик, латифлик ва эзгуликни оддий ва ҳатто ғариб кишилар орасидан қидиради ва топади.
У 1994 йили Нобел мукофотига номзоди кўрсатилган, 1967 йили киносценарийси учун “Оскар” мукофотига сазовор бўлган.
Қарағайзорда жойлашган «Агнетснинг гўшт савдоси» аталмиш уч қанотли вилла ёзги қароргоҳ ҳисобланар, унинг алоҳида қўриқхонасида буғу, тоғ кийиклари ва қирғовуллар боқилар, уларни шундоққина вилла ётоқхонаси деразасидан туриб отиб олиш мумкин эди. Башарти вилла хўжайини пан Агнетснинг кўнгилхушлик қилгиси келиб қолса, улфатлари билан бу ерга ташриф буюрар, қиш кунлари бўлса барча хоналар ўт ёқиб иситилар, гулдонларга анвойи гуллар қўйиб чиқилар, қарағайзор оралаб кетган йўлаклар қордан тозаланар, қумлар сепилиб, ташриф буюрувчи меҳмонлар кўз ўнгида салобатли манзара яратилар, худди гертсог Швартсенбергерглардаги сингари овчилар киядиган яшил камзул, ковбой шляпалари, милтиқлар, хуллас, шикорбоп лаш-лушлар, барчаси шундоқ пиллапоянинг ёнгинасида ҳозирлаб қўйиларди. Буларнинг ҳаммаси азалдан Худо ярлақаган пан Агнетс ва унинг улфатларига зўр вақтичоғлик бағишлар эди…
Пан Агнетснинг Прагада бир неча ресторан ва гўшт дўконлари ҳам бўлиб, тадбиркор хўжайин ресторандан чиқадиган овқат сарқитлари ва гўшт дўконлари чиқитлари ҳисобига чўчқабоқарликни йўлга қўйган, шундоқ вилланинг биқинида ферма қурдирган эди. Ҳар тўққиз ойда сув текинга семирган эллик бош чўчқа юк машиналарда кушхоналарга олиб кетилар, уларнинг ўрнига ўша куннинг ўзидаёқ яна элликта ҳали онасидан ажралмаган чўчқа болалари келтирилар ва яна ҳаммаси бошидан бошланар эди. Дераза ва эшикларини Алп атиргуллари ва азалиялар тўсиб турганига қарамасдан, вилла тарафга қараб салгина шабада эсиб қолса, шиптир ва тезакнинг ўткир, қўланса бадбўйи ҳамма ёқни тутиб кетар, пан Агнетснинг димоғи эса бора-бора бунақа ҳидларни сезмаслик даражасига бориб қолганди…
Пан Агнетс вилла хоналаридан бирини кичик ибодатхонага айлантирган нақшли ромлар, рангли ойналар билан жиҳозлаб, чоғроққина меҳроб ясатган, унинг устига мудом милтиллаб ёниб турадиган жинчироқ, қуйироғида эса ибодат пайтида чўк тушиладиган курсича қўйдирган эди. Мабодо пан Агнетс кушхонаси, гўшт дўконларию ресторанлари аро зерикиб, сиқила бошлаганини сеза бошласа, дарҳол ибодатхонасига кириб олиб, меҳроб пойига тиз чўкар, шикастанафас овоз ила дуогўйликка тушиб кетар, токи ёноқларидан қон томгудек яшнаб, мутойибага мойил кайфият келмагунча ўрнидан қўзғолмас, қолаверса, бунинг панга ҳеч қийинчилик жойи бўлмас, негаки пан Агнетс мулкдор эди. Зеро, у замоннинг мулкдорлари қувноқ ва беғамликларидан баайни қўнғироқдек жаранглаб туришар, серилтифот ва ҳотамтойликни ёқтиришар, жумладан, пан Агнетс ҳам бундай сифатлардан бенасиб эмасди… Ҳа, шунақа эди. Кейин эса у даврлар ўтди. Паннинг бор молу сарвати йитиб-битди. Унинг ўзи умрининг охирги йиллари хушфеъллигини йўқотиб, анчайин одамови бўлиб қолган эди…
Эндиликда вилла ногирон болалар яшайдиган давлат муассасасига айлантирилган. Унда беш ёшдан ўн беш яшаргача бўлган қирқ нафар ақлан, жисман заиф болалар яшайди. Улардан ўн нафари умуман юра олмайди, нуқул каравотда шифтга кўз тикиб ётади. Яна бештаси махсус курсичаларга ўтқазиб қўйилган, шўрликлар ўтирган ерларида еб-ичиб, курсининг тагига ўрнатилган тувакларга бўшанишади. Марҳум Агнетснинг бир пайтлардаги ҳашамдор вилласи узра энди чўчқаларнинг эмас, одамзот ахлати ва пешобидан анқиган бадбўйлар кезинади. Бавлу нажасни бўлса эгнига крахмалланган оппоқ ёқали қора қўйлак, бошларига роҳибалар қалпоғини қўндириб олган уч нафар шафқат ҳамшираси тозалаб юришади.
Эртадан шомгача, шомдан яна тонггача вилладан болаларнинг йиғи-сиғиси ва сокин оҳ-воҳлари аримайди. Аҳён-аҳёндагина қай бир ногирон бола, нима сабабдандир хушҳол жилмаяр, бу қадар самимий ва масъум жилмайиш мана шу норасидаларнинг чеҳрасида кўпроқ кўринсин учун Беатриче тиним билмасди. Эртаю кеч Худо йўлига хизмат қилади. Шундай ўргатишган эди аёллар монастирда унга…
Мана, бир ўсмир инграшга тушди. У қон тўлиб таранглашган олатини тутамлаганча, тушунуксиз жинсий балоғат азобидан қийналар, ўтирган ерида тебранганча бақириб-чақирар, ёшлари хиёл ўтиб қолган икки роҳиба уни бу ҳолатда кўриб қолиб, уялганидан шолғомдек қизариб, пан Агнетснинг ибодатхонасига қочиб боришар, тепасида жинчироқ милтиллаб турган меҳроб пойига тиз чўкишиб, кўз олдиларида туриб қолган манзарадан қутилиб олиш учун покланиш ибодатини ўқишга апил-тапил киришар эканлар, Беатриче боланинг ёнига хотиржам ўтириб олиб, унинг сочларини силаб-сийпар, унинг олазарак кўзларига тикилиб, тинчитишга, ҳовуридан туширишга ҳаракат қиларди. Беатричега бундай сониялар шундай бир аҳамият касб этардики, гўё шу дақиқаларда у ўз Тангриси розилигига моил бўлаётгандек ҳис этарди ўзини…
Ўсмирни тинчлантирган Беатриче кейин ўйинхонага шошилади. Бу хонадаги гўдаклар худди соғлом болаларникидақа ўйинчоқлар ўйнашади. Аммо улар ўйинчоқнинг фаҳмига боришмайди. Негаки, улар туғилишиданоқ ноқис яралган, айримлари қизилчага чалиниб шу куйга тушган бўлишса, бошқаси ҳар турли жароҳат туфайли, аксари ота-оналардан юқтирган наслий кемтиклик орқасидан норасо бўлиб қолган. Улар қўғирчоқларни қўлларига олган заҳотлари бурдалаб, узиб-юлиб, тўзитиб ташлашади. Ҳаммасидан ёмони ўйинчоқларини ўзларининг бавлу нажасларига булғаб ташлашни ёқтиришади.
Болалар кўп, уларнинг ҳар бирига алоҳида эътибор бериш мушкул. Гоҳида бу эсипаст шўрликлар тагларига қилган ахлатларини тўғри келган тарафга, хона шифтларига қараб улоқтиришади, шифтдан тўкилган ахлат бўлса уларнинг бошларига, афтларига ёпишади…
Хуллас, раҳматли пан Агнетсдан қолган бу хилват гўшада хизмат қилиш кўтара ранжу машаққат, бироқ, улар бу мушкул вазифани астойдил адо этишга, оғринмасликка ҳаракат қилишади. Болалар уйида нимаики ҳодиса содир бўлмасин, биргина Беатриче маъсум жилмайиб, сўнмас юлдуз каби балқиб тураверади. Фақат угина ғам-ташвиш ҳукмида бўлган ва бу увоқдек ногиронлар жисмини мудом жоҳил ибтидоий инстинктлар турли қийноқларга солиб турадиган, ҳар дақиқада олдиндан айтиб бўлмайдиган кўнгилсизликлар ва бериб турадиган бу даргоҳда вазиятни қўлга олишга қодир. Ва унинг танҳо ўзигина кўйлагининг крахмалланган оппоқ ёқалари орасидан бамисли Тереза она сингари, чарчоқ ва жонга тегиш нималигини билмасдан, мудом жилмайган ҳолда, бу бедаво болаларнинг ҳар бирини исмларини бирма бир айтиб, юпатиб, овутиш ҳамда жиловланиб бўлмайдиган эҳтиросларини тийиб қўйиш учун нималар ҳам қилмайди дейсиз…
Бир куни виллага хаста бир болани кўргани бориб, у ердаги аянчли манзаралардан этларим жимирлаб кетди. Майсазорда кекса ҳамшира қатор қилиб турғазиб қўйган ўн беш чоғли бола у ёқдан бу ёққа алпанг-талпанг юриб турар, йўлбошловчилик эса уларнинг бир мунча эплироғига юклатилган бўлиб, у кўзи ожиз болалардан бирининг қўлидан тутиб олган эди. Болалар бир-бирига маташиб, сайрга боришаётган эди. Бутун жамиятга малоллик туғдирадиган аҳволда дунёга келган бу бахтиқаролар чеҳрасидагичалик шодмонликни умрим бино бўлиб кўрган эмасман.
Болаларнинг қадам ташлашлари ҳам аломат эди, уларнинг чанқоқ ва орзуманд нигоҳлари қаёққа қаратилмасин, митти бурунчаларию шалпанг қулоқлари, барча сезги аъзолари билан нимаики нарсани пайқаб, қандайин ҳидни сезишмасин, улар қандайдир айрича, бутун вужудларидан жой олган илоҳий ҳис-туйғулари орқали ўша ўзлари сезган нарсаларию бутун сезги аъзолари билан туйган борлиқнинг ифорларига сингишиб, улар билан уйғунлашиб кетишгандай эди назаримда.
Шу тобда Беатриче ҳам уларнинг ортидан илдам юриб борар, машина ёки трактор ўтиб қолмасин деб ён-верига аланглаб қарар, менинг ёнгинамда бўлса тупук ва сўлакли қўлчалари билан Беатриченинг этагидан тутганча етти ёшлардаги бола пилдираб борарди. Болани пан Крейчик деган танишим рождество байрамида уйига олиб борганди.
Танишимнинг савобталаблиги орқасидан биринчи бор хонадон муҳитига тушган болакай ўшанда завқ-шавқ билан «менинг уйим бор, менинг уйим бор» деб чакаги тинмай жаврар, мен бўлсам унинг чулчит тилини зўрға тушунар эдим. Болага ҳаммасидан чироқчалари ёниб-ўчиб турган арча жуда ёқиб тушган ва у митти мушукчага ўхшаб рождество арчасидан кўз узмай қолганди. Биз пан Крейчик иккимиз олди-қочдилар билан валақлашиб турарканмиз, боласи тушмагур, қўлига тушиб қолган гугуртни чақиб, дарпардани ёқиб юборган, чироқчалар яна кўпайганидан суюниб, чапак чалиб сакраган эди.
Бундан паннинг жон-пони чиқиб кетиб, «қўлинг синсин, жин ургур, нима қилдинг», дея боланинг кафтдеккина башарасига тарсаки тортиб юборганди. Шундаям шўрлик бола аянчли илжайиб, менинг қулоғимга «мениям уйим бор энди-я, шундайми, уйим бор-а», деб шивирлаган, эртаси куниёқ савобталаб танишим уни яна азалги жойига, болалар уйига ташлаб келган эди. Болакай бу ерда мени таниб, пинжимга суқилди, мен яна уйимга бораман-а, дея кўзларини пирпиратди. Мен боланинг ўз уйи, бошпанаси бўлиши ҳақидаги шу қадар интиқлик, шундай бир виқор ва ҳис-ҳаяжонга лиммо-лим хоҳиши, йўқ, йўқ, айни шу дамда у ўзини болалар уйида эмас, балки ўз уйидаги ҳолатини яққол тасаввур этаётганлигидан ростакамига қўрқиб кетдим.
Норасидаларнинг бу қадар аянчли кун кечирганидан кўра умуман дунёга келмаганлари яхши эмасмиди, дея хаёлга бориб турарканман, кўнглимдагини сезган каби Беатриче маъюс жилмайганча, «Ҳомер басир бўлиб туғилган» деди. Шунда мен хаёлан, Ҳомер билан замондош бўлган ўша барваста ва соғлом йигитлар қани? Гарчи улар Ҳомерга нисбатан яшашга яроқли, ном қолдиришга муносиб ва лаёқатли бўлишган эса-да, ном-нишонсиз йўқ бўлиб кетишди. Ҳомер бўлса, давлат қонунларига мувофиқ ўз юртидан бадарға қилинган ҳолда ҳам барча даврларга дахлдор умумбашарий асарларида яшаб қолди, деган мавзуда ўзим билан лузумсиз суҳбатга киришдим.
Собит ишонч билан шодмон ҳолатда бир-бирининг қўлидан тутиб бораётган ва аксарининг кўзлари аъмо бу норасидаларнинг чуқур-чуқур, ютоқиб нафас олишларидан тортиб, жимитдек юзлари ва майин сочларини эпкин янада сезиларлироқ сийпаб, тортқилашини истагандек жажжи оёқчаларини илдам-илдам ташлаб боришларигача узоқ кузатиб турдим. Шунда беихтиёр Беатриченинг бир гапи ёдимга тушди: болалар уйига Садскодан бир руҳоний келиб тураркан. Ва ҳар гал Беатриче руҳоний ҳузурига тазарру қилгани кириб, йўқ гуноҳлари кечирилиши учун васий бўлишини ундан ўтиниб сўрар экан. «Фақат черковдалигимда олдимга келиб турган, кўринишидан муқаддас Моникага ўхшаб кетадиган қорамағиз йигит авлиё Августинни (уни ҳозир тушларимдагина кўраман) ҳисобга олмаса, қайси гуноҳларим учун ҳам тавба қилардим», деганди у хокисорлик билан жилмайиб.
Айни дақиқаларда олақуроқ устивошда қоқилиб-суриниб боришаётган бу ноком болаларнинг тепасидан бир илоҳий нур эмас, ҳамма учун баробар бўлган офтоб чарақлаб турарди. Ҳа, айни шу дақиқаларда, баланд-баланд қарағайларнинг сўлим-салқин соясида, ям-яшил ўтлоқлар устида яйраб юрган бу норасидаларнинг шодмон қийқириқларию маъсум чеҳралари менга бирданига ёлғиз реал борлиққина гўзал ва баркамол бўла олишлигини, қачонки орзу-умидлар шафағи наинки бутун оламни, наинки бор нафосату назокатни, балки мана шу нотавонларни-да кўз олгувчи шаффоф ёпинчиқ билан либослантираркан, фақат реал борлиқ ва воқеликкина гўзаллик моҳиятини англаб етишда тафаккурга ибтидо бўла олишлигини ўзимда кашф этдим.
Мабодо менга бутунлай бошқа бир одамга айланиб қолишдек сир-синоат ато қилинганида мен ҳеч иккиланмасдан бутун дунёда ёвузлик, бало-офатларни йўқотиш эвазига атиги покдомонлик ва очиқ кўнгилликдан ажрга мушарраф бўлгувчи Беатричега, фақатгина шу инсонга дўниб қолишни жон-жон деб ихтиёр қилган бўлар эдим…
Яна бирда Беатриченинг ўзи ҳикоя қилиб берганди: у йилига тўрт марта Мтсел шаҳридаги катта ибодатхонага бориб тураркан. Мтселлик руҳоний — хушбичим ва хушрўй киши Беатриче билан сўзлашганда негадир ўз-ўзидан қизариб-бўзариб кетаркан. Тушунарли, демак, мтселлик руҳонийнинг ҳам киши билмас гуноҳлари бўлиб, Беатриченинг шаффоф кўзгудек сиймосида ўзини кўрар ва ботин сирлари юзига тепиб, ўзини ошкор этаркан-да…
Шундай хаёллар билан унинг кўзларига тикиларканман, бутун вужудимни титроқ босиб, бошимни эгдим. Чунки шу лаҳзаларда Беатриче бошим узра бокира ва боқий муҳаббат нашъу намосини нисор айлаган эди. Ва мен унинг Яратган Эгамнинг суйган бандаси ва ҳабибига айланганини, мен Агнетсдан қолган овлоқ гўшада бахтиқаро гўдакларнинг бошини силаш ва кўз ёшларини аритиш йўлидаги хизматлари билан Парвардигори оламнинг меҳру карамини қозониб келаётганлигини теран ҳис этдим.
Рус тилидан Илҳом Ҳафизов таржимаси
«Men hamisha va hozirgacha Grabal kitoblarini sevib mutolaa qilaman, — degan edi mashhur adib Milan Kundera. — Uning prozasini bamisoli yuksak she’riyat va to’siq bilmas xayolot parvoziga qiyoslash mumkin. Bunday tarzda balki faqatgina taniqli lotinamerikalikalik sehrgar yozuvchilar yoza olishi mumkin. Ammo, o’sha sehrgarlar Grabal haqida bilishmagan, o’ylashimcha, Grabal ham ular haqida hech nima bilmagan.
Qachonlardir rus istibdodi unutilar, ammo o’sha yillar haqida yozganda,ishonchim komil, chex madaniyatining buyuk davri va «Men Angliya qirolining xizmatkoriman», «Hadsiz shovqinli yolg’izlik» kitoblarini yozgan Bogumil Grabal yashagan yillar sifatida tilga olishadi».
Bogumil Grabal
BEATRICHE
«Men hamisha va hozirgacha Grabal kitoblarini sevib mutolaa qilaman, — degan edi mashhur adib Milan Kundera. — Uning prozasini bamisoli yuksak she’riyat va to’siq bilmas xayolot parvoziga qiyoslash mumkin. Bunday tarzda balki faqatgina taniqli lotinamerikalikalik sehrgar yozuvchilar yoza olishi mumkin. Ammo, o’sha sehrgarlar Grabal haqida bilishmagan, o’ylashimcha, Grabal ham ular haqida hech nima bilmagan. Qachonlardir rus istibdodi unutilar, ammo o’sha yillar haqida yozganda,ishonchim komil, chex madaniyatining buyuk davri va «Men Angliya qirolining xizmatkoriman», «Hadsiz shovqinli yolg’izlik» kitoblarini yozgan Bogumil Grabal yashagan yillar sifatida tilga olishadi».
Chex adibi Bogumil Grabalning XX asr adabiyotida o’ziga xos o’rni bor. 1914 yilda tug’ilgan yozuvchi o’tgan asrning oltmishinchi yillariga kelib katta shuhrat qozondi. Frantsiya, Italiya, Germaniya, Vengriya, Polsha, Skandinaviya, AQSH, Kanadaning nufuzli adabiy jurnallari uning qissa va hikoyalarini bosib chiqardi.»Ka’rdagi mitti dur», «Maxsus vazifali poezdlar» kabi yigirmadan ortiq kitoblar muallifi bo’lgan bu yozuvchining qahramonlari asosan murakkab taqdirli, hayotda qiynalgan va lekin qat’iyatli kishilardir.U eng jirkanch va fojeali holatlar zamiridan ham go’zallik ilg’aydi, nafislik, latiflik va ezgulikni oddiy va hatto g’arib kishilar orasidan qidiradi va topadi.
U 1994 yili Nobel mukofotiga nomzodi ko’rsatilgan,, 1967 yili kinostsenariysi uchun “Oskar” mukofotiga sazovor bo’lgan.
Qarag’ayzorda joylashgan «Agnetsning go’sht savdosi» atalmish uch qanotli villa yozgi qarorgoh hisoblanar, uning alohida qo’riqxonasida bug’u, tog’ kiyiklari va qirg’ovullar boqilar, ularni shundoqqina villa yotoqxonasi derazasidan turib otib olish mumkin edi. Basharti villa xo’jayini pan Agnetsning ko’ngilxushlik qilgisi kelib qolsa, ulfatlari bilan bu yerga tashrif buyurar, qish kunlari bo’lsa barcha xonalar o’t yoqib isitilar, guldonlarga anvoyi gullar qo’yib chiqilar, qarag’ayzor oralab ketgan yo’laklar qordan tozalanar, qumlar sepilib, tashrif buyuruvchi mehmonlar ko’z o’ngida salobatli manzara yaratilar, xuddi gertsog Shvartsenbergerglardagi singari ovchilar kiyadigan yashil kamzul, kovboy shlyapalari, miltiqlar, xullas, shikorbop lash-lushlar, barchasi shundoq pillapoyaning yonginasida hozirlab qo’yilardi. Bularning hammasi azaldan Xudo yarlaqagan pan Agnets va uning ulfatlariga zo’r vaqtichog’lik bag’ishlar edi…
Pan Agnetsning Pragada bir necha restoran va go’sht do’konlari ham bo’lib, tadbirkor xo’jayin restorandan chiqadigan ovqat sarqitlari va go’sht do’konlari chiqitlari hisobiga cho’chqaboqarlikni yo’lga qo’ygan, shundoq villaning biqinida ferma qurdirgan edi. Har to’qqiz oyda suv tekinga semirgan ellik bosh cho’chqa yuk mashinalarda kushxonalarga olib ketilar, ularning o’rniga o’sha kunning o’zidayoq yana ellikta hali onasidan ajralmagan cho’chqa bolalari keltirilar va yana hammasi boshidan boshlanar edi. Deraza va eshiklarini Alp atirgullari va azaliyalar to’sib turganiga qaramasdan, villa tarafga qarab salgina shabada esib qolsa, shiptir va tezakning o’tkir, qo’lansa badbo’yi hamma yoqni tutib ketar, pan Agnetsning dimog’i esa bora-bora bunaqa hidlarni sezmaslik darajasiga borib qolgandi…
Pan Agnets villa xonalaridan birini kichik ibodatxonaga aylantirgan naqshli romlar, rangli oynalar bilan jihozlab, chog’roqqina mehrob yasatgan, uning ustiga mudom miltillab yonib turadigan jinchiroq, quyirog’ida esa ibodat paytida cho’k tushiladigan kursicha qo’ydirgan edi. Mabodo pan Agnets kushxonasi, go’sht do’konlariyu restoranlari aro zerikib, siqila boshlaganini seza boshlasa, darhol ibodatxonasiga kirib olib, mehrob poyiga tiz cho’kar, shikastanafas ovoz ila duogo’ylikka tushib ketar, toki yonoqlaridan qon tomgudek yashnab, mutoyibaga moyil kayfiyat kelmaguncha o’rnidan qo’zg’olmas, qolaversa, buning panga hech qiyinchilik joyi bo’lmas, negaki pan Agnets mulkdor edi. Zero, u zamonning mulkdorlari quvnoq va beg’amliklaridan baayni qo’ng’iroqdek jaranglab turishar, seriltifot va hotamtoylikni yoqtirishar, jumladan, pan Agnets ham bunday sifatlardan benasib emasdi… Ha, shunaqa edi. Keyin esa u davrlar o’tdi. Panning bor molu sarvati yitib-bitdi. Uning o’zi umrining oxirgi yillari xushfe’lligini yo’qotib, anchayin odamovi bo’lib qolgan edi…
Endilikda villa nogiron bolalar yashaydigan davlat muassasasiga aylantirilgan. Unda besh yoshdan o’n besh yashargacha bo’lgan qirq nafar aqlan, jisman zaif bolalar yashaydi. Ulardan o’n nafari umuman yura olmaydi, nuqul karavotda shiftga ko’z tikib yotadi. Yana beshtasi maxsus kursichalarga o’tqazib qo’yilgan, sho’rliklar o’tirgan yerlarida yeb-ichib, kursining tagiga o’rnatilgan tuvaklarga bo’shanishadi. Marhum Agnetsning bir paytlardagi hashamdor villasi uzra endi cho’chqalarning emas, odamzot axlati va peshobidan anqigan badbo’ylar kezinadi. Bavlu najasni bo’lsa egniga kraxmallangan oppoq yoqali qora qo’ylak, boshlariga rohibalar qalpog’ini qo’ndirib olgan uch nafar shafqat hamshirasi tozalab yurishadi.
Ertadan shomgacha, shomdan yana tonggacha villadan bolalarning yig’i-sig’isi va sokin oh-vohlari arimaydi. Ahyon-ahyondagina qay bir nogiron bola, nima sababdandir xushhol jilmayar, bu qadar samimiy va mas’um jilmayish mana shu norasidalarning chehrasida ko’proq ko’rinsin uchun Beatriche tinim bilmasdi. Ertayu kech Xudo yo’liga xizmat qiladi. Shunday o’rgatishgan edi ayollar monastirda unga…
Mana, bir o’smir ingrashga tushdi. U qon to’lib taranglashgan olatini tutamlagancha, tushunuksiz jinsiy balog’at azobidan qiynalar, o’tirgan yerida tebrangancha baqirib-chaqirar, yoshlari xiyol o’tib qolgan ikki rohiba uni bu holatda ko’rib qolib, uyalganidan sholg’omdek qizarib, pan Agnetsning ibodatxonasiga qochib borishar, tepasida jinchiroq miltillab turgan mehrob poyiga tiz cho’kishib, ko’z oldilarida turib qolgan manzaradan qutilib olish uchun poklanish ibodatini o’qishga apil-tapil kirishar ekanlar, Beatriche bolaning yoniga xotirjam o’tirib olib, uning sochlarini silab-siypar, uning olazarak ko’zlariga tikilib, tinchitishga, hovuridan tushirishga harakat qilardi. Beatrichega bunday soniyalar shunday bir ahamiyat kasb etardiki, go’yo shu daqiqalarda u o’z Tangrisi roziligiga moil bo’layotgandek his etardi o’zini…
O’smirni tinchlantirgan Beatriche keyin o’yinxonaga shoshiladi. Bu xonadagi go’daklar xuddi sog’lom bolalarnikidaqa o’yinchoqlar o’ynashadi. Ammo ular o’yinchoqning
fahmiga borishmaydi. Negaki, ular tug’ilishidanoq noqis yaralgan, ayrimlari qizilchaga chalinib shu kuyga tushgan bo’lishsa, boshqasi har turli jarohat tufayli, aksari ota-onalardan yuqtirgan nasliy kemtiklik orqasidan noraso bo’lib qolgan. Ular qo’g’irchoqlarni qo’llariga olgan zahotlari burdalab, uzib-yulib, to’zitib tashlashadi. Hammasidan yomoni o’yinchoqlarini o’zlarining bavlu najaslariga bulg’ab tashlashni yoqtirishadi.
Bolalar ko’p, ularning har biriga alohida e’tibor berish mushkul. Gohida bu esipast sho’rliklar taglariga qilgan axlatlarini to’g’ri kelgan tarafga, xona shiftlariga qarab uloqtirishadi, shiftdan to’kilgan axlat bo’lsa ularning boshlariga, aftlariga yopishadi…
Xullas, rahmatli pan Agnetsdan qolgan bu xilvat go’shada xizmat qilish ko’tara ranju mashaqqat, biroq, ular bu mushkul vazifani astoydil ado etishga, og’rinmaslikka harakat qilishadi. Bolalar uyida nimaiki hodisa sodir bo’lmasin, birgina Beatriche ma’sum jilmayib, so’nmas yulduz kabi balqib turaveradi. Faqat ugina g’am-tashvish hukmida bo’lgan va bu uvoqdek nogironlar jismini mudom johil ibtidoiy instinktlar turli qiynoqlarga solib turadigan, har daqiqada oldindan aytib bo’lmaydigan ko’ngilsizliklar va berib turadigan bu dargohda vaziyatni qo’lga olishga qodir. Va uning tanho o’zigina ko’ylagining kraxmallangan oppoq yoqalari orasidan bamisli Tereza ona singari, charchoq va jonga tegish nimaligini bilmasdan, mudom jilmaygan holda, bu bedavo bolalarning har birini ismlarini birma bir aytib, yupatib, ovutish hamda jilovlanib bo’lmaydigan ehtiroslarini tiyib qo’yish uchun nimalar ham qilmaydi deysiz…
Bir kuni villaga xasta bir bolani ko’rgani borib, u yerdagi ayanchli manzaralardan etlarim jimirlab ketdi. Maysazorda keksa hamshira qator qilib turg’azib qo’ygan o’n besh chog’li bola u yoqdan bu yoqqa alpang-talpang yurib turar, yo’lboshlovchilik esa ularning bir muncha eplirog’iga yuklatilgan bo’lib, u ko’zi ojiz bolalardan birining qo’lidan tutib olgan edi. Bolalar bir-biriga matashib, sayrga borishayotgan edi. Butun jamiyatga malollik tug’diradigan ahvolda dunyoga kelgan bu baxtiqarolar chehrasidagichalik shodmonlikni umrim bino bo’lib ko’rgan emasman.
Bolalarning qadam tashlashlari ham alomat edi, ularning chanqoq va orzumand nigohlari qayoqqa qaratilmasin, mitti burunchalariyu shalpang quloqlari, barcha sezgi a’zolari bilan nimaiki narsani payqab, qandayin hidni sezishmasin, ular qandaydir ayricha, butun vujudlaridan joy olgan ilohiy his-tuyg’ulari orqali o’sha o’zlari sezgan narsalariyu butun sezgi a’zolari bilan tuygan borliqning iforlariga singishib, ular bilan uyg’unlashib ketishganday edi nazarimda.
Shu tobda Beatriche ham ularning ortidan ildam yurib borar, mashina yoki traktor o’tib qolmasin deb yon-veriga alanglab qarar, mening yonginamda bo’lsa tupuk va so’lakli qo’lchalari bilan Beatrichening etagidan tutgancha yetti yoshlardagi bola pildirab borardi. Bolani pan Kreychik degan tanishim rojdestvo bayramida uyiga olib borgandi.
Tanishimning savobtalabligi orqasidan birinchi bor xonadon muhitiga tushgan bolakay o’shanda zavq-shavq bilan «mening uyim bor, mening uyim bor» deb chakagi tinmay javrar, men bo’lsam uning chulchit tilini zo’rg’a tushunar edim. Bolaga hammasidan chiroqchalari yonib-o’chib turgan archa juda yoqib tushgan va u mitti mushukchaga o’xshab rojdestvo archasidan ko’z uzmay qolgandi. Biz pan Kreychik ikkimiz oldi-qochdilar bilan valaqlashib turarkanmiz, bolasi tushmagur, qo’liga tushib qolgan gugurtni chaqib, darpardani yoqib yuborgan, chiroqchalar yana ko’payganidan suyunib, chapak chalib sakragan edi.
Bundan panning jon-poni chiqib ketib, «qo’ling sinsin, jin urgur, nima qilding», deya bolaning kaftdekkina basharasiga tarsaki tortib yuborgandi. Shundayam sho’rlik bola ayanchli iljayib, mening qulog’imga «meniyam uyim bor endi-ya, shundaymi, uyim bor-a», deb shivirlagan, ertasi kuniyoq savobtalab tanishim uni yana azalgi joyiga, bolalar uyiga tashlab kelgan edi. Bolakay bu yerda meni tanib, pinjimga suqildi, men yana uyimga boraman-a, deya ko’zlarini pirpiratdi. Men bolaning o’z uyi, boshpanasi bo’lishi haqidagi shu qadar intiqlik, shunday bir viqor va his-hayajonga limmo-lim xohishi, yo’q, yo’q, ayni shu damda u o’zini bolalar uyida emas, balki o’z uyidagi holatini yaqqol tasavvur etayotganligidan rostakamiga qo’rqib ketdim.
Norasidalarning bu qadar ayanchli kun kechirganidan ko’ra umuman dunyoga kelmaganlari yaxshi emasmidi, deya xayolga borib turarkanman, ko’nglimdagini sezgan kabi Beatriche ma’yus jilmaygancha, «Homer basir bo’lib tug’ilgan» dedi. Shunda men xayolan, Homer bilan zamondosh bo’lgan o’sha barvasta va sog’lom yigitlar qani? Garchi ular Homerga nisbatan yashashga yaroqli, nom qoldirishga munosib va layoqatli bo’lishgan esa-da, nom-nishonsiz yo’q bo’lib ketishdi. Homer bo’lsa, davlat qonunlariga muvofiq o’z yurtidan badarg’a qilingan holda ham barcha davrlarga daxldor umumbashariy asarlarida yashab qoldi, degan mavzuda o’zim bilan luzumsiz suhbatga kirishdim.
Sobit ishonch bilan shodmon holatda bir-birining qo’lidan tutib borayotgan va aksarining ko’zlari a’mo bu norasidalarning chuqur-chuqur, yutoqib nafas olishlaridan tortib, jimitdek yuzlari va mayin sochlarini epkin yanada sezilarliroq siypab, tortqilashini istagandek jajji oyoqchalarini ildam-ildam tashlab borishlarigacha uzoq kuzatib turdim. Shunda beixtiyor Beatrichening bir gapi yodimga tushdi: bolalar uyiga Sadskodan bir ruhoniy kelib turarkan. Va har gal Beatriche ruhoniy huzuriga tazarru qilgani kirib, yo’q gunohlari kechirilishi uchun vasiy bo’lishini undan o’tinib so’rar ekan. «Faqat cherkovdaligimda oldimga kelib turgan, ko’rinishidan muqaddas Monikaga o’xshab ketadigan qoramag’iz yigit avliyo Avgustinni (uni hozir tushlarimdagina ko’raman) hisobga olmasa, qaysi gunohlarim uchun ham tavba qilardim», degandi u xokisorlik bilan jilmayib.
Ayni daqiqalarda olaquroq ustivoshda qoqilib-surinib borishayotgan bu nokom bolalarning tepasidan bir ilohiy nur emas, hamma uchun barobar bo’lgan oftob charaqlab turardi. Ha, ayni shu daqiqalarda, baland-baland qarag’aylarning so’lim-salqin soyasida, yam-yashil o’tloqlar ustida yayrab yurgan bu norasidalarning shodmon qiyqiriqlariyu ma’sum chehralari menga birdaniga yolg’iz real borliqqina go’zal va barkamol bo’la olishligini, qachonki orzu-umidlar shafag’i nainki butun olamni, nainki bor nafosatu nazokatni, balki mana shu notavonlarni-da ko’z olguvchi shaffof yopinchiq bilan liboslantirarkan, faqat real borliq va voqelikkina go’zallik mohiyatini anglab yetishda tafakkurga ibtido bo’la olishligini o’zimda kashf etdim.
Mabodo menga butunlay boshqa bir odamga aylanib qolishdek sir-sinoat ato qilinganida men hech ikkilanmasdan butun dunyoda yovuzlik, balo-ofatlarni yo’qotish evaziga atigi pokdomonlik va ochiq ko’ngillikdan ajrga musharraf bo’lguvchi Beatrichega, faqatgina shu insonga do’nib qolishni jon-jon deb ixtiyor qilgan bo’lar edim…
Yana birda Beatrichening o’zi hikoya qilib bergandi: u yiliga to’rt marta Mtsel shahridagi katta ibodatxonaga borib turarkan. Mtsellik ruhoniy — xushbichim va xushro’y kishi Beatriche bilan so’zlashganda negadir o’z-o’zidan qizarib-bo’zarib ketarkan. Tushunarli, demak, mtsellik ruhoniyning ham kishi bilmas gunohlari bo’lib, Beatrichening shaffof ko’zgudek siymosida o’zini ko’rar va botin sirlari yuziga tepib, o’zini oshkor etarkan-da…
Shunday xayollar bilan uning ko’zlariga tikilarkanman, butun vujudimni titroq bosib, boshimni egdim. Chunki shu lahzalarda Beatriche boshim uzra bokira va boqiy muhabbat nash’u namosini nisor aylagan edi. Va men uning Yaratgan Egamning suygan bandasi va habibiga aylanganini, men Agnetsdan qolgan ovloq go’shada baxtiqaro go’daklarning boshini silash va ko’z yoshlarini aritish yo’lidagi xizmatlari bilan Parvardigori olamning mehru karamini qozonib kelayotganligini teran his etdim.
Rus tilidan Ilhom Hafizov tarjimasi
