Совет даврида бизни маълум маънода илмга яқинлаштирдилар, аммо ҳикматдан узоқ тутдилар. Ҳикмат йўқ экан на илм бор, на адабиёт бор. Ҳикмат уқмагач фаҳм ҳам заифлашади. Қадимда фалсафани шарқликлар “ҳикмат илми” деб атагани бежиз эмас. Биз мана шу ҳикмат илмидан бебаҳра ўсдик. На Ислом, на Ғарб фалсафасини биламиз. Гегелданми, Нитшеданми ёки Ғаззолийданми, уч-тўрт гапни ёдлаб олганмизу давраларда шу гапни айтиб “файласуфлик” қиламиз…

Хуршид ДАВРОН:
ҚУЛОҚ АНГЛАҒОНИ ИЛМ,
ФАҲМ АНГЛАҒОНИ ҲИКМАТДУР…

— Хуршид ака, 70-йиллар авлоди деб номланган шоирларнинг бир вакилисиз. Бу вакил 90-йилларга келиб тарихчига айланди. Фақат сизда эмас, бутун бир авлодда шеъриятдан қайтиш ҳолати юз берди. Бунинг қандай сабаби бўлиши мумкин?

— Улуғбек дўстим, бутун бир авлодда шеъриятдан қайтиш ҳолати юз берди деб айтишга, менимча, ҳеч қандай асос йўқ. Агар бугун энг фаол авлод қайси деган савол берилса, мен адабий ва ижтимоий ҳаётда фаол авлод деб дўстларимни айтган бўлардим. Бугун бу авлоднинг ва биздан кейинги авлоднинг кучга тўлган пайти. Агар булутлар қуёшни вақтинча тўсиб олса, бу қуёш бугун чиқмади, деб айтишга асос бўлмайди, албатта. Умид қиламанки, вақт ўтиб бугунги қийинчиликлар ўртадан кўтарилади ва ҳозир ёзилаётган, аммо бизга номаълум бўлиб қолаётган шеърлар кўнглимизни яшнатадиган кунлар келади.

Тарихчилигим хусусида. Ўйлашимча, ўзбек тарих илми истибдод даврида энг катта буҳронга учрагани кўпчиликка сир эмас. Тарих – маданий тадқиқотлар эмас, фақат илмий унвон учун ёзилган сохта ғоялар билан суғорилган “ҳимоянома”лар майдонига айланган эди. Етук олимлар оз, уларнинг йўлига ҳам сон-саноқсиз тўсиқлар ташланган эдики, бу ғоялар замирида бутун бир халқни ўз кечмишидан бегона, ўзлигини унутган манқуртларга айлантириш мақсади мавжуд эди. Тарих илми бугун бошқа соҳалардан кўра кўпроқ миллий ғоялар асосида иш юритувчи тамойилга муҳтож…

Тарихга бўлган ҳавас болаликдан қонимга сингган. Бу илк шеърларимдаёқ намоён бўла бошлаган эди. Тўғри бугун мен шеърдан кўра кўпроқ тарихий проза ёзиш билан машғулман. Аммо умр бўйи шу ишни қилишга тайёргарлик кўрдим. Деярли ҳамма шеърий китобларимда тарих сурони яширинган.

— Тарихни маълум бир мафкура, ғоя ақидалари нуқтаи-назаридан баҳолаш, талқин қилиш унга нисбатан нохолисликни келтириб чиқармайдими? Ҳар ҳолда тарих илми ким нимани хоҳласа шуни сотадиган ва сотиб оладиган бозор бўлмаса керак?

— Кўҳна битикларимизда бирон бир илм ҳақида гапирилар экан, бу илмни эгаллашни истаган киши энг аввало ҳалол ва пок бўлиши кераклиги таъкидланган, шундан сўнг шу илм талаб қилган фазилатлар тилга олинган. Чунончи, Арузий Самарқандий “Мажмаъун наводир” да дабир (котиб), шоир, мунажжим, табиб қандай бўлиши кераклиги ҳақида ёзар экан, дабир “покиза, ҳаёли”, шоир “руҳи тоза, кўнгли тўғри”, мунажжим “қалби пок ва равшандил” бўлмоғи керак дейди. Шундай экан, ҳар бир ишнинг аввали тўғрилик ва ҳалоллик бўлмоғи керак.

Тарих илми эса бу фазилатларсиз беруҳ, сохта нарсага айланади. Мана, сиз тарих илми ким нимани хоҳласа, шуни сотадиган, сотиб оладиган бозорми, дедингиз. Ахир, совет тарихчилигининг оқсоқоли И.Греков: “Тарихчи тарихий далилдан ўз мақсади йўлида эркин фойдаланиши керак” деб айтган, бу эса совет тарих илмининг бош шиори бўлгандан кейин бошқача бўлиши мумкин эмас эди-да!

Тарихчининг асл фазилати энг аввало ҳақиқатга бўлган эътиқоди билан белгиланмоғи зарур. Тарихнинг мафкураси ҳам, ғояси ҳам ҳақиқат.

— Буюк тарихий шахслар – аждодларимиз, шу жумладан олимлару шоирлар ҳақида кўп ёзилмоқда. Лекин назаримда уларни камолотга етказган маънавий муҳит, руҳоният дунёси, улуғ маънавий тушунчалар, мухтасар қилиб айтсак, улар равнақининг асоси ҳақида ҳеч мулоҳаза қилинмаяпти…

— Улуғ боболаримиздан бири Иброҳим Марғиноний: “Қулоқ англағони илмдур, фаҳм англағони ҳикматдур” – деб айтганлар. Совет даврида бизни маълум маънода илмга яқинлаштирдилар, аммо ҳикматдан узоқ тутдилар. Ҳикмат йўқ экан на илм бор, на адабиёт бор. Ҳикмат уқмагач фаҳм ҳам заифлашади. Қадимда фалсафани шарқликлар “ҳикмат илми” деб атагани бежиз эмас. Биз мана шу ҳикмат илмидан бебаҳра ўсдик. На Ислом, на Ғарб фалсафасини биламиз. Гегелданми, Нитшеданми ёки Ғаззолийданми, уч-тўрт гапни ёдлаб олганмизу давраларда шу гапни айтиб “файласуфлик” қиламиз. Юртдош боболаримиз: Фаробий, Абу Али ибн Сино, Хожа Аҳмад Яссавий, Ҳазрат Нақшбанд, Ҳазрат Навоий ҳикматларини қулоқ билан ҳам англаган эмасмиз. Оқибатда на юқори маънавий камолот бор, на фалсафий мушоҳада…

Шарқ ҳикмати уч буюк асос устига қурилган: бу ислом маърифати, тасаввуф илми, бу мантиқ, аниқ фанлар, бу адабиёт. Мана шу асосни ўзига бирлаштира олган инсон комилдир, мушоҳадалидир. Бугун бутун йўлни мана шу уч асосни эгаллашга буриш керак.

Шу ўринда мен ачинарли бир ҳол ҳақида айтмасликка иложим йўқ. Истиқлол маънавий руҳимизни асрий бўғовлардан халос этиб, уни камолотга етказишга кенг йўл очиб берди. Аммо бугун кенг очилган дарвозадан кириб олган, эски ғояларни умр бўйи тарғиб қилган, янгича тафаккурга ноқобил, боболар ҳикматини на қулоғи, на фаҳми билан англаган баъзи инсонлар “ҳақиқатгўйлик” қилмоқдалар, китоблар ёзмоқдалар. Мен бундай китоблар сирасига “Менинг жонажон тарихим” (муаллифи Г.Ҳидоятов), “Ўзбекистон халқлари тарихи” (муаллифи Ф.Жумабоев) китобларини киритардим. Биринчи китоб аввал рус тилида нашр этилган ва эски ақидалар, аниқроғи Ўзбекистон тарихи бошдан оёқ рус тарихчилиги нуқтаи-назари билан ёритилган эди. Уни ўзбек тилида нашр этишган. Китоб боз устига тарих илмидан мутлақо бехабар киши томонидан таржима қилинибди. Иккинчи китоб ҳақида ҳам шу фикрни айтиш мумкин. Ҳар бир саҳифада ўнлаб тарихий ва имловий хатоларни кўрасиз. Бу китоблар ҳақида мен албатта матбуотда ёзаман, илло бу ҳодисага бефарқ қараш миллат ва Ватан тақдирига бепарво қараш билан баробардир.

— Мусулмон оиласи деганда қандай оилани тушунасиз? Оиладаги ота ва она ўрни ҳақида қандай фикрдасиз?

— Ҳар қандай оила, демак мусулмон оиласи ҳам аҳлоқий поклик ва маърифат замирида қурилади. Бундай оилада ота ва онанинг ўз ўрни бор. Уларга юкланган масъулият баробар. Ота — султон, она – малика. Ота ҳеч қачон она, она асло ота ўрнини босолмайди. Ўйлашимча, улар энг аввало мураббийлардир. Ота-она қандай бўлса, фарзанд ҳам шундай бўлади. Бекорга боболар “онасини кўриб қизини ол” демаганлар. Мир Сайид Кулол айтган эканлар: “Устоз ўз юзини ойнада эмас, шогирдида кўрсин”. Бу ҳикматни ота-онага нисбатан ҳам айтиш мумкин.

— Мирзо Улуғбек болалиги ҳақида қисса ёзиб тугаллабсиз. Ушбу йил буюк бобомизнинг айёмлари нишонланади. Қисса ёзиш нияти қандай пайдо бўлган, нима сабабдан?

— Мирзо Улуғбек болалиги ҳақида ёзишни кўпдан орзу қиламан. Ўтган йил баҳорда ўзбек радиосининг болалар учун эшиттиришлар таҳририятининг Бош муҳаррири Эркин Малик менинг бу режамдан хабардор бўлгач, тезроқ қисса ёзиб беришни илтимос қилдилар. Ёзиш билан уни радио орқали ўқишим баробар кечди. Шу сабабдан ҳам Эркин акадан миннатдорман. Қисса ёзилишида уларнинг ҳиссаси борлигини унутмайман (Қисса тўлиқ сайтда эълон қилинган. Бошланғич қисми билан мана бу саҳифада танишинг.

Кейин театр устаси Баҳодир Йўлдошев даъвати билан “Улуғбек” драмасини ёздим ( Асар икки йилча аввал «Шарқ юлдузи» журналининг 2013 йилги 1-сонида  чоп этилди. Уни мана бу саҳифада ўқишингиз мумкин)  Баҳодир ака мени қаттиқ ишлатди. Яқин кунларда драмани саҳналаштириш ишлари бошланади. Ҳар икки асар баҳосини ўқувчилару-томошабинлар беради, албатта.

— Нима деганда ҳам Мирзо Улуғбек шаҳзода эди. Унинг тарбияси билан билим эгаллаши ва бошқа юмушлар билан махсус мураббийлар шуғулланишган. Фарзандлар тарбияси билан ўзингиз шуғулланасизми ёки?..

— Боя айтганимдек, ота – Султон, она – Малика. Шундай бўлгандан кейин болалар ҳам шаҳзодалар бўлади-да! Ҳар бир ота-она фарзандига буюк боболарнинг номини қўяркан, улуғ ниятлар қилишади. Мана, Сизнинг ота-онангиз ҳам умид билан Улуғбек деб ном беришган. Мен ҳам умид билан ўғлимга Темурбек, қизларимга Рахшона, Райҳона номларини берганман. Баъзан ўғлимга ҳазиллашиб айтаман: “Зўр бўлсанг, Темурбек бўласан, унақа-бунақа бўлсанг, темир бўласан!”

Болаларим тарбияси билан ўзим қаттиқ шуғулланаман десам муболаға қилган бўламан. Мен энг аввало фарзандларимга илм олишлари учун шароит яратишни ўйлайман. Ўғлим Темурбек мустақил инглиз тилини ўрганмоқда. Ҳозир у кичик-кичик ҳикояларни таржима қилмоқда. Унинг муваффақиятларидан қувонаман… Аммо бу йўлда ҳам кулгули, ҳам “йиғлайдиган” воқеалар бўлиб тураркан. Яқинда телефон ҳақи қоғози келди. Қарасам, 106 минг сўм тўлашим керак. Даставвал: “Бу хотин Самарқанд билан кеча-кундуз ухламай телефонда гаплашса ҳам бунча бўлиши мумкин эмасди-ку!” – деб ўйладим. Уйдагиларни “тергов” қилсак, сир очилди-қолди. Таржимон ўғлимиз бир жўрасидан аллақандай телефон рақамини олиб, чет эл билан гаплашибди. Индамай, бориб пулни тўлаб келдим. Албатта, ўғлимни бироз тергадим. Тергасам, нима дейди денг: “Таржималарим чиқса, қалам ҳақини сиз оласиз”.

Катта қизим бешинчида ўқийди. Кичкинаси уч ёшдан ошди. Уни алифбога ўргатаяпман. Ҳозир 20 дан ортиқ ҳарфни билади. Бу ишни ўзим ўйлаб топган усулда бажаряпман. Қизиқадиганлар топилса, ўргатиб қўйишга тайёрман.

— Севган шоирларингиз, китобларингиз шеърларингиз?

— Қуёшни кўрмаган кўзи ожиз одам ҳам унинг тафтини сезади. Улуғ бобомиз ҳазрати Навоийни ўқимаган одамлар ҳам унинг даҳолигини қулоғи билан бўлса-да, эшитган. Шунинг учун ўзбекдан севган шоирини суриштирсангиз, албатта, биринчи галда Навоийни тилга олади. Мен ҳам энг аввал шу бобомиз исмларини айтаман. Сўнг: Мирзо Бобур, Сўфи Оллоёр, Ҳофиз, Басё, Ли Бо, Чўлпон, Ойбек, Абдулла Ориф, Рауф Парфи ва яна жуда кўп шоирлар. Севган китобларим: “Бобурнома”, “Ўтган кунлар”. Яна луғат китобларни титишни севаман. Яхши кўрган шеърларим жуда кўп. Айниқса, шеърдаги оҳангдорликни севаман.

— Севган рангларингиз?

— Самарқанд гумбазлари ранги – мовий рангни, ҳаёт рамзи, имонимиз ранги – яшилни, севган фаслим – куз рангларини севаман.

— Севган ҳикматингиз?

— Шайх Умар Боғистоний ўз фарзанди Шайх Хованди Таҳурга “Мулло бўлма, шайх бўлма, сўфий бўлма, мусулмон бўл!” деган эканлар. Мен бу ҳикматда “мусулмон” сўзини асл маъносида – “Комил инсон” маъносида англайман. Яна Темурбек бобомиз муҳрларида битилган: “Куч адолатдадур!” – ҳикматини…

— Инсондаги қайси фазилатни кўпроқ қадрлайсиз?

— Эркакларда мардликни, аёлларда покликни, умуман инсонда вафодорликни қадрлайман. Инсоннинг инсонга, эрнинг хотинига, хотиннинг эрига, дўстнинг дўстга вафодорлигини…

— Кўп одамлар “Агар қайтадан яшаш имкони берилса, қандай яшардингиз?” деган саволга “Мен албатта қандай яшаган бўлсам шундай яшаган бўлардим” деб жавоб беришади. Сиз нима деган бўлардингиз?

— Мен албатта бошқача яшаган бўлардим. Аммо тақдирни ўзгартириб бўлмайди. Ҳаёт шунинг учун мураккаб, шунинг учун қизиқ, у бетакрорлиги билан қимматли.

— Бу дунёга келиб орттирган бойлигингиз нима?

— Болаларим…

1994

Суҳбатдош:  Улуғбек Султон

  Sovet davrida bizni ma’lum ma’noda ilmga yaqinlashtirdilar, ammo hikmatdan uzoq tutdilar. Hikmat yo‘q ekan na ilm bor, na adabiyot bor. Hikmat uqmagach fahm ham zaiflashadi. Qadimda falsafani sharqliklar “hikmat ilmi” deb atagani bejiz emas. Biz mana shu hikmat ilmidan bebahra o‘sdik. Na Islom, na G‘arb falsafasini bilamiz. Gegeldanmi, Nitshedanmi yoki G‘azzoliydanmi, uch-to‘rt gapni yodlab olganmizu davralarda shu gapni aytib “faylasuflik” qilamiz…

Xurshid DAVRON:
QULOQ ANGLAG’ONI ILM,
FAHM ANGLAG’ONI HIKMATDUR…

— Xurshid aka, 70-yillar avlodi deb nomlangan shoirlarning bir vakilisiz. Bu vakil 90-yillarga kelib tarixchiga aylandi. Faqat sizda emas, butun bir avlodda she’riyatdan qaytish holati yuz berdi. Buning qanday sababi bo’lishi mumkin?

— Ulug’bek do’stim, butun bir avlodda she’riyatdan qaytish holati yuz berdi deb aytishga, menimcha, hech
qanday asos yo’q. Agar bugun eng faol avlod qaysi degan savol berilsa, men adabiy va ijtimoiy hayotda faol avlod deb do’stlarimni aytgan bo’lardim. Bugun bu avlodning va bizdan keyingi avlodning kuchga to’lgan payti. Agar bulutlar quyoshni vaqtincha to’sib olsa, bu quyosh bugun chiqmadi, deb aytishga asos bo’lmaydi, albatta. Umid qilamanki, vaqt o’tib bugungi qiyinchiliklar o’rtadan ko’tariladi va hozir yozilayotgan, ammo bizga noma’lum bo’lib qolayotgan she’rlar ko’nglimizni yashnatadigan kunlar keladi.

Tarixchiligim xususida. O’ylashimcha, o’zbek tarix ilmi istibdod davrida eng katta buhronga uchragani ko’pchilikka sir emas. Tarix – madaniy tadqiqotlar emas, faqat ilmiy unvon uchun yozilgan soxta g’oyalar bilan sug’orilgan “himoyanoma”lar maydoniga aylangan edi. Yetuk olimlar oz, ularning yo’liga ham son-sanoqsiz to’siqlar tashlangan ediki, bu g’oyalar zamirida butun bir xalqni o’z kechmishidan begona, o’zligini unutgan manqurtlarga aylantirish maqsadi mavjud edi. Tarix ilmi bugun boshqa sohalardan ko’ra ko’proq milliy g’oyalar asosida ish yurituvchi tamoyilga muhtoj…

Tarixga bo’lgan havas bolalikdan qonimga singgan. Bu ilk she’rlarimdayoq namoyon bo’la boshlagan edi. To’g’ri bugun men she’rdan ko’ra ko’proq tarixiy proza yozish bilan mashg’ulman. Ammo umr bo’yi shu ishni qilishga tayyorgarlik ko’rdim. Deyarli hamma she’riy kitoblarimda tarix suroni yashiringan.

— Tarixni ma’lum bir mafkura, g’oya aqidalari nuqtai-nazaridan baholash, talqin qilish unga nisbatan noxolislikni keltirib chiqarmaydimi? Har holda tarix ilmi kim nimani xohlasa shuni sotadigan va sotib oladigan bozor bo’lmasa kerak?

— Ko’hna bitiklarimizda biron bir ilm haqida gapirilar ekan, bu ilmni egallashni istagan kishi eng avvalo halol va pok bo’lishi kerakligi ta’kidlangan, shundan so’ng shu ilm talab qilgan fazilatlar tilga olingan. Chunonchi, Aruziy Samarqandiy “Majma’un navodir” da dabir (kotib), shoir, munajjim, tabib qanday bo’lishi kerakligi haqida yozar ekan, dabir “pokiza, hayoli”, shoir “ruhi toza, ko’ngli to’g’ri”, munajjim “qalbi pok va ravshandil” bo’lmog’i kerak deydi. Shunday ekan, har bir ishning avvali to’g’rilik va halollik bo’lmog’i kerak.

Tarix ilmi esa bu fazilatlarsiz beruh, soxta narsaga aylanadi. Mana, siz tarix ilmi kim nimani xohlasa, shuni sotadigan, sotib oladigan bozormi, dedingiz. Axir, sovet tarixchiligining oqsoqoli I.Grekov: “Tarixchi tarixiy dalildan o’z maqsadi yo’lida erkin foydalanishi kerak” deb aytgan, bu esa sovet tarix ilmining bosh shiori bo’lgandan keyin boshqacha bo’lishi mumkin emas edi-da!

Tarixchining asl fazilati eng avvalo haqiqatga bo’lgan e’tiqodi bilan belgilanmog’i zarur. Tarixning mafkurasi ham, g’oyasi ham haqiqat.

— Buyuk tarixiy shaxslar – ajdodlarimiz, shu jumladan olimlaru shoirlar haqida ko’p yozilmoqda. Lekin nazarimda ularni kamolotga yetkazgan ma’naviy muhit, ruhoniyat dunyosi, ulug’ ma’naviy tushunchalar, muxtasar qilib aytsak, ular ravnaqining asosi haqida hech mulohaza qilinmayapti…

— Ulug’ bobolarimizdan biri Ibrohim Marg’inoniy: “Quloq anglag’oni ilmdur, fahm anglag’oni hikmatdur” – deb aytganlar. Sovet davrida bizni ma’lum ma’noda ilmga yaqinlashtirdilar, ammo hikmatdan uzoq tutdilar. Hikmat yo’q ekan na ilm bor, na adabiyot bor. Hikmat uqmagach fahm ham zaiflashadi. Qadimda falsafani sharqliklar “hikmat ilmi” deb atagani bejiz emas. Biz mana shu hikmat ilmidan bebahra o’sdik. Na Islom, na G’arb falsafasini bilamiz. Gegeldanmi, Nitshedanmi yoki G’azzoliydanmi, uch-to’rt gapni yodlab olganmizu davralarda shu gapni aytib “faylasuflik” qilamiz. Yurtdosh bobolarimiz: Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Xoja Ahmad Yassaviy, Hazrat Naqshband, Hazrat Navoiy hikmatlarini quloq bilan ham anglagan emasmiz. Oqibatda na yuqori ma’naviy kamolot bor, na falsafiy mushohada…

Sharq hikmati uch buyuk asos ustiga qurilgan: bu islom ma’rifati, tasavvuf ilmi, bu mantiq, aniq fanlar, bu adabiyot. Mana shu asosni o’ziga birlashtira olgan inson komildir, mushohadalidir. Bugun butun yo’lni mana shu uch asosni egallashga burish kerak.

Shu o’rinda men achinarli bir hol haqida aytmaslikka ilojim yo’q. Istiqlol ma’naviy ruhimizni asriy bo’g’ovlardan xalos etib, uni kamolotga yetkazishga keng yo’l ochib berdi. Ammo bugun keng ochilgan darvozadan kirib olgan, eski g’oyalarni umr bo’yi targ’ib qilgan, yangicha tafakkurga noqobil, bobolar hikmatini na qulog’i, na fahmi bilan anglagan ba’zi insonlar “haqiqatgo’ylik” qilmoqdalar, kitoblar yozmoqdalar. Men bunday kitoblar sirasiga “Mening jonajon tarixim” (muallifi G.Hidoyatov), “O’zbekiston xalqlari tarixi” (muallifi F.Jumaboev) kitoblarini kiritardim. Birinchi kitob avval rus tilida nashr etilgan va eski aqidalar, aniqrog’i O’zbekiston tarixi boshdan oyoq rus tarixchiligi nuqtai-nazari bilan yoritilgan edi. Uni o’zbek tilida nashr etishgan. Kitob boz ustiga tarix ilmidan mutlaqo bexabar kishi tomonidan tarjima qilinibdi. Ikkinchi kitob haqida ham shu fikrni aytish mumkin. Har bir sahifada o’nlab tarixiy va imloviy xatolarni ko’rasiz. Bu kitoblar haqida men albatta matbuotda yozaman, illo bu hodisaga befarq qarash millat va Vatan taqdiriga beparvo qarash bilan barobardir.

— Musulmon oilasi deganda qanday oilani tushunasiz? Oiladagi ota va ona o’rni haqida qanday  fikrdasiz?

— Har qanday oila, demak musulmon oilasi ham ahloqiy poklik va ma’rifat zamirida quriladi. Bunday oilada ota va onaning o’z o’rni bor. Ularga yuklangan mas’uliyat barobar. Ota — sulton, ona – malika. Ota hech qachon ona, ona aslo ota o’rnini bosolmaydi. O’ylashimcha, ular eng avvalo murabbiylardir. Ota-ona qanday bo’lsa, farzand ham shunday bo’ladi. Bekorga bobolar “onasini ko’rib qizini ol” demaganlar. Mir Sayid Kulol aytgan ekanlar: “Ustoz o’z yuzini oynada emas, shogirdida ko’rsin”. Bu hikmatni ota-onaga nisbatan ham aytish mumkin.

— Mirzo Ulug’bek bolaligi haqida qissa yozib tugallabsiz. Ushbu yil buyuk bobomizning ayyomlari nishonlanadi. Qissa yozish niyati qanday paydo bo’lgan, nima sababdan?

— Mirzo Ulug’bek bolaligi haqida yozishni ko’pdan orzu qilaman. O’tgan yil bahorda o’zbek radiosining bolalar uchun eshittirishlar tahririyatining Bosh muharriri Erkin Malik mening bu rejamdan xabardor bo’lgach, tezroq qissa yozib berishni iltimos qildilar. Yozish bilan uni radio orqali o’qishim barobar kechdi. Shu sababdan ham Erkin akadan minnatdorman. Qissa yozilishida ularning hissasi borligini unutmayman.

Keyin teatr ustasi Bahodir Yo’ldoshev da’vati bilan “Ulug’bek” dramasini yozdim. Bahodir aka meni qattiq ishlatdi. Yaqin kunlarda dramani sahnalashtirish ishlari boshlanadi. Har ikki asar bahosini o’quvchilaru-tomoshabinlar beradi, albatta.

— Nima deganda ham Mirzo Ulug’bek shahzoda edi. Uning tarbiyasi bilan bilim egallashi va boshqa yumushlar bilan maxsus murabbiylar shug’ullanishgan. Farzandlar tarbiyasi bilan o’zingiz shug’ullanasizmi yoki?..

— Boya aytganimdek, ota – Sulton, ona – Malika. Shunday bo’lgandan keyin bolalar ham shahzodalar bo’ladi-da! Har bir ota-ona farzandiga buyuk bobolarning nomini qo’yarkan, ulug’ niyatlar qilishadi. Mana, Sizning ota-onangiz ham umid bilan Ulug’bek deb nom berishgan. Men ham umid bilan o’g’limga Temurbek, qizlarimga Raxshona, Rayhona nomlarini berganman. Ba’zan o’g’limga hazillashib aytaman: “Zo’r bo’lsang, Temurbek bo’lasan, unaqa-bunaqa bo’lsang, temir bo’lasan!”

Bolalarim tarbiyasi bilan o’zim qattiq shug’ullanaman desam mubolag’a qilgan bo’laman. Men eng avvalo farzandlarimga ilm olishlari uchun sharoit yaratishni o’ylayman. O’g’lim Temurbek mustaqil ingliz tilini o’rganmoqda. Hozir u kichik-kichik hikoyalarni tarjima qilmoqda. Uning muvaffaqiyatlaridan quvonaman… Ammo bu yo’lda ham kulguli, ham “yig’laydigan” voqealar bo’lib turarkan. Yaqinda telefon haqi qog’ozi keldi. Qarasam, 106 ming so’m to’lashim kerak. Dastavval: “Bu xotin Samarqand bilan kecha-kunduz uxlamay telefonda gaplashsa ham buncha bo’lishi mumkin emasdi-ku!” – deb o’yladim. Uydagilarni “tergov” qilsak, sir ochildi-qoldi. Tarjimon o’g’limiz bir jo’rasidan allaqanday telefon raqamini olib, Kanada bilan gaplashibdi. Indamay, borib pulni to’lab keldim. Albatta, o’g’limni biroz tergadim. Tergasam, nima deydi deng: “Tarjimalarim chiqsa, qalam haqini siz olasiz”.

Katta qizim beshinchida o’qiydi. Kichkinasi uch yoshdan oshdi. Uni alifboga o’rgatayapman. Hozir 20 dan ortiq harfni biladi. Bu ishni o’zim o’ylab topgan usulda bajaryapman. Qiziqadiganlar topilsa, o’rgatib qo’yishga tayyorman.

— Sevgan shoirlaringiz, kitoblaringiz she’rlaringiz?

— Quyoshni ko’rmagan ko’zi ojiz odam ham uning taftini sezadi. Ulug’ bobomiz hazrati Navoiyni o’qimagan odamlar ham uning daholigini qulog’i bilan bo’lsa-da, eshitgan. Shuning uchun o’zbekdan sevgan shoirini surishtirsangiz, albatta, birinchi galda Navoiyni tilga oladi. Men ham eng avval shu bobomiz ismlarini aytaman. So’ng: Mirzo Bobur, So’fi Olloyor, Hofiz, Basyo, Li Bo, Cho’lpon, Oybek, Abdulla Orif, Rauf Parfi  va yana ko’p shoirlar. Sevgan kitoblarim: “Boburnoma”, “O’tgan kunlar”. Yana lug’at kitoblarni titishni sevaman. Yaxshi ko’rgan she’rlarim juda ko’p. Ayniqsa, she’rdagi ohangdorlikni sevaman.

— Sevgan ranglaringiz?

— Samarqand gumbazlari rangi – moviy rangni, hayot ramzi, imonimiz rangi – yashilni, sevgan faslim – kuz ranglarini sevaman.

— Sevgan hikmatingiz?

— Shayx Umar Bog’istoniy o’z farzandi Shayx Xovandi Tahurga “Mullo bo’lma, shayx bo’lma, so’fiy bo’lma, musulmon bo’l!” degan ekanlar. Men bu hikmatda “musulmon” so’zini asl ma’nosida – “Komil inson” ma’nosida anglayman. Yana Temurbek bobomiz muhrlarida bitilgan: “Kuch adolatdadur!” – hikmatini…

— Insondagi qaysi fazilatni ko’proq qadrlaysiz?

— Erkaklarda mardlikni, ayollarda poklikni, umuman insonda vafodorlikni qadrlayman. Insonning insonga, erning xotiniga, xotinning eriga, do’stning do’stga vafodorligini…

— Ko’p odamlar “Agar qaytadan yashash imkoni berilsa, qanday yashardingiz?” degan savolga “Men albatta qanday yashagan bo’lsam shunday yashagan bo’lardim” deb javob berishadi. Siz nima degan bo’lardingiz?

— Men albatta boshqacha yashagan bo’lardim. Ammo taqdirni o’zgartirib bo’lmaydi. Hayot shuning uchun murakkab, shuning uchun qiziq, u betakrorligi bilan qimmatli.

— Bu dunyoga kelib orttirgan boyligingiz nima?
— Bolalarim…

1994

Suhbatdosh Ulug’bek Sulton

Xurshid Davron. Samarqand xayoli. Tarixiy qissalar, esselar va badialar. 1991 by Khurshid Davron on Scribd