24 декабрь — Таниқли ёзувчи Нодир Норматов таваллуд топган куннинг 65 йиллиги

Учинчи қаватдаги зинапоя орқали кўчага чиққанимда, ташқари чароғон, меҳмонхона олдини тумонат одам босган эди. Меҳмонхонада истиқомат қиладиган барча меҳмонлар кўчага чиққан, мен ғафлат босиб хонада қолиб кетганлигимни энди сездим. Табиийки, бу ердан, оломон ичидан ҳамроҳим Хуршид Давронни излай бошладим.
Қизиқ, шу олатасир, тумонат одам, икки юз-уч юз киши орасидан уни жуда тез топдим. Ўзбекистонлик одам, билмайман, нимаси биландир, дарҳол кўзга ташланар экан, кўринишими, шарпа-соясими, билмайман. Хуршид қандайдир ажнабийлар билан гаплашиб турган экан.

Умарали Норматов
УЧ ҲИКОЯ ТААССУРОТИ

   Университет аудиториясида, адабий анжуманларда гоҳо талабалар, адабиёт ихлосмандлари мендан: «Нодир Норматов Сизнинг укангиз бўладими? Фамилияларингиз бир, кўринишдан, бўй-бастларинг қуйиб қўйгандек бир-бирларингга ўхшаш-а…» деб савол берардилар. Мен уларнинг саволларини ерда қолдирмай, «Ҳа, шундай, оға-инимиз, аммо фақат адабиёт оламида» дея ҳазил аралаш жавоб қилардим, сўнг ўзим ҳам шундай савол устида ўйга толардим. Мен Фарғонанинг Рапқон қишлоғида, Нодиржон эса Сурхондарёнинг Шеробод туманига қарашли Пошхурд қишлоғида дунёга келганмиз. Тўғри, амакиларимиздан бири ўтган асрнинг 30-йиллари тақдир тақозоси туфайли оиласи билан Сурхондарёга кўчиб бориб? ўша ерда қолиб кетган. Аммо улар оиласи Шерободда эмас, Сариосиёда маскан топган. 60- йилларга қадар борди-келдимиз бўларди…

Нодиржонни мен ўзим учун қадрдон маскан — Миллий университетда таълим олган йиллари илк ижодий машқлари, хусусан, ҳикоялари орқали таниганман. Шунга ҳам қирқ йилдан ошибди. «Кўҳитанг ҳикоялари», «Бисот», «Жазо», «Жарликдан қушлар учди», «Дарахт тагидаги одам», «Исмоил тоғанинг тарозиси» каби қиссаларини, «Баригал», «Рўзи Чориевнинг сўнгги васияти» романларини ўз вақтида мутолаа қилганман, улар ҳақида сўз айтиш, ёзишга чоғланганман, аммо негадир, қандайдир сабаб, баҳона туфайли бу ниятлар амалга ошмай қолиб кетган. 2012 йили чоп этилган «Бисот» деб номланган қиссалар, ҳикоялар мажмуасини мутолаа қилатуриб, улар ҳақида дилдаги ўйларимни ўз вақтида ёзмаганим учун афсусландим. Адабиётшунос дўстим Иброҳим Ғафуровнинг тўпламга сўзбоши тарзида битилган «Нодирнинг Ойтоши ёки Сурхон руҳи» сарлавҳали мақоласини ўқиб, завқландим, айни пайтда ўз «гуноҳим»ни ювиш учун иним ҳақида икки — уч оғиз сўз айтишга ахд қилдим.
Иброҳимжон айтган гапларни такрорламай, укамизнинг илк ижодига ўз вақтида мени ўйга толдирган, ҳаяжонга солган «Бир куни чумоли бўлиб…» ва энг сўнгги икки ҳикояси — «Кўча эшикнинг нақшин гуллари» ҳамда «Заҳармуҳра» устидаги ўй-мушоҳадаларимни изҳор этишга жазм этдим. Бундай танловнинг боиси шундаки, «Бир куни чумоли бўлиб…» Нодиржоннинг энг сара асарларидан намуна сифатида камина таҳрир ҳайъати аъзоси бўлган «XX аср ўзбек ҳикояси антологияси»дан, «Заҳармуҳра» эса «Истиқлол илҳомлари», “Озод Ватан саодати» мажмуасидан муносиб ўрин олган. «Кўча эшикнинг нақшин гуллари» эса ўшандай мўътабар жамоа тўпламларига арзигулик гўзал ҳикоядир.

«Бир куни чумоли бўлиб…» ҳикояси (Ҳикояни сайтимизнинг мана бу саҳифасида ўқишингиз мумкин) 1979 йили Нодиржоннинг айнан навқирон йигитлик палласида — 29 ёшида ўзи яшаётган ҳаёт муаммолащ, турмуш ташвишлари, у дунёю бу дунёнинг беадад жумбоқлари, қувончу бедодликлари устида адоқсиз ўй-мушоҳадалар гирдобига ғарқ бўлиб юрган кезлари қоғозга тушган. Ҳам ҳаётий, ҳам хаёлий — фантастик руҳдаги бу асар журналист йигит тилидан ҳикоя қилинади. Йигит туғилиб ўсган қишоғига паришон ҳолда қайта туриб қадим қабристон ёнидаги йўлакда буталар ёнида чумолилар қатновига кўзи тушади; қизиғи, қулоғига уларнинг ғаройиб оҳанг- товушлари, сўзлашувлари эшитилади. Ғужғон бўлиб ҳаракатланаётган бу митти жониворларга хос тартиб-интизом йўловчи йигитни лол қолдиради; бу қатнов йўлида бирорта бетартиб, қонунбузар йўқ, айниқса, юкдан бўшаган оғизларини енгилгина силкитиб, бир-бирига салом бериб ўтаётган ёш чумолиларга одамнинг ҳаваси келади. Шунда йигит «Қойил» деб юборади. Кутилмаганда ўша чумолилардан бири тилга киради, у билан йўловчи йигит орасида ажойиб мулоқот — гурунг бошланиб кетади. Чумоли сўзи, изоҳидан маълум бўладики, йигит боя булоқ бўйида бехос гиёҳи беҳиштдан егани учун чумолилар тилини англайдиган бўлиб қолган, суҳбатдош чумоли берган маълумотга кўра, унинг сафдошлари илдизи асли одамзод наслидан — қабристонда ётган табаррук зотлар бош миясида бу дунёда ишлатилмай қолган беҳисоб зарралардан, ноёб туйғулар хазинасидан дунёга келган… Қаранг, хаёлий-фантастик асар сюжети учун асос бўладиган чиройли топилма-ку бу! Бундан ҳам муҳими, шу ноёб топилма бағрида айни ўз замонида ёзувчини ўйга толдирган, қийнаган, қалбини ўртаган дард, ўткир ҳаётий муаммолар мужассам! Чумоли тилидан ўз насли тарихи хусусида айтилган мана бу гапларга қулоқ тутиб кўринг-а: «Инсон суратида юрган пайтларимизда, — дея ҳикоя қилади у, — инсонлик ҳақ-ҳуқуқимиз тенг бўлса ҳам, уни суиистеъмол қилганмиз, яъни бир-биримизнинг кўзимизга чўп суқиб яшаганмиз. Мана энди чумолига айланиб қолганимизда, ўша хатоларнинг ўрнини босиш учун ўзимизнинг темир қонунларимизни яратганмиз. Бу қонун ҳаммага баробар. Биз қонунни инсончалик суиистеъмол қилмаймиз. Чумолиларнинг бирдан-бир мақсади шу.»

Чумолининг ақидасига кўра, инсон тили бу шартли, ўзи ўйлаб топган товушлар йиғиндиси, чумолилар тили эса табиий сезгилар асосига қурилган. Бутун тирик мавжудотнинг тили — бу сезгидир. Инсон ҳам бу сезгидан маҳрум эмас. Аммо у дунёнинг майда-чуйда ишларига шунчалик берилиб кетганки, натижада сезгиларидан маҳрум бўлган… Инсон миясидаги сон- саноқсиз сезгилар эзгу мақсадлар йўлида ишлатилмаса, ҳаракатга келтирилмаса, у ғафлат уйқусида қолаверади. «Биз — одамзод қавмидан бўлган барча чумолилар, — дейди у асосий мақсадга ўтиб, — бир-биримиз билан мулоқотда бўлишга интиламиз… Ҳеч бўлмаганда, инсонликда қилган хатоларимизни, гуноҳларимизни англаш учун». Ниҳоят, у суҳбатдошига қарата энг асосий сўзини — бош мақсадини изҳор этади: «сенга ўхшаган гиёҳи беҳиштни еган (яъни чумоли тилини биладиган) инсонга билганларимни етказиш».

Чумоли билан мулоқот асносида журналист йигит қалби тубидаги нозик туйғулар жунбушга келади, у яшаб турган муҳит, замона тазйиқи остида кўп ҳолларда қалб тубида ётган эзгу туйғуларга зид ўлароқ, ҳақ гапни айтишга, ёзишга журъат этмаган, гоҳо шахсий манфаат йўлида ёлғонни ёзишга, йўқни бор деб айтишга, қорани оқ қилиб кўрсатишга мажбур бўлган.

Шу тариқа фақат инсон зоти учун ато этилган сўз қадрини оёқ ости қилган. Йигитни ана шу муаммо қийнайди…

Шу тариқа ёзувчи ўтган аср 70-йиллари поёнида мамлакатда турғунлик деб аталган мужмал муҳит авжига чиққан замонда ҳақ сўзнинг чумоличалик ҳам қадри қолмаганлигига ишора қилади, тўғрироғи, хаёлий-фантастик ифода воситалари орқали сўз қадрининг оёқ ости бўлаётганидан куюнади, ёнади, бу хатарли жараёндан замондошларини огоҳ этмоқчи бўлади. Афсуски, фантастик ифода бағрига жо этилган ана шу инсоний дардни ўз вақтида биров англади ёки англамади, гарчи англаган бўлса-да, у ҳақида бонг урмади, ўз наслини — эл-юртни бу хатардан огоҳ этмади…
Ажаб, мен ҳам бу ҳақда орадан 36 йил ўтиб гапиряпман, ёзяпман. Одам зоти шунақа экан-да…

Нодир қаламига мансуб ҳикоялар адоғида ёзилган санаси кўрсатилмаса ҳам, мутолаа чоғида улар қачон ёзилганлигини осонгина билиб олавериш мумкин. Уларда ёзилган даврнинг нафаси, руҳи шундоққина сезилиб туради. Кўриб ўтганимиздек, «Бир куни чумоли бўлиб…» «турғунлик» даврининг маҳсули, ўша руҳдаги ҳикоя фақат ўтган аср 70-йиллари поёнида юзага келиши мумкин. Энди сўз юритмоқчи бўлган «Кўча эшикнинг нақшин гуллари» (Ҳикояни сайтимизнинг мана бу саҳифасида ўқишингиз мумкин), «Заҳармуҳра» ҳикояларида эса бугунги куннинг руҳи, нафаси шундоққина уфуриб турибди. «Кўча эшикнинг нақшин гуллари» бош қаҳрамони Асрорқул отанинг Тошкентдек шаҳри азимда ўғил, келин, набиралари билан кечаётган тинч-тотув, тўкис-фаровон ҳаётини тарк этиб, қариган чоғида болалиги кечган, аллақачон бегонага айланган киндик қони тўкилган она қишлоғига қайтиб, қолган умрини шу масканда танҳоликда ғарибона ўтказишга қарор қилиши, аллақачон бировнинг мулкига айланган ҳовлисининг четида ўзи учун бир кулба тиклаб, шу масканда омонатини топшириш пайида барча кўргиликларга дош бериши шўро замони мезонлари билан қараганда турган-битгани ношукурлик, маънавий «қолоқлик» бўлиб туюлиши мумкин. Истиқлол йиллари қарор топган миллий, диний-исломий қадриятлар нуқтаи назаридан ёндашилса, қариянинг маънавий-руҳий майллари, авлод-аждодлари яшаб ўтган табаррук маконда яратганга омонатини топшириб, аждодлари хоки поки ёнида мангу қўним топишга бўлган майли, интилишларини тушуниш мумкин. Шуниси ҳам борки, қаҳрамонимиз бобоси Соҳиб кўкчи шу юртнинг табаррук сиймоларидан бўлган, 30-йиллари қулоқ бўлиб, юртидан қувилган, отаси эса урушдан қайтмаган, кейин онасидан жудо бўлган, ака-укаларидан қолмаган, уруш йиллари очликдан ўлиб кетишган, ўзи сўққабош ҳолда Тошкентга бориб қўним топган. Ана шундай машъум кўргиликлар хотироти-кечинмалари гирдобида Отахоннинг зулмат қоплаган кўнгли тубида бир ёрқин лавҳа чироқдек милтиллаб туради — болалиги кечган ҳовлининг ташқи дарвозаси — кўча эшикнинг нақшин гуллари бир умр кўз олдидан кетмайди. Шу нақшин гулларни қўмсаб бу ерларга келган. Аслида, шу эзгу ният, орзу-ҳавас рўёби йўлида отахон ҳар қандай кўргиликларга тайёр. Охир-оқибат орзу-ният рўёбга чиқади. Энди у мамнун ҳолда омонатини топширади — жон таслим этади. Бир умрлик машаккатлар, ғам-андуҳлар соя солган марҳум чеҳрасида энди бамисоли нур порлайди, у ўша топилма — кўча эшикнинг нақшин гулларига тикилиб ним табассум билан мангу уйқуга кетади. Шу тариқа гўзаллик туйғусининг ғалабаси жудолик, ғурбат, мусибатлар гирдобида кечган умр поёнига қўйилган гулчамбардай туюлади. Гўзаллик туйғусида ҳикмат кўп, азизлар. Нодиржон мазкур асарида шу ҳикматнинг янги бир қиррасини бадиий кашф этган. Ҳикоя шуниси билан қимматли.

Истиқлол халқимизни мустабид тузумнинг беадад ижтимоий-сиёсий, маънавий-мафкуравий, диний, ҳуқуқий чекловларидан халос этиб чин маънода эркин нафас олиши учун кенг имкониятлар эшигини очиб берди. Қисқа муддат — салкам чорак аср давомида мамлакатимизда эришилган буюк ўзгаришлар, бунёдкорлик ишлари фақат ўзимизни эмас, холис ниятли жаҳон афкор оммасини ҳам лол қолдирмокда. Минг афсус, шундай ҳайратомуз янгиланишлар жараёнида киши таъбини тирриқ қиладиган кўнгилсиз ҳолатлар ҳам содир бўлиб турибди. Ҳаёт тажрибаси шундан далолат бераётирки, эркинлик масъулият туйғуси билан ҳамроҳ бўлганидагина қадр топади, масъулият унутилдими — у ўша шахснинг маънавий тубанлашуви — аввало, қонун, Ватан, жамият, миллат, қолаверса, оиласи, ота-онаси, ака-укалари, фарзандлари олдидаги бурчини унутиш, шахс сифатида тубанлашиш, инсонлик шаъни, ор-номусини топташ охир-оқибат жиноят, хиёнат томон юз тубан кетиш учун йўл очади. Бугунги кунда бу нохуш ҳодисанинг фожеий оқибатларини ҳар қадамда учратиш мумкин. Узоққа боришга ҳожат йўқ, республика телевидениесининг бош «Узбекистан» каналида шундай мудҳиш кечмиш-кечирмишлар оқибати ҳақида ҳикоя қилувчи махсус кўрсатувлар мунтазам бериб борилаётир. Айни пайтда, адабиётимизда айни шу мавзу- муаммога бағишланган талай ҳикоя, қисса, романлар яратилди, яратилаётир. Нодиржоннинг «Заҳармуҳра» ҳикояси шулар жумласидан.

Ҳикоя қаҳрамони Жонмурод эркин замоннинг эркатой ўғлони. Унинг тайинли иш жойи йўқ. На она, на оиласи, умр йўлдоши, фарзандлари олдидаги бурчи, масъулиятини ҳис этади, на ўзининг инсонлик қадрини билади; у эркин нафс бандаси, фақат енгил ҳаёт — осон пул топиш йўлидан юради, ўзини бозорга уради. Сердаромад иш қидириб Россияга боради, сўнг олиб-сотарлик қилади, маиший бузуқлик кўчасига киради, онаизорининг отаси хотираси билан боғлиқ оддий истаклари ижросини пайсалга солади, шу тариқа у бора-бора бебурд, ҳам жисмоний, ҳам руҳий хаста кимса ҳолига тушади. Ниҳоят, ҳалокат ёқасида турган ўғлон — Жонмуроднинг ота билан хаёлан учрашувлари, мулоқотлари, бахши отанинг ўз пушти камарига айтган беозор ўгитлари, хусусан, дилнаво қўшиқлари ўғлонни ҳушёр торттиради. Ота вафотидан сўнг, у турмуш ташвишлари билан бўлиб, ўлан базмларини унутиб юборган эди. Бахши ота куйлаган мана бу сатрлардан ўғлоннинг карахт вужуди титраб кетади:

Анал билан Мансурга қурган дормиди,
Тирик айрилган бир кўргани зормиди,
Юр, чироғим, дейди, мени қўймайди,
Сенда ота, менда ўғил бормиди?

Ёзувчи шу ерга келганида: «Жонмуроднинг кўзларидан ёш қуйилди» деб ёзади. Охир-оқибат ота айтган қўшиқ сатрларидан ҳушёр тортган ўғлон — аслида бахши шоир вориси ўзлигига қайтиб Ота айтган қўшиқни беихтиёр давом эттиради:

Йиғлаганда ёш ёғилар юзима,
Қулоқ сол, отажон, айтган сўзима,
Кетдинг, сенга бу дунё ўзи тормиди,
Сенда ўғил, менда ота бормиди?

Пировардида ҳикоянавис шуни хабар қилади: «Шунда….шунда унинг юрагидаги огриқ қўйиб юборди. Аммо кўзларидаги ёш ҳали-бери тўхтамайдиганга ўхшарди».
Муносиб ва ажойиб хотима — ечим. Худди олдинги ҳикоя — «Кўча эшикнинг нақшин гуллари» каби санъат асари — бирида нақшин гуллар, иккинчисида эса бахшиёна қўшиқ сатрлари асардаги мушкул муаммо, жумбоқ — чигалликларни бартараф этишнинг олтин калити, аниқроги, ўғлон вужудини заҳарлаган иллатлардан халос этувчи «заҳармуҳра»- дори-дармон вазифасини ўтайди. Бошқачароқ қилиб айтганда, гўзаллик, нафосат, чин шеърият,_оташин наво кирланган қалбни поклайди.

Хийла кечикиб бўлса-да, инижоним Нодиржонни ана шундай ноёб бадиий топилмалар билан қутлайман.

2015 йил, апрель

Нодир Норматов
ИККИ ҲИКОЯ

Нодир Норматов 1950 йил 24 декабрда Сурхондарё вилояти Шеробод туманида туғилган. 19972 йилда Тошкент Давлат университети журналистика факультетини тугатган. «Кўҳитанг ҳикоялари» (1977), «Жарликдан қушлар учди»( 1986) тўплами, «Муқаддас балиқлар эгаси» (1981), «Камалак яшайдиган уй» (1990й) ,«Голубые орехи»(1990) қиссалари, «Баригал» (1991йил ), “Рўзи Чориевнинг сўнгги васияти” романлари (2009), ўттизга яқин ҳужжатли фильмлар, тасвирий ва амалий санъат соҳасида юзлаб ёзилган илмий мақолалар муаллифи. 2010 йилда “Меҳнат шуҳрати” ордени билан тақдирланган. 2017 йили вафот этган.

ОЙТОШ

Уйғонганимда, хона ним қоронғи, ҳавоси мўътадил бўлишига қарамай, жиққа терга ботиб кетган эдим (балки, устимга ёпилган чойшабнинг синтетикалиги, ҳаво ўтказмаслиги боисми ёки ола-чалпоқ туш кўрганлигим, тушимда мени қора бир одам қўлида пичоқ билан қувлаганлиги учунми, билмадим), қулоғим тагида сирена тинимсиз чийилларди. Уч дақиқалардан сўнг тинчиди-ю, энди негадир хонанинг меҳмонхона ҳовлисига қараган баланд деразаси томонидан шитир-шитир товуш келарди. Қулоқни динг қилиб, ярим яланғоч ҳолда дераза томон юрдим. Шундоқ дераза ортида, иккинчи қаватнинг бурчак айвонига кимдир пастдан тирмашиб чиққан, қоронғиликда қўлида фонар билан ниманидир қидирар эди. Беихтиёр орқага тисландим. Энди миям яшин тезлигида ишлай бошлади. Ҳали ётишдан аввал, хонада телевизор кўриб ўтирганимда, қамоқдан қочган бир одам ҳақида бадиий фильм берилаётган эди, аммо инглиз тилида бўлганлиги сабаб, кўп нарсани англай олмаган эдим. Фақат шуниси аниқ эдики, бир одам Америка турмаларининг биридан қочган… Ва ўшандай одамлардан бири мана… деразам ортида… яшириниб юрибди. Аммо, фонар унга нима учун керак? Балки, у полициячидир. Бошида қандайдир қалпоғи борга ўхшайди. Энди мен… дераза томон бошқа қайтиб боришга журъат қила олмадим. Хона ўртасида туриб, атрофга алангладим. Нима қилиш кераклигини ўйлардим. Қочоқ ёки жиноятчи ҳозир бемалол дераза орқали хонага кира олади! Ундан ўзимни ҳимоя қила олишим керак. Нима билан? Пайт пойлаб туриш мавриди эмасди: тезроқ ҳаракат қилиш лозим. Чор-атрофга эмаклаб, гоҳ эҳтиёткорлик билан хона ичидан у ёқ-бу ёққа юриб, бирор-бир калтакка ўхшаш бирор нарса қидира бошладим. Зарба бериш учун вақо йўқ эди: на хонада, на ваннада, на даҳлизда. Ҳеч бўлмаса, пол ювадиган дастчўп ё бўлмаса чўлтоқ супурги бўлса ҳам гўрга эди!.. Ёки бизнинг баъзи меҳмонхоналарда бўладиган обдастми. Ҳаммаёқ сип-силлиқ. Жиноятчида тўппончами, ёки бошқа қурол борлиги аниқ, бўлмаса юраги дов бериб, бу ёққа кўтарилмас эди. бу ерларда одамларни гаровга олиб, эвазига пул сўраш ёки озодлик талаб қилиш расм, буни кинофильмларда кўп кўриб, матбуотда кўп ўқиганмиз. Хуллас, энди бир йўл – бу ҳам бўлса, хонани эс-ҳуш борида тарк этиш эди. Аммо, бу ердан шарпасиз-сассиз чиқиб кетишнинг ўзи бўладими – ҳеч бўлмаганда, паспортимни самолётга олинган қайтиш чиптаси, ҳамён дегандай… Э, Америкасидан ўргилдим… Таҳликали дамлар ҳамон юракка ғулғула соларди. Хонанинг қоқ ўртасидан энгашиб, эмаклаб кийим жавонидан куртка, кийим-бошни олдим. Ва… яшин тезлигида кийиндим, пул чўнтакда, аммо паспорт, чипта сабил дераза ёнидаги ёзув столида эди. Яна тиззалаб, стол ёнига келдим-у, паспорт, чиптани олиб орқага қайтдим. Ҳеч нима эсдан чиқмадими, деган фикрда стол устига назар солдим. Деразадан кўриниб турган ой шуъласиданми ёки кўча чироқлари боисми, ёруғлик стол устидаги худди шу менга зарур бўлган жойга тушмоқда эди. Ним қоронғида бўлса ҳам, “Народное образование США” деган журнал қолиб кетибди. Бу қанақаси бўлди, шунча йил, роппа-роса ўттиз йил асраб келганман бу журнални. Келиб-келиб энди ташлаб кетаманми? Тарас Бульба тамаки чекадиган трубкасини душманга ташлаб кетмаганидай, мен ҳам бу оддий бир журнални ташлаб кетишга кўзим қиймади. Бунинг ўзига хос сабаблари бор, буни кейин сизга батафил айтиб бераман. Ҳозирча эса… қочиб қолиш тафсилотини эшитиб туринг-э.

Мен журнални олиш учун стол ёнига эмаклаб қайтиб бордим. Аммо, олаётганимда, бир нимага тўқнашиб кетдим. Бу менинг ўтган кеча Тошкентда, Марказий универмагдан харид қилган жомадоним эди. Жомадондан коньяк ҳиди анқирди. Унинг ичидаги кийимлар ва бошқа нарсаларнинг бари олиниб, қуруқ ўзини шамоллатиш учун очиб қўйилган эди. Гап шундаки, баъзи танишларимнинг маслаҳати билан Тошкентда жомадонга иккита “Самарқанд” коньяги ва иккита Тошкент минерал суви солинган эди. Нью-Йоркдаги Жон Кеннеди Халқаро аэропортига тушганимиздан сўнг, кўрик-текширув пайтида мени бир полициячи офицер чақириб қолди. “Оббо, худо урди, ниманидир нотўғри қилганга ўхшайман”, — деб чўчиброқ бордим. Офицер жомадонимни очиши билан чор-атрофга коньяк ҳиди таралиб кетди. Офицер бошини сарак-сарак қилиб, “афсус” дегандай кулиб, синган коньякларни кўрсатди. Ичимда Тошкентда мени кузатиб қўйганда, шу коньякларни жомадонга қўйдирган янги танишим – вьетнамлик Наони ичимда койиган бўламан. “Начора, — дейман офицерга. – Энди бунинг ўрнига бу ерда Америка “жин”нисиними, ишқилиб бирор нарса ичармиз”. У гўё ўзбекчани тушунгандай, “гуд, гуд” деб қўярди. Дунёнинг ишларини қарангки, шу икки коньяк шишаси синиб, “Тошкент” маъданли сувлари солинган шишалар синмапти. Э, тавба дейсан-да.

Жомадон-ку расво бўлгани бўлган, аммо журнал ҳам коньякдан роса мириққан экан, ҳали ҳам, ундан ҳид анқир эди. журнални қўлтиғимга қистириб, бу гал тик турганча орқага қайта бошладим. Дераза ортидан энди бир эмас, бир неча кишилар қават бурчагидаги нарвондан кўтарилишиб, фонар билан атрофларни ёритиб, ниманидир ёки кимнидир қидиришар эди. “Полициячилар, — деб ўйладим, — ўша қочоқ жиноятчини қидиришаётир, шекилли”.

Мен энди чаққон-чаққон ҳаракатга тушдим. Журнални куртка ичига тиқиб, туфлимни кийиб, эшикни очдим-у, йўлакка отилдим. Қават навбатчиси йўқ, лифтни ҳам кутмадим. Йўлакда ҳамон, аммо энди кучли сирена товуши эшитиларди. Учинчи қаватдаги зинапоя орқали кўчага чиққанимда, ташқари чароғон, меҳмонхона олдини тумонат одам босган эди. Меҳмонхонада истиқомат қиладиган барча меҳмонлар кўчага чиққан, мен ғафлат босиб хонада қолиб кетганлигимни энди сездим. Табиийки, бу ердан, оломон ичидан ҳамроҳим Хуршид Давронни излай бошладим.
Қизиқ, шу олатасир, тумонат одам, икки юз-уч юз киши орасидан уни жуда тез топдим. Ўзбекистонлик одам, билмайман, нимаси биландир, дарҳол кўзга ташланар экан, кўринишими, шарпа-соясими, билмайман. Хуршид қандайдир ажнабийлар билан гаплашиб турган экан. Гап-сўзларидан уларнинг эронлик эканлиги билинди. Хуршид самарқандлик, тожикча-форсчани эплаб гапира олади.

— “Нима гап ўзи”, — дейман Хуршидга. Хуршид эронликлардан сўраб-суриштириб билганларини менга гапириб берди. Эсингизда борми, меҳмонхонага жойлашаётган пайтимизда, тўлдирадиган қоғозимизда, чекасизми-йўқми, деган банди бор эди. Ўша жойига икки армани мижоз чекмаймиз деб ёзишган-у, кейин қаватга чиқиб ўз номерларида кайф устида чекишган. Чекмайдиган блокига жойлашганлари учун бу ерда тутун ҳидидан ёнғин сигнали ишлаб кетган. Меҳмонхонада ёнғин бўлаяпти деб, барча уйғотилиб, мижозларга вақтинча кўчага чиқиб туришлари таклиф қилинган.

Биз бу гапни ҳали муҳокама қилиб улгурганимиз йўқ эдики, тўладан келган қорамтир бир киши ёнимизга келиб, яқинимизда турган меҳмонхона маъмурияти вакили билан баланд товушда, шовқин солиб гаплаша кетди. Хуршид яна эронликлардан гап сўраб олди. Маълум бўлишича, шу кеча эронлик нефтчи бойлардан бири меҳмонхонанинг люкс-ресторанида ўз меҳмонларига зиёфат бераётган экан.
— Зиёфатга қўшиқчи Гугуш ҳам борган экан, — деди Хуршид. – Ҳали шу ерда юрган эди.

Менинг ҳам бу аёлга кўзим тушгандай бўлган эди, уни танимасликнинг сира иложи йўқ эди. Ўз пайтида – ўтган асрнинг 80-йилларида уни эшитиш роса расм бўлган, суратини ҳатто ўзим ишлаган “Санъат” журналида ҳам эълон қилган эдик. Эрон ислом республикаси бўлгач, Ҳумайний даврида қўшиқчини хорижга кетган деб эшитган эдик.

Хуллас, эронлик бой, менинг меҳмонларим тинчини бузганларинг учун товон тўлайсан деб маъмурият вакили билан даҳанаки жанг қилар эди.
— Нима бало, ичдингизми, — деб қолди Хуршид тўсатдан.

Мен эса қўлтиғимдаги журналдан келаётган ҳид унга ҳам етиб борганлигини пайқадим.
— Йўғе, — дедим. – Кечаги самолётдаги синган коньякнинг ҳиди кийган кийимимга уриб қолибди.

Орадан кўп ўтмай, ҳамма қатори бизга ҳам меҳмонхонага киришга рухсат этилди. Тун ярмидан оққан. Меҳмонхона фойесидаги соат миллари Вашингтон вақти билан тун соат 3:30 ларни кўрсатиб турарди.
— Уйқу ҳам ҳаром бўлди, барибир ухлашга ҳаракат қилайлик, — деди Хуршид. – Эртага эрталаб ўзимизнинг элчихонамизга борамиз. Кўриб келайлик элчихонамизни.

Хоналаримизга тарқалдик. Мен эса ухлай олмадим. Коньяк суви тўкилган журнални варақлай бошладим. Мана, мен асраб-авайлаган ўша саҳифа. Унда ойтош тасвири бор. Америкалик астронавт Армстронг ой сатҳига қўнганида, инсоният тарихида биринчи бор ой тупроғи ва тошидан унсурлар олиб қайтган. Журнал саҳифасидаги ойтош мана шу жинслардан бир намуна.

Бу журнал 1969 йилларда, собиқ иттифоқ билан Америка муносабатлари сал-пал илиқлашган пайтларда қўлимга тушган. Ўша йили Тошкентда Американинг халқ таълими тизими ва фан ютуқлари бўйича катта кўргазмаси намойиш этилган эди. Бу кўргазма шаҳарнинг қоқ марказида, телестудиянинг орқа томонидаги “Ёшлик” спорт аренасида ташкил этилган, аммо кўрадиган одамларнинг кўплигидан навбатга туриш ундан 3-4 чақирим берида, Хадрадан бошланар эди. “Кўргазмани томоша қилинглар, аммо бирорта одам билан суҳбатга киришманглар, — дейишди факультет комсорги. –

Уларнинг бари ЦРУнинг одамлари”. Бу гапдан сўнг, биз янада ҳушёр тортдик.
— Биз инглизчани билмаймиз, қанақа қилиб суҳбат қила олардик – деди ўшанда орамиздан талабалардан кимдир.
— Уларнинг кўпчилиги русчани билишади. Ҳатто, улар орасида бир ўзбек ҳам бор, ватан хоини. Ўшандан эҳтиёт бўлинглар.

Биз кўргазмани томоша қилар эканмиз, бепул берилган нишон ва журналга эга бўлдик. Аммо кўчага чиқишимиз билан “чириётган капиталистик” тузумнинг нишонини улоқтирдик. Журнални ташлашга кўз қиймади. Менга айниқса, унда акс этган мана бу ойтош қадрли эди. Болаликдан тошларга ўчман, ўшанда мана шу тошни ҳам кўришни орзу қилганман. Ўшанда комсоргнинг “у билан гаплашманглар” деб огоҳлантиришига қарамай, кўргазма залларидан ўша ўзбекни топиб олганман. Ундан гап орасида бу ойтошнинг қаерда сақланишини сўраган эдим. “Бу тошни Вашингтондаги астронавтика ва космос музейида кўриш мумкин – деди у. – Борсангиз, албатта кўрасиз”. Гарчи бу гап менга эртакдай туюлган бўлсада, ҳар эҳтимолга қарши журнални авайлаб-асраб келар эдим.
Тақдир тақозоси билан, бундан бир ой муқаддам бир тасодиф туфайли шоир Хуршид Даврон ва мен Вашингтонда ўтказиладиган Осиё ёзувчилар анжуманига таклиф этилгандик. У Америкадаги қайсидир бир халқаро фонд томонидан ташкил этилган бўлиб, барча сарф-харажатларни ўз зиммасига олган эди. Мана шу муносабат билан Вашингтонга учиб келган эдик. Тошкентдан учадиган самолёт рейси анжуман бошланишидан 3-4 кун ё олдин, ё кейин бўлишини назарда тутиб, тадбирга олдинроқ келган эдик. Вақтимиз бемалол эди.

Эртасига элчихонамизга бордик. Биноси шаҳарнинг қоқ марказида бўлиб, қадимий, гўзал эди. Ўзбек усталари уни ўзбек амалий санъати йўлида безак бериш учун кеча-кундуз ишлаётганликлари устидан чиқдик. Элчимиз бизни мамнуният билан қабул қилди. Хуршид сумкасидан “Самарқанд” коньягини чиқариб қўйганида, у киши илтифот юзасиданми ёки чинданми “Бу ерда ватаннинг ҳар бир нарсаси азиз, қадрли. Буни хорижий меҳмонларимиз учун асраб қўямиз” – деди.

Вақтимиз, иш режамизни сўради. “Бугун кечқурун сизларни ёрдамчим ўз машинасида кечки Вашингтонни сайр қилдиради, отелда кутиб туринглар”, — деб тайинлади.

Биз бинони яна бир томоша қилиб, отелга қайтдик.

Кеч оқшомда элчи ёрдамчиси келди. У бизни конференция ўтказиладиган залда кутиб ўтирган экан. Аввалига ҳайрон бўлдик, унинг сочлари сарғиш, кўзлари кўк, бўйи пастроқ ёш йигит бўлиб, ўзбекка сира ўхшамасди. Танишдик. Тошкентнинг Қорасув мавзесидан экан. “Алоҳида кўзга ташланиб турмаслигим учун бу ишга мени олишган бўлса керак, — деди у гапимизга жавобан.
Унинг “Кадиллaк” машинасига ўтирганимизда, ёрдамчи бизни нималар қизиқтиришини сўради. Хуршид “ўзингиз биласиз” – деди. Мен эса ойтош сақланадиган музей ҳақида сўрадим. “У ерга анжуман қатнашчиларини олиб боришади, сизларнинг дастурларингиз билан аллақачон танишиб чиқдим”, — деди ёрдамчи.

Машинанинг ичида ўн-ўн икки яшар бола ҳам бор эди.
— Ўғлим, — деди ёрдамчи, — 6-синфда ўқийди.
— Ўқишлар қалай? – деб сўради Хуршид.
— Бу ерда дарслар строгий эмас. Унчалик зўр ўқитилмайди. Тошкентда махсус мактабда ўқиганимда, бу ердан анча яхши эди, — деби бола.

Ёрдамчи бизларни Вашингтон кўчалари бўйлаб айлантирди. Дунёдаги энг узун бино сифатида Пентагон биносини кўрсатди. Хуллас, оқшом мароқли ўтди. Аммо, менинг орзуим ойтош эди. Шуни ўйлар эдим.

Хонада ўша журнални варақлар эканман, ойтош сурати устига тўкилган коньякдан ҳосил бўлган ғалати тасвирни кўриб қолдим. Бу тасвир ўзимизнинг рассом Лутфулла Абдуллаев “Муштум” журналида бир пайтлар чизган карикатураларга ўхшар, у киши кўпроқ қорамтир рангда турли салбий образларни яратар эди. Тасаввуримда ўзга сайёраликларнинг қиёфаси шундай бўлиши керак эди. Бу ерда ҳам тошнинг қорамтир рангига коньяк суви қўшилиб, қандайдир бир қиёфани ҳосил қилган эди. Қизиғи шундаки, журнални иккала томондан ҳам қаралса, тескарими ёки чапгами, фарқи йўқ, аёл ёки эркак шакли ҳосил бўлар эди. Мен бехосдан бир эркак қиёфасини кўриб эслаб қолдим. Бу кечаги “тинчимни буздинглар” деб ғалва қилган эронлик бойвачча қиёфасига ўхшар эди.

Эртасига эрталаб, Хуршид билан одатдагидек отел пастида жойлашган ресторанда овқатланар эканмиз, тўсатдан, атрофдаги анжуман қатнашчилари нишонлари бўлган одамлар (биз каби олдинроқ келганлар ҳам анча-мунча эди) аввалги кунлардагиларга ўхшаш эмаслигини сезиб қолдик.
— Адашиб қолдик, шекилли, — деди Хуршид.
— Йўқ, бу ўша ресторан, — дедим. – Ана, бардаги хотин, ўша мулатка. Аммо, бу ердагилар бошқа анжуман қатнашчилари. Бизнинг анжуман одамларини бошқа ресторанга ўтказганга ўхшайди.

Тусмолим тўғри чиқди. Биз овқатланиб бўлган эдик. Бу ерда шведча стол деб аталмиш овқатланиш тартиби ташкил қилинган эди. Унга кўра, емакхона столларидан ким нима хоҳласа, шуни ўзи олиб, тамадди қилади. Мулатка – ўша бармен аёл олдимизга жилмайиб келди-да, ҳисоб-китоб қоғозини берди.
— 175 доллар тўлашимиз керак экан, — деди Хуршид қизариб.

Биз қоғозни олиб, “шошмай тур” дегандай хотинга ишора қилдик. Биз ҳар куни анжуман бошлангунга қадар шу ерда, анжуман ҳисобидан бепул овқатланар эдик.
— Шунча пул турарканда еганларимиз, — деди Хуршид ҳайрон бўлиб. – Бу пулга болаларимизга кийим-кечак, китоб олиб борсак, яхши эмасмиди?.
— Шошманг, бир иложини топармиз. Ўйлайлик. Иложи бўлмаса тўлаймизда, — дедим.

Хуршидда ҳам, менда ҳам 200-300 доллар атрофида пул бор, шуни қурбон қиламиз, шекилли.

Бирдан лоп этиб, шу кунларда бизга таржимонлик қилиб юрган Оля деган қиз ёдимга тушди. “Шошманг, мен Оляни топиб келай”, деб ўрнимдан турдим-да, Хуршидни гаровга ташлагандай қилиб, фойега чиқдим. Фойеда, маъмурият вакили жойлашган жойда Оляни топдим. Оля Санкт-Петербургдан бу ерга келиб, икки йилдан буён таржимонлик қилиб кун кечираркан.

Оляга бор воқеани тушунтирдим.
— Анжуман ташкилотчисини топайлик. Нима дер экан, — деди у ва бир хонага мени бошлаб кирди. Озғиндан келган малла, найнов йигит воқеани Олядан эшитиб, мириқиб кулди, бир қоғозга ниманидир ёзиб, ўша бармен хотинга беришимни сўради.
— Фойеда сизнинг анжуман қатнашчилари бошқа ресторанда тамадди қилиш ҳақида эълон бор эди, шуни ўқимабсизларда, — деди Оля.
— Эълон инглизча бўлса, ўқиб нима қиламиз. Барибир, тушунмас эдик – дедим унга.

Қоғозчани олиб, ресторанга қайтдим. Хуршид бир зайлда бошини қуйи солиб ўтирар, мени кўриб, шоша-пиша “нима бўлди?” – деб сўради.
— Ҳаммаси ҳал бўлди, — дедим унга.

Дарҳақиқат, найнов йигит берган қоғозча жонга оро кирди.

Бардаги тумшуғи осилиб турган бармен аёл қоғозни олиб, “сенкю” деб бош қимирлатди. Биз эркин нафас олдик. Мен бармен аёлга тикилар эканман, уни коньяк журнал саҳифасида ҳосил қилган аёл қиёфасига ўхшашини сездим. У менга худди бошқа сайёрадан келган одам сингари қараб турарди.

Коньяк туфайли журнал саҳифасида ҳосил бўлган яна бир қиёфани анжуман бошланган куни ушбу тадбирни ташкил қилган халқаро фонд раҳбари – ориқдан келган, қорамтир юзли корейсда кўрдим. У корейс тилида ярим соат нутқ сўзлади. Анжумандаги барча гаплар инглиз, араб, рус, испан, хитой, немис тилларида таржима қилиб турилди. Ўриндиқдаги тугмани айлантириб, хоҳлаган тилни ўзингга мос қилиб, қулоқрадиода эшитаверасан. Корейс ўзининг Кореядан бу ерга келиб қолганлиги, насроний динининг ташвиқоти… ва сўзининг охирида эса ўзи Исо Масиҳнинг руҳи билан туғилгани, яъни бошқа қиёфада туғилган ўша зотнинг ўзи эканлигини эълон қилди. Залда бу гапдан сўнг бир оз ғала-ғовур эшитилган бўлса-да, унинг бу гапига эътироз билдириб, минбарга ҳеч ким чиққани йўқ. Ҳолбуки, бу залда Нобель мукофотига сазовор бўлган ёзувчилар, турли арбоблар бор эди.

— Тушунмадим, — деди Хуршид. – Наҳотки, бу одам тап тортмай ўзини  Исо Масиҳ деса.
— Қўяверинг, — дедим, — у бу тадбир учун пул тўлаган миллиардер. Нима деса, деяверади-да, энди.

Унга синчковлик билан қайта-қайта тикилар эканман, ўша корейс қиёфаси таниш туюлди. Бу қиёфа ўша, коньяк журналда тўқилган ойтош суратидаги шаклга ўхшаш эди. Ниҳоят, анжуман тугаш арафаларида бизни турли жойларга, томошага, кўнгил очар жойларга олиб боришди.

Уларнинг навбатдагиси ойтош намойиш қилинадиган музей эди. Музей шаҳарнинг қоқ марказига яқин жойлашган бўлиб, унинг ичида инсоният тарихида фазога учирилган неки бўлса, бари муҳайё эди. Аэропланми, дельтапланерми илк самолётлар, вертолётми, биринчи фазога учирилган ракеталар макетигача бор эди. Айни пайтда биз қатор тизилиб, навбат билан махсус бир жойда ўтирар эканмиз, нафис ойна устида қўйилган ўша ойтошни кўриб қолдим. Томоша қилиб ўтаётган ҳар бир киши кафтини унга тегизиб ўтар, ойтош қўл кафтидан силлиқланиб ялтирагансимон бўлиб қолган эди. Ҳаяжондан титраб кетдим. Ойдан, шунча олисдан келтирилган бу тошни ўз кўзи билан кўриш, қўл билан силаб қўйиш ҳаммага ҳам насиб этавермайди, ахир. Мен бир пайтлар Осиё қитъасининг олис бир тоғ орасидаги қишлоқда ўсган боланинг Америка қитъасига бориб, ойтошни кўриб келиши… тушга ҳам кириши мушкул воқеа-да. Аммо у негадир суратда кўрган ойтошга ўхшамас эди. Бу тош худди қишлоғимдаги Пошхуртсойдаги ўзим кўриб, ўйнаб катта бўлган қайроқтошни эслатар эди. Балки, асронавт олиб тушган тошлар кўп бўлган, бу ўшалардан биридир деб ўйладим. Ёки, одамларнинг кафти тегавериб шу ҳолга келиб қолдимикин? Чунки, ойтошда ўзига хос илиқлик, қандайдир бир ажиб ҳарорат бор эди. Нима бўлганда ҳам, бу ойтош шаклининг аэропортдаги полициячини, бармен аёлни, эронлик бойвачча ва Исо Масиҳ деб ўзини эълон қилган кишини эслатмаслигидан хурсанд эдим.

Бу фикрларни энди Хуршидга айтмоқчи эдим. У ойтошга ҳафсаласизлик билан қараб ўтаркан, “бу ердан чиқишимиз билан бирор китоб дўконига кирайлик, — деди. – Болаларга инглизчани ўрганадиган энг зўр китоб олиб келишга ваъда берган эдим. Шуни топайлик”.

— Хуршидга ресторандан инглизчани билмай, тушганимиз унга балки панд еганимиз алам қилган шекилли, — деб ўйладим. – Ҳеч бўлмаса, энди болаларимиз бу тилни яхши билишсин дейди-да.
Болаликда ойни севмаган, уни синчиклаб томоша қилмаган киши кам. Мен болаликда ойнинг ёз пайтидаги кўринишини онамиз тандирда пиширган иссиқ нонга, куздаги энди чиққан ойни бир тилим қовунга, қишдагисини Ойпар деган қизнинг оппоқ юзига, баҳордагисини эса энди қизарган ним қизил шафтолига ўхшатар эдим. Ойнинг боғимиздаги олма, шафтоли дарахтлари гуллаган пайтлари орасидан мўралаб ўтиниши ёқтирар эдим. Қўшиқчи Маҳмуд Намозов эндиликда куйлаган “Ойни олиб бераман” халқ терма қўшиғини болаликда, эллик йил бурун қишлоқда шеър қилиб айтиб юрардик. Аёллар бирор нарсага иддао қилишса, “нима, ўша ойни олиб берарми-ди?”, — дейишарди. Биз болалар ойни ё олтиндан, ёки кумушдан ясалган бир ажойиб нарса деб тасаввур қилардик. Мана, ўша олис ойнинг бир парчаси. Ўша, биз болаликда севган, болалик осмонини безаган сеҳрли ойдан олиб келинган тош. Йўқ, йўқ, ўйламанг, бу тошни кўриб, ҳафсалам пир бўлгани йўқ, аксинча, кўнглимнинг бир чеккасида алланимадандир қониқиш бор эди, шунданми, руҳим енгил эди.

Хуршид Даврон изоҳи: Ҳаммаси (асосан) тўғри ёзилган.  Бу сафаримиз, ҳарбий хизмат пайтида Германия Демократик Республикасида хизмат қилганим, ёш совет ёзувчилари делегациялари иштирокида Болгария ва Польшада бўлганимни ҳисобга олмасак, менинг Ғарб дунёсига биринчи саёҳатим эди.  Айниқса, Вашингтон музейлари, Нодир ака тилга олган Космонавтика музейидан ташқари, Санъат, Замонавий санъат музейлари ёрқин таассурот қолдирган эди. Энг қизиғи, бу музейларга кириш текин эди.   АҚШ пойтахти ёқалаб оқадиган Потомак дарёси бўйлаб қилган саёҳатимиз ҳам менга жуда маъқул бўлган эди. Чунки бу ҳаётимдаги дарёда (кемада)  биринчи сузишим эди.

Фақат бир гап: ресторанда 175 доллар тўлашимиз керак бўлганда, мен «Бу пулга болаларимизга кийим-кечак, китоб олиб борсак, яхши эмасмиди?» деб эмас, «Бу пулга Тошкентда ярим йил яшашимиз мумкинку!»  деган эдим. Ўша пайтда 175 доллар катта пул эди.  Биламан, ҳозир ҳам кам эмас.

ЗАҲАРМУҲРА

1

Барчин момо урчуқни айлантиришдан тўхтади, қаршисига келиб ўтирган ўғлига қошини бир чимириб қараб қўйди. Титилган жунни тиззасидаги олиб, бўхчасига солабошлади. Қўллари билинар-билинмас қалтиради. Жонмуроднинг бунга кўзи тушди, энди аниқ сезди – ҳозир онаси қаттиқ бир гап айтади. Секин силжиб, ўрнидан туришга шайланди.
– Валасипедни кўчага қолдирган эдим, – деди онасига. – Ман ҳозир келаман.
– Ўтир жойингга, – деди онаси ўқрайиб. – Қишлоқда валасипедга ўғри тушадиган замон бўлгани йўқ.
– Нима гап, тинчликми, она?
– Тинчлик эмас.
– Гапиринг бўлмаса. Шошиб турибман ўзи.
– Сан қандай ўғил бўлдинг, билмайман. На уй билан ишинг бор, на кўча билан.
– Уй билан сиз, келинингиз шуғуллангани етмайдими, она? Кўча иши бўлса, айтинг. Қўлимдан келганча, бажариб келай.
Она қаддини кўтарди, катта, шаҳло кўзлари ғазабдан ёниб турар эди. Жонмурод онасини бундай ҳолда камдан кам кўрган.
Барчин момонинг гавдаси лойсупадан бир қарич кўтарилди, яна ўтирди, тагидаги гиламни муштлади.
– Белингда белбоғинг борми ўзи, бала? – У яна ер муштлади. – Отанг ҳақида Асқар тоғчи нималар деб юрибди, эшитдингми?
Жонмурод бу гапни эшитган эди. Бир ҳафта бурун онасининг ўзи айтган. Гапни қаранглар. Унинг отаси гўридан йўқолган эмиш. Ер чиқариб ташлаган эмиш. Бўлмаган гап. “Эй она, бари бўлмағур, бекорчи гап”, деб жавоб қилган эди.
– Ҳеч нарса демайсан-а. Отангни арвоҳи чирқилласа, майли эканда. А?
– Э, она, қўйинг шу гапни. Одамларимиз ўзи шундай, ҳар икки гапида бир ёлғонни қўшмаса, онаси талоқ.
– Бу гапни манам биламан. Аммо бу гапни шерободлик Карим-ғилдирак айтган. Ўша отангни қабрини ковлаган экан, – деди онаси. Бу гал мунғайиб, эзилиброқ гапирди. – Бил, бор, топ ўша одамни. Ўз оғзидан эшитайчи.
Жонмурод бош силкитди. Она кўз ёш тўкди, икки томчиси шундайгина дастурхонга, янги узилган садарайхон устига тушди. Садарайхон онасидан ёнидан сира аримайди. Ҳатто қишда ҳам уни қуритиб, ошкўк қилади, ҳидлаб ўтиради, таомига солади. Жонмурод садарайхонга қўл чўзди.
– Тегма унга, – деди онаси. – Мастава учун алоҳида тўғраб қўйибман. Ошхонада турибди.
Жонмурод садарайхонни таом учун эмас, онасининг кўзёши тўкилгани учун олмоқчи, лойсупа ёнбошига – ям-яшил кўкат ўсган ерга улоқтирмоқчи эди.
Она дастурхондан садарайхонни авайлабгина олди, бошидаги оқ дока рўмолини кўтардида, уни қулоғига қистирди.
– Мастава иссиқ турибди. Сузиб келай.
– Қорним тўқ, она, – деди Жонмурод.
– Алдама. Кўзинг айтиб турибди, очсан.
– Ҳозир сой бўйида кўча оши тайёр бўлган экан. Шунга бориб келаман.
– Сени чақиришганми унга?
– Йўқ.
– Чақиришмадиям.
– Элга текин тарқатиладику. Айтишларига нима ҳожат?
– Ундай ошга эл хизматини қиладиганлар боради.
– Текин бўлса, ётиб е, деганлар, – деди Жонмурод.
– Бу анави, Қўлдошни гапида. Шундайми?
– Нима, бир нима гапирсам, дарров Қўлдошни гапи дейсиз?
– Мен ҳеч кимни қарғамайман. Аммо ўша итхўрни худо жазосини берсин.
– Она, биров билан нима ишингиз бор? А, тинчгина юрмайсизми?
– Нимага ишим йўқ? Ахир, сен ҳам ўшанга ҳамтовоқсан.
– Ҳамсоя бўлгандан кейин, бориш-келиш қиладида одам. Мен тенги бўлса у…
– Қайси гўрдан ҳам қишлоққа кўчиб келди ўша итхўр.
– Она, унинг астмаси бор. Ит гўшти, ёғи шу дардга даво экан.
– Унинг дастидан қишлоқда семиз кучук қолмади. Барини ўғирлаб, сўйиб еди.
– Қўлга тушган ўғри, она. Бу гапни бир айтдингиз, бошқа оғзингизга олманг. Эшитса, ҳапа бўлади.
– Шу кўчиб келгандан буён, ит, энди товуқ, қўзи йўқоладиган бўлди.
– Кўпчилик унинг уйини текшириб кетди. Участковой ҳам уникидан бирор улгу тополмади. Демак, ўғри эмас эканда.
– Тарафини олма уни. Қадимгилар “Ҳамроҳинг гўнгқарға бўлса, еганинг гўнг бўлади” деб бекорга айтишмаган.
Она Жонмуродга синчковлик билан қараб турди. Жонмурод ичидан зил кетди. Наҳотки онаси шу ишда Жонмуроддан шубҳаланаётган бўлса. Ахир, семиз итларнинг кимда борлигининг хабарчиси Жонмуродда. Кейинги пайтларда семиз итлар жуда кам бўлганлиги учун энди товуқ-хўроз, икки ёшдан ошмаган қўй-қўзига ўтилди. “Катта молга қўл чўзманглар, унда дарҳол қўлга тушамиз”, – деди Қўлдош. Бу ўлжаларни қўлга туширишда Жонмурод қатнашмайди, фақат хабаркаш. Унинг касби ҳовлима-ҳовли юриб, мол олиб, семиртириб, Денов бозорида сотиш. Кимнинг ҳовлисида нимаси борлигини билиши шундан. Қўлга тушган ўлжалар Қўлдошникида, ёзу баҳор пайтлари қир-адирларда, фақат кечалари киши билмас давра қилиниб, тандиркабобми, қовурмами қилинади. Жонмурод ичишниям, итхўрликни ҳам ўша даврада ўрганди.”Сен нега ит гўштилдан ўзингни тортасан, Жонмурод, – деб устилан кулганди Қўлдош. – Ахир бу деликатес-ку. Тошкентга борсанг, корейс ошхоналарида энг тансиқ таом шул. Минг бир дардга даво бу”. “Мени касалим йўқ,” деганди Жонмурод. Кейинчалик, вақт ўтиб, шаробхўрлик чоғида ит гўштидан бир-икки бўлак еб кўрди. Оғзига ёқди. Шундан сўнг, даврадошларга онаси айтганидек, ҳамтовоқ бўлиб кетди.
Онаси ҳамон унга тикилиб турарди.Ниҳоят, яна урчуғини олди.
– Ўша жойдан ҳам хабар ол! – деди.
Кейин бурилиб, тоғлар томон қаради. Гўё бу ердан мозористон кўринадигандек, бир зум ўша ёққа тикилиб турди. Онаси айтаётган бу кичкина қабристон аслида ўша тоғ қиялигида жойлашган. Бундан икки йил муқаддам у ерда катта, жуда ҳам катта бир сув омбори қуриладиган бўлди.
Жонмурод бу пайтда Россияда эди, ишлашга кетган эди. Уйда эса онасию хотини қолганди. Сув омбори мутасаддилари шаҳардан ишчи ёллашиб, қабрларни қаздирибди, вертолётда тепага – катта қабристонга кўчиртирганмиш. Ана ўша қабрларни қайта қазиш чоғида Жонмуроднинг отаси ўз қабрдан топилмаган эмиш. Гап кўп: Регардан, Аллюмин завод ёнидан келин бўлиб тушган, икки йил бурун ўлган ёш жувон эса қандай кўмилган бўлса, шундай сулув турган эмиш. Юзлари олмадай таранг эмиш. Жонмурод бу гапларни Чори деган одамдан эшитган эди. У одам сув омборида қоровул.
– Сиз хотиржам бўлинг, она. Бу гапни шундай қолдирмайман. Тагига етаман.
Нимагадир овози ўзиникига ўхшамаганроқ бўлиб чиқди.
Кўчага чиққанида, бироз карахт эди, сой бўйига тушиб, ёрма ошдан тўйиб еган эди, тетик бўлиб қолди. Аммо, хаёлидан фақат ўша қабрларни қазишга қатнашган киши – Карим-ғилдиракни топиш қайғуси сира кетмасди. Ахийри, тушдан сўнг, Карим-ғилдиракни излаб, туман марказига тушди. Жонмурод Карим-ғилдиракнинг уйини-ку осонгина топди. Аммо ўзини топиш амри маҳол бўлди. Карим-ғилдирак деганларини туманда кўпчилик билар экан. Унинг иши гўрковлик – икки тоғ орасида қаерда эски сағаналар бор, уларни топиш, қабр қазишу ковлаш, кўмишга жойлаш каби ишларни бажариб юрар экан. Айниқса, археологлар унинг хизматига кўп талабгор эмиш.
Излаб-излаб, Карим-ғилдиракнинг маҳалласини топиб борди. Ҳовли эшигини эринибгина, энсаси қотиброқ очган аёл – Карим-ғилдиракнинг хотини “Э, у ер ютгурни қидириб овора бўлманг, қайсидир бирортаси яна ароқ бериб, дабдиратиб юргандир-да”, деб ҳафсаласини пир қилди. Жонмурод нима қиларини билмади. Қайтиб кетай деса йўл узоқ, қайтмай деса, бу ерда бирорта таниши ҳам йўқ. Жонмурод Карим-ғилдиракнинг кўчасида узоқ пайтгача дайдиб юрди. Ҳамон иккиланарди: кутсинми уни ёки йўқми?
Жонмурод бир нарсага ҳайрон: онасига нима керак экан шундай гаплар. Ўлган ўлиб кетди, ўлиги унга нима учун керак, ҳайронсан киши. Нима, отаси гўрдан чиқиб, қочиб қаерга ҳам борарди. Йўқ, онаси бу пуч гапни тагига етмагунича қўймайди.. Отаси – Ҳаққул-бахши табиатан ювош, кулиб юрувчи, овози соз, кўнгли кенг бир одам эди. Ёшини яшаб нақ саксонни урган пайтда, тўсатдан ўша кичиқ қабристон ёнида мол боқиб юрганда ўлди. Жонмурод ўшанда, Приморск ўлкасида, аскарликда эди. Уни кўмиша етиб келолмаган.
Зарбандда бирон кишининг куни битиб, қазо қилгудек бўлса, албатта, марҳумнинг яқин эркак қавм-қариндошлари қабр қазиб, кўмишади. Агар, ҳеч кими йўқ ғариб бўлса, унда савобини оладиган тўрт-беш киши бу ишни бажо қилишади. Отасининг қабрини эса у йўғида Зафар тоғаси билан амаки-жияни бирга кавлаган. Зафар тоға (униям худо раҳмат қилсин) айтган эдики, отангни гўри чуқур, хўб мустаҳкам, уни одам тугул, экскватор ҳам бузиши даргумон.
Карим-ғилдирак ўша куни ҳам, эртасига ҳам уйига келмади. “Лаънати пияниста”, – деб сўкди уни ичида. У икки кун бозоржойдаги чорбозорчилар билан тирбанд меҳмонхонада, омонат қоплар устида амал-тақал қилиб, ётиб турди.
Масалани ҳал қилмаса, онаси унга тинчлик бермайди. Қишлоқда эса бу миш-миш яна авжига чиққан. Уйда ҳам, кўчада ҳам шу гап. Энди шу гапнинг росту ёлғонлигини исбот қилиб бериши керак. Бунинг учун Карим-ғилдирак гувоҳликка ўтиши, у қишлоққа келиб, тахминан шундай дейиши керак: “Одамлар, Ҳаққул-бахшининг гўрдан йўқолганлиги ёлғон. Мен уни ўз кўзим билан кўрганман. Жойида. Қандай ётган бўлса, шундай ётибди. Ҳаққул-бахшининг гўрдан ғойиб бўлди деганлар бўқни ебди”.
Бу гап ҳаммадан ҳам кўра, унинг онасига керак. Жонмурод шунинг учун Карим-ғилдиракни топиб, тўғри онасининг олдига бошлаб боради. Ана шу сўзларни айттиради-ю кейин онасининг кўнгли жойига тушади. Кеч оқшом яна унинг уйига борди. Карим-ғилдирак кейинги ҳафта келишини хабар қилибди. “Бор-э, бир алкашни кутиб юраманми? Онамнинг гапига ишониб келган мен аҳмоқ ўзи”.
Эртаси куни онасига юзма-юз бўлди.
– Кўрдим, ҳаммаси ёлғон экан, – деди.
– Йўқ, – деди Барчин хола. – Сен жувонмарг, ўша одамни кутмагансан, топмагансан. Сен кўзларимга тик қараб алдадинг, бала…
Ё, ажабо, онаси қаердан билди экан унинг ёлғон гапирганини.
– Барибир ўша одам уйга келиб, ўзимга айтмагунча ишонмайман.
– Хўп, топаман, – деди Жонмурод онасининг кўнгли учун.
Лекин, у Карим-ғилдиракни бошқа қайтиб изламади. Кунлар, ойлар ўтди. Ўша миш-миш гаплар одамлар орасида ҳануз айланиб юрар, онаси эса борган сари кундан-кун ғами ортиб, тунларни мижжа қоқмай ўтказарди. Она энди кундан кун чўпдай озиб, беҳол бўла бошлади. Уни майда миш-миш гаплар енгдими, ё жигари оғриганиданми, ишқилиб, кунларнинг бирида она тўсатдан вафот этди. Жонмуроднинг бундан ичи куйган бўлса ҳам, бир томондан қулоғи тинчиганини ҳис қилди. Онани қабристонга кўмиб қайтгач, ўкраб-ўксиб бир йиғлади-ки, хотини ҳангу манг бўлиб қолди. Кеч оқшом унинг бошини тиззасига олиб, бошини силаб, юпатиб, меҳр кўргазган бўлди.
– Отамнинг қабри бўлганида, онамни ёнма-ён қўйдирардим. Оҳ, отамаа, отам, – деб йиғлади у.
– Отангизни майити кўпчилик билан бирга, катта сағанага кўмилган, – деди хотини.
– Биламан, хотин, аммо онам ишонмай кетди. Ўғил бўлиб, унинг кўнглини топа олмадим, хотинжон, – деб яна изиллаб йиғлади у.
Шундан сўнгЖонмурод яна тирикчилик ғами билан овора бўлиб кетди.
Мол боқади, ўт ўради, экади-тикади. Ойда-йилда шаҳарга ё тушади, ё тушмайди. Қишлоқ атрофидан катта шаҳарга элтувчи йўл ўтган. Ана шу ердан ўтадиган йўловчиларга бир амаллаб қўй сотади, мол сотади, пул йиғади. Болалар ҳам катта бўлишди, ҳар томонларга қушдай учиб кетишди. Кунлар эса ўтаверди. Аввалгидек, улфатчилик ҳам йўқ. Қўлдош эса, онаси айтганидек, худо жазосини бердими, қайси бир жар тагида ўлиб қолибди. Ўлигини бир ҳафтадан кейин топишди.

2

Жонмурод йиллар ўтганини кўзлари хиралашиб бораётганда сезиб қолди. Ё, ажабо, у кундуз куни кўзлари хира тортиб, кечаси эса хийла тузук кўрар эди. Хотини унинг қора чироқ хира ёруғида пул санашини кўриб, “Бу одамнинг гапи ичида. Ҳеч бир замонда кўз деганлари кундузи кўраолмай, кечаси яхши кўрарканми? Бу одамнинг бари иши найранг” деб қўярди. Жонмурод хотинининг гапига кулиб қўяқолар, аммо ич-ичдан “Шошма ҳали, ҳаммангни тумшуғингни ерга ишқалайман” дерди. Унинг ичида, хотини тусми таваккал айтганидек, гапи кўп эди. Гарчи у кайфу сафони яхши кўрса ҳам, текинини излаб юрар, қайсики моли мардумхўр бирор ис чиқарса, тўй-зиёфат уюштирса, искаб топиб борар, ўзидан сарф қилиш йўқ эди. Кўчаларда ночоргина кийиниб юрар, хотинига эса қимматбаҳо либослар олиб бермаса ҳам, тилла тақинчоқларига пул аямас, “Нима бўлганда ҳам бу мол либос каби ейилиб кетмайди, қадри борган сари ошади, изсиз йўқолиб кетмайди, бирор нарсага муҳтож бўлсак, сотиб, ўрнига неки бўлса, олаберамиз” деб ҳисоб-китоб қиларди. Айтган, мўлжаллаган кунлар ҳам келди – у Тошкентга тушиб, Ипподром бозоридан биратўла учта “Нексия” машинаси олиб келди, кира ишлашга ижарага берди Шунда нафақат бутун қишлоқ аҳли, ҳатто хотинининг ҳам оғзи очилиб қолди. У одамлар юзидаги ана шу ҳайратни кўриб, роса роҳатланди. Бу унга тоғдай куч берганини, қадди баланд кўтарилганини сезди. “Бахши бовадан тилло қолган экан, шуни топиб олган бу хасис” деган гаплар ҳам тарқалди. Бунга жавобан, Жонмурод кулиб қўя қолди. Лекин, у кези келганда, пул кетмасин деб туманда маъданли сув ўрнига водопроводдан сув олиб ичганлигини, неки имкон туғилса, бир тийин сарф этмай, қорниниям туйғизиб, олисдан келадиган ёрдам ҳисобидан уст-бошини текин бутлаб юрганларини эсидан чиқаргани йўқ эди.
Кунларнинг бирида мол сотгани Деновнинг катта бозорига тушди. Тонг саҳарданоқ мол сотиш билан овора бўлди. Ҳали молини сотиб улгургани йўқ ҳам эдики, дафъатан, ўзидан ўн қадам нарида… отасини кўриб қолди. Кўзларига ишонмади. Кўзларини очиб-юмиб қаради, қисиб, пирпиратиб яна қаради. Бошида кўк салла, эгнида оқ яктак, ўша беқасам тўн, қўлини орқасига қилган ҳолда ким биландир кулиб гаплашди-да, ўнгғарилиб чапга қараб кетди. “Ё тавба, ё қудратингдан, наҳотки шу отам”. Ҳа, ҳа, отаси, товуши ҳам ўша. “Ота!” деб орқасидан югурмоқчи бўлди. Афсус, бир қўлида қўй тизгини. Ипни қўйворса, семиз, яхши боқилган қўчқори қочиб кетади. Қўйвормай деса, бу ёқда отаси кетиб қолади. Отасиз қолгани тузук эмаску. Бу гап чикора? Отаси ўлган ахир, отаси йўқ. Молни бировга арзонга эса ташлаб кетишга кўзи қиймади. У ўша кун молларни сотишга улгурмади. Тўғрироғи, омади юришмади.
Кеч оқшом тунаш учун аввалдан таниш бир кишининг ҳовлисига қайтди, кечаси билан ўйланиб ётди, ўйлаб ўйига ета олмади, бу сирни еча олмади… Тонгда яна бозор бошланганда, барини унутди. Тушга яқин қўйнинг барини сотиб, шаҳардаги гавжум чойхонага кирди. Энди бир пиёла чой ҳўплаган ҳам эдики, шундоққина ёнгинасидан ўша синиқ табассуми билан яна отаси ўтиб кетди. Унга ҳатто қайрилиб ҳам қарамади. Жонмурод ирғиб ўрнидан турди. Ё Оллоҳ, бу – бариси қудратингдан, деб ўйлади у. – Ё кўзимга шундай кўринаяптими?!” Қўлидаги чойи тиззасига тўкилди. “Ота!!!”, деб қичқирди, негадир овози чиқмади. Орқасидан чопди, аммо тиззалари қалтираб, беш-ўн қадам юрмай бор кучи билан бетон ариққа йиқилди.
У кўзларини касалхонада очди.
– Ота, – деб ингради у.
– Болам, – кимдир ёқимли садо берди.
– Ота, сизмисиз?
– Ҳа, менман бу, ўғлим.
– Ахир сиз ўлган эдингизку?
– Йўқ, болам, мен тирикман.
– Менинг отам… Сиз тирикми?
– Ҳа, отанг тирик, – деди ёнидаги кимдир.
– Отам тирик бўлса, нега шу кунга қадар менга хабарини беришмади.
– Мен ўлган эмас эдим, – деди ўша киши.
Жонмурод узоқ жимиб қолди. У кўзларини катта очди, отасини кўрмоқчи эди. Кўзлари хира тортган, ҳеч кимни кўролмади. Фақатгина кўз олдида оқ-кўк ва шуълаларгина жимирлаб, ўйнаб турарди. Жонмурод шу алфозда ётар, туну кунни одамларнинг ғовуридан ё тинчиб қолишидан фарқлар эди
– Бечоранинг кўзи кўрмас эканми ей…
– Бунинг устига оёғи синибди, денг, – деди кимдир ёнидаги иккинчисига.
– Одамзод ҳеч қачон кўздан, оёқдан қолмасин экан, – деди тағин бирови.
У бунга эътибор бермади. Фикри-ёди отасида эди. Яна хонадагилар жимиб қолишди.
– Отам кетдими? – деб сўради Жонмурод бир маҳал ён-веридагилардан.
– Ҳозиргина чиқиб кетдилар, – деди кимдир.
– Қани, юринг, биз ҳам тоза ҳавога чиқайлик, – деди иккинчиси кимгадир. Жонмурод тез орада уларнинг қадам товушларини эшитди. У хонада ёлғиз ўзи қолди. Аммо кўп ўтмай, яна қадам товушларини эшитди. Бу қадам товушлари унга жуда таниш эди. отасининг юришига ўхшайди. Ҳа, отаси келяпди, шекилли.
– Ота! – деди у.
– Ҳа, ўғлим.
– Бу сизмисиз?
– Ҳа, хонадагилар қани?
– Тоза ҳавога айлангани чиқишди. Ота, демак чин эканда ўлмаганлигингиз?
– Мана, кўриб турибсан-ку, болам, ўлганим йўқ.
– Қандай қилиб?
Отаси унинг назарида кулгандай бўлди.
– Болам, дамингни ол. Эҳтимол, сенга чой керакдир.
– Ота.
-Ҳа, ўғлим?
-Онам сизни кўрмадида. Сизни кута-кута ўлиб кетди, – деди Жонмурод нима деярини билмай.
– Биз ҳаммамиз ҳам ўламиз, – деди отаси.
“Ҳа, ҳаммамиз ўламиз”, деди Жонмурод ичида.
У энди бир нарсани хоҳларди: отасига ёқадиган, уни қувонтирадиган бирон бир яхши сўз айтиш. Аммо тилига тузукроқ бир гап келмасди.
“Отажон, мен сизни яхши кўраман”, – деди ниҳоят. Аммо у негадир сассиз айтилди, лаблари қимирладию, товуши чиқмади.
“Сиз юрагимнинг тўридасиз, ҳар доим эсимда турасиз. Сизни ёд этиб, хатми қуръон қилиб турамиз”, – деб шивирлади у. Аммо… бу сўзлар гумбурлаб чиқди оғзидан. “Ахир бу гаплар пуч ёлғон-ку, – деб ўйлади у. – Отамни кечаги кунгача эслаганим йўқ-ку”.
Отаси бу гапга негадир жавоб қайтармади.
– Ота, сиз қаерда яшаб юрибсиз? – сўради Жонмурод.
– Қаерда бўлар-ди, шу ерда, бозор ёнида.
– Ким билан яшайсиз?
– Ким билан бўларди, кампирим билан.
– Сиз… сиз ҳали уйланганмисиз?
– Албатта, – деди отаси. – Уйланмаса бўладими, ўғлим?
– Ҳа, ҳа, онам ўлиб кетган-да, – хўрсинди Жонмурод, – Нега шу пайтгача уйга келмадингиз?
– Мен сени энди кўргани келдим, ўғлим, – деди отаси.
– Ҳа, тўғри қилгансиз, – деди Жонмурод. – Энди, шундай оғир аҳволга тушганимда, келганингиз яхши бўлди. Ахир, илгари сиз эмас, мен хабарлашишим керак эди. Мен сизга қарамай қўйдим. Одамлар мени ҳалигача маломат қилишади. “Отанг қандай зўр бахши эди, сен унинг достонларидан лоақал бир оғиз ҳам билмайсан, садқаи ўғил”, дейишади.
– Достонларни ҳамма ҳам эслаб туриш керак, ўғлим.
– Сиз ҳаммадан кўп билар эдингиз.
– Ҳа, отам ўргатган эди, – деди отаси.
– Лекин сиз менга ўргатмоқчи бўлганингизда мен – нодон истамадим. Отаси жавоб бермади.
– Ростини айтсам, сизни шунча йилдан бери бир мартагина эсладим. У ҳам онамнинг қистови билан. Кечиринг, ота.
– Ҳечқиси йўқ, болам. Энди кеч бўлсаям, эслаяпсанку. Бир сен эмас, кўпчилик шундай бўлиб қолган ҳозир. Оталарини унутишган.
– Нега шундай бўлди-а, ота?
– Ўзимиздан ўтгандир, болам, – деди отаси. – Сени урмадик, сўкмадик, ўз ҳолингга қўйиб бердик. Биздай қийналмасин, сўкиш-қарғиш эшитмасин, калтак емасин деб авайладик.
– Сиз мендан кўп ранжигансиз, ота. Эсингиздами, саман отингиз бўлар эди? Сиз қаергадир узоққа қолиб кетганингизда, мен отга қарамай қўйдим, уни харом ўлдирдим.
– Ҳа, отми, бизда от бўлар эди. лекин сен унутибсан, менинг отим саман эмас, тўриғ от эди.
– Йўқ, саман от эди, – деди Жонмурод.
– Ҳа, майли, саман бўлса, бўла қолсин.
Йўғе, нега, у адашдими? Ёки отасими? Ахир унинг оти саман эди. Саман от эди. Ўшанда отаси деҳқончилик қилиш учун тоғ тепасига эшак билан чиқиб кетган, ўша ерда хўжаликка қарашли бир парча ерни қўш ҳўкизда ер ҳайдаш билан овора эди. Ота-она унга саман отни бериб, ҳар куни уч чақиримча келадиган Анжирлига юборар эди. У ер чимзор, боқувга зўр эди. Лекин зинҳор-базинҳор Заҳарли деган жойга ўтмагин дейишарди. У ернинг ўти заҳарли эмиш. Жонмурод ўшанда ўн беш ёшга кирган, отни туппа-тузук удда қилар эди. Лекин ўша кунлар танбаллиги тутди, отни ўзи эмас, Асқар тоғчининг ўғли Сафарбой ўтлатгани олиб кетди. Сафарбой эса отни яхши кўрарди, у билмасдан отни Заҳарли ерга олиб борибди. От ўша ерда ҳаром ўлиб қолди. Отаси уни урмади ҳам, сўкмади ҳам. Лекин достон айта туриб, шу достоннинг бир четига ўғлини ҳам, саман отини ҳам қистириб ўтди. Жонмурод аниқ эслай олмайди. Лекин отаси ўғлини қарғамаган-у, от номини тутиб, унга нола қилиб “Оҳ, жонивор, кечиргил, Сени асраб қолмадим, Савоб-увол дегани эт-тирноққа баробар”, деб айтган эди.
Отаси ҳозир бу воқеани унинг юзига солмади. Ўша от ўлимию отасининг норози кўз қирини эсласа, Жонмурод сесканиб кетади.
– Ота, сиз нега менга таъна қилмаяпсиз, – деди Жонмурод. – Худо ҳаққи, бирор нарса денг, сўкинг, ёмонланг. Ахир, мен энди…
– Нимага таъна қилай, ўғлим. Ўзинг барини биласан-ку.
– Билмаяпман, ота, нимагадир ақлим етмаяпти.
– Унда айтай. Сизлар нимагадир қорин қули бўлиб ўсдинглар. Ёру-дўстларнинг, ошна-оғайниларнинг, дўстнинг фарқига бормадинглар. Шу бугун еб-ичсам бўлди деган ўй-хаёл билан ўсдинглар. – Отаси жим қолди.
– Гапиринг? ота, бу тўғри.
Отаси бошқа жавоб қилмади. Афтидан, у яна қаергадир кетаётгандек бўлди. Қадам товушлари эшитилди. Отаси кетган бўлса керак.
Эрталаб уйғонганида, яна таниш овоз эшитилди. Отаси ким биландир гаплашаётган эди.
– Ҳали ҳам ўзига келмаяпди. Билмадим, ишқилиб жони соғ бўлса бас, – дер эди отаси.
– Мен тирикман, – деди Жонмурод. – ўлганим йўқ ҳали. Аза очманг.
– Ҳа, ўлмайсан, ўғлим, ўлмайсан ҳали, – деди отаси унга яқин келиб. – Яхши ухлаб турдингми, ўғлим?
У яхши ухладими ўзи?
– Ота! – деб чақирди уни. Отаси яқин келди.
– Нима дейсан, ўғлим?
– Нега ёнимга келмайсиз?
– Чарчаганман, ўғлим. Ишим, ташвишим кўп.
– Сизда ташвиш нима қилсин?
– Ҳа, ҳаммада ташвиш доим бор.
– Ота, оқшом келинг. Ўтган кунларни эслар эдик.
– Эслайдиган нарса кам, ўғлим. Қани айт-чи, эслайдиган нарсаларинг борми? Неччига кирдинг ўзи?
– Сиз ҳали мени неччига кирганимни билмайсизми, ота? Мана, қирқ бешдан ошдим-ку.
– Ҳа, сен қаториларнинг кўпчилиги бир-бирига ўхшайди. Биласанми, нима билан? Ҳаётлари билан. Тунов куни сен қатори кўп йигитлардан “эслайдиган нима нарсаларингиз бор”, деб сўрадим. Улар деярли бир хил жавоб қилишди. Қайси санаторийга бориб ичганликлари, қайси хотинлар билан юрганликларини, давлатдан қандай қилиб пул ўғирлаганликларини гаплашишди. Бошқа эслайдиган нарсалари йўқ экан.
– Ота, мен давлатдан пул ўғирлаганим йўқ, мол сотдим, мол қилдим, озроқ чайқовчилик ҳам қилдим. Ичишга келганда, илгарилари дўконлар тўла ароқ эди, арзон эди. Тўйда, у ерда, бу ерда… Бу гапингиз рост, ота. Лекин, санаторийга борганим йўқ. “Аёллар билан юрганим йўқ” дер эдим-у, шу ери сал нотўғри десам ҳам бўлади. Икки-уч марта туманга тушганимда, Қўлдошга қўшилиб бир-икки марта пул бериб, аёлга борганман.
– Болалардан нечта? – деб сўради отаси.
– Тўрт қиз ва бир ўғил. Қизларнинг бари бегона ерларга чиқиб кетишган. Уларнинг бу ётишимдан хабарлари йўқ.
– Ўғлингчи?
– Ўғлим сал такасалтангроқ бўлиб ўсди. Термизда. Онасидан эшитибдию, берга чопиб келди. Яна ўша куннинг ўзида индамай “отам ухлаб ётган экан, безовта қилмай яна”, деб Термизга кетиб қолган эмиш.
– Хотинингчи?
– Хотиним келиб турибди. Сиз у маҳалда доим кетиб қоласиз. Чунки у қишлоқдан берига келгунича кеч бўлиб қолади-да. Унга “мен отамни кўрдим” десам, ишонмади шекилли, алаҳсираяпди, деган хаёл қилдими, индамай қолди. Сиз бирор марта келинингиз келгунча, кутиб туролмайсизми?
Отаси жавоб қилмади.
– Хайр, ўғлим. Ишим кўп эди, – деди у.
Шундан сўнг, яна унинг оёқ товушлари эшитилди.
Шундан кейин отаси бошқа келмади. Жонмурод уни эртасига ҳам, индинига ҳам, ундан кейинига ҳам кутди. Ундан дарак бўлмади.

3

Жонмурод касалхонадан тузалиб чиққанида у ётган палатада кўплари келиб кетишган, ҳеч ким унинг отасини танимас эди. Жонмуроднинг оёғи тузалган бўлса ҳам, кўзи ўша-ўша, хиралигича қолди. Қишлоқда у “мен отамни кўрдим”, деб, бир даврада гап очди. Аммо, гапига ҳеч ким ишонмади. Шундан сўнг, у тиним билмади, ўз гапини исбот қилиш учун қайта-қайта туманга тушди. Жонмурод кун бўйи бозор атрофидаги ҳовлилар эшикларини бирма-бир тақиллатиб чиқди. “Шу ерда фалончи бобо яшайдими?”, деб сўрарди уй эгаларию ўтган-кетганлардан. Ҳеч ким “яшайди” деб айтмади. Нима қиларини билмади. Шундан сўнг отасини эслаб, дала-даштни кезди.. Хотини “Бўлди, бас қилинг. Сизнинг кўзингизга шундай кўрингандир, бирортаси сизга ота бўлиб кўрингандир”, дедиям, гапига қулоқ осмади. У нафақат бир ой, ярим йил “отамни кўрдим” деб, гапириб юрди. Шундан сўнг хотини мулла чақириб, ўқиттириб қўйди. Чилёсин ўқилгандан сўнг, Жонмурод тўсатдан муллага мурожаат қилди: “Мабодо сизда заҳармуҳра йўқми?” “Бу нима деганингиз, тақсир” деди у. “Заҳармуҳра – бу заҳарни қайтарувчи дори, – деди у. Хотинимга берардим. Унинг мияси заҳарланган. Мани тентакка чиқарган бу. Зора ўша доридан топилса. Бурунги замонда отам тайёрларди бундай дорини. Энди кўпчилик билмайди уни.” “Йўқ, менам эшитмаганман”, – деди мулла анқайиб. “Бир куни менам заҳармуҳра тайёрлашни ўрганаман, – деди Жонмурод. – Отамни кўрсам эди… ундан заҳармуҳра сирини сўрар эдим”.
Ҳаёт шу тахлит ўтиб борарди.
Авжи баҳор эди. Жонмурод даштдан терган гиёҳларни ялангликда тўкаётган эди, Катта йўлдан икки киши унга қараб келаберди. Бирини таниди: тоғаси Зафар. Иккинчиси эса ўша, у излаб топа олмаган Карим-ғилдирак экан. Карим-ғилдирак Жонмуроднинг ҳол-аҳволини сўраб туриб, шундай деди:
– Мен бир пайтлар Гулдуракда қабрларни кавлаганим тўғри. У ерларнинг ҳоки-туробларини кўчирганим бор гап. Лекин, менинг одатим шу-ки, кимнинг қабри обод бўлмаса, қаровсиз қолган бўлса, мен у ерда ҳеч ким йўқ деб ҳисоблайманда. Ўшанда мен “фалончи гўрда ҳеч ким йўқ эди”, деб айтган бўлсам, айтгандирман… Отангизнинг гўри обод эдими ўзи? Агар обод бўлган бўлса, бу гапни мен айтмагандирман”.
Жонмурод бу саволга жавоб беролмади.
– Бу гиёҳлар газак қилишга зўр экан, ука. Ғилдираб бориб, анави сабилдан опкелмайсизми?
– Бундан дори тайёрлайман, ака.
– Қандай дори экан?
– Заҳармуҳра.
– Балки бизга ҳам керакдир…
– Ҳа, бир сизга эмас, кўпчиликка ҳам керак.
– У қачон тайёр бўлади, ука?
Жонмурод елкасини қисди. Шу кўйи уларга қараб турди. Энди кўзларида нимадир чарсиллаб, учқунлар сачрай бошлади. Одатдаги юрак оғриғи тез ўтмади, ерга қаради, оғриқ янаям кучайди. Шунда юзини тоғлар томон бурди. Қулоғи остида кимдир товуш берди. Қайрилиб қаради: ҳеч ким йўқ. Ҳатто, тоғаси билан Карим ғилдирак ҳам кетиб қолибди. Уни кимдир чақиргандай бўларди. Жонмурод яна тоғлар томон тикилди. Мовий тоғларга туташган дашт томондан элас-элас товуш келди. Сесканди. Ахир, бу отасининг товуши. Вужуди титраб тинглади:
Анал билан Мансурга қурган дормиди,
Тирик айрилган бир кўргани зормиди,
Юр чироғим дейди, мени қўймайди,
Сенда ота, менда ўғил бормиди?
Жонмуроднинг кўзларидан ёш қуйилди. Ота айтган қўшиқни беихтиёр давом қилди:
Йиғлаганда ёш ёғилар юзима,
Қулоқ сол отажон, айтган сўзима,
Кетдинг, сенга бу дунё ўзи тормиди,
Сенда ўғил, менда ота бормиди?
Шунда… шунда унинг юрагидаги оғриқ қўйиб юборди. Аммо кўзларидаги ёш ҳалибери тўҳтамайдиганга ўхшарди.

Umarali Normatov
UCH HIKOYA TAASSUROTI

Universitet auditoriyasida, adabiy anjumanlarda goho talabalar, adabiyot ixlosmandlari mendan: «Nodir Normatov Sizning ukangiz bo’ladimi? Familiyalaringiz bir, ko’rinishdan, bo’y-bastlaring quyib qo’ygandek bir-birlaringga o’xshash-a…» deb savol berardilar. Men ularning savollarini yerda qoldirmay, «Ha, shunday, og’a-inimiz, ammo faqat adabiyot olamida» deya hazil aralash javob qilardim, so’ng o’zim ham shunday savol ustida o’yga tolardim. Men Farg’onaning Rapqon qishlog’ida, Nodirjon esa Surxondaryoning Sherobod tumaniga qarashli Poshxurd qishlog’ida dunyoga kelganmiz. To’g’ri, amakilarimizdan biri o’tgan asrning 30-yillari taqdir taqozosi tufayli oilasi bilan Surxondaryoga ko’chib borib? o’sha yerda qolib ketgan. Ammo ular oilasi Sherobodda emas, Sariosiyoda maskan topgan. 60- yillarga qadar bordi-keldimiz bo’lardi…

Nodirjonni men o’zim uchun qadrdon maskan — Milliy universitetda ta’lim olgan yillari ilk ijodiy mashqlari, xususan, hikoyalari orqali taniganman. Shunga ham qirq yildan oshibdi. «Ko’hitang hikoyalari», «Bisot», «Jazo», «Jarlikdan qushlar uchdi», «Daraxt tagidagi odam», «Ismoil tog’aning tarozisi» kabi qissalarini, «Barigal», «Ro’zi Chorievning so’nggi vasiyati» romanlarini o’z vaqtida mutolaa qilganman, ular haqida so’z aytish, yozishga chog’langanman, ammo negadir, qandaydir sabab, bahona tufayli bu niyatlar amalga oshmay qolib ketgan. 2012 yili chop etilgan «Bisot» deb nomlangan qissalar, hikoyalar majmuasini mutolaa qilaturib, ular haqida dildagi o’ylarimni o’z vaqtida yozmaganim uchun afsuslandim. Adabiyotshunos do’stim Ibrohim G’afurovning to’plamga so’zboshi tarzida bitilgan «Nodirning Oytoshi yoki Surxon ruhi» sarlavhali maqolasini o’qib, zavqlandim, ayni paytda o’z «gunohim»ni yuvish uchun inim haqida ikki — uch og’iz so’z aytishga axd qildim.Ibrohimjon aytgan gaplarni takrorlamay, ukamizning ilk ijodiga o’z vaqtida meni o’yga toldirgan, hayajonga solgan «Bir kuni chumoli bo’lib…» va eng so’nggi ikki hikoyasi — «Ko’cha eshikning naqshin gullari» hamda «Zaharmuhra» ustidagi o’y-mushohadalarimni izhor etishga jazm etdim. Bunday tanlovning boisi shundaki, «Bir kuni chumoli bo’lib…» Nodirjonning eng sara asarlaridan namuna sifatida kamina tahrir hay’ati a’zosi bo’lgan «XX asr o’zbek hikoyasi antologiyasi»dan, «Zaharmuhra» esa «Istiqlol ilhomlari», “Ozod Vatan saodati» majmuasidan munosib o’rin olgan. «Ko’cha eshikning naqshin gullari» esa o’shanday mo»tabar jamoa to’plamlariga arzigulik go’zal hikoyadir.

«Bir kuni chumoli bo’lib…» hikoyasi (Hikoyani saytimizning mana bu sahifasida o’qishingiz mumkin) 1979 yili Nodirjonning aynan navqiron yigitlik pallasida — 29 yoshida o’zi yashayotgan hayot muammolash, turmush tashvishlari, u dunyoyu bu dunyoning beadad jumboqlari, quvonchu bedodliklari ustida adoqsiz o’y-mushohadalar girdobiga g’arq bo’lib yurgan kezlari qog’ozga tushgan. Ham hayotiy, ham xayoliy — fantastik ruhdagi bu asar jurnalist yigit tilidan hikoya qilinadi. Yigit tug’ilib o’sgan qishog’iga parishon holda qayta turib qadim qabriston yonidagi yo’lakda butalar yonida chumolilar qatnoviga ko’zi tushadi; qizig’i, qulog’iga ularning g’aroyib ohang- tovushlari, so’zlashuvlari eshitiladi. G’ujg’on bo’lib harakatlanayotgan bu mitti jonivorlarga xos tartib-intizom yo’lovchi yigitni lol qoldiradi; bu qatnov yo’lida birorta betartib, qonunbuzar yo’q, ayniqsa, yukdan bo’shagan og’izlarini yengilgina silkitib, bir-biriga salom berib o’tayotgan yosh chumolilarga odamning havasi keladi. Shunda yigit «Qoyil» deb yuboradi. Kutilmaganda o’sha chumolilardan biri tilga kiradi, u bilan yo’lovchi yigit orasida ajoyib muloqot — gurung boshlanib ketadi. Chumoli so’zi, izohidan ma’lum bo’ladiki, yigit boya buloq bo’yida bexos giyohi behishtdan yegani uchun chumolilar tilini anglaydigan bo’lib qolgan, suhbatdosh chumoli bergan ma’lumotga ko’ra, uning safdoshlari ildizi asli odamzod naslidan — qabristonda yotgan tabarruk zotlar bosh miyasida bu dunyoda ishlatilmay qolgan behisob zarralardan, noyob tuyg’ular xazinasidan dunyoga kelgan… Qarang, xayoliy-fantastik asar syujeti uchun asos bo’ladigan chiroyli topilma-ku bu! Bundan ham muhimi, shu noyob topilma bag’rida ayni o’z zamonida yozuvchini o’yga toldirgan, qiynagan, qalbini o’rtagan dard, o’tkir hayotiy muammolar mujassam! Chumoli tilidan o’z nasli tarixi xususida aytilgan mana bu gaplarga quloq tutib ko’ring-a: «Inson suratida yurgan paytlarimizda, — deya hikoya qiladi u, — insonlik haq-huquqimiz teng bo’lsa ham, uni suiiste’mol qilganmiz, ya’ni bir-birimizning ko’zimizga cho’p suqib yashaganmiz. Mana endi chumoliga aylanib qolganimizda, o’sha xatolarning o’rnini bosish uchun o’zimizning temir qonunlarimizni yaratganmiz. Bu qonun hammaga barobar. Biz qonunni insonchalik suiiste’mol qilmaymiz. Chumolilarning birdan-bir maqsadi shu.»

Chumolining aqidasiga ko’ra, inson tili bu shartli, o’zi o’ylab topgan tovushlar yig’indisi, chumolilar tili esa tabiiy sezgilar asosiga qurilgan. Butun tirik mavjudotning tili — bu sezgidir. Inson ham bu sezgidan mahrum emas. Ammo u dunyoning mayda-chuyda ishlariga shunchalik berilib ketganki, natijada sezgilaridan mahrum bo’lgan… Inson miyasidagi son- sanoqsiz sezgilar ezgu maqsadlar yo’lida ishlatilmasa, harakatga keltirilmasa, u g’aflat uyqusida qolaveradi. «Biz — odamzod qavmidan bo’lgan barcha chumolilar, — deydi u asosiy maqsadga o’tib, — bir-birimiz bilan muloqotda bo’lishga intilamiz… Hech bo’lmaganda, insonlikda qilgan xatolarimizni, gunohlarimizni anglash uchun». Nihoyat, u suhbatdoshiga qarata eng asosiy so’zini — bosh maqsadini izhor etadi: «senga o’xshagan giyohi behishtni yegan (ya’ni chumoli tilini biladigan) insonga bilganlarimni yetkazish».

Chumoli bilan muloqot asnosida jurnalist yigit qalbi tubidagi nozik tuyg’ular junbushga keladi, u yashab turgan muhit, zamona tazyiqi ostida ko’p hollarda qalb tubida yotgan ezgu tuyg’ularga zid o’laroq, haq gapni aytishga, yozishga jur’at etmagan, goho shaxsiy manfaat yo’lida yolg’onni yozishga, yo’qni bor deb aytishga, qorani oq qilib ko’rsatishga majbur bo’lgan.

Shu tariqa faqat inson zoti uchun ato etilgan so’z qadrini oyoq osti qilgan. Yigitni ana shu muammo qiynaydi…

Shu tariqa yozuvchi o’tgan asr 70-yillari poyonida mamlakatda turg’unlik deb atalgan mujmal muhit avjiga chiqqan zamonda haq so’zning chumolichalik ham qadri qolmaganligiga ishora qiladi, to’g’rirog’i, xayoliy-fantastik ifoda vositalari orqali so’z qadrining oyoq osti bo’layotganidan kuyunadi, yonadi, bu xatarli jarayondan zamondoshlarini ogoh etmoqchi bo’ladi. Afsuski, fantastik ifoda bag’riga jo etilgan ana shu insoniy dardni o’z vaqtida birov angladi yoki anglamadi, garchi anglagan bo’lsa-da, u haqida bong urmadi, o’z naslini — el-yurtni bu xatardan ogoh etmadi…Ajab, men ham bu haqda oradan 36 yil o’tib gapiryapman, yozyapman. Odam zoti shunaqa ekan-da…

Nodir qalamiga mansub hikoyalar adog’ida yozilgan sanasi ko’rsatilmasa ham, mutolaa chog’ida ular qachon yozilganligini osongina bilib olaverish mumkin. Ularda yozilgan davrning nafasi, ruhi shundoqqina sezilib turadi. Ko’rib o’tganimizdek, «Bir kuni chumoli bo’lib…» «turg’unlik» davrining mahsuli, o’sha ruhdagi hikoya faqat o’tgan asr 70-yillari poyonida yuzaga kelishi mumkin. Endi so’z yuritmoqchi bo’lgan «Ko’cha eshikning naqshin gullari» (Hikoyani saytimizning mana bu sahifasida o’qishingiz mumkin), «Zaharmuhra» hikoyalarida esa bugungi kunning ruhi, nafasi shundoqqina ufurib turibdi. «Ko’cha eshikning naqshin gullari» bosh qahramoni Asrorqul otaning Toshkentdek shahri azimda o’g’il, kelin, nabiralari bilan kechayotgan tinch-totuv, to’kis-farovon hayotini tark etib, qarigan chog’ida bolaligi kechgan, allaqachon begonaga aylangan kindik qoni to’kilgan ona qishlog’iga qaytib, qolgan umrini shu maskanda tanholikda g’aribona o’tkazishga qaror qilishi, allaqachon birovning mulkiga aylangan hovlisining chetida o’zi uchun bir kulba tiklab, shu maskanda omonatini topshirish payida barcha ko’rgiliklarga dosh berishi sho’ro zamoni mezonlari bilan qaraganda turgan-bitgani noshukurlik, ma’naviy «qoloqlik» bo’lib tuyulishi mumkin. Istiqlol yillari qaror topgan milliy, diniy-islomiy qadriyatlar nuqtai nazaridan yondashilsa, qariyaning ma’naviy-ruhiy mayllari, avlod-ajdodlari yashab o’tgan tabarruk makonda yaratganga omonatini topshirib, ajdodlari xoki poki yonida mangu qo’nim topishga bo’lgan mayli, intilishlarini tushunish mumkin. Shunisi ham borki, qahramonimiz bobosi Sohib ko’kchi shu yurtning tabarruk siymolaridan bo’lgan, 30-yillari quloq bo’lib, yurtidan quvilgan, otasi esa urushdan qaytmagan, keyin onasidan judo bo’lgan, aka-ukalaridan qolmagan, urush yillari ochlikdan o’lib ketishgan, o’zi so’qqabosh holda Toshkentga borib qo’nim topgan. Ana shunday mash’um ko’rgiliklar xotiroti-kechinmalari girdobida Otaxonning zulmat qoplagan ko’ngli tubida bir yorqin lavha chiroqdek miltillab turadi — bolaligi kechgan hovlining tashqi darvozasi — ko’cha eshikning naqshin gullari bir umr ko’z oldidan ketmaydi. Shu naqshin gullarni qo’msab bu yerlarga kelgan. Aslida, shu ezgu niyat, orzu-havas ro’yobi yo’lida otaxon har qanday ko’rgiliklarga tayyor. Oxir-oqibat orzu-niyat ro’yobga chiqadi. Endi u mamnun holda omonatini topshiradi — jon taslim etadi. Bir umrlik mashakkatlar, g’am-anduhlar soya solgan marhum chehrasida endi bamisoli nur porlaydi, u o’sha topilma — ko’cha eshikning naqshin gullariga tikilib nim tabassum bilan mangu uyquga ketadi. Shu tariqa go’zallik tuyg’usining g’alabasi judolik, g’urbat, musibatlar girdobida kechgan umr poyoniga qo’yilgan gulchambarday tuyuladi. Go’zallik tuyg’usida hikmat ko’p, azizlar. Nodirjon mazkur asarida shu hikmatning yangi bir qirrasini badiiy kashf etgan. Hikoya shunisi bilan qimmatli.

Istiqlol xalqimizni mustabid tuzumning beadad ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-mafkuraviy, diniy, huquqiy cheklovlaridan xalos etib chin ma’noda erkin nafas olishi uchun keng imkoniyatlar eshigini ochib berdi. Qisqa muddat — salkam chorak asr davomida mamlakatimizda erishilgan buyuk o’zgarishlar, bunyodkorlik ishlari faqat o’zimizni emas, xolis niyatli jahon afkor ommasini ham lol qoldirmokda. Ming afsus, shunday hayratomuz yangilanishlar jarayonida kishi ta’bini tirriq qiladigan ko’ngilsiz holatlar ham sodir bo’lib turibdi. Hayot tajribasi shundan dalolat berayotirki, erkinlik mas’uliyat tuyg’usi bilan hamroh bo’lganidagina qadr topadi, mas’uliyat unutildimi — u o’sha shaxsning ma’naviy tubanlashuvi — avvalo, qonun, Vatan, jamiyat, millat, qolaversa, oilasi, ota-onasi, aka-ukalari, farzandlari oldidagi burchini unutish, shaxs sifatida tubanlashish, insonlik sha’ni, or-nomusini toptash oxir-oqibat jinoyat, xiyonat tomon yuz tuban ketish uchun yo’l ochadi. Bugungi kunda bu noxush hodisaning fojeiy oqibatlarini har qadamda uchratish mumkin. Uzoqqa borishga hojat yo’q, respublika televideniesining bosh «Uzbekistan» kanalida shunday mudhish kechmish-kechirmishlar oqibati haqida hikoya qiluvchi maxsus ko’rsatuvlar muntazam berib borilayotir. Ayni paytda, adabiyotimizda ayni shu mavzu- muammoga bag’ishlangan talay hikoya, qissa, romanlar yaratildi, yaratilayotir. Nodirjonning «Zaharmuhra» hikoyasi shular jumlasidan.

Hikoya qahramoni Jonmurod erkin zamonning erkatoy o’g’loni. Uning tayinli ish joyi yo’q. Na ona, na oilasi, umr yo’ldoshi, farzandlari oldidagi burchi, mas’uliyatini his etadi, na o’zining insonlik qadrini biladi; u erkin nafs bandasi, faqat yengil hayot — oson pul topish yo’lidan yuradi, o’zini bozorga uradi. Serdaromad ish qidirib Rossiyaga boradi, so’ng olib-sotarlik qiladi, maishiy buzuqlik ko’chasiga kiradi, onaizorining otasi xotirasi bilan bog’liq oddiy istaklari ijrosini paysalga soladi, shu tariqa u bora-bora beburd, ham jismoniy, ham ruhiy xasta kimsa holiga tushadi. Nihoyat, halokat yoqasida turgan o’g’lon — Jonmurodning ota bilan xayolan uchrashuvlari, muloqotlari, baxshi otaning o’z pushti kamariga aytgan beozor o’gitlari, xususan, dilnavo qo’shiqlari o’g’lonni hushyor torttiradi. Ota vafotidan so’ng, u turmush tashvishlari bilan bo’lib, o’lan bazmlarini unutib yuborgan edi. Baxshi ota kuylagan mana bu satrlardan o’g’lonning karaxt vujudi titrab ketadi:

Anal bilan Mansurga qurgan dormidi,
Tirik ayrilgan bir ko’rgani zormidi,
Yur, chirog’im, deydi, meni qo’ymaydi,
Senda ota, menda o’g’il bormidi?

Yozuvchi shu yerga kelganida: «Jonmurodning ko’zlaridan yosh quyildi» deb yozadi. Oxir-oqibat ota aytgan qo’shiq satrlaridan hushyor tortgan o’g’lon — aslida baxshi shoir vorisi o’zligiga qaytib Ota aytgan qo’shiqni beixtiyor davom ettiradi:

Yig’laganda yosh yog’ilar yuzima,
Quloq sol, otajon, aytgan so’zima,
Ketding, senga bu dunyo o’zi tormidi,
Senda o’g’il, menda ota bormidi?

Pirovardida hikoyanavis shuni xabar qiladi: «Shunda….shunda uning yuragidagi ogriq qo’yib yubordi. Ammo ko’zlaridagi yosh hali-beri to’xtamaydiganga o’xshardi».
Munosib va ajoyib xotima — yechim. Xuddi oldingi hikoya — «Ko’cha eshikning naqshin gullari» kabi san’at asari — birida naqshin gullar, ikkinchisida esa baxshiyona qo’shiq satrlari asardagi mushkul muammo, jumboq — chigalliklarni bartaraf etishning oltin kaliti, aniqrogi, o’g’lon vujudini zaharlagan illatlardan xalos etuvchi «zaharmuhra»- dori-darmon vazifasini o’taydi. Boshqacharoq qilib aytganda, go’zallik, nafosat, chin she’riyat,_otashin navo kirlangan qalbni poklaydi.

Xiyla kechikib bo’lsa-da, inijonim Nodirjonni ana shunday noyob badiiy topilmalar bilan qutlayman.

2015 yil, aprel

Nodir Normatov
IKKI HIKOYA

Nodir Normatov 1950 yil 24 dekabrda Surxondaryo viloyati Sherobod tumanida tug’ilgan. 19972 yilda Toshkent Davlat universiteti jurnalistika fakul`tetini tugatgan. «Ko’hitang hikoyalari» (1977), «Jarlikdan qushlar uchdi»( 1986) to’plami, «Muqaddas baliqlar egasi» (1981), «Kamalak yashaydigan uy» (1990y) ,«Golubie orexi»(1990) qissalari, «Barigal» (1991yil ), “Ro’zi Chorievning so’nggi vasiyati” romanlari (2009), o’ttizga yaqin hujjatli fil`mlar, tasviriy va amaliy san’at sohasida yuzlab yozilgan ilmiy maqolalar muallifi.2010 yilda “Mehnat shuhrati” ordeni bilan taqdirlangan.

OYTOSH

Uyg’onganimda, xona nim qorong’i, havosi mo»tadil bo’lishiga qaramay, jiqqa terga botib ketgan edim (balki, ustimga yopilgan choyshabning sintetikaligi, havo o’tkazmasligi boismi yoki ola-chalpoq tush ko’rganligim, tushimda meni qora bir odam qo’lida pichoq bilan quvlaganligi uchunmi, bilmadim), qulog’im tagida sirena tinimsiz chiyillardi. Uch daqiqalardan so’ng tinchidi-yu, endi negadir xonaning mehmonxona hovlisiga qaragan baland derazasi tomonidan shitir-shitir tovush kelardi. Quloqni ding qilib, yarim yalang’och holda deraza tomon yurdim. Shundoq deraza ortida, ikkinchi qavatning burchak ayvoniga kimdir pastdan tirmashib chiqqan, qorong’ilikda qo’lida fonar bilan nimanidir qidirar edi. Beixtiyor orqaga tislandim. Endi miyam yashin tezligida ishlay boshladi. Hali yotishdan avval, xonada televizor ko’rib o’tirganimda, qamoqdan qochgan bir odam haqida badiiy fil`m berilayotgan edi, ammo ingliz tilida bo’lganligi sabab, ko’p narsani anglay olmagan edim. Faqat shunisi aniq ediki, bir odam Amerika turmalarining biridan qochgan… Va o’shanday odamlardan biri mana… derazam ortida… yashirinib yuribdi. Ammo, fonar unga nima uchun kerak? Balki, u politsiyachidir. Boshida qandaydir qalpog’i borga o’xshaydi. Endi men… deraza tomon boshqa qaytib borishga jur’at qila olmadim. Xona o’rtasida turib, atrofga alangladim. Nima qilish kerakligini o’ylardim. Qochoq yoki jinoyatchi hozir bemalol deraza orqali xonaga kira oladi! Undan o’zimni himoya qila olishim kerak. Nima bilan? Payt poylab turish mavridi emasdi: tezroq harakat qilish lozim. Chor-atrofga emaklab, goh ehtiyotkorlik bilan xona ichidan u yoq-bu yoqqa yurib, biror-bir kaltakka o’xshash biror narsa qidira boshladim. Zarba berish uchun vaqo yo’q edi: na xonada, na vannada, na dahlizda. Hech bo’lmasa, pol yuvadigan dastcho’p yo bo’lmasa cho’ltoq supurgi bo’lsa ham go’rga edi!.. Yoki bizning ba’zi mehmonxonalarda bo’ladigan obdastmi. Hammayoq sip-silliq. Jinoyatchida to’pponchami, yoki boshqa qurol borligi aniq, bo’lmasa yuragi dov berib, bu yoqqa ko’tarilmas edi. bu yerlarda odamlarni garovga olib, evaziga pul so’rash yoki ozodlik talab qilish rasm, buni kinofil`mlarda ko’p ko’rib, matbuotda ko’p o’qiganmiz. Xullas, endi bir yo’l – bu ham bo’lsa, xonani es-hush borida tark etish edi. Ammo, bu yerdan sharpasiz-sassiz chiqib ketishning o’zi bo’ladimi – hech bo’lmaganda, pasportimni samolyotga olingan qaytish chiptasi, hamyon  deganday… E, Amerikasidan o’rgildim… Tahlikali damlar hamon yurakka g’ulg’ula solardi. Xonaning qoq o’rtasidan engashib, emaklab kiyim javonidan kurtka, kiyim-boshni oldim. Va… yashin tezligida kiyindim, pul cho’ntakda, ammo pasport, chipta sabil deraza yonidagi yozuv stolida edi. Yana tizzalab, stol yoniga keldim-u, pasport, chiptani olib orqaga qaytdim. Hech nima esdan chiqmadimi, degan fikrda stol ustiga nazar soldim. Derazadan ko’rinib turgan oy shu’lasidanmi yoki ko’cha chiroqlari boismi, yorug’lik stol ustidagi xuddi shu menga zarur bo’lgan joyga tushmoqda edi. Nim qorong’ida bo’lsa ham, “Narodnoe obrazovanie SSHA” degan jurnal qolib ketibdi. Bu qanaqasi bo’ldi, shuncha yil, roppa-rosa o’ttiz yil asrab kelganman bu jurnalni. Kelib-kelib endi tashlab ketamanmi? Taras Bul`ba tamaki chekadigan trubkasini dushmanga tashlab ketmaganiday, men ham bu oddiy bir jurnalni tashlab ketishga ko’zim qiymadi. Buning o’ziga xos sabablari bor, buni keyin sizga batafil aytib beraman. Hozircha esa… qochib qolish tafsilotini eshitib turing-e.

Men jurnalni olish uchun stol yoniga emaklab qaytib bordim. Ammo, olayotganimda, bir nimaga to’qnashib ketdim. Bu mening o’tgan kecha Toshkentda, Markaziy univermagdan xarid qilgan jomadonim edi. Jomadondan kon`yak hidi anqirdi. Uning ichidagi kiyimlar va boshqa narsalarning bari olinib, quruq o’zini shamollatish uchun ochib qo’yilgan edi. Gap shundaki, ba’zi tanishlarimning maslahati bilan Toshkentda jomadonga ikkita “Samarqand” kon`yagi va ikkita Toshkent mineral suvi solingan edi. N`yu-Yorkdagi Jon Kennedi Xalqaro aeroportiga tushganimizdan so’ng, ko’rik-tekshiruv paytida meni bir politsiyachi ofitser chaqirib qoldi. “Obbo, xudo urdi, nimanidir noto’g’ri qilganga o’xshayman”, — deb cho’chibroq bordim. Ofitser jomadonimni ochishi bilan chor-atrofga kon`yak hidi taralib ketdi. Ofitser boshini sarak-sarak qilib, “afsus” deganday kulib, singan kon`yaklarni ko’rsatdi. Ichimda Toshkentda meni kuzatib qo’yganda, shu kon`yaklarni jomadonga qo’ydirgan yangi tanishim – v`etnamlik Naoni ichimda koyigan bo’laman. “Nachora, — deyman ofitserga. – Endi buning o’rniga bu yerda Amerika “jin”nisinimi, ishqilib biror narsa icharmiz”. U go’yo o’zbekchani tushunganday, “gud, gud” deb qo’yardi. Dunyoning ishlarini qarangki, shu ikki kon`yak shishasi sinib, “Toshkent” ma’danli suvlari solingan shishalar sinmapti. E, tavba deysan-da.

Jomadon-ku rasvo bo’lgani bo’lgan, ammo jurnal ham kon`yakdan rosa miriqqan ekan, hali ham, undan hid anqir edi. jurnalni qo’ltig’imga qistirib, bu gal tik turgancha orqaga qayta boshladim. Deraza ortidan endi bir emas, bir necha kishilar qavat burchagidagi narvondan ko’tarilishib, fonar bilan atroflarni yoritib, nimanidir yoki kimnidir qidirishar edi. “Politsiyachilar, — deb o’yladim, — o’sha qochoq jinoyatchini qidirishayotir, shekilli”.

Men endi chaqqon-chaqqon harakatga tushdim. Jurnalni kurtka ichiga tiqib, tuflimni kiyib, eshikni ochdim-u, yo’lakka otildim. Qavat navbatchisi yo’q, liftni ham kutmadim. Yo’lakda hamon, ammo endi kuchli sirena tovushi eshitilardi. Uchinchi qavatdagi zinapoya orqali ko’chaga chiqqanimda, tashqari charog’on, mehmonxona oldini tumonat odam bosgan edi. Mehmonxonada istiqomat qiladigan barcha mehmonlar ko’chaga chiqqan, men g’aflat bosib xonada qolib ketganligimni endi sezdim. Tabiiyki, bu yerdan, olomon ichidan hamrohim Xurshid Davronni izlay boshladim.Qiziq, shu olatasir, tumonat odam, ikki yuz-uch yuz kishi orasidan uni juda tez topdim. O’zbekistonlik odam, bilmayman, nimasi bilandir, darhol ko’zga tashlanar ekan, ko’rinishimi, sharpa-soyasimi, bilmayman. Xurshid qandaydir ajnabiylar bilan gaplashib turgan ekan. Gap-so’zlaridan ularning eronlik ekanligi bilindi. Xurshid samarqandlik, tojikcha-forschani eplab gapira oladi.

— “Nima gap o’zi”, — deyman Xurshidga. Xurshid eronliklardan so’rab-surishtirib bilganlarini menga gapirib berdi. Esingizda bormi, mehmonxonaga joylashayotgan paytimizda, to’ldiradigan qog’ozimizda, chekasizmi-yo’qmi, degan bandi bor edi. O’sha joyiga ikki armani mijoz chekmaymiz deb yozishgan-u, keyin qavatga chiqib o’z nomerlarida kayf ustida chekishgan. Chekmaydigan blokiga joylashganlari uchun bu yerda tutun hididan yong’in signali ishlab ketgan. Mehmonxonada yong’in bo’layapti deb, barcha uyg’otilib, mijozlarga vaqtincha ko’chaga chiqib turishlari taklif qilingan.

Biz bu gapni hali muhokama qilib ulgurganimiz yo’q ediki, to’ladan kelgan qoramtir bir kishi yonimizga kelib, yaqinimizda turgan mehmonxona ma’muriyati vakili bilan baland tovushda, shovqin solib gaplasha ketdi. Xurshid yana eronliklardan gap so’rab oldi. Ma’lum bo’lishicha, shu kecha eronlik neftchi boylardan biri mehmonxonaning lyuks-restoranida o’z mehmonlariga ziyofat berayotgan ekan.
— Ziyofatga qo’shiqchi Gugush ham borgan ekan, — dedi Xurshid. – Hali shu yerda yurgan edi.

Mening ham bu ayolga ko’zim tushganday bo’lgan edi, uni tanimaslikning sira iloji yo’q edi. O’z paytida – o’tgan asrning 80-yillarida uni eshitish rosa rasm bo’lgan, suratini hatto o’zim ishlagan “San’at” jurnalida ham e’lon qilgan edik. Eron islom respublikasi bo’lgach, Humayniy davrida qo’shiqchini xorijga ketgan deb eshitgan edik.

Xullas, eronlik boy, mening mehmonlarim tinchini buzganlaring uchun tovon to’laysan deb ma’muriyat vakili bilan dahanaki jang qilar edi.
— Nima balo, ichdingizmi, — deb qoldi Xurshid to’satdan.

Men esa qo’ltig’imdagi jurnaldan kelayotgan hid unga ham yetib borganligini payqadim.
— Yo’g’e, — dedim. – Kechagi samolyotdagi singan kon`yakning hidi kiygan kiyimimga urib qolibdi.

Oradan ko’p o’tmay, hamma qatori bizga ham mehmonxonaga kirishga ruxsat etildi. Tun yarmidan oqqan. Mehmonxona foyesidagi soat millari Vashington vaqti bilan tun soat 3:30 larni ko’rsatib turardi.
— Uyqu ham harom bo’ldi, baribir uxlashga harakat qilaylik, — dedi Xurshid. – Ertaga ertalab o’zimizning elchixonamizga boramiz. Ko’rib kelaylik elchixonamizni.

Xonalarimizga tarqaldik. Men esa uxlay olmadim. Kon`yak suvi to’kilgan jurnalni varaqlay boshladim. Mana, men asrab-avaylagan o’sha sahifa. Unda oytosh tasviri bor. Amerikalik astronavt Armstrong oy sathiga qo’nganida, insoniyat tarixida birinchi bor oy tuprog’i va toshidan unsurlar olib qaytgan. Jurnal sahifasidagi oytosh mana shu jinslardan bir namuna.

Bu jurnal 1969 yillarda, sobiq ittifoq bilan Amerika munosabatlari sal-pal iliqlashgan paytlarda qo’limga tushgan. O’sha yili Toshkentda Amerikaning xalq ta’limi tizimi va fan yutuqlari bo’yicha katta ko’rgazmasi namoyish etilgan edi. Bu ko’rgazma shaharning qoq markazida, telestudiyaning orqa tomonidagi “Yoshlik” sport arenasida tashkil etilgan, ammo ko’radigan odamlarning ko’pligidan navbatga turish undan 3-4 chaqirim berida, Xadradan boshlanar edi. “Ko’rgazmani tomosha qilinglar, ammo birorta odam bilan suhbatga kirishmanglar, — deyishdi fakul`tet komsorgi. –

Ularning bari SRUning odamlari”. Bu gapdan so’ng, biz yanada hushyor tortdik.
— Biz inglizchani bilmaymiz, qanaqa qilib suhbat qila olardik – dedi o’shanda oramizdan talabalardan kimdir.
— Ularning ko’pchiligi ruschani bilishadi. Hatto, ular orasida bir o’zbek ham bor, vatan xoini. O’shandan ehtiyot bo’linglar.

Biz ko’rgazmani tomosha qilar ekanmiz, bepul berilgan nishon va jurnalga ega bo’ldik. Ammo ko’chaga chiqishimiz bilan “chiriyotgan kapitalistik” tuzumning nishonini uloqtirdik. Jurnalni tashlashga ko’z qiymadi. Menga ayniqsa, unda aks etgan mana bu oytosh qadrli edi. Bolalikdan toshlarga o’chman, o’shanda mana shu toshni ham ko’rishni orzu qilganman. O’shanda komsorgning “u bilan gaplashmanglar” deb ogohlantirishiga qaramay, ko’rgazma zallaridan o’sha o’zbekni topib olganman. Undan gap orasida bu oytoshning qaerda saqlanishini so’ragan edim. “Bu toshni Vashingtondagi astronavtika va kosmos muzeyida ko’rish mumkin – dedi u. – Borsangiz, albatta ko’rasiz”. Garchi bu gap menga ertakday tuyulgan bo’lsada, har ehtimolga qarshi jurnalni avaylab-asrab kelar edim.
Taqdir taqozosi bilan, bundan bir oy muqaddam bir tasodif tufayli shoir Xurshid Davron va men Vashingtonda o’tkaziladigan Osiyo yozuvchilar anjumaniga taklif etilgandik. U Amerikadagi qaysidir bir xalqaro fond tomonidan tashkil etilgan bo’lib, barcha sarf-xarajatlarni o’z zimmasiga olgan edi. Mana shu munosabat bilan Vashingtonga uchib kelgan edik. Toshkentdan uchadigan samolyot reysi anjuman boshlanishidan 3-4 kun yo oldin, yo keyin bo’lishini nazarda tutib, tadbirga oldinroq kelgan edik. Vaqtimiz bemalol edi.

Ertasiga elchixonamizga bordik. Binosi shaharning qoq markazida bo’lib, qadimiy, go’zal edi. O’zbek ustalari uni o’zbek amaliy san’ati yo’lida bezak berish uchun kecha-kunduz ishlayotganliklari ustidan chiqdik. Elchimiz bizni mamnuniyat bilan qabul qildi. Xurshid sumkasidan “Samarqand” kon`yagini chiqarib qo’yganida, u kishi iltifot yuzasidanmi yoki chindanmi “Bu yerda vatanning har bir narsasi aziz, qadrli. Buni xorijiy mehmonlarimiz uchun asrab qo’yamiz” – dedi.

Vaqtimiz, ish rejamizni so’radi. “Bugun kechqurun sizlarni yordamchim o’z mashinasida kechki Vashingtonni sayr qildiradi, otelda kutib turinglar”, — deb tayinladi.

Biz binoni yana bir tomosha qilib, otelga qaytdik.

Kech oqshomda elchi yordamchisi keldi. U bizni konferentsiya o’tkaziladigan zalda kutib o’tirgan ekan. Avvaliga hayron bo’ldik, uning sochlari sarg’ish, ko’zlari ko’k, bo’yi pastroq yosh yigit bo’lib, o’zbekka sira o’xshamasdi.

Tanishdik. Toshkentning Qorasuv mavzesidan ekan. “Alohida ko’zga tashlanib turmasligim uchun bu ishga meni olishgan bo’lsa kerak, — dedi u gapimizga javoban.Uning “Kadillak” mashinasiga o’tirganimizda, yordamchi bizni nimalar qiziqtirishini so’radi. Xurshid “o’zingiz bilasiz” – dedi. Men esa oytosh saqlanadigan muzey haqida so’radim. “U yerga anjuman qatnashchilarini olib borishadi, sizlarning dasturlaringiz bilan allaqachon tanishib chiqdim”, — dedi yordamchi.

Mashinaning ichida o’n-o’n ikki yashar bola ham bor edi.
— O’g’lim, — dedi yordamchi, — 6-sinfda o’qiydi.
— O’qishlar qalay? – deb so’radi Xurshid.
— Bu yerda darslar strogiy emas. Unchalik zo’r o’qitilmaydi. Toshkentda maxsus maktabda o’qiganimda, bu yerdan ancha yaxshi edi, — debi bola.

Yordamchi bizlarni Vashington ko’chalari bo’ylab aylantirdi. Dunyodagi eng uzun bino sifatida Pentagon binosini ko’rsatdi. Xullas, oqshom maroqli o’tdi. Ammo, mening orzuim oytosh edi. Shuni o’ylar edim.

Xonada o’sha jurnalni varaqlar ekanman, oytosh surati ustiga to’kilgan kon`yakdan hosil bo’lgan g’alati tasvirni ko’rib qoldim. Bu tasvir o’zimizning rassom Lutfulla Abdullaev “Mushtum” jurnalida bir paytlar chizgan karikaturalarga o’xshar, u kishi ko’proq qoramtir rangda turli salbiy obrazlarni yaratar edi. Tasavvurimda o’zga sayyoraliklarning qiyofasi shunday bo’lishi kerak edi. Bu yerda ham toshning qoramtir rangiga kon`yak suvi qo’shilib, qandaydir bir qiyofani hosil qilgan edi. Qizig’i shundaki, jurnalni ikkala tomondan ham qaralsa, teskarimi yoki chapgami, farqi yo’q, ayol yoki erkak shakli hosil bo’lar edi. Men bexosdan bir erkak qiyofasini ko’rib eslab qoldim. Bu kechagi “tinchimni buzdinglar” deb g’alva qilgan eronlik boyvachcha qiyofasiga o’xshar edi.

Ertasiga ertalab, Xurshid bilan odatdagidek otel pastida joylashgan restoranda ovqatlanar ekanmiz, to’satdan, atrofdagi anjuman qatnashchilari nishonlari bo’lgan odamlar (biz kabi oldinroq kelganlar ham ancha-muncha edi) avvalgi kunlardagilarga o’xshash emasligini sezib qoldik.
— Adashib qoldik, shekilli, — dedi Xurshid.
— Yo’q, bu o’sha restoran, — dedim. – Ana, bardagi xotin, o’sha mulatka. Ammo, bu yerdagilar boshqa anjuman qatnashchilari. Bizning anjuman odamlarini boshqa restoranga o’tkazganga o’xshaydi.

Tusmolim to’g’ri chiqdi. Biz ovqatlanib bo’lgan edik. Bu yerda shvedcha stol deb atalmish ovqatlanish tartibi tashkil qilingan edi. Unga ko’ra, yemakxona stollaridan kim nima xohlasa, shuni o’zi olib, tamaddi qiladi. Mulatka – o’sha barmen ayol oldimizga jilmayib keldi-da, hisob-kitob qog’ozini berdi.
— 175 dollar to’lashimiz kerak ekan, — dedi Xurshid qizarib.

Biz qog’ozni olib, “shoshmay tur” deganday xotinga ishora qildik. Biz har kuni anjuman boshlangunga qadar shu yerda, anjuman hisobidan bepul ovqatlanar edik.
— Shuncha pul turarkanda yeganlarimiz, — dedi Xurshid hayron bo’lib. – Bu pulga bolalarimizga kiyim-kechak, kitob olib borsak, yaxshi emasmidi?.
— Shoshmang, bir ilojini toparmiz. O’ylaylik. Iloji bo’lmasa to’laymizda, — dedim.

Xurshidda ham, menda ham 200-300 dollar atrofida pul bor, shuni qurbon qilamiz, shekilli.

Birdan lop etib, shu kunlarda bizga tarjimonlik qilib yurgan Olya degan qiz yodimga tushdi. “Shoshmang, men Olyani topib kelay”, deb o’rnimdan turdim-da, Xurshidni garovga tashlaganday qilib, foyega chiqdim. Foyeda, ma’muriyat vakili joylashgan joyda Olyani topdim. Olya Sankt-Peterburgdan bu yerga kelib, ikki yildan buyon tarjimonlik qilib kun kechirarkan.

Olyaga bor voqeani tushuntirdim.
— Anjuman tashkilotchisini topaylik. Nima der ekan, — dedi u va bir xonaga meni boshlab kirdi. Ozg’indan kelgan malla, naynov yigit voqeani Olyadan eshitib, miriqib kuldi, bir qog’ozga nimanidir yozib, o’sha barmen xotinga berishimni so’radi.
— Foyeda sizning anjuman qatnashchilari boshqa restoranda tamaddi qilish haqida e’lon bor edi, shuni o’qimabsizlarda, — dedi Olya.
— E’lon inglizcha bo’lsa, o’qib nima qilamiz. Baribir, tushunmas edik – dedim unga.

Qog’ozchani olib, restoranga qaytdim. Xurshid bir zaylda boshini quyi solib o’tirar, meni ko’rib, shosha-pisha “nima bo’ldi?” – deb so’radi.
— Hammasi hal bo’ldi, — dedim unga.

Darhaqiqat, naynov yigit bergan qog’ozcha jonga oro kirdi.

Bardagi tumshug’i osilib turgan barmen ayol qog’ozni olib, “senkyu” deb bosh qimirlatdi. Biz erkin nafas oldik. Men barmen ayolga tikilar ekanman, uni kon`yak jurnal sahifasida hosil qilgan ayol qiyofasiga o’xshashini sezdim. U menga xuddi boshqa sayyoradan kelgan odam singari qarab turardi.

Kon`yak tufayli jurnal sahifasida hosil bo’lgan yana bir qiyofani anjuman boshlangan kuni ushbu tadbirni tashkil qilgan xalqaro fond rahbari – oriqdan kelgan, qoramtir yuzli koreysda ko’rdim. U koreys tilida yarim soat nutq so’zladi. Anjumandagi barcha gaplar ingliz, arab, rus, ispan, xitoy, nemis tillarida tarjima qilib turildi. O’rindiqdagi tugmani aylantirib, xohlagan tilni o’zingga mos qilib, quloqradioda eshitaverasan. Koreys o’zining Koreyadan bu yerga kelib qolganligi, nasroniy dinining tashviqoti… va so’zining oxirida esa o’zi Iso Masihning ruhi bilan tug’ilgani, ya’ni boshqa qiyofada tug’ilgan o’sha zotning o’zi ekanligini e’lon qildi. Zalda bu gapdan so’ng bir oz g’ala-g’ovur eshitilgan bo’lsa-da, uning bu gapiga e’tiroz bildirib, minbarga hech kim chiqqani yo’q. Holbuki, bu zalda Nobel` mukofotiga sazovor bo’lgan yozuvchilar, turli arboblar bor edi.
— Tushunmadim, — dedi Xurshid. – Nahotki, bu odam tap tortmay o’zini  Iso Masih desa.
— Qo’yavering, — dedim, — u bu tadbir uchun pul to’lagan milliarder. Nima desa, deyaveradi-da, endi.

Unga sinchkovlik bilan qayta-qayta tikilar ekanman, o’sha koreys qiyofasi tanish tuyuldi. Bu qiyofa o’sha, kon`yak jurnalda to’qilgan oytosh suratidagi shaklga o’xshash edi. Nihoyat, anjuman tugash arafalarida bizni turli joylarga, tomoshaga, ko’ngil ochar joylarga olib borishdi.

Ularning navbatdagisi oytosh namoyish qilinadigan muzey edi. Muzey shaharning qoq markaziga yaqin joylashgan bo’lib, uning ichida insoniyat tarixida fazoga uchirilgan neki bo’lsa, bari muhayyo edi. Aeroplanmi, del`taplanermi ilk samolyotlar, vertolyotmi, birinchi fazoga uchirilgan raketalar maketigacha bor edi. Ayni paytda biz qator tizilib, navbat bilan maxsus bir joyda o’tirar ekanmiz, nafis oyna ustida qo’yilgan o’sha oytoshni ko’rib qoldim. Tomosha qilib o’tayotgan har bir kishi kaftini unga tegizib o’tar, oytosh qo’l kaftidan silliqlanib yaltiragansimon bo’lib qolgan edi. Hayajondan titrab ketdim. Oydan, shuncha olisdan keltirilgan bu toshni o’z ko’zi bilan ko’rish, qo’l bilan silab qo’yish hammaga ham nasib etavermaydi, axir. Men bir paytlar Osiyo qit’asining olis bir tog’ orasidagi qishloqda o’sgan bolaning Amerika qit’asiga borib, oytoshni ko’rib kelishi… tushga ham kirishi mushkul voqea-da. Ammo u negadir suratda
ko’rgan oytoshga o’xshamas edi. Bu tosh xuddi qishlog’imdagi Poshxurtsoydagi o’zim ko’rib, o’ynab katta bo’lgan qayroqtoshni eslatar edi. Balki, asronavt olib tushgan toshlar ko’p bo’lgan, bu o’shalardan biridir deb o’yladim. Yoki, odamlarning kafti tegaverib shu holga kelib qoldimikin? Chunki, oytoshda o’ziga xos iliqlik, qandaydir bir ajib harorat bor edi. Nima bo’lganda ham, bu oytosh shaklining aeroportdagi politsiyachini, barmen ayolni, eronlik boyvachcha va Iso Masih deb o’zini e’lon qilgan kishini eslatmasligidan xursand edim.

Bu fikrlarni endi Xurshidga aytmoqchi edim. U oytoshga hafsalasizlik bilan qarab o’tarkan, “bu yerdan chiqishimiz bilan biror kitob do’koniga kiraylik, — dedi. – Bolalarga inglizchani o’rganadigan eng zo’r kitob olib kelishga va’da bergan edim. Shuni topaylik”.

— Xurshidga restorandan inglizchani bilmay, tushganimiz unga balki pand yeganimiz alam qilgan shekilli, — deb o’yladim. – Hech bo’lmasa, endi bolalarimiz bu tilni yaxshi bilishsin deydi-da.
Bolalikda oyni sevmagan, uni sinchiklab tomosha qilmagan kishi kam. Men bolalikda oyning yoz paytidagi ko’rinishini onamiz tandirda pishirgan issiq nonga, kuzdagi endi chiqqan oyni bir tilim qovunga, qishdagisini Oypar degan qizning oppoq yuziga, bahordagisini esa endi qizargan nim qizil shaftoliga o’xshatar edim. Oyning bog’imizdagi olma, shaftoli daraxtlari gullagan paytlari orasidan mo’ralab o’tinishi yoqtirar edim. Qo’shiqchi Mahmud Namozov endilikda kuylagan “Oyni olib beraman” xalq terma qo’shig’ini bolalikda, ellik yil burun qishloqda she’r qilib aytib yurardik. Ayollar biror narsaga iddao qilishsa, “nima, o’sha oyni olib berarmi-di?”, — deyishardi. Biz bolalar oyni yo oltindan, yoki kumushdan yasalgan bir ajoyib narsa deb tasavvur qilardik. Mana, o’sha olis oyning bir parchasi. O’sha, biz bolalikda sevgan, bolalik osmonini bezagan sehrli oydan olib kelingan tosh. Yo’q, yo’q, o’ylamang, bu toshni ko’rib, hafsalam pir bo’lgani yo’q, aksincha, ko’nglimning bir chekkasida allanimadandir qoniqish bor edi, shundanmi, ruhim yengil edi.

Xurshid Davron izohi: Hammasi (asosan) to’g’ri yozilgan.  Bu safarimiz, harbiy xizmat paytida Germaniya Demokratik Respublikasida xizmat qilganim, yosh sovet yozuvchilari delegatsiyalari ishtirokida Bolgariya va Pol`shada bo’lganimni hisobga olmasak, mening G’arb dunyosiga birinchi sayohatim edi.  Ayniqsa, Vashington muzeylari, Nodir aka tilga olgan Kosmonavtika muzeyidan tashqari, San’at, Zamonaviy san’at muzeylari yorqin taassurot qoldirgan edi. Eng qizig’i, bu muzeylarga kirish tekin edi.   AQSH poytaxti yoqalab oqadigan Potomak daryosi bo’ylab qilgan sayohatimiz ham menga juda ma’qul bo’lgan edi. Chunki bu hayotimdagi daryoda (kemada)  birinchi suzishim edi.

Faqat bir gap: restoranda 175 dollar to’lashimiz kerak bo’lganda, men «Bu pulga bolalarimizga kiyim-kechak, kitob olib borsak, yaxshi emasmidi?» deb emas, «Bu pulga Toshkentda yarim yil yashashimiz mumkinku!»  degan edim. O’sha paytda 175 dollar katta pul edi.  Bilaman, hozir ham kam emas.

ZAHARMUHRA

1

Barchin momo urchuqni aylantirishdan to’xtadi, qarshisiga kelib o’tirgan o’g’liga qoshini bir chimirib qarab qo’ydi. Titilgan junni tizzasidagi olib, bo’xchasiga solaboshladi. Qo’llari bilinar-bilinmas qaltiradi. Jonmurodning bunga ko’zi tushdi, endi aniq sezdi – hozir onasi qattiq bir gap aytadi. Sekin siljib, o’rnidan turishga shaylandi.
– Valasipedni ko’chaga qoldirgan edim, – dedi onasiga. – Man hozir kelaman.
– O’tir joyingga, – dedi onasi o’qrayib. – Qishloqda valasipedga o’g’ri tushadigan zamon bo’lgani yo’q.
– Nima gap, tinchlikmi, ona?
– Tinchlik emas.
– Gapiring bo’lmasa. Shoshib turibman o’zi.
– San qanday o’g’il bo’lding, bilmayman. Na uy bilan ishing bor, na ko’cha bilan.
– Uy bilan siz, keliningiz shug’ullangani yetmaydimi, ona? Ko’cha ishi bo’lsa, ayting. Qo’limdan kelgancha, bajarib kelay.

Ona qaddini ko’tardi, katta, shahlo ko’zlari g’azabdan yonib turar edi. Jonmurod onasini bunday holda kamdan kam ko’rgan.
Barchin momoning gavdasi loysupadan bir qarich ko’tarildi, yana o’tirdi, tagidagi gilamni mushtladi.
– Belingda belbog’ing bormi o’zi, bala? – U yana yer mushtladi. – Otang haqida Asqar tog’chi nimalar deb yuribdi, eshitdingmi?
Jonmurod bu gapni eshitgan edi. Bir hafta burun onasining o’zi aytgan. Gapni qaranglar. Uning otasi go’ridan yo’qolgan emish. Yer chiqarib tashlagan emish. Bo’lmagan gap. “Ey ona, bari bo’lmag’ur, bekorchi gap”, deb javob qilgan edi.
– Hech narsa demaysan-a. Otangni arvohi chirqillasa, mayli ekanda. A?
– E, ona, qo’ying shu gapni. Odamlarimiz o’zi shunday, har ikki gapida bir yolg’onni qo’shmasa, onasi taloq.
– Bu gapni manam bilaman. Ammo bu gapni sherobodlik Karim-g’ildirak aytgan. O’sha otangni qabrini kovlagan ekan, – dedi onasi. Bu gal mung’ayib, ezilibroq gapirdi. – Bil, bor, top o’sha odamni. O’z og’zidan eshitaychi.

Jonmurod bosh silkitdi. Ona ko’z yosh to’kdi, ikki tomchisi shundaygina dasturxonga, yangi uzilgan sadarayxon ustiga tushdi. Sadarayxon onasidan yonidan sira arimaydi. Hatto qishda ham uni quritib, oshko’k qiladi, hidlab o’tiradi, taomiga soladi. Jonmurod sadarayxonga qo’l cho’zdi.
– Tegma unga, – dedi onasi. – Mastava uchun alohida to’g’rab qo’yibman. Oshxonada turibdi.
Jonmurod sadarayxonni taom uchun emas, onasining ko’zyoshi to’kilgani uchun olmoqchi, loysupa yonboshiga – yam-yashil ko’kat o’sgan yerga uloqtirmoqchi edi.

Ona dasturxondan sadarayxonni avaylabgina oldi, boshidagi oq doka ro’molini ko’tardida, uni qulog’iga qistirdi.
– Mastava issiq turibdi. Suzib kelay.
– Qornim to’q, ona, – dedi Jonmurod.
– Aldama. Ko’zing aytib turibdi, ochsan.
– Hozir soy bo’yida ko’cha oshi tayyor bo’lgan ekan. Shunga borib kelaman.
– Seni chaqirishganmi unga?
– Yo’q.
– Chaqirishmadiyam.
– Elga tekin tarqatiladiku. Aytishlariga nima hojat?
– Unday oshga el xizmatini qiladiganlar boradi.
– Tekin bo’lsa, yotib ye, deganlar, – dedi Jonmurod.
– Bu anavi, Qo’ldoshni gapida. Shundaymi?
– Nima, bir nima gapirsam, darrov Qo’ldoshni gapi deysiz?
– Men hech kimni qarg’amayman. Ammo o’sha itxo’rni xudo jazosini bersin.
– Ona, birov bilan nima ishingiz bor? A, tinchgina yurmaysizmi?
– Nimaga ishim yo’q? Axir, sen ham o’shanga hamtovoqsan.
– Hamsoya bo’lgandan keyin, borish-kelish qiladida odam. Men tengi bo’lsa u…
– Qaysi go’rdan ham qishloqqa ko’chib keldi o’sha itxo’r.
– Ona, uning astmasi bor. It go’shti, yog’i shu dardga davo ekan.
– Uning dastidan qishloqda semiz kuchuk qolmadi. Barini o’g’irlab, so’yib yedi.
– Qo’lga tushgan o’g’ri, ona. Bu gapni bir aytdingiz, boshqa og’zingizga olmang. Eshitsa, hapa bo’ladi.
– Shu ko’chib kelgandan buyon, it, endi tovuq, qo’zi yo’qoladigan bo’ldi.
– Ko’pchilik uning uyini tekshirib ketdi. Uchastkovoy ham unikidan biror ulgu topolmadi. Demak, o’g’ri emas ekanda.
– Tarafini olma uni. Qadimgilar “Hamrohing go’ngqarg’a bo’lsa, yeganing go’ng bo’ladi” deb bekorga aytishmagan.

Ona Jonmurodga sinchkovlik bilan qarab turdi. Jonmurod ichidan zil ketdi. Nahotki onasi shu ishda Jonmuroddan shubhalanayotgan bo’lsa. Axir, semiz itlarning kimda borligining xabarchisi Jonmurodda. Keyingi paytlarda semiz itlar juda kam bo’lganligi uchun endi tovuq-xo’roz, ikki yoshdan oshmagan qo’y-qo’ziga o’tildi. “Katta molga qo’l cho’zmanglar, unda darhol qo’lga tushamiz”, – dedi Qo’ldosh. Bu o’ljalarni qo’lga tushirishda Jonmurod qatnashmaydi, faqat xabarkash. Uning kasbi hovlima-hovli yurib, mol olib, semirtirib, Denov bozorida sotish. Kimning hovlisida nimasi borligini bilishi shundan. Qo’lga tushgan o’ljalar Qo’ldoshnikida, yozu bahor paytlari qir-adirlarda, faqat kechalari kishi bilmas davra qilinib, tandirkabobmi, qovurmami qilinadi. Jonmurod ichishniyam, itxo’rlikni ham o’sha davrada o’rgandi.”Sen nega it go’shtildan o’zingni tortasan, Jonmurod, – deb ustilan kulgandi Qo’ldosh. – Axir bu delikates-ku. Toshkentga borsang, koreys oshxonalarida eng tansiq taom shul. Ming bir dardga davo bu”. “Meni kasalim yo’q,” degandi Jonmurod. Keyinchalik, vaqt o’tib, sharobxo’rlik chog’ida it go’shtidan bir-ikki bo’lak yeb ko’rdi. Og’ziga yoqdi. Shundan so’ng, davradoshlarga onasi aytganidek, hamtovoq bo’lib ketdi.

Onasi hamon unga tikilib turardi.Nihoyat, yana urchug’ini oldi.
– O’sha joydan ham xabar ol! – dedi.
Keyin burilib, tog’lar tomon qaradi. Go’yo bu yerdan mozoriston ko’rinadigandek, bir zum o’sha yoqqa tikilib turdi. Onasi aytayotgan bu kichkina qabriston aslida o’sha tog’ qiyaligida joylashgan. Bundan ikki yil muqaddam u yerda katta, juda ham katta bir suv ombori quriladigan bo’ldi.
Jonmurod bu paytda Rossiyada edi, ishlashga ketgan edi. Uyda esa onasiyu xotini qolgandi. Suv ombori mutasaddilari shahardan ishchi yollashib, qabrlarni qazdiribdi, vertolyotda tepaga – katta qabristonga ko’chirtirganmish. Ana o’sha qabrlarni qayta qazish chog’ida Jonmurodning otasi o’z qabrdan topilmagan emish. Gap ko’p: Regardan, Allyumin zavod yonidan kelin bo’lib tushgan, ikki yil burun o’lgan yosh juvon esa qanday ko’milgan bo’lsa, shunday suluv turgan emish. Yuzlari olmaday tarang emish. Jonmurod bu gaplarni Chori degan odamdan eshitgan edi. U odam suv omborida qorovul.
– Siz xotirjam bo’ling, ona. Bu gapni shunday qoldirmayman. Tagiga yetaman.
Nimagadir ovozi o’zinikiga o’xshamaganroq bo’lib chiqdi.

Ko’chaga chiqqanida, biroz karaxt edi, soy bo’yiga tushib, yorma oshdan to’yib yegan edi, tetik bo’lib qoldi. Ammo, xayolidan faqat o’sha qabrlarni qazishga qatnashgan kishi – Karim-g’ildirakni topish qayg’usi sira ketmasdi. Axiyri, tushdan so’ng, Karim-g’ildirakni izlab, tuman markaziga tushdi. Jonmurod Karim-g’ildirakning uyini-ku osongina topdi. Ammo o’zini topish amri mahol bo’ldi. Karim-g’ildirak deganlarini tumanda ko’pchilik bilar ekan. Uning ishi go’rkovlik – ikki tog’ orasida qaerda eski sag’analar bor, ularni topish, qabr qazishu kovlash, ko’mishga joylash kabi ishlarni bajarib yurar ekan. Ayniqsa, arxeologlar uning xizmatiga ko’p talabgor emish.

Izlab-izlab, Karim-g’ildirakning mahallasini topib bordi. Hovli eshigini erinibgina, ensasi qotibroq ochgan ayol – Karim-g’ildirakning xotini “E, u yer yutgurni qidirib ovora bo’lmang, qaysidir birortasi yana aroq berib, dabdiratib yurgandir-da”, deb hafsalasini pir qildi. Jonmurod nima qilarini bilmadi. Qaytib ketay desa yo’l uzoq, qaytmay desa, bu yerda birorta tanishi ham yo’q. Jonmurod Karim-g’ildirakning ko’chasida uzoq paytgacha daydib yurdi. Hamon ikkilanardi: kutsinmi uni yoki yo’qmi?

Jonmurod bir narsaga hayron: onasiga nima kerak ekan shunday gaplar. O’lgan o’lib ketdi, o’ligi unga nima uchun kerak, hayronsan kishi. Nima, otasi go’rdan chiqib, qochib qaerga ham borardi. Yo’q, onasi bu puch gapni tagiga yetmagunicha qo’ymaydi.. Otasi – Haqqul-baxshi tabiatan yuvosh, kulib yuruvchi, ovozi soz, ko’ngli keng bir odam edi. Yoshini yashab naq saksonni urgan paytda, to’satdan o’sha kichiq qabriston yonida mol boqib yurganda o’ldi. Jonmurod o’shanda, Primorsk o’lkasida, askarlikda edi. Uni ko’misha yetib kelolmagan.
Zarbandda biron kishining kuni bitib, qazo qilgudek bo’lsa, albatta, marhumning yaqin erkak qavm-qarindoshlari qabr qazib, ko’mishadi. Agar, hech kimi yo’q g’arib bo’lsa, unda savobini oladigan to’rt-besh kishi bu ishni bajo qilishadi. Otasining qabrini esa u yo’g’ida Zafar tog’asi bilan amaki-jiyani birga kavlagan. Zafar tog’a (uniyam xudo rahmat qilsin) aytgan ediki, otangni go’ri chuqur, xo’b mustahkam, uni odam tugul, ekskvator ham buzishi dargumon.

Karim-g’ildirak o’sha kuni ham, ertasiga ham uyiga kelmadi. “La’nati piyanista”, – deb so’kdi uni ichida. U ikki kun bozorjoydagi chorbozorchilar bilan tirband mehmonxonada, omonat qoplar ustida amal-taqal qilib, yotib turdi.
Masalani hal qilmasa, onasi unga tinchlik bermaydi. Qishloqda esa bu mish-mish yana avjiga chiqqan. Uyda ham, ko’chada ham shu gap. Endi shu gapning rostu yolg’onligini isbot qilib berishi kerak. Buning uchun Karim-g’ildirak guvohlikka o’tishi, u qishloqqa kelib, taxminan shunday deyishi kerak: “Odamlar, Haqqul-baxshining go’rdan yo’qolganligi yolg’on. Men uni o’z ko’zim bilan ko’rganman. Joyida. Qanday yotgan bo’lsa, shunday yotibdi. Haqqul-baxshining go’rdan g’oyib bo’ldi deganlar bo’qni yebdi”.

Bu gap hammadan ham ko’ra, uning onasiga kerak. Jonmurod shuning uchun Karim-g’ildirakni topib, to’g’ri onasining oldiga boshlab boradi. Ana shu so’zlarni ayttiradi-yu keyin onasining ko’ngli joyiga tushadi. Kech oqshom yana uning uyiga bordi. Karim-g’ildirak keyingi hafta kelishini xabar qilibdi. “Bor-e, bir alkashni kutib yuramanmi? Onamning gapiga ishonib kelgan men ahmoq o’zi”.
Ertasi kuni onasiga yuzma-yuz bo’ldi.
– Ko’rdim, hammasi yolg’on ekan, – dedi.
– Yo’q, – dedi Barchin xola. – Sen juvonmarg, o’sha odamni kutmagansan, topmagansan. Sen ko’zlarimga tik qarab aldading, bala…
YO, ajabo, onasi qaerdan bildi ekan uning yolg’on gapirganini.
– Baribir o’sha odam uyga kelib, o’zimga aytmaguncha ishonmayman.
– Xo’p, topaman, – dedi Jonmurod onasining ko’ngli uchun.

Lekin, u Karim-g’ildirakni boshqa qaytib izlamadi. Kunlar, oylar o’tdi. O’sha mish-mish gaplar odamlar orasida hanuz aylanib yurar, onasi esa borgan sari kundan-kun g’ami ortib, tunlarni mijja qoqmay o’tkazardi. Ona endi kundan kun cho’pday ozib, behol bo’la boshladi. Uni mayda mish-mish gaplar yengdimi, yo jigari og’riganidanmi, ishqilib, kunlarning birida ona to’satdan vafot etdi. Jonmurodning bundan ichi kuygan bo’lsa ham, bir tomondan qulog’i tinchiganini his qildi. Onani qabristonga ko’mib qaytgach, o’krab-o’ksib bir yig’ladi-ki, xotini hangu mang bo’lib qoldi. Kech oqshom uning boshini tizzasiga olib, boshini silab, yupatib, mehr ko’rgazgan bo’ldi.
– Otamning qabri bo’lganida, onamni yonma-yon qo’ydirardim. Oh, otamaa, otam, – deb yig’ladi u.
– Otangizni mayiti ko’pchilik bilan birga, katta sag’anaga ko’milgan, – dedi xotini.
– Bilaman, xotin, ammo onam ishonmay ketdi. O’g’il bo’lib, uning ko’nglini topa olmadim, xotinjon, – deb yana izillab yig’ladi u.
Shundan so’ngJonmurod yana tirikchilik g’ami bilan ovora bo’lib ketdi.

Mol boqadi, o’t o’radi, ekadi-tikadi. Oyda-yilda shaharga yo tushadi, yo tushmaydi. Qishloq atrofidan katta shaharga eltuvchi yo’l o’tgan. Ana shu yerdan o’tadigan yo’lovchilarga bir amallab qo’y sotadi, mol sotadi, pul yig’adi. Bolalar ham katta bo’lishdi, har tomonlarga qushday uchib ketishdi. Kunlar esa o’taverdi. Avvalgidek, ulfatchilik ham yo’q. Qo’ldosh esa, onasi aytganidek, xudo jazosini berdimi, qaysi bir jar tagida o’lib qolibdi. O’ligini bir haftadan keyin topishdi.

2

Jonmurod yillar o’tganini ko’zlari xiralashib borayotganda sezib qoldi. YO, ajabo, u kunduz kuni ko’zlari xira tortib, kechasi esa xiyla tuzuk ko’rar edi. Xotini uning qora chiroq xira yorug’ida pul sanashini ko’rib, “Bu odamning gapi ichida. Hech bir zamonda ko’z deganlari kunduzi ko’raolmay, kechasi yaxshi ko’rarkanmi? Bu odamning bari ishi nayrang” deb qo’yardi. Jonmurod xotinining gapiga kulib qo’yaqolar, ammo ich-ichdan “Shoshma hali, hammangni tumshug’ingni yerga ishqalayman” derdi. Uning ichida, xotini tusmi tavakkal aytganidek, gapi ko’p edi. Garchi u kayfu safoni yaxshi ko’rsa ham, tekinini izlab yurar, qaysiki moli mardumxo’r biror is chiqarsa, to’y-ziyofat uyushtirsa, iskab topib borar, o’zidan sarf qilish yo’q edi. Ko’chalarda nochorgina kiyinib yurar, xotiniga esa qimmatbaho liboslar olib bermasa ham, tilla taqinchoqlariga pul ayamas, “Nima bo’lganda ham bu mol libos kabi yeyilib ketmaydi, qadri borgan sari oshadi, izsiz yo’qolib ketmaydi, biror narsaga muhtoj bo’lsak, sotib, o’rniga neki bo’lsa, olaberamiz” deb hisob-kitob qilardi. Aytgan, mo’ljallagan kunlar ham keldi – u Toshkentga tushib, Ippodrom bozoridan birato’la uchta “Neksiya” mashinasi olib keldi, kira ishlashga ijaraga berdi Shunda nafaqat butun qishloq ahli, hatto xotinining ham og’zi ochilib qoldi. U odamlar yuzidagi ana shu hayratni ko’rib, rosa rohatlandi. Bu unga tog’day kuch berganini, qaddi baland ko’tarilganini sezdi. “Baxshi bovadan tillo qolgan ekan, shuni topib olgan bu xasis” degan gaplar ham tarqaldi. Bunga javoban, Jonmurod kulib qo’ya qoldi. Lekin, u kezi kelganda, pul ketmasin deb tumanda ma’danli suv o’rniga vodoprovoddan suv olib ichganligini, neki imkon tug’ilsa, bir tiyin sarf etmay, qorniniyam tuyg’izib, olisdan keladigan yordam hisobidan ust-boshini tekin butlab yurganlarini esidan chiqargani yo’q edi.

Kunlarning birida mol sotgani Denovning katta bozoriga tushdi. Tong sahardanoq mol sotish bilan ovora bo’ldi. Hali molini sotib ulgurgani yo’q ham ediki, daf’atan, o’zidan o’n qadam narida… otasini ko’rib qoldi. Ko’zlariga ishonmadi. Ko’zlarini ochib-yumib qaradi, qisib, pirpiratib yana qaradi. Boshida ko’k salla, egnida oq yaktak, o’sha beqasam to’n, qo’lini orqasiga qilgan holda kim bilandir kulib gaplashdi-da, o’ngg’arilib chapga qarab ketdi. “YO tavba, yo qudratingdan, nahotki shu otam”. Ha, ha, otasi, tovushi ham o’sha. “Ota!” deb orqasidan yugurmoqchi bo’ldi. Afsus, bir qo’lida qo’y tizgini. Ipni qo’yvorsa, semiz, yaxshi boqilgan qo’chqori qochib ketadi. Qo’yvormay desa, bu yoqda otasi ketib qoladi. Otasiz qolgani tuzuk emasku. Bu gap chikora? Otasi o’lgan axir, otasi yo’q. Molni birovga arzonga esa tashlab ketishga ko’zi qiymadi. U o’sha kun mollarni sotishga ulgurmadi. To’g’rirog’i, omadi yurishmadi.

Kech oqshom tunash uchun avvaldan tanish bir kishining hovlisiga qaytdi, kechasi bilan o’ylanib yotdi, o’ylab o’yiga yeta olmadi, bu sirni yecha olmadi… Tongda yana bozor boshlanganda, barini unutdi. Tushga yaqin qo’yning barini sotib, shahardagi gavjum choyxonaga kirdi. Endi bir piyola choy ho’plagan ham ediki, shundoqqina yonginasidan o’sha siniq tabassumi bilan yana otasi o’tib ketdi. Unga hatto qayrilib ham qaramadi. Jonmurod irg’ib o’rnidan turdi. YO Olloh, bu – barisi qudratingdan, deb o’yladi u. – YO ko’zimga shunday ko’rinayaptimi?!” Qo’lidagi choyi tizzasiga to’kildi. “Ota!!!”, deb qichqirdi, negadir ovozi chiqmadi. Orqasidan chopdi, ammo tizzalari qaltirab, besh-o’n qadam yurmay bor kuchi bilan beton ariqqa yiqildi.

U ko’zlarini kasalxonada ochdi.
– Ota, – deb ingradi u.
– Bolam, – kimdir yoqimli sado berdi.
– Ota, sizmisiz?
– Ha, menman bu, o’g’lim.
– Axir siz o’lgan edingizku?
– Yo’q, bolam, men tirikman.
– Mening otam… Siz tirikmi?
– Ha, otang tirik, – dedi yonidagi kimdir.
– Otam tirik bo’lsa, nega shu kunga qadar menga xabarini berishmadi.
– Men o’lgan emas edim, – dedi o’sha kishi.

Jonmurod uzoq jimib qoldi. U ko’zlarini katta ochdi, otasini ko’rmoqchi edi. Ko’zlari xira tortgan, hech kimni ko’rolmadi. Faqatgina ko’z oldida oq-ko’k va shu’lalargina jimirlab, o’ynab turardi. Jonmurod shu alfozda yotar, tunu kunni odamlarning g’ovuridan yo tinchib qolishidan farqlar edi
– Bechoraning ko’zi ko’rmas ekanmi yey…
– Buning ustiga oyog’i sinibdi, deng, – dedi kimdir yonidagi ikkinchisiga.
– Odamzod hech qachon ko’zdan, oyoqdan qolmasin ekan, – dedi tag’in birovi.

U bunga e’tibor bermadi. Fikri-yodi otasida edi. Yana xonadagilar jimib qolishdi.
– Otam ketdimi? – deb so’radi Jonmurod bir mahal yon-veridagilardan.
– Hozirgina chiqib ketdilar, – dedi kimdir.
– Qani, yuring, biz ham toza havoga chiqaylik, – dedi ikkinchisi kimgadir. Jonmurod tez orada ularning qadam tovushlarini eshitdi. U xonada yolg’iz o’zi qoldi. Ammo ko’p o’tmay, yana qadam tovushlarini eshitdi. Bu qadam tovushlari unga juda tanish edi. otasining yurishiga o’xshaydi. Ha, otasi kelyapdi, shekilli.
– Ota! – dedi u.
– Ha, o’g’lim.
– Bu sizmisiz?
– Ha, xonadagilar qani?
– Toza havoga aylangani chiqishdi. Ota, demak chin ekanda o’lmaganligingiz?
– Mana, ko’rib turibsan-ku, bolam, o’lganim yo’q.
– Qanday qilib?

Otasi uning nazarida kulganday bo’ldi.
– Bolam, damingni ol. Ehtimol, senga choy kerakdir.
– Ota.
-Ha, o’g’lim?
-Onam sizni ko’rmadida. Sizni kuta-kuta o’lib ketdi, – dedi Jonmurod nima deyarini bilmay.
– Biz hammamiz ham o’lamiz, – dedi otasi.
“Ha, hammamiz o’lamiz”, dedi Jonmurod ichida.

U endi bir narsani xohlardi: otasiga yoqadigan, uni quvontiradigan biron bir yaxshi so’z aytish. Ammo tiliga tuzukroq bir gap kelmasdi.
“Otajon, men sizni yaxshi ko’raman”, – dedi nihoyat. Ammo u negadir sassiz aytildi, lablari qimirladiyu, tovushi chiqmadi.
“Siz yuragimning to’ridasiz, har doim esimda turasiz. Sizni yod etib, xatmi qur’on qilib turamiz”, – deb shivirladi u. Ammo… bu so’zlar gumburlab chiqdi og’zidan. “Axir bu gaplar puch yolg’on-ku, – deb o’yladi u. – Otamni kechagi kungacha eslaganim yo’q-ku”.

Otasi bu gapga negadir javob qaytarmadi.
– Ota, siz qaerda yashab yuribsiz? – so’radi Jonmurod.
– Qaerda bo’lar-di, shu yerda, bozor yonida.
– Kim bilan yashaysiz?
– Kim bilan bo’lardi, kampirim bilan.
– Siz… siz hali uylanganmisiz?
– Albatta, – dedi otasi. – Uylanmasa bo’ladimi, o’g’lim?
– Ha, ha, onam o’lib ketgan-da, – xo’rsindi Jonmurod, – Nega shu paytgacha uyga kelmadingiz?
– Men seni endi ko’rgani keldim, o’g’lim, – dedi otasi.
– Ha, to’g’ri qilgansiz, – dedi Jonmurod. – Endi, shunday og’ir ahvolga tushganimda, kelganingiz yaxshi bo’ldi. Axir, ilgari siz emas, men xabarlashishim kerak edi. Men sizga qaramay qo’ydim.

Odamlar meni haligacha malomat qilishadi. “Otang qanday zo’r baxshi edi, sen uning dostonlaridan loaqal bir og’iz ham bilmaysan, sadqai o’g’il”, deyishadi.
– Dostonlarni hamma ham eslab turish kerak, o’g’lim.
– Siz hammadan ko’p bilar edingiz.
– Ha, otam o’rgatgan edi, – dedi otasi.
– Lekin siz menga o’rgatmoqchi bo’lganingizda men – nodon istamadim. Otasi javob bermadi.
– Rostini aytsam, sizni shuncha yildan beri bir martagina esladim. U ham onamning qistovi bilan. Kechiring, ota.

– Hechqisi yo’q, bolam. Endi kech bo’lsayam, eslayapsanku. Bir sen emas, ko’pchilik shunday bo’lib qolgan hozir. Otalarini unutishgan.
– Nega shunday bo’ldi-a, ota?
– O’zimizdan o’tgandir, bolam, – dedi otasi. – Seni urmadik, so’kmadik, o’z holingga qo’yib berdik. Bizday qiynalmasin, so’kish-qarg’ish eshitmasin, kaltak yemasin deb avayladik.
– Siz mendan ko’p ranjigansiz, ota. Esingizdami, saman otingiz bo’lar edi? Siz qaergadir uzoqqa qolib ketganingizda, men otga qaramay qo’ydim, uni xarom o’ldirdim.
– Ha, otmi, bizda ot bo’lar edi. lekin sen unutibsan, mening otim saman emas, to’rig’ ot edi.
– Yo’q, saman ot edi, – dedi Jonmurod.
– Ha, mayli, saman bo’lsa, bo’la qolsin.

Yo’g’e, nega, u adashdimi? Yoki otasimi? Axir uning oti saman edi. Saman ot edi. O’shanda otasi dehqonchilik qilish uchun tog’ tepasiga eshak bilan chiqib ketgan, o’sha yerda xo’jalikka qarashli bir parcha yerni qo’sh ho’kizda yer haydash bilan ovora edi. Ota-ona unga saman otni berib, har kuni uch chaqirimcha keladigan Anjirliga yuborar edi. U yer chimzor, boquvga zo’r edi. Lekin zinhor-bazinhor Zaharli degan joyga o’tmagin deyishardi. U yerning o’ti zaharli emish. Jonmurod o’shanda o’n besh yoshga kirgan, otni tuppa-tuzuk udda qilar edi. Lekin o’sha kunlar tanballigi tutdi, otni o’zi emas, Asqar tog’chining o’g’li Safarboy o’tlatgani olib ketdi. Safarboy esa otni yaxshi ko’rardi, u bilmasdan otni Zaharli yerga olib boribdi. Ot o’sha yerda harom o’lib qoldi. Otasi uni urmadi ham, so’kmadi ham. Lekin doston ayta turib, shu dostonning bir chetiga o’g’lini ham, saman otini ham qistirib o’tdi. Jonmurod aniq eslay olmaydi. Lekin otasi o’g’lini qarg’amagan-u, ot nomini tutib, unga nola qilib “Oh, jonivor, kechirgil, Seni asrab qolmadim, Savob-uvol degani et-tirnoqqa barobar”, deb aytgan edi.

Otasi hozir bu voqeani uning yuziga solmadi. O’sha ot o’limiyu otasining norozi ko’z qirini eslasa, Jonmurod seskanib ketadi.
– Ota, siz nega menga ta’na qilmayapsiz, – dedi Jonmurod. – Xudo haqqi, biror narsa deng, so’king, yomonlang. Axir, men endi…
– Nimaga ta’na qilay, o’g’lim. O’zing barini bilasan-ku.
– Bilmayapman, ota, nimagadir aqlim yetmayapti.
– Unda aytay. Sizlar nimagadir qorin quli bo’lib o’sdinglar. Yoru-do’stlarning, oshna-og’aynilarning, do’stning farqiga bormadinglar. Shu bugun yeb-ichsam bo’ldi degan o’y-xayol bilan o’sdinglar. –

Otasi jim qoldi.
– Gapiring? ota, bu to’g’ri.
Otasi boshqa javob qilmadi. Aftidan, u yana qaergadir ketayotgandek bo’ldi. Qadam tovushlari eshitildi. Otasi ketgan bo’lsa kerak.
Ertalab uyg’onganida, yana tanish ovoz eshitildi. Otasi kim bilandir gaplashayotgan edi.
– Hali ham o’ziga kelmayapdi. Bilmadim, ishqilib joni sog’ bo’lsa bas, – der edi otasi.
– Men tirikman, – dedi Jonmurod. – o’lganim yo’q hali. Aza ochmang.
– Ha, o’lmaysan, o’g’lim, o’lmaysan hali, – dedi otasi unga yaqin kelib. – Yaxshi uxlab turdingmi, o’g’lim?

U yaxshi uxladimi o’zi?

– Ota! – deb chaqirdi uni. Otasi yaqin keldi.
– Nima deysan, o’g’lim?
– Nega yonimga kelmaysiz?
– Charchaganman, o’g’lim. Ishim, tashvishim ko’p.
– Sizda tashvish nima qilsin?
– Ha, hammada tashvish doim bor.
– Ota, oqshom keling. O’tgan kunlarni eslar edik.
– Eslaydigan narsa kam, o’g’lim. Qani ayt-chi, eslaydigan narsalaring bormi? Nechchiga kirding o’zi?
– Siz hali meni nechchiga kirganimni bilmaysizmi, ota? Mana, qirq beshdan oshdim-ku.
– Ha, sen qatorilarning ko’pchiligi bir-biriga o’xshaydi. Bilasanmi, nima bilan? Hayotlari bilan. Tunov kuni sen qatori ko’p yigitlardan “eslaydigan nima narsalaringiz bor”, deb so’radim. Ular deyarli bir xil javob qilishdi. Qaysi sanatoriyga borib ichganliklari, qaysi xotinlar bilan yurganliklarini, davlatdan qanday qilib pul o’g’irlaganliklarini gaplashishdi. Boshqa eslaydigan narsalari yo’q ekan.

– Ota, men davlatdan pul o’g’irlaganim yo’q, mol sotdim, mol qildim, ozroq chayqovchilik ham qildim. Ichishga kelganda, ilgarilari do’konlar to’la aroq edi, arzon edi. To’yda, u yerda, bu yerda… Bu gapingiz rost, ota. Lekin, sanatoriyga borganim yo’q. “Ayollar bilan yurganim yo’q” der edim-u, shu yeri sal noto’g’ri desam ham bo’ladi. Ikki-uch marta tumanga tushganimda, Qo’ldoshga qo’shilib bir-ikki marta pul berib, ayolga borganman.
– Bolalardan nechta? – deb so’radi otasi.
– To’rt qiz va bir o’g’il. Qizlarning bari begona yerlarga chiqib ketishgan. Ularning bu yotishimdan xabarlari yo’q.
– O’g’lingchi?
– O’g’lim sal takasaltangroq bo’lib o’sdi. Termizda. Onasidan eshitibdiyu, berga chopib keldi. Yana o’sha kunning o’zida indamay “otam uxlab yotgan ekan, bezovta qilmay yana”, deb Termizga ketib qolgan emish.
– Xotiningchi?
– Xotinim kelib turibdi. Siz u mahalda doim ketib qolasiz. Chunki u qishloqdan beriga kelgunicha kech bo’lib qoladi-da. Unga “men otamni ko’rdim” desam, ishonmadi shekilli, alahsirayapdi, degan xayol qildimi, indamay qoldi. Siz biror marta keliningiz kelguncha, kutib turolmaysizmi?
Otasi javob qilmadi.
– Xayr, o’g’lim. Ishim ko’p edi, – dedi u.
Shundan so’ng, yana uning oyoq tovushlari eshitildi.

Shundan keyin otasi boshqa kelmadi. Jonmurod uni ertasiga ham, indiniga ham, undan keyiniga ham kutdi. Undan darak bo’lmadi.

3

Jonmurod kasalxonadan tuzalib chiqqanida u yotgan palatada ko’plari kelib ketishgan, hech kim uning otasini tanimas edi. Jonmurodning oyog’i tuzalgan bo’lsa ham, ko’zi o’sha-o’sha, xiraligicha qoldi. Qishloqda u “men otamni ko’rdim”, deb, bir davrada gap ochdi. Ammo, gapiga hech kim ishonmadi. Shundan so’ng, u tinim bilmadi, o’z gapini isbot qilish uchun qayta-qayta tumanga tushdi. Jonmurod kun bo’yi bozor atrofidagi hovlilar eshiklarini birma-bir taqillatib chiqdi. “Shu yerda falonchi bobo yashaydimi?”, deb so’rardi uy egalariyu o’tgan-ketganlardan. Hech kim “yashaydi” deb aytmadi. Nima qilarini bilmadi. Shundan so’ng otasini eslab, dala-dashtni kezdi.. Xotini “Bo’ldi, bas qiling. Sizning ko’zingizga shunday ko’ringandir, birortasi sizga ota bo’lib ko’ringandir”, dediyam, gapiga quloq osmadi. U nafaqat bir oy, yarim yil “otamni ko’rdim” deb, gapirib yurdi. Shundan so’ng xotini mulla chaqirib, o’qittirib qo’ydi. Chilyosin o’qilgandan so’ng, Jonmurod to’satdan mullaga murojaat qildi: “Mabodo sizda zaharmuhra yo’qmi?” “Bu nima deganingiz, taqsir” dedi u. “Zaharmuhra – bu zaharni qaytaruvchi dori, – dedi u. Xotinimga berardim. Uning miyasi zaharlangan. Mani tentakka chiqargan bu. Zora o’sha doridan topilsa. Burungi zamonda otam tayyorlardi bunday dorini. Endi ko’pchilik bilmaydi uni.” “Yo’q, menam eshitmaganman”, – dedi mulla anqayib. “Bir kuni menam zaharmuhra tayyorlashni o’rganaman, – dedi Jonmurod. – Otamni ko’rsam edi… undan zaharmuhra sirini so’rar edim”.

Hayot shu taxlit o’tib borardi.

Avji bahor edi. Jonmurod dashtdan tergan giyohlarni yalanglikda to’kayotgan edi, Katta yo’ldan ikki kishi unga qarab kelaberdi. Birini tanidi: tog’asi Zafar. Ikkinchisi esa o’sha, u izlab topa olmagan Karim-g’ildirak ekan. Karim-g’ildirak Jonmurodning hol-ahvolini so’rab turib, shunday dedi:
– Men bir paytlar Guldurakda qabrlarni kavlaganim to’g’ri. U yerlarning hoki-turoblarini ko’chirganim bor gap. Lekin, mening odatim shu-ki, kimning qabri obod bo’lmasa, qarovsiz qolgan bo’lsa, men u yerda hech kim yo’q deb hisoblaymanda. O’shanda men “falonchi go’rda hech kim yo’q edi”, deb aytgan bo’lsam, aytgandirman… Otangizning go’ri obod edimi o’zi? Agar obod bo’lgan bo’lsa, bu gapni men aytmagandirman”.

Jonmurod bu savolga javob berolmadi.
– Bu giyohlar gazak qilishga zo’r ekan, uka. G’ildirab borib, anavi sabildan opkelmaysizmi?
– Bundan dori tayyorlayman, aka.
– Qanday dori ekan?
– Zaharmuhra.
– Balki bizga ham kerakdir…
– Ha, bir sizga emas, ko’pchilikka ham kerak.
– U qachon tayyor bo’ladi, uka?

Jonmurod yelkasini qisdi. Shu ko’yi ularga qarab turdi. Endi ko’zlarida nimadir charsillab, uchqunlar sachray boshladi. Odatdagi yurak og’rig’i tez o’tmadi, yerga qaradi, og’riq yanayam kuchaydi. Shunda yuzini tog’lar tomon burdi. Qulog’i ostida kimdir tovush berdi. Qayrilib qaradi: hech kim yo’q. Hatto, tog’asi bilan Karim g’ildirak ham ketib qolibdi. Uni kimdir chaqirganday bo’lardi. Jonmurod yana tog’lar tomon tikildi. Moviy tog’larga tutashgan dasht tomondan elas-elas tovush keldi. Seskandi. Axir, bu otasining tovushi. Vujudi titrab tingladi:

Anal bilan Mansurga qurgan dormidi,
Tirik ayrilgan bir ko’rgani zormidi,
Yur chirog’im deydi, meni qo’ymaydi,
Senda ota, menda o’g’il bormidi?

Jonmurodning ko’zlaridan yosh quyildi. Ota aytgan qo’shiqni beixtiyor davom qildi:

Yig’laganda yosh yog’ilar yuzima,
Quloq sol otajon, aytgan so’zima,
Ketding, senga bu dunyo o’zi tormidi,
Senda o’g’il, menda ota bormidi?

Shunda… shunda uning yuragidagi og’riq qo’yib yubordi. Ammo ko’zlaridagi yosh haliberi to’htamaydiganga o’xshardi.