«Хуршид Даврон кутубхонаси» сайти ёзувчи Нодир Норматовни 65 ёши билан чин дилдан қутлайди!

Абдулла Улуғов:  Aйрим ижодкорлар ёзганларини қайта тузатмаслигини айтади. Лев Толстой эса: “Тузатмасдан ёзаман, деган хаёлни миядан чиқариб ташлаш керак. Уч-тўрт марта қайта ёзиш – бу ҳам кам”, дейди. Нодир Норматов: Бундай қолип, андоза адабиётда, ижодда доим ҳам қўл келавермайди. Баъзи ёзувчиларда бундай таҳрирлар миясида, хаёлида рўй беради, яъни, обдон пишитиб олиш, пухталаш деганлари…

Нодир Норматов, Абдулла Улуғов
БИЗ ИЗЛАЁТГАН ҲИКМАТЛАР
Ёзувчи ва адабиётшунос суҳбати

Абдулла УЛУҒОВ: Бадиий асар яратиш, хусусан, ҳикоя, қисса, роман ёки драма ёзиш учун ижодкор воқеалар рўй берадиган замон ва маконни хаёлан тасаввур этиши, қаҳрамонлари тақдири қандай кечишини билиши, уларнинг ўй-кечинмаларини ҳис этиши, ҳаётий воқеаларни қайта ишлаб, мақсадига мувофиқ жойлаштириши лозимки, бу қанчалик оғир машаққат эканини фақат асар яратган ижодкорнинг ўзи билади. Асарни ёзиш беҳад мушкул юмуш эканлигидан муаллиф ҳар доим ҳам қаҳрамонлар ички оламини, воқеликни ҳаққоний ва таъсирчан тасвирлашга эришавермайди. Шундай бўлса-да, айрим ижодкорлар ёзганларини қайта тузатмаслигини айтади. Лев Толстой эса: “Тузатмасдан ёзаман, деган хаёлни миядан чиқариб ташлаш керак. Уч-тўрт марта қайта ёзиш – бу ҳам кам”, дейди.

Нодир НОРМАТОВ: Бундай қолип, андоза адабиётда, ижодда доим ҳам қўл келавермайди. Баъзи ёзувчиларда бундай таҳрирлар миясида, хаёлида рўй беради, яъни, обдон пишитиб олиш, пухталаш деганлари… Қоғоз тақчил замонларда, айниқса, ўнинчи-ўн биринчи асрларда худди мана шу усул қўл келган. Ҳозир қоғоз сероб. Аммо минг бора таҳрирдан ўтказсанг ҳам, баъзи асарнинг салмоғи ўзига ярашалигича қолаверади. Чунки, минг уринган билан қозонда бори чўмичга чиқади-да. Ҳар ерни қазиган билан булоқ суви чиқмаганидек, фақат таҳрир билан иш битмас экан.

Абдулла УЛУҒОВ: Айрим ижодкорлар асарларини барча эмас, интеллектуал даражаси баланд китобхонлар тушуниши, қадрлашини айтишиб, дунёда иккита шундай ўқувчи топилса, кифоя, фақат шулар учун ёзиш керак, деб писанда қилишади ҳамда ўзларини янги адабиёт яратувчилари санашади. Лекин уларнинг ёзганлари аллақандай мавҳум, тушунарсиз. Бундай муаллифларнинг изланишларида ғарблик ижодкорлар асарларига тақлид яққол сезилади. Албатта, тақлид, таассуб қилиш ҳамма соҳада кузатилади. Киши нафақат ижодда, балки бошқа фаолиятида ҳам ўзи англамаган, сезмаган ҳолда кимгадир тақлид қилиши эътиборга олинса, санъатнинг турли йўналишларида изланишлар қилаётган, адабиётимизда аввал кўрилмаган услубда асарлар битишга уринаётганларнинг интилишларини тушуниш мумкин. Аммо жимжимадор жумлаларидан маъно англаб бўлмайдиган, мақсадсиз ёзилгандай туюладиган нимарсалар, барибир кишини ғашлантиради.

Нодир НОРМАТОВ: Бугунги кунда адабиётда ҳам, тасвирий санъатда ҳам ана шундай жараён жадал кетаётганлиги ҳеч кимга сир эмас. Бир пайтлар, Иккинчи жаҳон урушидан сўнг, Италия адабиётида ҳам, мусиқа ва бадиий фильмларида ҳам Америка санъатига ружу қўйиш авжланган. Бу ҳолат шу қадар кучайиб, охири кўнгил айниш даражасига етган. Шундан сўнг, тескари жараён юз бериб, миллий маданият, санъат ва бадиийликка интилиш бошланган. Қисқа вақт ичида ана шу соҳада ўзига хос дурдоналар пайдо бўлган. Бизда ҳам шундай бўлади деб фол очмоқчи эмасман. Чунки бизда менталитет бўлакча, анъаналар бўлакча… Бизнинг қадимги маданиятимиз, миллий қадриятларимиз бутун дунёга сочилиб кетган олтин зарраларига ўхшайди. Энди уларни териб олиш, англаш бошланди. Бу жараён қанча давом этади, бу ўзимизга боғлиқ. Юксак бадиият миллий маданият заминида пайдо бўлади. Бизда бугунги кунда юксак бадиият намуналари кам. “Янги бадният намуналари” дея эътироф этилаётган асарларнинг кўплари бошқа адабиётлар таъсирида туғилган. Менга улар бошқа қитъадан кўчириб келтирилиб, ўлкамизда ўстирилган гулларни эслатади. Албатта, уларни ҳам авайлаб-асрашимиз муҳим. Аммо шу замин чечаклари йўқ бўлиб кетишларига ҳам йўл қўймаслигимиз керак. Жаҳон халқлари адабиётини ўрганиш кони фойда. Ҳар бир океан, денгизлар бир-биридан кескин фарқ қилади. Халқлар ҳам шундай. Болтиқбўйи ёки Лотин Америкаси адабиётидаги анъаналарни бизда жорий қилишга уриниш тўғри келмайди. Чунки улар техника воситалари эмас. Замин ранг-баранг, дунё ранг-баранг, халқлар ранг-баранг. Чунки уларнинг минтақаси, қитъаси бошқа. Шу билан боғлиқ ҳолда, уларнинг табиати ҳам ўзгача. Албатта, истеъдодли ёзувчилар бошқа халқлар адабиётини ўқиб, миллий адабиёт билан ўхшаш ва фарқли жиҳатларни, қалблар ва маконларнинг кўз илғамас кўламларини сезадилар, ўзларига хос шаклу шамойил топиб, мавзуларни дадил ёзишга шайланадилар.

Абдулла УЛУҒОВ: Адабиёт асарларини мутолаа қилиш, меъморий обидаларни, спектакль, фильмларни, спорт мусобақаларини, байрам тадбирларини томоша қилиш, куй ва қўшиқларни тинглаш кишилар учун бениҳоя зарур. Қаҳрамонлик мадҳ этилган асарлар кишиларни мардликка ўргатади. Агар асарларда иллатлар, тубанликлар тасвирланса, одамларда бундай иллатлардан нафратланиш туйғуси кучаяди. Фожиага учраган, изтироб чеккан қаҳрамонлар кишиларда ҳамдардлик ҳиссини уйғотади, кўнглини юмшатади, дейилади. Чиндан ҳам санъат асарлари инсон руҳига таъсир этади, уни поклайди, эзгуликка ундайди. Негаки, кишилар санъат асарларида тасвирланган воқеалардан таъсирланиб, ўзларида турли ҳиссиётларни сезади. Улар санъат асарларидан яхшиларга ҳамдардликни “юқтиради”лар, изтиробни ҳис қиладилар. Мушкул муаммоларга дуч келганларида чидамлироқ бўлишни ўрганадилар, улардан таскин берувчи куч оладилар. Илоҳий китобларда инсон изтироб чекиш орқали ҳодисалар моҳиятини англайди, дейилади ва ушбу ҳақиқатни кишилар айнан бадиий асарлар асосида англаб оладилар.

Нодир НОРМАТОВ: Фикрловчи инсонга ҳамиша эртага умид билан қараш туйғуси таскин бериб туради. У умри ўтаётганлигини ҳис қилган кунданоқ, дунёни англай бошлайди. Шу боис, ҳар бир нарса ва воқеадан ҳикмат излаб ўтади. “Барибир, қороғуликка маҳкуммиз”, деган ақидалар ҳам мавжуд. Малевичнинг “Қора қути”си ҳам шунга оҳангдош. Абсурд адабиётида ҳам тақдирдан қочиб бўлмаслик оҳанглари кўринади. Аммо, мияга лаззат берувчи туйғуларни ҳосил қилувчи адабиётнинг бағри кенг, ранго-ранг.У худди шу оламнинг ўзи каби.

Таниқли адабиётшунос Иброҳим Ғафуров ўз китобини бежизга “ Ҳаё-халоскор” деб атамаган. Ахир, Шарқ адабиётида асл мақсад-муддао инсонда, энг аввало, ҳаёни шакллантиришдир. Адабиёт эса ҳаёнинг онасидир. Адабиётнинг асл мақсади – халоскорликдир. Бу халоскорлик киши қалбида умид, ишонч уйғотиш, юпанч бериш, иродани тоблаш, эзгуликка интилиш, инсонни англаш, салбий таассуротлару бадбин хаёллардан фориғ этиш каби минг бир шаклда намоён бўлади. Унинг инсонни фикрлашга чорлай олишининг ўзи халоскорлик эмасми!? Китобларнинг шакллари кўпайгани айни муддао бўлди. Электрон китоблар, Интернет – инсониятнинг йигирманчи аср охиридаги энг буюк кашфиёти. Улар туфайли, дунёда қанча-қанча қоғозлару ўрмонлар сақланиб қолинади. Албатта, қоғозда чоп этилган китобнинг ўрни бўлакча. Уни ушлаб кўрасан, исталган пайтда ўқий оласан. Аждодларимиз ўз ижодларини лойга, папирусга, мол терисига, тошга, қояга ёзишган. Шакллар, материаллар турлича, аммо барчасидан мақсад – ўқиш. Электрон китобнинг ҳам аҳамияти беқиёс.

Абдулла УЛУҒОВ: Ҳамид Олимжонлар авлоди эртак, афсоналарни, халқ достонлари, “Минг бир кеча”, “Қиссасул анбиё” каби асарларни эшитиб, улғайган. Шунинг учун уларнинг асарларида халқ оғзаки ижодига хос соддалик, теран донишмандлик мавжланиб туради. Аммо ўша замонларда ҳам айримлар эртакларни, достонларни, китобларни кераксиз матоҳ деб қарашган. Минг таассубки, бундайлар бугун ҳам учрайди. Айни тоифадагиларнинг маънавияти беҳад мажруҳ. Кўнгли- ҳасад, нафрат, қурумга тўла. Иззатталаблигини қондиролмасдан доим безовта. Ҳаётдан ҳамиша норозиланиб, аламзада бўлиб юради. Ижодкорлар ҳам инсон сифатида ўз асарлари қаҳрамонларидек яхши ёки аксинча бўлади. Айрим қаламкашлар асарларида эзгулик, ҳалолликни ёқлаган ҳолда, ўзи ҳаётда такаббур, бебурд. Улар: “Одамларга яхшилик қилишдек юксак мартаба йўқ”, деб ёзишади-ю, ўз манфаати, мансаб-мартабага эришиш учун ҳар қандай пасткашликдан қайтмайди. Шунинг учун баъзида шоир, адибнинг ижодкорлиги бўлак, инсон сифатидаги дунёси бўлак, дейишади. Ижодкорнинг инсон сифатидаги дунёси шаклланишига у туғилиб ўсган оила муҳити, замон ўзгаришлари қай даражада таъсир кўрсатади?

Нодир НОРМАТОВ: Ижодкор табиатида ҳаётнинг минг бир хил жилвалари акс этади, замон ўйинлари унга ҳам ўз таъсирини ўтказади. Буларнинг бари зарурият туғилганда, адабиётдек буюк мўъжизани яратишда қўл келади. Аммо буларнинг ҳеч бири ҳеч кимга, жумладан, ижодкорга ҳам калондимоғ ва такаббур бўлиш ҳуқуқини бермайди. Шу боисдан Шарқу Ғарб шоирлари, мутаффакирлари бу аломатни ҳамиша танқид қилишган. Шарқона ахлоқ ҳар бир инсондан қалби кенг ва одамохун бўлишни тақозо этади. “Адабиёт” сўзининг луғавий маъноси гўзал хулқ эканлигини инобатга олсак, сўз санъатининг жамият тараққиёти учун нақадар муҳим аҳамиятга эга эканлиги аёнлашади. Европадаги “эго” таъсири баъзи ижодкорларимиз хулқ-атворида ҳам сезилади. Ўзини хокисор тутиш “ўн саккиз минг олам”ни англаш йўли экани тасаввуфда таъкидланади. Тасаввуф фалсафаси, эндиликда, бутун жаҳон илм аҳлини ҳайратга солмоқда.

Абдулла УЛУҒОВ: Ҳар бир киши учун ота-боболари макони – рўйи заминнинг муқаддас маскани бўлиб туюлади. Йиллар ўтган сайин ушбу ҳиссиёт кучайиб боради. Машҳур мусаввир Рўзи Чориев ўз туғилган қишлоғи – Пошхурд тўғрисида сўз кетганда, тўлқинланиб кетарди. Сиз ҳам тоғлар орасидаги бу қадимий қишлоқ тарихи, ундаги булоқ, сой, коризлар, шу жойда яшаётган кишиларнинг аждодлари, уларнинг ўзига хос феъл-атвори, урф-одатлари ҳақида яйраб, мириқиб гапирасиз. Бу болалиги ўтган жойлар, ҳовлисидаги дов-дарахтлар, жиҳозлар йиллар ўтган сайин кишининг юрагини ўртаб юборадиган ҳиссиётлар уйғотишидан далолат беради. “Баригал” романингизда, қисса ва ҳикояларингизда Пошхурд манзаралари, ундаги одамлар ҳаёти тасвирланган.

Нодир НОРМАТОВ: Яқинда таътилни одатдагидек яна қишлоқда ўтказдим. Болаликда юрган жойларни эринмай суратга олдим. Сўнгги йиллардаги бундай сафарларим натижаси сифатида 2010 йилда Тошкент Фотосуратчилар уйида “Қишлоққа қайтиш” деб номланган шахсий кўргазмамни очган эдим. Ана шу йўл билан қадрдон жойларнинг манзараларини, таниш-билишлар қиёфаларининг бир зумлик оламини фотога муҳрладим. Бу дилга таскин-тасалли бериш баробарида, фикрлашга, мушоҳада юритишга ундайди.

Абдулла УЛУҒОВ: Нозим Ҳикмат адабиётнинг ҳар қандай жанри эртак заминида шаклланган, дейди. Эртак қадимги давралар учун ҳам, айни замонда яратилаётган сон-саноқсиз мультфильмлар учун ҳам асос, манба саналади. Эртаклар катталарни ҳам, болаларни ҳам бирлаштиради.Улар барчани орзулар оламига бошлаб киради. Эртаклар хаёллару тасаввурларни сарҳадсиз маконларга элтади. Унда ҳамма нарса жонли, кўнгилга яқин кўринади. Болалигида эртаклар эшитиб улғайганлар жасур, шижоатли бўлади, ёвузликка қарши курашади. Ҳар бир кишининг болалиги эртаклар оламига боғланиб кетади. Аксарият ижодкорлар болалигида кўп эртак эшитганини эслашади. Сиз-чи?

Нодир НОРМАТОВ: Бола эсини таниши билан, барча нарсага, жумладан, эртакка ҳам қизиқиши, табиий. Аммо мен эртак эмас, матал, топишмоқ эшитиб катта бўлганман. Оиламизда, асосан, матал ёки топишмоқ айтиш расм эди. Матал – қисқа ҳикоят. Амакимнинг хотини Банот опам ва иккинчи Банот аммам (қишлоқда бу исм жуда урф), меҳмон бўлиб келадиган Норби аммам бизларга кўп матал айтиб берар эди. Топишмоқни эса ҳамма айтар эди, ҳали унинг нималигини яхши билмаган беш яшар боладан тортиб, момоларгача. Худди ҳозиргилар сканвордга мубтало бўлгандай, ўша пайтларда катта-кичик топишмоқ айтишга ишқибоз эди. Ўшанда нима учун эртак эмас, матал, топишмоқ айтилганини энди тушунгандайман. Ўйлаб кўрсам, бунинг сабаби – топишмоқ, маталларнинг қисқалиги экан. Эртак эса узун бўлади. Уни айтиш учун ҳам, эшитиш учун ҳам муайян вақт керак. Вақт эса танқис. Рўзғор юмушлари тиқилиб ётади. Бирор-бир оилавий юмуш атрофида, айтайлик, узун қиш кунлари қора чироқ атрофида колхоз вакили ажратиб бериб кетган кўркўрак (оғзи очилмаган кўсак) – кўсакларни чувишда, ҳашар қилиб, пилла теришда, хуллас, кўпчилик бирор муносабат билан бирга йиғилиб қолган кезлари топишмоқ, матал айтиш одатий ҳолат эди. Қолган пайтларда ҳамма, айниқса, катталар ўз ишлари билан банд бўларди. Кеч кириши билан овқат ейилгач, ҳамма уйқуга кетарди. Кундузги тинимсиз ҳаракатдан сўнг, бундай ором олишдан зўр ҳузур йўқ эди (Қаттиқ чарчоқдан сўнг, кимнинг эртак айтишга қурби етарди ёки тинглашга тоби бор эди, дейсиз). Ёз кунлари, оқшом пайтлари озгина бўш бўлсак, албатта, бектош, кўчмак, зувиллатар, ланка, тол отга миниб чопишлар, сойга тушиб, балиқ тутишлару юлғун тагларига тош уйча қуриб, бир нималарни тортишиб юришлар завқли эди. Аммо бир нарсани алоҳида таъкидлаб ўтишни хоҳлар эдим: ёз кунлари Қурбонсара холам уйларига борсам (ўн-ўн икки ёшларимда), у баъзан “Гўрўғли”, “Балогардон”, “Кунтуғмиш” достонларидан ўқиб берар эди.

Онамнинг матал ёки топишмоқ айтганини эслай олмайман. У уруш охирларида мактабда ўқитувчилик қилган. Отамга турмушга чиққач, бешта фарзанд кўриб, охиргисини туғишда қаттиқ қийналиб, кўп ўтмай вафот этган эди. Ўшанда мен саккиз ёшда эдим. Онам баланд бўйли, сочлари товонигача тушган, овозлари майин, вазмин, ҳеч қачон товушини баланд кўтармаган аёл сифатида хотирамда қолган. У менга ҳали мактабга бормасимдан ҳарфларни танитган, мен қаламтарош билан хуржуннусха уйимизнинг деворларини ўйиб, исмимни ёзиб ташласам-да, бирор марта жеркимаган, қаттиқ гапирмаган. Унинг қучоғида эркаланиш, эртак тинглашдан кўра мароқли эди. Тўрт ёшимда онамнинг тиззасида ўтириб, мактаб ҳовлисида Ҳалима Носирова бошлиқ артистлар берган концертни кўрганим ёдимда қолган. Унинг номини, албатта, сал улғайгач, билиб олганман. Гапдан чалғиб кетдим. Онам барвақт алифбони ўргатган бўлса-да, биринчи-иккинчи синфда ўқиганимда ҳам эртак китоб ўқишга қизиқмаганман. Сал улғайиб, тўртинчи-бешинчи синфлардан бошлаб, шу қадар кўп эртак ўқий бошладимки, асти қўяберасиз. Ўша даврда таржимонларимиз яхши ишлашган эканми, эртак китоблар сероб эди: хитой, япон, рус, венгер, индонез эртаклари. Дунёда шундай халқлар борлигини ҳам ана шу эртак китоблар орқали билганман. Бизнинг ҳовлида эртак биладиганлар кўп бўлган. Одатда, момолар ёки боболар эртак айтади. Мен эсимни таниган кезларим момом битта эмас, учта эди. Отамнинг отаси – бобом тўртта хотин олган. Шундан иккитаси мактабда ўқиб юрган пайтимда ҳаёт эди: Муқим момом (отамнинг ҳақиқий онаси) ва Хадича момом. Хадича момом Деновда яшар (ўттизинчи йилларда Пошхурддан кўчирма қилинган), у бизникига келиши билан иккала кундош ва онамнинг онаси – Нозик момом қизғин суҳбат қилишар ёки қишлоқдаги бошқа қариндошларникига бирга боришар, биз болаларнинг уларга эргашиб юришимизга рухсат этилмасди. Албатта, бундай суҳбатлар ойда-йилда рўй берар эди. Қолган пайтлар икки момом катта рўзғорнинг ишларидан ортмасди. Улар учун гилам тўқиш ёки урчуқ йигириш дам олиш эди. Биз болалар, мабодо, уларнинг гурунгларига қулоқ солгудек бўлсак: “Бор, кўчага чиқиб ўйна, ўғил бола деган аёлларнинг гапига қулоқ солиб ўтирмайди”, деб, турғизиб юборишар эди. Фақат қиш оқшомлари улар иккаласи печка ёнидаги пўстакда ўлтириб, яна урчуғини йигирганча, гурунг қилишар эди. Хуллас, ўтган асрнинг эллигинчи-олтмишинчи йилларида, қишлоғимизда, тўғрироғи, бизнинг ҳовлидаги манзара ана шундай эди.

Абдулла УЛУҒОВ: Инсоният табиати, айниқса, унинг хотираси туганмас сир-жумбоқ. Ҳаммамиз ҳам гоҳида бир нарса тўғрисида гапириб турамизу ўзимизнинг эшитган, кўрган воқеаларимизни эслаб кетамиз. Ўшанда, воқеалар бир-бирига уланиб, бир тафсилот бошқа бирини хаёлда жонлантиради. Кўпинча, сўзлар бамисоли илгичга айланиб, хотира пучмоқларида яшириниб ётган воқеаларни ёдга солади…
Нодир НОРМАТОВ: Ҳар бир сўзнинг ўз қиёфаси, либоси мавжуд. Унинг мағзида жойланган ажиб бир кўзгу бор. Адиб ана шу кўзгуни қалбида сақлайди, унга ўз хотираларини бирма-бир солиб, англаган сир-синоатдан бир нима олиб, бадиий тўқимага айлантириб, хамир қилиб қоради. Ёзувчи хаёлан сўзларни турли шаклга солади, ҳар гал ундан бўлак завқу маъно топади. Бу сўзнинг нақадар илоҳий неъмат эканлигидан далолат беради.

Абдулла УЛУҒОВ: Бирор соҳага қизиқиш уйғониши учун кишига нимадир туртки беради. Сизда адабиётга қизиқиш қай тарзда бошланган?

Нодир НОРМАТОВ: Акам Рўзибой ва унинг синфдоши Мамарайим Бойқулов туман, вилоят, республика газеталарига кичик хабарлар ёзиб юборишар, уларнинг баъзилари туман газетасида босилар эди. Бир куни акам менга: “Сен геолог бўлишни хоҳлайсанми?” деб сўраб қолди. Мен ўшанда тахминан, учинчи синфда ўқир эдим. Саволининг маъносини тушунтиргач, кон топиш менга жуда ёқиб кетди, геолог бўлишни хоҳлайман, дедим. Акам менинг номимдан “Ленин учқуни” (ҳозирги “Тонг юлдузи” газетасига: “Мен геолог бўлишни хоҳлайман”, деган мақола ёзиб юборди. Мақола босилиб чиқди. Яна шунга ўхшаш бир нималарни ўзим ҳам тўқидим, газеталарга тинимсиз ёздим. Аммо уларнинг бирортаси босилмас, чиройли конвертларда: “Ёзганларингизнинг бадиий савияси паст, диққатга сазовор ҳеч нима йўқ, кўпроқ ўқинг”, деган бир хил жавоб келарди. Мен эса бу хатларни фахр билан яшириб, йиғиб қўяр эдим. Ниҳоят, кунларнинг бирида “Гулхан” журналида ўзим тўқиган воқеа босилиб чиқди. Унда бир бола пайкални босиб кетган сувни тўхтатиб, қаҳрамонлик қилгани баён этилади. Мен яшайдиган қишлоқ тоғ ўртасида бўлиб, дашту яйловлар, боғлар кўп, чорва боқиш, пахта, боғ, арпа, буғдой, зиғир, кунжут экиш, полиз ишлари билан ҳамма банд эди. Мен ана шу меҳнат ҳақида туман, вилоят газеталарига тинимсиз мақола ёзардим. Улар кетма-кет босилиб чиқар эди. Бу орада Юсуфжон қизиқ ҳангомалари қўлимга тушиб қолиб, ундаги саҳна қўринишлари жуда маъқул бўлдию уни ўртоқларим билан мактабда саҳналаштирдик. Янглишмасам, ўшанда олтинчи синфда ўқир эдим. Шундан сўнг, ўзим ҳам бир нималар ёзиб, драма тўгарагида, мактаб саҳнасида, кейин колхоз клубида қўйиб юрдик. Қарангки, шуларниям қизиқиб, томоша қиладиган мухлислар бор эди: мактаб ўқувчилари, мактаб боғида ишлайдиганлар, ўқитувчилар, бекорчилар. Шунданми, шеърларни декламация қилишни яхши кўрар эдим. Ҳар қандай шеърни бир марта ўқисам, кифоя, ёдимда қолар эди. Эрталаб дарс бошланишига ўн беш дақиқа қолганида, китобга бир қараб, кеча ўтилган дарсни хотирамда тиклаб олардим. Уйда дарс тайёрлашга фурсат бўлмасди. Катта рўзғорнинг майда-чуйда юмушлари ҳеч тугамасди. Отам колхоз бухгалтери бўлгани боис ҳовлимизга тез-тез меҳмон келарди. Китобларни эса уй чордоғига чиқиб, яшириниб ўқир эдим. Декламация учун шеър топа олмасам, ўзим ёзиб қўя қолар эдим. Шеър тўқиш, умуман, адабий нарсалар ёзишни ҳеч ким ўргатган эмас. Мен буни тақлид қилиб, жўн нарсалар ёзиб ўрганганман. 1965 йил вилоят ёш шоирлар фестивалида Муҳаммад Раҳмон биринчи, мен ва Болта Ёриев иккинчи ўринни олганимиз эсимда. Мактабда еттинчи-саккизинчи синфда “Навоий” пъесасини саҳналаштирдим, ўзим Навоий ролини ўйнадим. Кейин, Зарабоғ қишлоғига бориб, ўттиз иккинчи мактабда ҳам тўққизинчи синфда ўқиганимда уни саҳналаштирдим ва тумандаги мактаблараро анжуманда намойиш этдик. Туманда биринчи ўринни олдик. Навоий ролини ўйнаганим менга ижобий таъсир қилди. Менга улуғ шоирнинг ўша пайтлар энди нашр этилган ихчам, яшил муқовадаги китобларини совға қилишди. Мен Навоий ғазалларини ўқисам-да, тушунмас эдим. Ўша кезларда радиода Қодир Махсумов, Насиба Қамбарова ғазалларни чиройли ўқиганини маза қилиб тинглар эдим. Ўзим ҳам уларга тақлид қилиб, оҳанг билан ўқишни хуш кўрар эдим. Мана шу адабий муҳит менга қаттиқ таъсир қилган. Шу тариқа ёзишга ружу қўйганман. Аммо мақсадим – шоир ёки ёзувчи бўлиш эмас эди. Мен ўрмончи бўлишни орзу қилардим. Чунки қишлоғимиз атрофида тоғ, ўрмонлар бор эди. У ерда ишлаш менга қандайдир сирли, маза туюларди.

Абдулла УЛУҒОВ: Киши истайдими, тан оладими-йўқми, кимгадир таассуб қилади. Бу ҳолат, айниқса, ўқувчилик даврида кучли бўлади. Сизнинг университетга ўқишга келишингиз қандай кечган?
Нодир НОРМАТОВ: Мактабда ўқиб юрганимда, ёзувчи Чингиз Айтматов таржимаи ҳолини ўқиган эдим. Унда, ёзувчи қишлоқ хўжалик институтининг зоотехниклик факультетини битирганлиги ёзилган эди. Шундан сўнг, ўрмоншунослик факультетига киришга орзум янада кучайди. Ўрмончи бўлиб олиб, тоғ ҳақида, ўрмон ҳақида китоб ёзиб юравераман, деб хаёл қила бошладим. Мактабни битираётган йилим Термизда яшайдиган пошхурдлик ажойиб шоир Хуррам Мақсадқулов: “Сен журналистика факультетига ўқишга кир”, деди. Бу гапни акам Рўзибой Норматов ҳам кўп айтар, у мени журналист сифатида кўришни орзу қилар эди. Шундан сўнг, фикрим ўзгариб, Тошкент Давлат университети (ҳозирги ЎзМУ)га ҳужжат топширганман.

Абдулла УЛУҒОВ: Матбуотда биринчи машқингиз эълон қилинганда қандай ҳолатга тушгансиз? Дастлабки шеърларингиз вилоят газетасида чоп этилганини эсладингиз. Ўшанда мактаб ўқувчиси бўлгансиз. Талабаликда қандай асарларингиз босилиб чиққан?

Нодир НОРМАТОВ: Ҳар бир одам болалигида таниқли, машҳур бўлишга интилиши табиий. Буни яхши фазилат ҳам дейиш мумкин, фалокат ҳам. Иккаласининг ораси бир қадам. Киши қўядиган қадами қаерга элтишини ўз пайтида англаса, бу унинг энг катта бахти. Йўқса, у бечоралар ичра бечорадир. Мен ҳам шу нарсани англамаслигим мумкин эди. Отам кунларнинг бирида эслашга арзимайдиган, ҳеч кимга оғирлиги тушмайдиган, аммо унга номақбул кўринган бир ишимдан норози бўлиб, менга узоқ қаради. Сўнг, сўнг пичирлаб танбеҳ берди: “Сен ким бўлибсанки?..” Бошқа гапирмади. Отамнинг: “Сен ким бўлибсанки?” деган сўзи ҳеч қулоғимдан кетмайди. Илк машқимдан қувонган отам, ҳар гал бирор нарсам босилса, илҳоминг келаяптими, деб сўрарди. “Илҳом” деган сўзни биринчи марта отамдан эшитганман. Отам ўқувчилик йилларимда “машҳурлик” касалига йўлиқишимнинг олдини олган. Бунинг учун отамдан ҳамиша миннатдорман. Отам – Нормат Алимардоновнинг касби ҳисобчи эди. Ухлаганида ҳам қўли чўт урарди. Эллик йилдан ортиқ шу соҳада сидқидилдан ишлаган. Китобхон, саводли, дангал одам эди. Қўшиб ёзиш бошланган йиллари – 1970 йилда уруш ногиронлигини сабаб қилиб, муддатдан аввал нафақага чиқди. 1991 йил охирида 67 ёшида оламдан ўтди. Мен билган одамларнинг орасида отам мустақилликни энг кўп кутганлардан бири эди. Чунки отаси Алимардон кўкчи бой сифатида (1937 йилда) қамалиб, Термиз турмаларидан бирида вафот этган. Ўзи эса ўша йилларнинг фожиасини бошидан ўтказган эди… Отамнинг ўша танбеҳини эсласам, ҳали ҳам терлаб кетаман. Шу боисми, билмадим, талабаликда ҳам курснинг адабий қўлбола журналидан бошқа ерда ҳеч нарса эълон қилган эмасман.

Абдулла УЛУҒОВ: Сиз аввал шеър ёзгансиз. Кейин насрга ўтгансиз. Бу қандай кечган?

Нодир НОРМАТОВ: Шоир Усмон Азим иккаламиз учинчи курсда Сурхондарё вилоят газетасида амалиёт ўтаганмиз. Ўшанда қишлоқда момомдан бир гунг одам тарихини эшитиб, “Уруш ўтиб кетган эди”, деган новелла ёздим. У вилоят газетасида босилди. Бу менга факультетга амалиёт ҳисоботи учун керак эди. Ғўрроқ бу новелла термизлик оқсоқол ёзувчи ва шоирларимиз Менгзиё ака, Хуррам ака, Теша акаларга маъқул бўлди. Руҳланиб, “Йироқлар” деган ҳикоя ёздим. Орадан кўп ўтмай, қарабсизки, “ёш ёзувчи” деган ном олдим. Чунки бу ҳикоям шашти баланд дўстларимга ҳам ёққан эди. Аммо шеър ёзишни ҳам тўхтатмадим. Тўғри, атайлаб шеър ёзмайман. Улар тўсатдан туғилади. Лекин насрда ёзишни илк марта ўша амалиёт пайтида бошладим десам бўлади. Бунга ўша заминдаги ҳаётнинг юрагимга яқинлиги сабаб бўлди.

Абдулла УЛУҒОВ: “Кўҳитанг ҳикоялари” – биринчи китобингиз. Ҳозир ундаги ҳикоялардан қайси биридан қаноатланасиз-у, қайси бирини бошқача ёзардингиз?

Нодир НОРМАТОВ: “Кўҳитанг ҳикоялари” – ёшлигимнинг, романтик, хаёлкашлик давримнинг маҳсули. Шу боис, унда шоирона фикрлашга интилиш кўринади. Ундаги ҳикояларнинг айримлари бўш, баъзилари дуруст. Аммо улар ўша ҳолида ҳам ўзимга ёқади.

Абдулла УЛУҒОВ: Журналистик фаолиятингиз қандай бошланган?

Нодир НОРМАТОВ: Журналистлик фаолиятим 1974 йил – “Саодат” журналида ишлаётган кезларимда бошланган. Унгача, Ўзбекистон илмий-оммабоп ва ҳужжатли фильмлар киностудиясида ишлаб юрган пайтимда, “Саодат” журналида “Тиниқгул” деган ҳикоям эълон қилинган. Шундан сўнг, таниқли шоира Зулфия опа мени журналга ишлашга таклиф этди. У ерда ишлайдиган хотин-қизлар ҳамиша ҳам хизмат сафарига чиқа олмас эди. Менга эса, бундай сафарлар сувдай зарур эди. “Саодат”га ишга ўтгач, республикамиз вилоятлари, туман, қишлоқларини кезиб, очерклар, эсселар ёздим. Яқинда, ўшанда ёзганларимни кўриб чиқдим. Кўпроқ қишлоқ одамларининг меҳнатини қаламга олган эканман.

Абдулла УЛУҒОВ: Илк қиссангиз – “Муқаддас балиқлар эгаси”нинг ёзилишига нима туртки берган? “Бисот”, “Исмоил тоғанинг тарозиси”, “Жазо”, “Дарахт тагидаги одам” қиссаларининг яратилиши тўғрисида гапириб берсангиз.

Нодир НОРМАТОВ: Илк қиссам – “Муқаддас балиқлар эгаси” эмас, балки “Бисот”. У, дастлаб, ҳикоя эди. Пошхурдда Қурбон ўғри, Қурбонча дегани ўтган. Унинг ҳаётини озроқ бадиийлаштириб, ҳикоя ёздим. Ҳикояни “Ёшлик” журналига берган эдим, уни ўқишиб бундан қиссани ҳиди келиб турибди, ривожлантириб, қисса қилиб беринг дейишди. Бу таклиф маъқул бўлди. Энди қўшимча тафсилот излай бошладим. Нимагадир қишлоғимизнинг энг сулув қизи бурнидаги холи яраланиб, саратонга айланиб вафот этганини эсладим. Ана шуни хаёлан тирилтирдим. Унга бўлган эҳтиромим сифатида бадиий образини гавдалантирдим.

“Муқаддас балиқлар эгаси”нинг ёзилишига туртки берган нарса – қадимий ҳовузларимизни динамит билан портлатиб, балиқ овлашганлигидан ғазабланганим… Қиссада илк севгисига гувоҳ бўлган балиқларга, ўзининг хотирасига хиёнат қилганини билмай қолган одамнинг тавбасини ифодалагим келди.
“Исмоил тоғанинг тарозиси” қиссасининг ёзилиши қийин кечган. Унда ҳужжатлилик мени чегаралаб ташлаган.

“Жазо” да ҳам ҳужжатларга асосланганман. Аммо мавжуд далилларга ижодий ёндашганман. Умуман, деярли барча асарларимда ҳужжатлиликка таянаман. Бундай сифатлар “Дарахт тагидаги одам” қиссасида ҳам мавжуд. Агар китобимни ўқиб кўрган қишлоқдаги ўқувчидан сўрасангиз, у сизга асарларимдаги қаҳрамонларимни осон топиб бера олади. Ёзганларингиз ҳужжатли асарми, бадиий асарми, деган савол туғилади. Менимча, бундай саволга ҳожат йўқ. Қаҳрамонларнинг номи ўзгарар экан, демак, бадиий асар. Асарнинг ҳужжатли ёки бадиий асар эканлиги эмас, унинг завқ-шавқ билан ўқилиши, фикрлашга ундаши аҳамиятли.

Абдулла УЛУҒОВ: Романингиз “Баригал” деб номланади. Бу сўз хоразмликлар шевасига хос. Асарда шу машҳур қўшиқ билан боғлиқ сюжет чизиғи бор. Романингиз нега шундай номлангани кўпчиликни қизиқтиради. Шуни ўзингиз изоҳлаб берсангиз?

Нодир НОРМАТОВ: Аввало, роман ҳақида икки оғиз сўз. Кўҳитанг тоғ оралиқларини кезсангиз, ботил бўлиб қолган қадимий қишлоқларнинг харобаларига кўзингиз тушади. Мозийнинг ҳиди келиб турган бу жойларда қандай мусибату кулфатлар кечганлиги, ўтган аср иккинчи ярмидаги турли воқеалар, маҳаллий халқ орасида юрадиган турли ривоятлару ҳақиқатлар мени қизиқтириб келарди. Тўплаган материалларимни саралаб кўриб, фожиа илдизи халқнинг, одамларнинг бирикмаганлигида, анъаналарнинг унутилганида эканини англадим. Тўғри, дангона деб аталган урф-расмда ҳам бирикишга уриниш бор. Аммо ҳамжиҳатликка интилишнинг заиф, мўртлиги ҳали одамларимизда имон мустаҳкам эмаслигида кўринади. “Баригал” номини танлашим, аслида, қўшиқнинг мазмунига ишора эди. Чунки бери кел, деган чорлов ҳам бирлашувнинг, аҳилликнинг гўзал бир тимсоли эмасми? Романни яқинда қайта ишлаб, аввалги нашрда тушиб қолган бобларни қўшдим. Гарчи ном асар кўрки саналса-да, бу чиройли ном ночор асарни бекаму кўст қилиб қўяди, дегани эмас.

Абдулла УЛУҒОВ: Ўқувчилар “Рўзи Чориевнинг сўнгги васияти” роман-эссеингизни илиқ кутиб олишди. Бу машҳур мусаввир тўғрисида дастлаб: “Камалак яшайдиган уй” қиссасини яратган эдингиз. Сиз Рўзи Чориевнинг яқин қадрдони бўлгансиз. Бу ажойиб инсоннинг ғаройиб ҳаёти билан боғлиқ талай воқеа-тафсилотлар романга кирмай қолганини айтгандингиз…

Нодир НОРМАТОВ: Дарҳақиқат, бу инсон ҳақида кўп нарса билсам-да, ёзаётган пайтимда эсимга тушмаган. Бунинг устига, китоб чиққанидан кейин, уни таниганлар ҳам, танимаганлар ҳам рассом ҳақида эшитганлари-ю, билганларини менга айтадиган бўлиб қолишди. Китоб сўнггисида: “тугал ҳикояни сиз билан бирга тугатамиз, азиз китобхон”, деб ёзганим уларни руҳлантирган, шекилли. Шундай бўлса-да, китобга кирмай қолган бир-иккита лавҳаларни айтай. Рассом ўлимидан сал олдин, ёш рассом Худойшукур Маматалиевга баъзўр суянганча уйидан сал наридаги устахонасига оғир аҳволда, асарларини сўнгги марта кўриш учун бораётганида, олисда ўзидан ёши сал катта бир рассомнинг хотини билан келаётганини кўриб қолади. “Улар мени бу аҳволда кўриши яхши эмас, ёшлари мендан катта”, деб Маматалиевнинг кўмагини рад этганча шитоб билан устахонаси томон чопиб кетади. Ичкарига кириши билан ҳолсиз ўтириб қолади. У дўстларию рақиблари олдида ҳеч қачон ночорлигини, кўрсатишни истамас, дардини дастурхон қилишни ёқтирмас эди. Яқинда, термизлик бир санъат мухлиси телефон қилиб: “Ака, Термиз аэропортидаги ресторан биноси таъмирланаётганда, Рўзи аканинг 10 та асари бир жойдан чиқиб қолди. Улар ҳеч кимнинг балансида турмайди. Рассом ресторанга вақтинча осишга бериб кетган экан. Шулар талон-тарож бўлиб кетмасидан, Термиздаги музейга ўтказишга ёрдам беринг”, деди. Бу одам бир пайтлар қийналиб қолганида, нотаниш бўлишига қарамай, Рўзи акадан беғараз моддий ёрдам олганлигини, унинг улуғ инсон эканлигини таъкидлаб, исми шарифини айтмай, телефон гўшагини илиб қўйди. Мен куни кеча архивимни ковлай туриб, Рўзи ака билан Панжикент, Анзоб довони, Еттикўл, Туркистон тоғлари бўйлаб саёҳат қилганимизда ёзган кундалигимни топиб олдим. Бир ой давом этган бу кундаликда ғаройиб воқеалар бор. Бир куни Шинг дарёси ёқалаб кетарканмиз, йўлда бир гўзал шаршарага дуч келдик. Рўзи аканинг чизадиган сурп матоси тугаган, аммо бўёқлари етарли эди. Шу қишлоқ дўконига кириб, бир қоп унни бўшаттириб, анча қимматга бўлсаям, халтасини сотиб олди. Уни оби-тобига келтирди, елимлаб, оҳорлаб, эртаси ўшанга шаршарани чизди. Дунёнинг ишларини қарангки, ижодий сафарларда аъло навли матоларда чизилган кўп манзаралар қолиб, ўша ун халтага чизилган манзара Давлат санъат музейи учун сотиб олинди.

Баъзан учрашувларда: “Нега сиз кўпроқ рассомлар ҳақида ёзасиз”, деб савол беришади. Мен уларга ўқувчилик пайтларимда пахта чопиғию қишлоқ клуби носозлиги, хуллас, кўзим нимага тушган бўлса, шитоб билан ёзаверганларимни айтиб бераман. Кейин… менинг бобом Алимардон кўкчи калава, ип, матоларни бўяш, ранглаш билан шуғулланган, эҳтимол, рангларга қизиқиш шу бобомдан ўтгандир, дейман. Ўқувчилик давримда расм чизиш билан озроқ шуғулланганман. Акварелда тоғу тошларни чизардим. Рассомлар ижоди ҳақида ёзиш эса марҳум рассом Шуҳрат Абдурашидов билан бўлган учрашувдан сўнг бошланган. Шуҳрат адабиёт мухлиси эди, шеър ва ҳикоялар ҳам қоралаб юрарди. Бир куни унга “Санъат” журнали учун мақола буюрдим. У “Йўл бошидаги ўйлар” деган номда журналда босилиб чиқди. Анча-мунча баҳсларимиздан сўнг, унинг тавсияси билан мен рассомлар ҳақида мақолалар ёза бошладим. У менга Европадаги ёзувчилар рассомлар ижоди ҳақида профессионал мақолалар ёзишларини айтиб, бир-икки китоб кўрсатди. Мен жаҳон тасвирий санъати тарихини ўрганишга тушдим. Кўргазмаларни томоша қилишу рассомлар билан бевосита мулоқот асносида, замонавий жараён, турли оқимлар билан таниша бошладим. Шу тариқа, санъатнинг ранг-баранг оламига кириб бордим. Ўтган асрнинг саксонинчи йилларида Санъатшунослик институтида аспирантурада ҳам ўқидим. Нашрга тайёрланган “Ранглар, оҳанглар, одамлар” номли катта ҳажмдаги китобим шу тарзда пайдо бўлди. Тасвирий санъат тўғрисида қалам тебратганда, ёзувчининг ўз нуқтаи назари, баҳо бера оладиган илму қуввати бўлиши керак.

Абдулла УЛУҒОВ: Келинг, тасвирий санъат соҳасида ҳам бирмунча фикр юритсак. Бугунги кунда оқимлар рассомларни сал довдиратиб ташламаяптими? Баъзида санъатшуносларнинг ўзлари ҳам баҳо беришда адашишади. Улар орасида сиз қайси бир оқимни афзал деб биласиз?

Нодир НОРМАТОВ: Мен бу ўринда Жалолиддин Румийнинг Мавлоно Садриддин Казвинийга айтган: “Мен етмиш уч мазҳаб билан бирдирман”, деган машҳур гапини эслагим келди. Тўғри, оқимлар орасида шу қадар ғариб, эстетикага жавоб бермайдиганлари ҳам керагича бор. Аммо мен кўпроқ реализмга, унга чатишиб кетган турли хил оқимларга қизиқаман. Бундай олганда, борлиқни ўрта масофада томоша қилсангиз, реализм, ниҳоятда, узоқдан қарасангиз, миниатюра, икки-уч сантиметр яқинликдан томоша қилсангиз, авангардга айланади-қолади. Фикримча, оқимларнинг энг мақбулини вақтнинг ўзи саралайди. Аммо бу жараёнда мухлиснинг ҳам ўзига хос “улуш”и бор. Унинг эса диди турлича, ўзгарувчан. Тасвирий санъат ёки адабий-бадиий асарни қайси ўлчов ва мезонлардан келиб чиқиб баҳоланади, деган савол ҳамиша бўлган. Назаримда, бу давр эҳтиёжи билан боғлиқ бўлса-да, асосий талаблар ўзгармай қолаверади. Бу, бадиий талқиннинг юксаклиги, тафаккурнинг теранлиги, бадиий тилнинг пухталиги. Бугунги кунда мана шу хислатга эга бўлмаган баъзи рассомлар матони ранг билан ғайритабиий бўяб, бу янгича оқим, бу авангард, деб тақдим этишади. Профессионал рассом ҳам, малакаси бундайроқ, заиф бўлган рассом ҳам авангард билан шуғулланаётганлиги кўзга ташланади. Аммо уларнинг асарларида ер ва осмончалик фарқ бор. Буни қандай фарқлаш мумкин? Заиф рассом асарида рангларнинг кирлиги, чизиқларнинг норавонлиги, композициянинг нотугаллигида кўринади. Шунга қарамай, рангтасвир асарини баҳолашда нафақат томошабин, балки таниқли мутахассислар ҳам адашади. Бундай муаммо санъат турининг ниҳоятда нозик ва сирли эканлиги билан изоҳланади. Адабиётда Жойс, Кафка, Итало Звево, Роберт Мурзиль каби ўнлаб авангард ёзувчиларнинг асарларини ҳазм қилиш учун ўқувчи катта қомусий маълумотга эгалиги керак бўлганидек, тасвирий санъатни ҳис қилишда ҳам томошабиннинг махсус тайёргарлиги талаб этилади. Тайёгарлик ва кўникма эса кўргазмаларни кузатиб бориш орқали шаклланиши мумкин. Биргина тасвирий санъат асари эмас, ҳатто халқ амалий санъат асарини баҳолаш учун ҳам шундай малака керак. Халқ орасида шундай кишилар борки, кулоллик ёки гиламдўзлик намунасини бир қарашдаёқ фарқлайди. Момом раҳматли яхши гилам тўқир эди, бошқаларнинг ҳар қандай тўқиган нарсасини ушламай туриб, нуқсонини айтарди. Демак, малака барча соҳада зарур эканлиги кундай равшан.

Мана яқинда пойтахтимиздаги Марказий кўргазмалар залида “Табиат ва рассом” деб номланган катта кўргазма бўлиб ўтди. Кўргазмада манзара жанридаги асарлар анчагина. Бошқа кўргазмаларда ҳам шуни кузатиш мумкин. Бу ҳам тушунарли. Чунки манзара жанридаги картиналар бугун анча бозорбоп, харидоргир. Аммо санъат бу тарзда бозор талабларига мослашиб бориши мақбул эмас. Сабабими, биринчидан, томошабиннинг диди ўтмаслашади, иккинчидан, бадиий-фалсафий тафаккур ривожланишдан тўхтайди. Ҳар қалай, бозорбоп асарларни илғор, ҳар томонлама мукаммал, деб айтиш қийин.

Абдулла УЛУҒОВ: Ўзингиз картиналарни баҳолашда қандай мақомда ёндашасиз?..

Нодир НОРМАТОВ: Кўргазмаларга борганимда, асарларга нафақат томошабин ёки танқидчи кўзи билан, балки дунёдаги энг бадавлат инсон нигоҳи билан қараб баҳолашга интиламан. Масалан, ўзим кўргазмадан қандай асарларни харид қилган бўлардим, деган саволга жавоб излайман. Бунда мавжуд билим, кўникма, бадиий-фалсафий тафаккур захирасидан ташқари, инсонга хос бошқа интуициялар ҳам беихтиёр ишга тушади. Гўзалликка интилиш, унга эгалик қилиш ҳамда завқу шавқ туйиш деймизми, хуллас, том маънодаги “томошабин илҳоми” ана шунда юзага келади.

Абдулла УЛУҒОВ: Қайси жанр ва йўналишларда ижод қилаётган рассомлар тезроқ мутахассислар, мухлисларнинг назарига тушаяпти?

Нодир НОРМАТОВ: Мен бир муддат Ўзбекистон Бадиий академиясининг Бадиий салони бўлган “Хамар” Халқаро алоқалар марказида директор бўлиб ишлаган эдим. Шунда сиз сўраётган саволга жавоб топгандай бўлгандим. Тасвирий санъатда ҳар бир оқимнинг ўз мухлиси бор экан. Ҳатто халтура асарларга ўч харидорлар ҳам анча-мунча. Жанрлар орасида манзара, натюрморт харидоргир. Асарнинг қайси услубда ишланганлиги ҳам томошабинни қизиқтиради, албатта. Масалан, кўпинча ёши улуғ, ўрта ёшдагилар реализмни афзал кўришади. Ёшлар орасида эса, авангард, модерн услубидаги асарларга ихлосмандлик кўзга ташланади. Умуман олганда, бу ерда қайси йўналишда ижод қилиш эмас, савия, сифат, ижро муҳим ҳисобланади. Томошабинни ҳам, танқидчини ҳам биринчи галда натижа қизиқтиради. Шу маънода, бошқа услубларда, авангарддаги каби реализмда ҳам ғариб, бўш асарлар тўлиб-тошиб ётганлигини таъкидлаш керак. Баъзида шундай ҳолат кўзга ташланади, тасвирий санъат ҳақида жуда билимдон рассом сизга кўп нарсаларни гапириб берадию ўзи чизган асари эса чучмал, заиф бўлади. Нега? Сабаби аён – рангтасвир нафақат назарий билим, балки ҳар кунги қўл меҳнатини ҳам тақозо этади. Қўл “чиқиб қолса”, ҳар қандай билимдонлик ҳам ёрдам бера олмайди!

Абдулла УЛУҒОВ: Ҳар бир даврнинг ўзига хос муаммалари бўлиши табиий. Ҳаёт илгарилар экан, унинг ташвишлари ҳам кўпайиб бораверади.

Нодир НОРМАТОВ: Албатта. Бугунги кунда эътибор қилишимиз лозим энг муҳим муаммо урбанизация (қишлоқларнинг шаҳарлашуви) ва дунёда глобаллашувнинг рўй бериши билан боғлиқ масалалардир. Ҳеч, шубҳасиз, улар инсоният учун ижобий аҳамиятга эга. Аммо унинг салбий таъсиридан ҳам кўз ҳам юммаслигимиз керак. Бу жараён туфайли халқларнинг, мамлакатларнинг маданияти, яшаш тарзи, меъморчилигида ва бошқа нарсаларида бир-бирига тақлид қилиши кучайиб кетмоқда. Бу ҳолатни эса тўхтатиш керак. Чунки тақлидчилик бир хилликка олиб келади. Маданиятлар бир хиллашиб кетишининг олдини олиш, ҳар бир миллат зиёлиси учун ҳаводай зарур. Албатта, бунда адабиёт ва санъат аҳли зиммасига катта юк тушади. Ранг-барангликка, хилма-хилликка интилиш барча соҳа учун жуда муҳим.

Абдулла УЛУҒОВ: Бугунги кунда одамларда мол-мулкка ружу қўйиш, ҳар қачонгидан кўра авжланди. Унинг орқасидан рўй бераётган фожиалар эндиликда, оддий ҳодисага айланиб қолди. Бозор иқтисодиётининг ўзига хос талаблари ўтган асрнинг тўқсонинчи йиллари бошида зиёлиларни ҳам бир қадар саросимага солган эди. Ўша пайтда ўзингизни қандай ҳис этгансиз?

Нодир НОРМАТОВ: Мен ақлимни таниганимдан буён китоблардан, одамлардан, борлиқдан олган таассуротларимни энг буюк хазинам, деб биламан. Шу боис ҳам ўзимга тегишли ўтмишга бутунлай йўқолган нарса деб қарамайман. “Хотира” бисотимни гарчи турли бўлмағур нарсалар билан тўлдириб ташламаган бўлсам-да, лекин, унда кўнглимни беҳузур қиладиган ул-бул нарсалар, тафсилотлару воқеалар анча-мунча. Ўйлайманки, ҳаммада ҳам шундай. Шу хазинани титкилаб, ундаги ниманидир таққослаб, нимадандир ҳикматлар излаш, мен учун кўпинча завқли кечади. Ўшанда, кўп нарса эсланади, қадри билинади. Кўнгилни чинакам шодлантирувчи асл нарсалар вужудни соғломлаштиради, руҳни тозартиради, дейишади машойихлар.

Яратганнинг бандасига синовлари кўп: улар кимгадир эрта, кимгадир кеч берилади. Бу ҳикматнинг моҳиятини англашга уринишнинг ўзи катта неъмат. Бир гал қишлоққа борганимда, укаларимдан бири: “Ака, сиз бизга ундан-бундан сақлан, парҳез қилгин, соғлом бўласан, деб панду насиҳат қиласиз. Мана, япон олимлари куни кеча телевизорда айтишди: Худо ҳар бир кишига умрни белгилаб берган, ундан ортиқ яшай олмас экан”, деб иддао қилди. Укамга: “Вужуд деб аталмиш либосни инсонга Яратган муддатга белгилаб бериши тўғри. Аммо уни асрамай-нетмай, ана шу мўлжалнинг ярмини ҳам ўтамай, умри завол топаётганлар қанчалар кўплигини биласанми”, дедим.

Абдулла УЛУҒОВ: Тақдир тақозоси билан ҳорижга чиқиб келганингизда кўнглингиздан нималар ўтади, қандай хулосалар қиласиз?

Нодир НОРМАТОВ: Бирни кўриб, фикр қил, мингни кўриб шукур қил, деган нақл бор. Баъзи одамларнинг айрим мамлакатлар, юртларни идеаллаштириб гапириши, дунёни жўн тушуниши ғашимни келтиради. Билиб айтишган экан: “Мусофир бўлмагунча, мусулмон бўлмайсан”, деб.

Бир йили Саудия Арабистонида ўтказилган этнография байрамида иштирок этдим. У ердаги саройларда берилган шоҳона базмларда етти иқлим неъматлари қўйилган бўлса-да, маъданли сув ёки ширин булоқ суви йўқ эди. Сабаби, у ерда шўр сув қайта ишланиб, истеъмол қилинади. Бизда сувни тежаш ҳақида кўп гапирилади. Аммо одамларимизнинг беэътиборлиги ҳаддан ташқари. Вилоятларда хизмат сафарида бўлганимда, деҳқончилик маданияти юксак қишлоқ хўжалиги ходимлари қаторида, айримларнинг сувни исроф қилаётганларини кўп кўраман. Ҳозир қайси бир жойларда сонсиз-саноқсиз артезиан қудуқлар қазилиб, тоза сув керакли- кераксиз тарзда ишлатилмоқда. Ер ости сувлари заҳиралари камайиб кетса, катта фалокатлар рўй бериши маълум.

Умуман, сув, қуёш нури, тоза ҳаво инсон учун энг ажойиб таомлардир. Бир пайтлар китобларда ҳиндларнинг белдан юқори қисми яланғоч юришини кўриб, устига киядиган нарсаси йўқ экан-да, деб ўйлар эдим. Кейин билсам, улар кам таом еб, қолган қувватни қуёш нуридан олишар экан. Таом ейишдан мақсад – қувват олиш. Аммо бизда қоринни шишириб, нафсни лаззатлантириш учун, ейиш учун яшайдиганлар анча-мунча. Эрамиздан аввалги донишмандлар ҳам, бугунги кун олимлари ҳам, нафсни тиймаслик жамиятни ҳам, табиатни ҳам, оилани ҳам, кишининг ўзини ҳам ҳалокатга элтишини таъкидлашганларида ҳақиқат кўп.  Бежизга:

Ҳар жойни қилма орзу,
Унда ҳам бор тошу тарози,

— дейилмаган.

Вашингтонда бўлганимда, шаҳарнинг қайсидир мавзесида тўрт қаватли турар жой уйларнинг баъзи хонадонлари деразалари синиқлигини, ойна ўрнида картон қутилар қўйилганлигини кўрдим. Истамбулдай гўзал шаҳарнинг биз турган меҳмонхонаси ортидаги хонадонларнинг томлари ниҳоятда ночор аҳволда эди. Ҳамма жойда ҳам бундай нуқсон мавжуд. Шу боис, пашшадан фил ясаб, дардини дастурхон қиладиган, нажот йўлини изламасдан нолишни хуш кўрадиганлардан ҳафсалам пир бўлади. Турли мамлакатларни кўришда ҳам ҳикмат кўп.

Одамлар сўз хазинасидан, тоза сув ва тоза ҳаводан, қуёш нуридан етарлича фойдалана олмаяпти, деб ўйлайман. Аслида, барча шифо сўзда, тоза ҳавода, тоза сувда ва қуёш нурида.

Абдулла УЛУҒОВ: Менимча, ҳам шундай. Сўз шифобахш экан, унинг ҳикматларини излашда сизга куч-қувват, ижодингизга барака тилаб қоламан.

Nodir Normatov, Abdulla Ulug’ov
BIZ IZLAYOTGAN HIKMATLAR
Yozuvchi va adabiyotshunos suhbati

Abdulla ULUG’OV: Badiiy asar yaratish, xususan, hikoya, qissa, roman yoki drama yozish uchun ijodkor voqealar ro’y beradigan zamon va makonni xayolan tasavvur etishi, qahramonlari taqdiri qanday kechishini bilishi, ularning o’y-kechinmalarini his etishi, hayotiy voqealarni qayta ishlab, maqsadiga muvofiq joylashtirishi lozimki, bu qanchalik og’ir mashaqqat ekanini faqat asar yaratgan ijodkorning o’zi biladi. Asarni yozish behad mushkul yumush ekanligidan muallif har doim ham qahramonlar ichki olamini, voqelikni haqqoniy va ta’sirchan tasvirlashga erishavermaydi. Shunday bo’lsa-da, ayrim ijodkorlar yozganlarini qayta tuzatmasligini aytadi. Lev Tolstoy esa: “Tuzatmasdan yozaman, degan xayolni miyadan chiqarib tashlash kerak. Uch-to’rt marta qayta yozish – bu ham kam”, deydi.

Nodir NORMATOV: Bunday qolip, andoza adabiyotda, ijodda doim ham qo’l kelavermaydi. Ba’zi yozuvchilarda bunday tahrirlar miyasida, xayolida ro’y beradi, ya’ni, obdon pishitib olish, puxtalash deganlari… Qog’oz taqchil zamonlarda, ayniqsa, o’ninchi-o’n birinchi asrlarda xuddi mana shu usul qo’l kelgan. Hozir qog’oz serob. Ammo ming bora tahrirdan o’tkazsang ham, ba’zi asarning salmog’i o’ziga yarashaligicha qolaveradi. Chunki, ming uringan bilan qozonda bori cho’michga chiqadi-da. Har yerni qazigan bilan buloq suvi chiqmaganidek, faqat tahrir bilan ish bitmas ekan.

Abdulla ULUG’OV: Ayrim ijodkorlar asarlarini barcha emas, intellektual darajasi baland kitobxonlar tushunishi, qadrlashini aytishib, dunyoda ikkita shunday o’quvchi topilsa, kifoya, faqat shular uchun yozish kerak, deb pisanda qilishadi hamda o’zlarini yangi adabiyot yaratuvchilari sanashadi. Lekin ularning yozganlari allaqanday mavhum, tushunarsiz. Bunday mualliflarning izlanishlarida g’arblik ijodkorlar asarlariga taqlid yaqqol seziladi. Albatta, taqlid, taassub qilish hamma sohada kuzatiladi. Kishi nafaqat ijodda, balki boshqa faoliyatida ham o’zi anglamagan, sezmagan holda kimgadir taqlid qilishi e’tiborga olinsa, san’atning turli yo’nalishlarida izlanishlar qilayotgan, adabiyotimizda avval ko’rilmagan uslubda asarlar bitishga urinayotganlarning intilishlarini tushunish mumkin. Ammo jimjimador jumlalaridan ma’no anglab bo’lmaydigan, maqsadsiz yozilganday tuyuladigan nimarsalar, baribir kishini g’ashlantiradi.

Nodir NORMATOV: Bugungi kunda adabiyotda ham, tasviriy san’atda ham ana shunday jarayon jadal ketayotganligi hech kimga sir emas. Bir paytlar, Ikkinchi jahon urushidan so’ng, Italiya adabiyotida ham, musiqa va badiiy fil`mlarida ham Amerika san’atiga ruju qo’yish avjlangan. Bu holat shu qadar kuchayib, oxiri ko’ngil aynish darajasiga yetgan. Shundan so’ng, teskari jarayon yuz berib, milliy madaniyat, san’at va badiiylikka intilish boshlangan. Qisqa vaqt ichida ana shu sohada o’ziga xos durdonalar paydo bo’lgan. Bizda ham shunday bo’ladi deb fol ochmoqchi emasman. Chunki bizda mentalitet bo’lakcha, an’analar bo’lakcha… Bizning qadimgi madaniyatimiz, milliy qadriyatlarimiz butun dunyoga sochilib ketgan oltin zarralariga o’xshaydi. Endi ularni terib olish, anglash boshlandi. Bu jarayon qancha davom etadi, bu o’zimizga bog’liq. Yuksak badiiyat milliy madaniyat zaminida paydo bo’ladi. Bizda bugungi kunda yuksak badiiyat namunalari kam. “Yangi badniyat namunalari” deya e’tirof etilayotgan asarlarning ko’plari boshqa adabiyotlar ta’sirida tug’ilgan. Menga ular boshqa qit’adan ko’chirib keltirilib, o’lkamizda o’stirilgan gullarni eslatadi. Albatta, ularni ham avaylab-asrashimiz muhim. Ammo shu zamin chechaklari yo’q bo’lib ketishlariga ham yo’l qo’ymasligimiz kerak. Jahon xalqlari adabiyotini o’rganish koni foyda. Har bir okean, dengizlar bir-biridan keskin farq qiladi. Xalqlar ham shunday. Boltiqbo’yi yoki Lotin Amerikasi adabiyotidagi an’analarni bizda joriy qilishga urinish to’g’ri kelmaydi. Chunki ular texnika vositalari emas. Zamin rang-barang, dunyo rang-barang, xalqlar rang-barang. Chunki ularning mintaqasi, qit’asi boshqa. Shu bilan bog’liq holda, ularning tabiati ham o’zgacha. Albatta, iste’dodli yozuvchilar boshqa xalqlar adabiyotini o’qib, milliy adabiyot bilan o’xshash va farqli jihatlarni, qalblar va makonlarning ko’z ilg’amas ko’lamlarini sezadilar, o’zlariga xos shaklu shamoyil topib, mavzularni dadil yozishga shaylanadilar.

Abdulla ULUG’OV: Adabiyot asarlarini mutolaa qilish, me’moriy obidalarni, spektakl`, fil`mlarni, sport musobaqalarini, bayram tadbirlarini tomosha qilish, kuy va qo’shiqlarni tinglash kishilar uchun benihoya zarur. Qahramonlik madh etilgan asarlar kishilarni mardlikka o’rgatadi. Agar asarlarda illatlar, tubanliklar tasvirlansa, odamlarda bunday illatlardan nafratlanish tuyg’usi kuchayadi. Fojiaga uchragan, iztirob chekkan qahramonlar kishilarda hamdardlik hissini uyg’otadi, ko’nglini yumshatadi, deyiladi. Chindan ham san’at asarlari inson ruhiga ta’sir etadi, uni poklaydi, ezgulikka undaydi. Negaki, kishilar san’at asarlarida tasvirlangan voqealardan ta’sirlanib, o’zlarida turli hissiyotlarni sezadi. Ular san’at asarlaridan yaxshilarga hamdardlikni “yuqtiradi”lar, iztirobni his qiladilar. Mushkul muammolarga duch kelganlarida chidamliroq bo’lishni o’rganadilar, ulardan taskin beruvchi kuch oladilar. Ilohiy kitoblarda inson iztirob chekish orqali hodisalar mohiyatini anglaydi, deyiladi va ushbu haqiqatni kishilar aynan badiiy asarlar asosida anglab oladilar.

Nodir NORMATOV: Fikrlovchi insonga hamisha ertaga umid bilan qarash tuyg’usi taskin berib turadi. U umri o’tayotganligini his qilgan kundanoq, dunyoni anglay boshlaydi. Shu bois, har bir narsa va voqeadan hikmat izlab o’tadi. “Baribir, qorog’ulikka mahkummiz”, degan aqidalar ham mavjud. Malevichning “Qora quti”si ham shunga ohangdosh. Absurd adabiyotida ham taqdirdan qochib bo’lmaslik ohanglari ko’rinadi. Ammo, miyaga lazzat beruvchi tuyg’ularni hosil qiluvchi adabiyotning bag’ri keng, rango-rang.U xuddi shu olamning o’zi kabi.

Taniqli adabiyotshunos Ibrohim G’afurov o’z kitobini bejizga “ Hayo-xaloskor” deb atamagan. Axir, Sharq adabiyotida asl maqsad-muddao insonda, eng avvalo, hayoni shakllantirishdir. Adabiyot esa hayoning onasidir. Adabiyotning asl maqsadi – xaloskorlikdir. Bu xaloskorlik kishi qalbida umid, ishonch uyg’otish, yupanch berish, irodani toblash, ezgulikka intilish, insonni anglash, salbiy taassurotlaru badbin xayollardan forig’ etish kabi ming bir shaklda namoyon bo’ladi. Uning insonni fikrlashga chorlay olishining o’zi xaloskorlik emasmi!? Kitoblarning shakllari ko’paygani ayni muddao bo’ldi. Elektron kitoblar, Internet – insoniyatning yigirmanchi asr oxiridagi eng buyuk kashfiyoti. Ular tufayli, dunyoda qancha-qancha qog’ozlaru o’rmonlar saqlanib qolinadi. Albatta, qog’ozda chop etilgan kitobning o’rni bo’lakcha. Uni ushlab ko’rasan, istalgan paytda o’qiy olasan. Ajdodlarimiz o’z ijodlarini loyga, papirusga, mol terisiga, toshga, qoyaga yozishgan. Shakllar, materiallar turlicha, ammo barchasidan maqsad – o’qish. Elektron kitobning ham ahamiyati beqiyos.

Abdulla ULUG’OV: Hamid Olimjonlar avlodi ertak, afsonalarni, xalq dostonlari, “Ming bir kecha”, “Qissasul anbiyo” kabi asarlarni eshitib, ulg’aygan. Shuning uchun ularning asarlarida xalq og’zaki ijodiga xos soddalik, teran donishmandlik mavjlanib turadi. Ammo o’sha zamonlarda ham ayrimlar ertaklarni, dostonlarni, kitoblarni keraksiz matoh deb qarashgan. Ming taassubki, bundaylar bugun ham uchraydi. Ayni toifadagilarning ma’naviyati behad majruh. Ko’ngli- hasad, nafrat, qurumga to’la. Izzattalabligini qondirolmasdan doim bezovta. Hayotdan hamisha norozilanib, alamzada bo’lib yuradi. Ijodkorlar ham inson sifatida o’z asarlari qahramonlaridek yaxshi yoki aksincha bo’ladi. Ayrim qalamkashlar asarlarida ezgulik, halollikni yoqlagan holda, o’zi hayotda takabbur, beburd. Ular: “Odamlarga yaxshilik qilishdek yuksak martaba yo’q”, deb yozishadi-yu, o’z manfaati, mansab-martabaga erishish uchun har qanday pastkashlikdan qaytmaydi. Shuning uchun ba’zida shoir, adibning ijodkorligi bo’lak, inson sifatidagi dunyosi bo’lak, deyishadi. Ijodkorning inson sifatidagi dunyosi shakllanishiga u tug’ilib o’sgan oila muhiti, zamon o’zgarishlari qay darajada ta’sir ko’rsatadi?

Nodir NORMATOV: Ijodkor tabiatida hayotning ming bir xil jilvalari aks etadi, zamon o’yinlari unga ham o’z ta’sirini o’tkazadi. Bularning bari zaruriyat tug’ilganda, adabiyotdek buyuk mo»jizani yaratishda qo’l keladi. Ammo bularning hech biri hech kimga, jumladan, ijodkorga ham kalondimog’ va takabbur bo’lish huquqini bermaydi. Shu boisdan Sharqu G’arb shoirlari, mutaffakirlari bu alomatni hamisha tanqid qilishgan. Sharqona axloq har bir insondan qalbi keng va odamoxun bo’lishni taqozo etadi. “Adabiyot” so’zining lug’aviy ma’nosi go’zal xulq ekanligini inobatga olsak, so’z san’atining jamiyat taraqqiyoti uchun naqadar muhim ahamiyatga ega ekanligi ayonlashadi. Yevropadagi “ego” ta’siri ba’zi ijodkorlarimiz xulq-atvorida ham seziladi. O’zini xokisor tutish “o’n sakkiz ming olam”ni anglash yo’li ekani tasavvufda ta’kidlanadi. Tasavvuf falsafasi, endilikda, butun jahon ilm ahlini hayratga solmoqda.

Abdulla ULUG’OV: Har bir kishi uchun ota-bobolari makoni – ro’yi zaminning muqaddas maskani bo’lib tuyuladi. Yillar o’tgan sayin ushbu hissiyot kuchayib boradi. Mashhur musavvir Ro’zi Choriev o’z tug’ilgan qishlog’i – Poshxurd to’g’risida so’z ketganda, to’lqinlanib ketardi. Siz ham tog’lar orasidagi bu qadimiy qishloq tarixi, undagi buloq, soy, korizlar, shu joyda yashayotgan kishilarning ajdodlari, ularning o’ziga xos fe’l-atvori, urf-odatlari haqida yayrab, miriqib gapirasiz. Bu bolaligi o’tgan joylar, hovlisidagi dov-daraxtlar, jihozlar yillar o’tgan sayin kishining yuragini o’rtab yuboradigan hissiyotlar uyg’otishidan dalolat beradi. “Barigal” romaningizda, qissa va hikoyalaringizda Poshxurd manzaralari, undagi odamlar hayoti tasvirlangan.

Nodir NORMATOV: Yaqinda ta’tilni odatdagidek yana qishloqda o’tkazdim. Bolalikda yurgan joylarni erinmay suratga oldim. So’nggi yillardagi bunday safarlarim natijasi sifatida 2010 yilda Toshkent Fotosuratchilar uyida “Qishloqqa qaytish” deb nomlangan shaxsiy ko’rgazmamni ochgan edim. Ana shu yo’l bilan qadrdon joylarning manzaralarini, tanish-bilishlar qiyofalarining bir zumlik olamini fotoga muhrladim. Bu dilga taskin-tasalli berish barobarida, fikrlashga, mushohada yuritishga undaydi.

Abdulla ULUG’OV: Nozim Hikmat adabiyotning har qanday janri ertak zaminida shakllangan, deydi. Ertak qadimgi davralar uchun ham, ayni zamonda yaratilayotgan son-sanoqsiz mul`tfil`mlar uchun ham asos, manba sanaladi. Ertaklar kattalarni ham, bolalarni ham birlashtiradi.Ular barchani orzular olamiga boshlab kiradi. Ertaklar xayollaru tasavvurlarni sarhadsiz makonlarga eltadi. Unda hamma narsa jonli, ko’ngilga yaqin ko’rinadi. Bolaligida ertaklar eshitib ulg’ayganlar jasur, shijoatli bo’ladi, yovuzlikka qarshi kurashadi. Har bir kishining bolaligi ertaklar olamiga bog’lanib ketadi. Aksariyat ijodkorlar bolaligida ko’p ertak eshitganini eslashadi. Siz-chi?

Nodir NORMATOV: Bola esini tanishi bilan, barcha narsaga, jumladan, ertakka ham qiziqishi, tabiiy. Ammo men ertak emas, matal, topishmoq eshitib katta bo’lganman. Oilamizda, asosan, matal yoki topishmoq aytish rasm edi. Matal – qisqa hikoyat. Amakimning xotini Banot opam va ikkinchi Banot ammam (qishloqda bu ism juda urf), mehmon bo’lib keladigan Norbi ammam bizlarga ko’p matal aytib berar edi. Topishmoqni esa hamma aytar edi, hali uning nimaligini yaxshi bilmagan besh yashar boladan tortib, momolargacha. Xuddi hozirgilar skanvordga mubtalo bo’lganday, o’sha paytlarda katta-kichik topishmoq aytishga ishqiboz edi. O’shanda nima uchun ertak emas, matal, topishmoq aytilganini endi tushungandayman. O’ylab ko’rsam, buning sababi – topishmoq, matallarning qisqaligi ekan. Ertak esa uzun bo’ladi. Uni aytish uchun ham, eshitish uchun ham muayyan vaqt kerak. Vaqt esa tanqis. Ro’zg’or yumushlari tiqilib yotadi. Biror-bir oilaviy yumush atrofida, aytaylik, uzun qish kunlari qora chiroq atrofida kolxoz vakili ajratib berib ketgan ko’rko’rak (og’zi ochilmagan ko’sak) – ko’saklarni chuvishda, hashar qilib, pilla terishda, xullas, ko’pchilik biror munosabat bilan birga yig’ilib qolgan kezlari topishmoq, matal aytish odatiy holat edi. Qolgan paytlarda hamma, ayniqsa, kattalar o’z ishlari bilan band bo’lardi. Kech kirishi bilan ovqat yeyilgach, hamma uyquga ketardi. Kunduzgi tinimsiz harakatdan so’ng, bunday orom olishdan zo’r huzur yo’q edi (Qattiq charchoqdan so’ng, kimning ertak aytishga qurbi yetardi yoki tinglashga tobi bor edi, deysiz). Yoz kunlari, oqshom paytlari ozgina bo’sh bo’lsak, albatta, bektosh, ko’chmak, zuvillatar, lanka, tol otga minib chopishlar, soyga tushib, baliq tutishlaru yulg’un taglariga tosh uycha qurib, bir nimalarni tortishib yurishlar zavqli edi. Ammo bir narsani alohida ta’kidlab o’tishni xohlar edim: yoz kunlari Qurbonsara xolam uylariga borsam (o’n-o’n ikki yoshlarimda), u ba’zan “Go’ro’g’li”, “Balogardon”, “Kuntug’mish” dostonlaridan o’qib berar edi.

Onamning matal yoki topishmoq aytganini eslay olmayman. U urush oxirlarida maktabda o’qituvchilik qilgan. Otamga turmushga chiqqach, beshta farzand ko’rib, oxirgisini tug’ishda qattiq qiynalib, ko’p o’tmay vafot etgan edi. O’shanda men sakkiz yoshda edim. Onam baland bo’yli, sochlari tovonigacha tushgan, ovozlari mayin, vazmin, hech qachon tovushini baland ko’tarmagan ayol sifatida xotiramda qolgan. U menga hali maktabga bormasimdan harflarni tanitgan, men qalamtarosh bilan xurjunnusxa uyimizning devorlarini o’yib, ismimni yozib tashlasam-da, biror marta jerkimagan, qattiq gapirmagan. Uning quchog’ida erkalanish, ertak tinglashdan ko’ra maroqli edi. To’rt yoshimda onamning tizzasida o’tirib, maktab hovlisida Halima Nosirova boshliq artistlar bergan kontsertni ko’rganim yodimda qolgan. Uning nomini, albatta, sal ulg’aygach, bilib olganman. Gapdan chalg’ib ketdim. Onam barvaqt alifboni o’rgatgan bo’lsa-da, birinchi-ikkinchi sinfda o’qiganimda ham ertak kitob o’qishga qiziqmaganman. Sal ulg’ayib, to’rtinchi-beshinchi sinflardan boshlab, shu qadar ko’p ertak o’qiy boshladimki, asti qo’yaberasiz. O’sha davrda tarjimonlarimiz yaxshi ishlashgan ekanmi, ertak kitoblar serob edi: xitoy, yapon, rus, venger, indonez ertaklari. Dunyoda shunday xalqlar borligini ham ana shu ertak kitoblar orqali bilganman. Bizning hovlida ertak biladiganlar ko’p bo’lgan. Odatda, momolar yoki bobolar ertak aytadi. Men esimni tanigan kezlarim momom bitta emas, uchta edi. Otamning otasi – bobom to’rtta xotin olgan. Shundan ikkitasi maktabda o’qib yurgan paytimda hayot edi: Muqim momom (otamning haqiqiy onasi) va Xadicha momom. Xadicha momom Denovda yashar (o’ttizinchi yillarda Poshxurddan ko’chirma qilingan), u biznikiga kelishi bilan ikkala kundosh va onamning onasi – Nozik momom qizg’in suhbat qilishar yoki qishloqdagi boshqa qarindoshlarnikiga birga borishar, biz bolalarning ularga ergashib yurishimizga ruxsat etilmasdi. Albatta, bunday suhbatlar oyda-yilda ro’y berar edi. Qolgan paytlar ikki momom katta ro’zg’orning ishlaridan ortmasdi. Ular uchun gilam to’qish yoki urchuq yigirish dam olish edi. Biz bolalar, mabodo, ularning gurunglariga quloq solgudek bo’lsak: “Bor, ko’chaga chiqib o’yna, o’g’il bola degan ayollarning gapiga quloq solib o’tirmaydi”, deb, turg’izib yuborishar edi. Faqat qish oqshomlari ular ikkalasi pechka yonidagi po’stakda o’ltirib, yana urchug’ini yigirgancha, gurung qilishar edi. Xullas, o’tgan asrning elliginchi-oltmishinchi yillarida, qishlog’imizda, to’g’rirog’i, bizning hovlidagi manzara ana shunday edi.

Abdulla ULUG’OV: Insoniyat tabiati, ayniqsa, uning xotirasi tuganmas sir-jumboq. Hammamiz ham gohida bir narsa to’g’risida gapirib turamizu o’zimizning eshitgan, ko’rgan voqealarimizni eslab ketamiz. O’shanda, voqealar bir-biriga ulanib, bir tafsilot boshqa birini xayolda jonlantiradi. Ko’pincha, so’zlar bamisoli ilgichga aylanib, xotira puchmoqlarida yashirinib yotgan voqealarni yodga soladi…
Nodir NORMATOV: Har bir so’zning o’z qiyofasi, libosi mavjud. Uning mag’zida joylangan ajib bir ko’zgu bor. Adib ana shu ko’zguni qalbida saqlaydi, unga o’z xotiralarini birma-bir solib, anglagan sir-sinoatdan bir nima olib, badiiy to’qimaga aylantirib, xamir qilib qoradi. Yozuvchi xayolan so’zlarni turli shaklga soladi, har gal undan bo’lak zavqu ma’no topadi. Bu so’zning naqadar ilohiy ne’mat ekanligidan dalolat beradi.

Abdulla ULUG’OV: Biror sohaga qiziqish uyg’onishi uchun kishiga nimadir turtki beradi. Sizda adabiyotga qiziqish qay tarzda boshlangan?

Nodir NORMATOV: Akam Ro’ziboy va uning sinfdoshi Mamarayim Boyqulov tuman, viloyat, respublika gazetalariga kichik xabarlar yozib yuborishar, ularning ba’zilari tuman gazetasida bosilar edi. Bir kuni akam menga: “Sen geolog bo’lishni xohlaysanmi?” deb so’rab qoldi. Men o’shanda taxminan, uchinchi sinfda o’qir edim. Savolining ma’nosini tushuntirgach, kon topish menga juda yoqib ketdi, geolog bo’lishni xohlayman, dedim. Akam mening nomimdan “Lenin uchquni” (hozirgi “Tong yulduzi” gazetasiga: “Men geolog bo’lishni xohlayman”, degan maqola yozib yubordi. Maqola bosilib chiqdi. Yana shunga o’xshash bir nimalarni o’zim ham to’qidim, gazetalarga tinimsiz yozdim. Ammo ularning birortasi bosilmas, chiroyli konvertlarda: “Yozganlaringizning badiiy saviyasi past, diqqatga sazovor hech nima yo’q, ko’proq o’qing”, degan bir xil javob kelardi. Men esa bu xatlarni faxr bilan yashirib, yig’ib qo’yar edim. Nihoyat, kunlarning birida “Gulxan” jurnalida o’zim to’qigan voqea bosilib chiqdi. Unda bir bola paykalni bosib ketgan suvni to’xtatib, qahramonlik qilgani bayon etiladi. Men yashaydigan qishloq tog’ o’rtasida bo’lib, dashtu yaylovlar, bog’lar ko’p, chorva boqish, paxta, bog’, arpa, bug’doy, zig’ir, kunjut ekish, poliz ishlari bilan hamma band edi. Men ana shu mehnat haqida tuman, viloyat gazetalariga tinimsiz maqola yozardim. Ular ketma-ket bosilib chiqar edi. Bu orada Yusufjon qiziq hangomalari qo’limga tushib qolib, undagi sahna qo’rinishlari juda ma’qul bo’ldiyu uni o’rtoqlarim bilan maktabda sahnalashtirdik. Yanglishmasam, o’shanda oltinchi sinfda o’qir edim. Shundan so’ng, o’zim ham bir nimalar yozib, drama to’garagida, maktab sahnasida, keyin kolxoz klubida qo’yib yurdik. Qarangki, shularniyam qiziqib, tomosha qiladigan muxlislar bor edi: maktab o’quvchilari, maktab bog’ida ishlaydiganlar, o’qituvchilar, bekorchilar. Shundanmi, she’rlarni deklamatsiya qilishni yaxshi ko’rar edim. Har qanday she’rni bir marta o’qisam, kifoya, yodimda qolar edi. Ertalab dars boshlanishiga o’n besh daqiqa qolganida, kitobga bir qarab, kecha o’tilgan darsni xotiramda tiklab olardim. Uyda dars tayyorlashga fursat bo’lmasdi. Katta ro’zg’orning mayda-chuyda yumushlari hech tugamasdi. Otam kolxoz buxgalteri bo’lgani bois hovlimizga tez-tez mehmon kelardi. Kitoblarni esa uy chordog’iga chiqib, yashirinib o’qir edim. Deklamatsiya uchun she’r topa olmasam, o’zim yozib qo’ya qolar edim. She’r to’qish, umuman, adabiy narsalar yozishni hech kim o’rgatgan emas. Men buni taqlid qilib, jo’n narsalar yozib o’rganganman. 1965 yil viloyat yosh shoirlar festivalida Muhammad Rahmon birinchi, men va Bolta Yoriev ikkinchi o’rinni olganimiz esimda. Maktabda yettinchi-sakkizinchi sinfda “Navoiy” p’esasini sahnalashtirdim, o’zim Navoiy rolini o’ynadim. Keyin, Zarabog’ qishlog’iga borib, o’ttiz ikkinchi maktabda ham to’qqizinchi sinfda o’qiganimda uni sahnalashtirdim va tumandagi maktablararo anjumanda namoyish etdik. Tumanda birinchi o’rinni oldik. Navoiy rolini o’ynaganim menga ijobiy ta’sir qildi. Menga ulug’ shoirning o’sha paytlar endi nashr etilgan ixcham, yashil muqovadagi kitoblarini sovg’a qilishdi. Men Navoiy g’azallarini o’qisam-da, tushunmas edim. O’sha kezlarda radioda Qodir Maxsumov, Nasiba Qambarova g’azallarni chiroyli o’qiganini maza qilib tinglar edim. O’zim ham ularga taqlid qilib, ohang bilan o’qishni xush ko’rar edim. Mana shu adabiy muhit menga qattiq ta’sir qilgan. Shu tariqa yozishga ruju qo’yganman. Ammo maqsadim – shoir yoki yozuvchi bo’lish emas edi. Men o’rmonchi bo’lishni orzu qilardim. Chunki qishlog’imiz atrofida tog’, o’rmonlar bor edi. U yerda ishlash menga qandaydir sirli, maza tuyulardi.

Abdulla ULUG’OV: Kishi istaydimi, tan oladimi-yo’qmi, kimgadir taassub qiladi. Bu holat, ayniqsa, o’quvchilik davrida kuchli bo’ladi. Sizning universitetga o’qishga kelishingiz qanday kechgan?
Nodir NORMATOV: Maktabda o’qib yurganimda, yozuvchi Chingiz Aytmatov tarjimai holini o’qigan edim. Unda, yozuvchi qishloq xo’jalik institutining zootexniklik fakul`tetini bitirganligi yozilgan edi. Shundan so’ng, o’rmonshunoslik fakul`tetiga kirishga orzum yanada kuchaydi. O’rmonchi bo’lib olib, tog’ haqida, o’rmon haqida kitob yozib yuraveraman, deb xayol qila boshladim. Maktabni bitirayotgan yilim Termizda yashaydigan poshxurdlik ajoyib shoir Xurram Maqsadqulov: “Sen jurnalistika fakul`tetiga o’qishga kir”, dedi. Bu gapni akam Ro’ziboy Normatov ham ko’p aytar, u meni jurnalist sifatida ko’rishni orzu qilar edi. Shundan so’ng, fikrim o’zgarib, Toshkent Davlat universiteti (hozirgi O’zMU)ga hujjat topshirganman.

Abdulla ULUG’OV: Matbuotda birinchi mashqingiz e’lon qilinganda qanday holatga tushgansiz? Dastlabki she’rlaringiz viloyat gazetasida chop etilganini esladingiz. O’shanda maktab o’quvchisi bo’lgansiz. Talabalikda qanday asarlaringiz bosilib chiqqan?

Nodir NORMATOV: Har bir odam bolaligida taniqli, mashhur bo’lishga intilishi tabiiy. Buni yaxshi fazilat ham deyish mumkin, falokat ham. Ikkalasining orasi bir qadam. Kishi qo’yadigan qadami qaerga eltishini o’z paytida anglasa, bu uning eng katta baxti. Yo’qsa, u bechoralar ichra bechoradir. Men ham shu narsani anglamasligim mumkin edi. Otam kunlarning birida eslashga arzimaydigan, hech kimga og’irligi tushmaydigan, ammo unga nomaqbul ko’ringan bir ishimdan norozi bo’lib, menga uzoq qaradi. So’ng, so’ng pichirlab tanbeh berdi: “Sen kim bo’libsanki?..” Boshqa gapirmadi. Otamning: “Sen kim bo’libsanki?” degan so’zi hech qulog’imdan ketmaydi. Ilk mashqimdan quvongan otam, har gal biror narsam bosilsa, ilhoming kelayaptimi, deb so’rardi. “Ilhom” degan so’zni birinchi marta otamdan eshitganman. Otam o’quvchilik yillarimda “mashhurlik” kasaliga yo’liqishimning oldini olgan. Buning uchun otamdan hamisha minnatdorman. Otam – Normat Alimardonovning kasbi hisobchi edi. Uxlaganida ham qo’li cho’t urardi. Ellik yildan ortiq shu sohada sidqidildan ishlagan. Kitobxon, savodli, dangal odam edi. Qo’shib yozish boshlangan yillari – 1970 yilda urush nogironligini sabab qilib, muddatdan avval nafaqaga chiqdi. 1991 yil oxirida 67 yoshida olamdan o’tdi. Men bilgan odamlarning orasida otam mustaqillikni eng ko’p kutganlardan biri edi. Chunki otasi Alimardon ko’kchi boy sifatida (1937 yilda) qamalib, Termiz turmalaridan birida vafot etgan. O’zi esa o’sha yillarning fojiasini boshidan o’tkazgan edi… Otamning o’sha tanbehini eslasam, hali ham terlab ketaman. Shu boismi, bilmadim, talabalikda ham kursning adabiy qo’lbola jurnalidan boshqa yerda hech narsa e’lon qilgan emasman.

Abdulla ULUG’OV: Siz avval she’r yozgansiz. Keyin nasrga o’tgansiz. Bu qanday kechgan?

Nodir NORMATOV: Shoir Usmon Azim ikkalamiz uchinchi kursda Surxondaryo viloyat gazetasida amaliyot o’taganmiz. O’shanda qishloqda momomdan bir gung odam tarixini eshitib, “Urush o’tib ketgan edi”, degan novella yozdim. U viloyat gazetasida bosildi. Bu menga fakul`tetga amaliyot hisoboti uchun kerak edi. G’o’rroq bu novella termizlik oqsoqol yozuvchi va shoirlarimiz Mengziyo aka, Xurram aka, Tesha akalarga ma’qul bo’ldi. Ruhlanib,
“Yiroqlar” degan hikoya yozdim. Oradan ko’p o’tmay, qarabsizki, “yosh yozuvchi” degan nom oldim. Chunki bu hikoyam shashti baland do’stlarimga ham yoqqan edi. Ammo she’r yozishni ham to’xtatmadim. To’g’ri, ataylab she’r yozmayman. Ular to’satdan tug’iladi. Lekin nasrda yozishni ilk marta o’sha amaliyot paytida boshladim desam bo’ladi. Bunga o’sha zamindagi hayotning yuragimga yaqinligi sabab bo’ldi.

Abdulla ULUG’OV: “Ko’hitang hikoyalari” – birinchi kitobingiz. Hozir undagi hikoyalardan qaysi biridan qanoatlanasiz-u, qaysi birini boshqacha yozardingiz?

Nodir NORMATOV: “Ko’hitang hikoyalari” – yoshligimning, romantik, xayolkashlik davrimning mahsuli. Shu bois, unda shoirona fikrlashga intilish ko’rinadi. Undagi hikoyalarning ayrimlari bo’sh, ba’zilari durust. Ammo ular o’sha holida ham o’zimga yoqadi.

Abdulla ULUG’OV: Jurnalistik faoliyatingiz qanday boshlangan?

Nodir NORMATOV: Jurnalistlik faoliyatim 1974 yil – “Saodat” jurnalida ishlayotgan kezlarimda boshlangan. Ungacha, O’zbekiston ilmiy-ommabop va hujjatli fil`mlar kinostudiyasida ishlab yurgan paytimda, “Saodat” jurnalida “Tiniqgul” degan hikoyam e’lon qilingan. Shundan so’ng, taniqli shoira Zulfiya opa meni jurnalga ishlashga taklif etdi. U yerda ishlaydigan xotin-qizlar hamisha ham xizmat safariga chiqa olmas edi. Menga esa, bunday safarlar suvday zarur edi. “Saodat”ga ishga o’tgach, respublikamiz viloyatlari, tuman, qishloqlarini kezib, ocherklar, esselar yozdim. Yaqinda, o’shanda yozganlarimni ko’rib chiqdim. Ko’proq qishloq odamlarining mehnatini qalamga olgan ekanman.

Abdulla ULUG’OV: Ilk qissangiz – “Muqaddas baliqlar egasi”ning yozilishiga nima turtki bergan? “Bisot”, “Ismoil tog’aning tarozisi”, “Jazo”, “Daraxt tagidagi odam” qissalarining yaratilishi to’g’risida gapirib bersangiz.

Nodir NORMATOV: Ilk qissam – “Muqaddas baliqlar egasi” emas, balki “Bisot”. U, dastlab, hikoya edi. Poshxurdda Qurbon o’g’ri, Qurboncha degani o’tgan. Uning hayotini ozroq badiiylashtirib, hikoya yozdim. Hikoyani “Yoshlik” jurnaliga bergan edim, uni o’qishib bundan qissani hidi kelib turibdi, rivojlantirib, qissa qilib bering deyishdi. Bu taklif ma’qul bo’ldi. Endi qo’shimcha tafsilot izlay boshladim. Nimagadir qishlog’imizning eng suluv qizi burnidagi xoli yaralanib, saratonga aylanib vafot etganini esladim. Ana shuni xayolan tiriltirdim. Unga bo’lgan ehtiromim sifatida badiiy obrazini gavdalantirdim.

“Muqaddas baliqlar egasi”ning yozilishiga turtki bergan narsa – qadimiy hovuzlarimizni dinamit bilan portlatib, baliq ovlashganligidan g’azablanganim… Qissada ilk sevgisiga guvoh bo’lgan baliqlarga, o’zining xotirasiga xiyonat qilganini bilmay qolgan odamning tavbasini ifodalagim keldi.
“Ismoil tog’aning tarozisi” qissasining yozilishi qiyin kechgan. Unda hujjatlilik meni chegaralab tashlagan.

“Jazo” da ham hujjatlarga asoslanganman. Ammo mavjud dalillarga ijodiy yondashganman. Umuman, deyarli barcha asarlarimda hujjatlilikka tayanaman. Bunday sifatlar “Daraxt tagidagi odam” qissasida ham mavjud. Agar kitobimni o’qib ko’rgan qishloqdagi o’quvchidan so’rasangiz, u sizga asarlarimdagi qahramonlarimni oson topib bera oladi. Yozganlaringiz hujjatli asarmi, badiiy asarmi, degan savol tug’iladi. Menimcha, bunday savolga hojat yo’q. Qahramonlarning nomi o’zgarar ekan, demak, badiiy asar. Asarning hujjatli yoki badiiy asar ekanligi emas, uning zavq-shavq bilan o’qilishi, fikrlashga undashi ahamiyatli.

Abdulla ULUG’OV: Romaningiz “Barigal” deb nomlanadi. Bu so’z xorazmliklar shevasiga xos. Asarda shu mashhur qo’shiq bilan bog’liq syujet chizig’i bor. Romaningiz nega shunday nomlangani ko’pchilikni qiziqtiradi. Shuni o’zingiz izohlab bersangiz?

Nodir NORMATOV: Avvalo, roman haqida ikki og’iz so’z. Ko’hitang tog’ oraliqlarini kezsangiz, botil bo’lib qolgan qadimiy qishloqlarning xarobalariga ko’zingiz tushadi. Moziyning hidi kelib turgan bu joylarda qanday musibatu kulfatlar kechganligi, o’tgan asr ikkinchi yarmidagi turli voqealar, mahalliy xalq orasida yuradigan turli rivoyatlaru haqiqatlar meni qiziqtirib kelardi. To’plagan materiallarimni saralab ko’rib, fojia ildizi xalqning, odamlarning birikmaganligida, an’analarning unutilganida ekanini angladim. To’g’ri, dangona deb atalgan urf-rasmda ham birikishga urinish bor. Ammo hamjihatlikka intilishning zaif, mo’rtligi hali odamlarimizda imon mustahkam emasligida ko’rinadi. “Barigal” nomini tanlashim, aslida, qo’shiqning mazmuniga ishora edi. Chunki beri kel, degan chorlov ham birlashuvning, ahillikning go’zal bir timsoli emasmi? Romanni yaqinda qayta ishlab, avvalgi nashrda tushib qolgan boblarni qo’shdim. Garchi nom asar ko’rki sanalsa-da, bu chiroyli nom nochor asarni bekamu ko’st qilib qo’yadi, degani emas.

Abdulla ULUG’OV: O’quvchilar “Ro’zi Chorievning so’nggi vasiyati” roman-esseingizni iliq kutib olishdi. Bu mashhur musavvir to’g’risida dastlab: “Kamalak yashaydigan uy” qissasini yaratgan edingiz. Siz Ro’zi Chorievning yaqin qadrdoni bo’lgansiz. Bu ajoyib insonning g’aroyib hayoti bilan bog’liq talay voqea-tafsilotlar romanga kirmay qolganini aytgandingiz…

Nodir NORMATOV: Darhaqiqat, bu inson haqida ko’p narsa bilsam-da, yozayotgan paytimda esimga tushmagan. Buning ustiga, kitob chiqqanidan keyin, uni taniganlar ham, tanimaganlar ham rassom haqida eshitganlari-yu, bilganlarini menga aytadigan bo’lib qolishdi. Kitob so’nggisida: “tugal hikoyani siz bilan birga tugatamiz, aziz kitobxon”, deb yozganim ularni ruhlantirgan, shekilli. Shunday bo’lsa-da, kitobga kirmay qolgan bir-ikkita lavhalarni aytay. Rassom o’limidan sal oldin, yosh rassom Xudoyshukur Mamatalievga ba’zo’r suyangancha uyidan sal naridagi ustaxonasiga og’ir ahvolda, asarlarini so’nggi marta ko’rish uchun borayotganida, olisda o’zidan yoshi sal katta bir rassomning xotini bilan kelayotganini ko’rib qoladi. “Ular meni bu ahvolda ko’rishi yaxshi emas, yoshlari mendan katta”, deb Mamatalievning ko’magini rad etgancha shitob bilan ustaxonasi tomon chopib ketadi. Ichkariga kirishi bilan holsiz o’tirib qoladi. U do’stlariyu raqiblari oldida hech qachon nochorligini, ko’rsatishni istamas, dardini dasturxon qilishni yoqtirmas edi. Yaqinda, termizlik bir san’at muxlisi telefon qilib: “Aka, Termiz aeroportidagi restoran binosi ta’mirlanayotganda, Ro’zi akaning 10 ta asari bir joydan chiqib qoldi. Ular hech kimning balansida turmaydi. Rassom restoranga vaqtincha osishga berib ketgan ekan. Shular talon-taroj bo’lib ketmasidan, Termizdagi muzeyga o’tkazishga yordam bering”, dedi. Bu odam bir paytlar qiynalib qolganida, notanish bo’lishiga qaramay, Ro’zi akadan beg’araz moddiy yordam olganligini, uning ulug’ inson ekanligini ta’kidlab, ismi sharifini aytmay, telefon go’shagini ilib qo’ydi. Men kuni kecha arxivimni kovlay turib, Ro’zi aka bilan Panjikent, Anzob dovoni, Yettiko’l, Turkiston tog’lari bo’ylab sayohat qilganimizda yozgan kundaligimni topib oldim. Bir oy davom etgan bu kundalikda g’aroyib voqealar bor. Bir kuni Shing daryosi yoqalab ketarkanmiz, yo’lda bir go’zal sharsharaga duch keldik. Ro’zi akaning chizadigan surp matosi tugagan, ammo bo’yoqlari yetarli edi. Shu qishloq do’koniga kirib, bir qop unni bo’shattirib, ancha qimmatga bo’lsayam, xaltasini sotib oldi. Uni obi-tobiga keltirdi, yelimlab, ohorlab, ertasi o’shanga sharsharani chizdi. Dunyoning ishlarini qarangki, ijodiy safarlarda a’lo navli matolarda chizilgan ko’p manzaralar qolib, o’sha un xaltaga chizilgan manzara Davlat san’at muzeyi uchun sotib olindi.

Ba’zan uchrashuvlarda: “Nega siz ko’proq rassomlar haqida yozasiz”, deb savol berishadi. Men ularga o’quvchilik paytlarimda paxta chopig’iyu qishloq klubi nosozligi, xullas, ko’zim nimaga tushgan bo’lsa, shitob bilan yozaverganlarimni aytib beraman. Keyin… mening bobom Alimardon ko’kchi kalava, ip, matolarni bo’yash, ranglash bilan shug’ullangan, ehtimol, ranglarga qiziqish shu bobomdan o’tgandir, deyman. O’quvchilik davrimda rasm chizish bilan ozroq shug’ullanganman. Akvarelda tog’u toshlarni chizardim. Rassomlar ijodi haqida yozish esa marhum rassom Shuhrat Abdurashidov bilan bo’lgan uchrashuvdan so’ng boshlangan. Shuhrat adabiyot muxlisi edi, she’r va hikoyalar ham qoralab yurardi. Bir kuni unga “San’at” jurnali uchun maqola buyurdim. U “Yo’l boshidagi o’ylar” degan nomda jurnalda bosilib chiqdi. Ancha-muncha bahslarimizdan so’ng, uning tavsiyasi bilan men rassomlar haqida maqolalar yoza boshladim. U menga Yevropadagi yozuvchilar rassomlar ijodi haqida professional maqolalar yozishlarini aytib, bir-ikki kitob ko’rsatdi. Men jahon tasviriy san’ati tarixini o’rganishga tushdim. Ko’rgazmalarni tomosha qilishu rassomlar bilan bevosita muloqot asnosida, zamonaviy jarayon, turli oqimlar bilan tanisha boshladim. Shu tariqa, san’atning rang-barang olamiga kirib bordim. O’tgan asrning saksoninchi yillarida San’atshunoslik institutida aspiranturada ham o’qidim. Nashrga tayyorlangan “Ranglar, ohanglar, odamlar” nomli katta hajmdagi kitobim shu tarzda paydo bo’ldi. Tasviriy san’at to’g’risida qalam tebratganda, yozuvchining o’z nuqtai nazari, baho bera oladigan ilmu quvvati bo’lishi kerak.

Abdulla ULUG’OV: Keling, tasviriy san’at sohasida ham birmuncha fikr yuritsak. Bugungi kunda oqimlar rassomlarni sal dovdiratib tashlamayaptimi? Ba’zida san’atshunoslarning o’zlari ham baho berishda adashishadi. Ular orasida siz qaysi bir oqimni afzal deb bilasiz?

Nodir NORMATOV: Men bu o’rinda Jaloliddin Rumiyning Mavlono Sadriddin Kazviniyga aytgan: “Men yetmish uch mazhab bilan birdirman”, degan mashhur gapini eslagim keldi. To’g’ri, oqimlar orasida shu qadar g’arib, estetikaga javob bermaydiganlari ham keragicha bor. Ammo men ko’proq realizmga, unga chatishib ketgan turli xil oqimlarga qiziqaman. Bunday olganda, borliqni o’rta masofada tomosha qilsangiz, realizm, nihoyatda, uzoqdan qarasangiz, miniatyura, ikki-uch santimetr yaqinlikdan tomosha qilsangiz, avangardga aylanadi-qoladi. Fikrimcha, oqimlarning eng maqbulini vaqtning o’zi saralaydi. Ammo bu jarayonda muxlisning ham o’ziga xos “ulush”i bor. Uning esa didi turlicha, o’zgaruvchan. Tasviriy san’at yoki adabiy-badiiy asarni qaysi o’lchov va mezonlardan kelib chiqib baholanadi, degan savol hamisha bo’lgan. Nazarimda, bu davr ehtiyoji bilan bog’liq bo’lsa-da, asosiy talablar o’zgarmay qolaveradi. Bu, badiiy talqinning yuksakligi, tafakkurning teranligi, badiiy tilning puxtaligi. Bugungi kunda mana shu xislatga ega bo’lmagan ba’zi rassomlar matoni rang bilan g’ayritabiiy bo’yab, bu yangicha oqim, bu avangard, deb taqdim etishadi. Professional rassom ham, malakasi bundayroq, zaif bo’lgan rassom ham avangard bilan shug’ullanayotganligi ko’zga tashlanadi. Ammo ularning asarlarida yer va osmonchalik farq bor. Buni qanday farqlash mumkin? Zaif rassom asarida ranglarning kirligi, chiziqlarning noravonligi, kompozitsiyaning notugalligida ko’rinadi. Shunga qaramay, rangtasvir asarini baholashda nafaqat tomoshabin, balki taniqli mutaxassislar ham adashadi. Bunday muammo san’at turining nihoyatda nozik va sirli ekanligi bilan izohlanadi. Adabiyotda Joys, Kafka, Italo Zvevo, Robert Murzil` kabi o’nlab avangard yozuvchilarning asarlarini hazm qilish uchun o’quvchi katta qomusiy ma’lumotga egaligi kerak bo’lganidek, tasviriy san’atni his qilishda ham tomoshabinning maxsus tayyorgarligi talab etiladi. Tayyogarlik va ko’nikma esa ko’rgazmalarni kuzatib borish orqali shakllanishi mumkin. Birgina tasviriy san’at asari emas, hatto xalq amaliy san’at asarini baholash uchun ham shunday malaka kerak. Xalq orasida shunday kishilar borki, kulollik yoki gilamdo’zlik namunasini bir qarashdayoq farqlaydi. Momom rahmatli yaxshi gilam to’qir edi, boshqalarning har qanday to’qigan narsasini ushlamay turib, nuqsonini aytardi. Demak, malaka barcha sohada zarur ekanligi kunday ravshan.

Mana yaqinda poytaxtimizdagi Markaziy ko’rgazmalar zalida “Tabiat va rassom” deb nomlangan katta ko’rgazma bo’lib o’tdi. Ko’rgazmada manzara janridagi asarlar anchagina. Boshqa ko’rgazmalarda ham shuni kuzatish mumkin. Bu ham tushunarli. Chunki manzara janridagi kartinalar bugun ancha bozorbop, xaridorgir. Ammo san’at bu tarzda bozor talablariga moslashib borishi maqbul emas. Sababimi, birinchidan, tomoshabinning didi o’tmaslashadi, ikkinchidan, badiiy-falsafiy tafakkur rivojlanishdan to’xtaydi. Har qalay, bozorbop asarlarni ilg’or, har tomonlama mukammal, deb aytish qiyin.

Abdulla ULUG’OV: O’zingiz kartinalarni baholashda qanday maqomda yondashasiz?..

Nodir NORMATOV: Ko’rgazmalarga borganimda, asarlarga nafaqat tomoshabin yoki tanqidchi ko’zi bilan, balki dunyodagi eng badavlat inson nigohi bilan qarab baholashga intilaman. Masalan, o’zim ko’rgazmadan qanday asarlarni xarid qilgan bo’lardim, degan savolga javob izlayman. Bunda mavjud bilim, ko’nikma, badiiy-falsafiy tafakkur zaxirasidan tashqari, insonga xos boshqa intuitsiyalar ham beixtiyor ishga tushadi. Go’zallikka intilish, unga egalik qilish hamda zavqu shavq tuyish deymizmi, xullas, tom ma’nodagi “tomoshabin ilhomi” ana shunda yuzaga keladi.

Abdulla ULUG’OV: Qaysi janr va yo’nalishlarda ijod qilayotgan rassomlar tezroq mutaxassislar, muxlislarning nazariga tushayapti?

Nodir NORMATOV: Men bir muddat O’zbekiston Badiiy akademiyasining Badiiy saloni bo’lgan “Xamar” Xalqaro aloqalar markazida direktor bo’lib ishlagan edim. Shunda siz so’rayotgan savolga javob topganday bo’lgandim. Tasviriy san’atda har bir oqimning o’z muxlisi bor ekan. Hatto xaltura asarlarga o’ch xaridorlar ham ancha-muncha. Janrlar orasida manzara, natyurmort xaridorgir. Asarning qaysi uslubda ishlanganligi ham tomoshabinni qiziqtiradi, albatta. Masalan, ko’pincha yoshi ulug’, o’rta yoshdagilar realizmni afzal ko’rishadi. Yoshlar orasida esa, avangard, modern uslubidagi asarlarga ixlosmandlik ko’zga tashlanadi. Umuman olganda, bu yerda qaysi yo’nalishda ijod qilish emas, saviya, sifat, ijro muhim hisoblanadi. Tomoshabinni ham, tanqidchini ham birinchi galda natija qiziqtiradi. Shu ma’noda, boshqa uslublarda, avangarddagi kabi realizmda ham g’arib, bo’sh asarlar to’lib-toshib yotganligini ta’kidlash kerak. Ba’zida shunday holat ko’zga tashlanadi, tasviriy san’at haqida juda bilimdon rassom sizga ko’p narsalarni gapirib beradiyu o’zi chizgan asari esa chuchmal, zaif bo’ladi. Nega? Sababi ayon – rangtasvir nafaqat nazariy bilim, balki har kungi qo’l mehnatini ham taqozo etadi. Qo’l “chiqib qolsa”, har qanday bilimdonlik ham yordam bera olmaydi!

Abdulla ULUG’OV: Har bir davrning o’ziga xos muammalari bo’lishi tabiiy. Hayot ilgarilar ekan, uning tashvishlari ham ko’payib boraveradi.

Nodir NORMATOV: Albatta. Bugungi kunda e’tibor qilishimiz lozim eng muhim muammo urbanizatsiya (qishloqlarning shaharlashuvi) va dunyoda globallashuvning ro’y berishi bilan bog’liq masalalardir. Hech, shubhasiz, ular insoniyat uchun ijobiy ahamiyatga ega. Ammo uning salbiy ta’siridan ham ko’z ham yummasligimiz kerak. Bu jarayon tufayli xalqlarning, mamlakatlarning madaniyati, yashash tarzi, me’morchiligida va boshqa narsalarida bir-biriga taqlid qilishi kuchayib ketmoqda. Bu holatni esa to’xtatish kerak. Chunki taqlidchilik bir xillikka olib keladi. Madaniyatlar bir xillashib ketishining oldini olish, har bir millat ziyolisi uchun havoday zarur. Albatta, bunda adabiyot va san’at ahli zimmasiga katta yuk tushadi. Rang-baranglikka, xilma-xillikka intilish barcha soha uchun juda muhim.

Abdulla ULUG’OV: Bugungi kunda odamlarda mol-mulkka ruju qo’yish, har qachongidan ko’ra avjlandi. Uning orqasidan ro’y berayotgan fojialar endilikda, oddiy hodisaga aylanib qoldi. Bozor iqtisodiyotining o’ziga xos talablari o’tgan asrning to’qsoninchi yillari boshida ziyolilarni ham bir qadar sarosimaga solgan edi. O’sha paytda o’zingizni qanday his etgansiz?

Nodir NORMATOV: Men aqlimni taniganimdan buyon kitoblardan, odamlardan, borliqdan olgan taassurotlarimni eng buyuk xazinam, deb bilaman. Shu bois ham o’zimga tegishli o’tmishga butunlay yo’qolgan narsa deb qaramayman. “Xotira” bisotimni garchi turli bo’lmag’ur narsalar bilan to’ldirib tashlamagan bo’lsam-da, lekin, unda ko’nglimni behuzur qiladigan ul-bul narsalar, tafsilotlaru voqealar ancha-muncha. O’ylaymanki, hammada ham shunday. Shu xazinani titkilab, undagi nimanidir taqqoslab, nimadandir hikmatlar izlash, men uchun ko’pincha zavqli kechadi. O’shanda, ko’p narsa eslanadi, qadri bilinadi. Ko’ngilni chinakam shodlantiruvchi asl narsalar vujudni sog’lomlashtiradi, ruhni tozartiradi, deyishadi mashoyixlar.

Yaratganning bandasiga sinovlari ko’p: ular kimgadir erta, kimgadir kech beriladi. Bu hikmatning mohiyatini anglashga urinishning o’zi katta ne’mat. Bir gal qishloqqa borganimda, ukalarimdan biri: “Aka, siz bizga undan-bundan saqlan, parhez qilgin, sog’lom bo’lasan, deb pandu nasihat qilasiz. Mana, yapon olimlari kuni kecha televizorda aytishdi: Xudo har bir kishiga umrni belgilab bergan, undan ortiq yashay olmas ekan”, deb iddao qildi. Ukamga: “Vujud deb atalmish libosni insonga Yaratgan muddatga belgilab berishi to’g’ri. Ammo uni asramay-netmay, ana shu mo’ljalning yarmini ham o’tamay, umri zavol topayotganlar qanchalar ko’pligini bilasanmi”, dedim.

Abdulla ULUG’OV: Taqdir taqozosi bilan horijga chiqib kelganingizda ko’nglingizdan nimalar o’tadi, qanday xulosalar qilasiz?

Nodir NORMATOV: Birni ko’rib, fikr qil, mingni ko’rib shukur qil, degan naql bor. Ba’zi odamlarning ayrim mamlakatlar, yurtlarni ideallashtirib gapirishi, dunyoni jo’n tushunishi g’ashimni keltiradi. Bilib aytishgan ekan: “Musofir bo’lmaguncha, musulmon bo’lmaysan”, deb.

Bir yili Saudiya Arabistonida o’tkazilgan etnografiya bayramida ishtirok etdim. U yerdagi saroylarda berilgan shohona bazmlarda yetti iqlim ne’matlari qo’yilgan bo’lsa-da, ma’danli suv yoki shirin buloq suvi yo’q edi. Sababi, u yerda sho’r suv qayta ishlanib, iste’mol qilinadi. Bizda suvni tejash haqida ko’p gapiriladi. Ammo odamlarimizning bee’tiborligi haddan tashqari. Viloyatlarda xizmat safarida bo’lganimda, dehqonchilik madaniyati yuksak qishloq xo’jaligi xodimlari qatorida, ayrimlarning suvni isrof qilayotganlarini ko’p ko’raman. Hozir qaysi bir joylarda sonsiz-sanoqsiz artezian quduqlar qazilib, toza suv kerakli- keraksiz tarzda ishlatilmoqda. Yer osti suvlari zahiralari kamayib ketsa, katta falokatlar ro’y berishi ma’lum.

Umuman, suv, quyosh nuri, toza havo inson uchun eng ajoyib taomlardir. Bir paytlar kitoblarda hindlarning beldan yuqori qismi yalang’och yurishini ko’rib, ustiga kiyadigan narsasi yo’q ekan-da, deb o’ylar edim. Keyin bilsam, ular kam taom yeb, qolgan quvvatni quyosh nuridan olishar ekan. Taom yeyishdan maqsad – quvvat olish. Ammo bizda qorinni shishirib, nafsni lazzatlantirish uchun, yeyish uchun yashaydiganlar ancha-muncha. Eramizdan avvalgi donishmandlar ham, bugungi kun olimlari ham, nafsni tiymaslik jamiyatni ham, tabiatni ham, oilani ham, kishining o’zini ham halokatga eltishini ta’kidlashganlarida haqiqat ko’p. Bejizga:

Har joyni qilma orzu,
Unda ham bor toshu tarozi,

— deyilmagan.

Vashingtonda bo’lganimda, shaharning qaysidir mavzesida to’rt qavatli turar joy uylarning ba’zi xonadonlari derazalari siniqligini, oyna o’rnida karton qutilar qo’yilganligini ko’rdim. Istambulday go’zal shaharning biz turgan mehmonxonasi ortidagi xonadonlarning tomlari nihoyatda nochor ahvolda edi. Hamma joyda ham bunday nuqson mavjud. Shu bois, pashshadan fil yasab, dardini dasturxon qiladigan, najot yo’lini izlamasdan nolishni xush ko’radiganlardan hafsalam pir bo’ladi. Turli mamlakatlarni ko’rishda ham hikmat ko’p.

Odamlar so’z xazinasidan, toza suv va toza havodan, quyosh nuridan yetarlicha foydalana olmayapti, deb o’ylayman. Aslida, barcha shifo so’zda, toza havoda, toza suvda va quyosh nurida.

Abdulla ULUG’OV: Menimcha, ham shunday. So’z shifobaxsh ekan, uning hikmatlarini izlashda sizga kuch-quvvat, ijodingizga baraka tilab qolaman.