Шамсрўй Ҳасанова…. Ўзбек хотин-қизларидан етишиб чиққан биринчи мусаввира… Афсуски, бу аёлнинг умри қисқа бўлди. 1956 йил кузида оғир дардга чалиниб, вафот этди. Ундан бир-биридан гўзал рангтасвир асарлари мерос қолди.
Нодир Норматов
ШАМСРЎЙНИНГ ҚАЛБ ТУҒЁНЛАРИ
Чақмоқ қизи, сенинг учун дунё оқ мато
Сеҳрлидир қўлингдаги нурли мўйқалам.
Товланади ранглар мавжи, бўлмагай адо,
Ёмғир рақси, гул-чечаклар, яшнагай олам.
Чизиқларда жонланади умр дафтари
Мусаввира кўзларида умид ва ҳайрат.
Қалб титроғи кўчиб борар мангулик сари,
Ана шундай эврилади буюк муҳаббат.
Ўтмишдан хотира бўлиб қолган қўлимдаги фотосуратлару Республика давлат Санъат музейидаги бир туркум рангтасвир асарлари тасвирий санъатимизда порлоқ юлдуз бўлиб яшаб ўтган бир ижодкор ҳаётидан сўйлайди.
Шамсрўй Ҳасанова…. Ўзбек хотин-қизларидан етишиб чиққан биринчи мусаввира.
Шамсрўй юртимизда инқилобий тўнтаришлару турли сиёсий ўзгаришлар рўй бераётган мураккаб, чигал бир даврда — 1917 йилда Тошкентдаги ишчилар шаҳарчасида туғилди. Бу шаҳарчада ўша кезларда кўплаб уста санъаткорлар, ҳунармандлар истиқомат қилганлар… Шу боис, Шамсрўй илк бор ана шундай муътабар зотлар яратган ижод намуналарини кўриб, тасвирий санъатга ишқи тушгандир. Балки, моҳир каштачи бўлган онасининг ранглар танлаш истеъдоди, эҳтимол, ганч ва ёғоч устаси бўлган отасининг шакллар ясаш маҳорати унга мерос ўтгандир. Аммо, нима бўлганда ҳам, ўша алғов-далғовли даврларда, ўтган асрнинг ўттизинчи йилларида аёл кишининг рассом бўлиши ғайритабиий ҳодиса, кўпчилик учун андозага тушмайдиган бир ҳол эди.
Шамсрўй Зебуннисо номидаги тўлиқсиз ўрта мактабни тугатгач, рассом бўлишга аҳд қилди. У ота-онасидан яширинча Тошкент бадиий билим юртида ўқиди. Талабалар орасида ягона бўлган бу ўзбек қизи бошқа миллат вакиллари билан баб-баравар чизди, кузатди, ижод қилди.
Шамсрўй Ҳасанова илк ижодини ҳар қандай бўлажак рассом сингари ўзи туғилиб ўсган макон — кўчалар, уйлар, боғлар, хиёбонлар, бозорлар, турли касбдаги одамлар, гуллар, йил фасллари, таниш ва нотаниш замондошларини тасвирлашдан бошлаган. Ёш мусаввира одатда кетма- кет, бир йўла бир неча портрет, композиция, натюрморт устида ишлар эди. Унинг асарларида Ўзбекистон қуёшида эврилган минг бир хил ранг туслари, жилвалари кўринди. Ҳаётдан олган турли тассуротларини қоғозга, матога кўчирди. Унинг учун ҳаётий лавҳалар ижод манбаи эди.
Шамсрўй Ўзбекистон Рассомлар уюшмаси қошида очилган тасвирий санъат студиясида маҳорат дарсларини тинглади, ўрганди. Бўлажак мусаввира ҳаёт машаққатларидан чўчимади, ўқиш, изланиш, ўрганиш, ҳаёт манзараларини кузатиш унинг кундалик эҳтиёжига айланди. Давраларда баҳсу мулоқотларга дадил киришди, бадиий муҳитга янги ҳаво олиб кирди. Бирга таҳсил олган дўстлари орасида Ўрол Тансиқбоев, ёзувчи Ойбекнинг рафиқаси Зарифа Саидносирова, Зайнаб Яушева, устозлари Александр Волков, Уста Мўмин Николаев, Владимир Рождественский, Розанов, Николай Карахан кабиларни кўриш мумкин эди.
Ўша кезларда қадимий ва навқирон Самарқандда эса бадиий мактабнинг ўзига хос реалистик мактаби машҳур бўлаётган эди. Унга ХХ асарнинг буюк рассомларидан бири, ўтган асарнинг 30-йилларида машҳур бўлган Павел Беньков ва шогирди, ажойиб рассом Зинаида Ковалевская бошчилик қиларди. Шамсрўй илмга чанқоқ эди, у имкон даражасида бу улуғ рассом мактабидан ҳам баҳраманд бўлди.
Унинг ижодида Самарқанднинг қадимий обидалари, унинг атрофидаги манзаралар, тоғ қишлоғининг латофатга бой кўринишлари пайдо бўла бошлади. Шамсрўй фақат манзаралар билан чекланиб қолмади. У энди йирик планда психологик портретлар ишлашга ўтди. Рембранд, Рубенс асарларидан илҳомланди, бу портретларда ўзининг рангни теран ҳис қила олиш истеъдодини намоён эта олди. Илк изланишларида рус кишисининг залворли, психологик ҳолати намоён бўлган портретини яратди. Унда ҳар бир унсур, кўз қири, қўл, қиёфадаги ўзгаришлар яхлит бир характерни яратишга бўйсундирилган. Украин аёлининг ички олами, унинг ташқи дунёга муносабати ранго ранг бўёқлар силсиласида намоён бўлган. Европа тасвирий санъати ўлчовлари ва мактаби мақомида яратилган бу асарлар ёш мусаввиранинг катта имкониятларини намойиш этди.
Иккинчи жаҳон уруши даврида, Тошкент ва Самарқандга Россиядаги кўплаб олий ўқув юртлари, жумладан Москва ва Ленинграддаги бадиий ўқув юртлари ҳам эвакуация қилинганди. Шамсрўй ана шу муносабат билан келиб қолган кўплаб тасвирий санъат вакиллари билан танишди, уларга ҳамдард бўлди, халқимизнинг оддий бир фарзанди сифатида қўлидан келганча ёрдамини аямади. Айни пайтда, бўш қолди дегунча, москвалик профессор Шемякин устахонасида рангтасвир сирларини ўрганди, таниқли мўйқалам устаси Всеволод Рождественский раҳбарлигида эскизлар ишлади. Бу устозларнинг услублари, йўналишлари турлича эди. Бундай таҳсил унинг ижод қилишида хийла мураккабликни юзага келтирди, қарама-қарши фикрлашга, таққослашга мажбур қилди. У бундан ўз вақтида хулоса чиқара олди. Мусаввира ижодида ҳам мавзули, ҳам шаклий жиҳатдан янгича изланишлар кўринди.
Иккинчи жаҳон уруши халқимиз бошига катта кулфат, мусибат келтирди. Қанча-қанча ўғлонлар, шу жумладан тасвирий санъатнинг миллий вакиллари ҳам фронтга жўнатилди, кўплари ҳалок бўлишди. Фронт ортида қолганларга ҳам осон бўлгани йўқ. Ана шундай оғир йилларда турли хил биноларга кўчиб, охири Кафанова маданият саройида жойлашган Ўзбекистон давлат Санъат музейида Шамсрўй Ҳасанова фаолият кўрсатди, аввал экскурсиячи, кейин директор лавозимида ишлади. Бу маҳаллар унинг қизғин ижодий ишга киришган чоғлари эди. Бу ердаги экспонатлар тарихини у яхши билар, музейга келган ҳорижлик ва бошқа томошабинларга улар ҳақида ўзи ғурур билан гапириб, тушунтириб беришдан чарчамасди. Музейда директор хонаси билан ёнма-ён рассомлик устахонаси бўлиб, қўли бироз бўшади дегунча, аждодларимиздан қолган дурдона меросни ўрганар, шу устахонага яшириниб олар, қатор портретлар, композициялар, натюрмортлар устида тинимсиз ишлар, изланар эди. Бу асарларда хориждан келган делегация вакиллари қабули, ўлкамизнинг гўзал чечаклари, нозу неъматлари, автопортрет, далада меҳнат қилаётган хотин-қизлар тасвирларини кўриш мумкин. Мусаввира бу суратларни устози Шемякинга, ҳамкасбларию дўстлари ҳукмига қўйишдан қўрқмас, ўзига ишончи қатъий эди.
Айни ана шундай дамларда, урушдан аввал ҳам бир-икки кўришган Шамсрўй ўша пайтдаги ёш ижодкор Чингиз Аҳмаровга дуч келди. «Ишларини кўриб ўша пайтлар Шамсрўй билан танишиб қолдик. Нозиккина, катта-катта қоп-қора кўзли бу ўйчан қиз ўзи чизган расмлардай гўзал, ишлатган рангларидай беғубор-афсонавийроқ эди. Менинг назаримда, расмлари уни, у расмларини қай жиҳатдандир тўлдириб, мукаммаллаштираётгандай эди. Айни чоғда иккаламизнинг ҳам ижодий қарашларимиз, рангларга муносабатимизда, фикрий йўналишларимизда кесишган нуқталар кўп бўлар, ижодда бир-биримизга яқинлик туяр эдик», деб ёзганди Чингиз Ахмаров ўз хотираларида.
Чингиз Аҳмаров кейинчалик ўзининг бутун ижоди давомида Шарқ гўзаллари тимсолига мурожаат этар экан, уларга ана шу мусаввира қиз —турмуш ўртоғи Шамсрўй Ҳасановани прототип қилиб олган эди. «Мен Шамсрўйнинг қатор портретларини ишлаб кўрганман. Алишер Навоий номидаги театрга тасвир этганим образларнинг барчасида Шамсрўйдан илҳом олганман, десам муболаға бўлмайди. Бироқ шулардан энг муваффақиятлиси, 1943-44 йилларда севиб тасвир этганим – «Ширин» асарим деб ҳисоблайман. Бу расмда Шамсрўй қиёфаси ўйчан, гўзал образ сиймосига мос тушганидан ташқари, Шириннниг қандайдир келгусидаги бахтсизлигидан ҳам дарак бериб тургандай» деб ёзган эди атоқли рассом Чингиз Аҳмаров.
Бу икки ижодкор олами бир-бирига жуда-жуда яқин эди. Шамсрўй Чингиз Аҳмаров билан ҳамнафас бўлган, бирга яшаган кезларида рассомнинг руҳий мададига суянди. Ижод мусаввиранинг яшаш тарзига, ҳаётига айланган эди.
Қалбда соғинч, кўзларда ҳадик,
Кетолмасман сендан узоққа.
Агар қолсам ёнингда, қалбим
Оҳу каби бўлар тузоқда.
Кўзларингда суратим кўрдим
Ойдай кулиб турибман беғам.
Кета қолгин тезроқ, алвидо,
Кўзёшимни кўрма, эй одам.
Кўзёшимга арзир фақат нур,
Фақат унда ранглар жамоли.
Қизил тортар мўйқалам- жоним,
Қора бўёқ умрим заволи.
Сенга ҳадя шу қизил -қоним,
Юракдаги энг тоза иффат.
Қора недир- ҳеч ким билолмас,
Қора чизиқ- энг сирли қисмат.
Борми унда дийдор қувончи,
Кўришганлар бермаслар хабар.
Мен қалбимни рангларга кўмдим,
Алвидо ёр, маҳшарга қадар!
Рассом айни кучга тўлган, тафаккур оламига берилган дамлари фақат Шарқ миниатюра санъатига доир китобларнигина эмас, балки тарихий манбаларни, айниқса, шеъриятни диққат билан ўрганди. Шарқ ўтмишига, унинг ҳассос шоиралари тарихига қизиқди. Рассом Шарқ шоиралари деган туркум портретлар устида ишлай бошлади. Зебуннисо, Нодира, Увайсий, Мутриба…
Шамсрўй Ўзбекистон Давлат Санъат музейида ишлаган кезлари кутубхона бошлиғи, қадимги Шарқ қўлёзмалар билимдони Қосимхўжаев деган ажойиб инсон билан танишди. Ундан Шарқ шеърияти, хусусан, Навоий, Лутфий, Бобур, ўзбек шоиралари Зебуннисо, Нодира, Увайсий, Мутриба, Анбар отин каби аёллар ижоди ҳақида атрофлича маълумотлар олди, адабий муҳит ва мулоқотлар туфайли қадимги аждодларимиз қолдирган меросдан баҳраманд бўла бошлади.
Рассомнинг ўз полотноларидаги қаҳрамонлари билан руҳий алоқаси унинг дастлабки асари – Зебуннисо портрети биланоқ ўрнатилди. Бир пайтлар Зебуннисо номидаги мактабда ўқиган мусаввира унинг образида ўз қиёфасини кўрди, уни юракдан ҳис қилди. Шундан сўнг, Зебуннисонинг белдан юқориси ва тўла гавдаси тасвирланган икки портретини ва этюдини ишлади. Уларда импрессионизмга мойиллик сезилади. Мусаввира енгил ва шаффоф тарздаги ёрқин, аммо қарама-қарши бўёқларни қўллайди. Шу тариқа портретда ички руҳият ва кайфият тўғри илғаб олинган, рангларда лаҳзалик ва ўзгарувчанлик жараёни рўй берган.
Белгача ишланган портретда рассомнинг ўз қиёфаси тасвири аниқ сезилади. Унда Зебуннисонинг қалб туғёнлари ва ҳаяжони ифодаланган, бу эса бўрттирилган юз ифодаси ва кўз ва қўл имо-ишораси тасвирлари орқали ҳосил қилинган. Унда ранг этюддагига нисбатан қуюқроқ, туслар эса этюддагидек. Этюд ва портрет рангтусли ҳажм кўлами рангтасвир усулида олинган. Зебуннисо портрети Шамсрўй Ҳасанова ижодида дастлабки қадам эди. Унинг бу икки портретидаги юз тасвири эътиборни тортади. Рассом ташқи жиҳатдан миниатюрага хос бўлган ўз орзусидаги қиёфани тасвирлашга интилади. Аммо шаклни силлиқлаш ва соддалаштириш асносида портретга кичикроқ бир жиҳат киритади, у қиёфага хаёлиётдан ҳаётийликка олиб киради. Бу хусусиятлар мутаносиб чимирилган қошлар, қисиқ кўзлар, қимтилган лаблар, оний боқишлар, бошнинг табиий ҳолати кабиларда кўринади.
Мусаввира ранг имкониятларига, турли рамзларга алоҳида эътибор қилади. Айтайлик, гуллаган дарахт шохи тасвири ўз маъносидан ташқари, баҳорий кайфият, шоирона ҳис- туйғу манбаи сифатида мавжланади.
Шоира Зебуннисо. 17-18 асрда яшаб ўтган Бобурийлар сулоласи вакиласи, шоҳ Афрангзебнинг қизи, улуғ шоира. Унинг нафосатга, надоматга тўла қалбини англаш осон кечмади. Бунинг учун рассом шоиранинг шеъриятига, замондошлари ёзиб қолдирган қўлёзмаларга, Шарқ миниатюраларига мурожаат қилди.
Зебуннисонинг “Гарчи мен шох қизи эрсамда, номим Зебуннисо бўлса-да, гадо янглиғ зорман” деган байти буюк қалб эгасининг ички кечинмаларини акс эттиришда, тимсолини яратишда устивор ғоя бўлиб хизмат қилди.
Рассом бу образ устида кўплаб эскизлар, этюдлар ишлади. Улардан фақат иккитасигина тўлақонли асарга айланди. 1943 йилда ишланган шоира Зебуннисо портретида эса шижоатли ҳолатда турган, қўлида шеърий девон ушлаган, ҳарир либосдаги гўзал, оқила қиз сиймоси, орқа фонда эса Ҳиндистонннинг ғаройиб – ажойиб табиати тасвир этилган. Шоира образига синчиклаб разм солинса, унда муаллифнинг ички ва ташқи яқинлиги, қиёфаларнинг ўхшашлиги сезилади. 1946 йилда ишланган шоира Зебуннисо асарида эса биз боғларда авжи баҳор пайтини, йўлакда кетиб бораётган, қадди бор бўйи-басти билан ишланган ўйчан дилбар шахсни кўрамиз. Рассом шоиранинг боғ сайрига чиққан ҳолатини тасвирга олган. Майин ранглар қиз ҳолатига жуда мос. Ундаги либосларнинг ўша даврга хослиги, хатти-ҳаракатининг олиймақом жамият вакиласига мансублиги ҳам рассом назаридан четда қолмаган. Биринчи портретда шоира шиддатли, шижоатли ҳолатда бўлса, иккинчисида эса унинг назокатли, дилбар дунёси тараннум этилган.
Шамсрўй Шарқ шеъриятининг чинакам мафтуни эди. У ўзбек шоиралари тарихи билан қизиқар экан, уларнинг портретларини яратишга бел боғлади. Ишдан сал вақт топиши билан уларнинг образи устида этюдлар ишлашга ўтирар эди. Нодира… 18-асрда ижод этган, Қўқон адабий муҳитини яратган бу шоиранинг ҳаёти ва қисмати рассом учун сирли бир олам эди. Ҳаёти фожиа билан тугаган буюк шоиранинг теран қалбини англаш йўлида у тарих саҳифаларини синчиклаб ўрганди, ҳар бир шеър ва далилни шарҳлаш учун тер тўкди. Узлуксиз изланишлар самараси ўлароқ, 1944-45 йилларда шоиранинг гўзал портретини яратди. Бу портретда у Нодирани нафақат тахт маликаси, балки нафосат, оқилалик гўзаллик маъбудаси сифатида тараннум эта олди. Ўша давр муҳитига хос либосларга ўралган, малика тожи ўзига ярашган бу гўзал, дилбар аёлнинг тафаккур олами унинг нурли қиёфасида балқиб турибди. Мусаввира 1944-1945 йилларда Нодира портретини ишлади. Ўша даврга хос безакдор стол, айвон панжараси, либос, тақинчоқлар ўта аниқ тасвирлангани бежиз эмас. Унда збек халқининг юксак диди, амалий санъатининг нозиклиги акс этган. Боғ манзараси олис яқин чизгиларда акс этган, буларнинг бари Нодира образини очишга хизмат қилади.
Мусаввира портрет учун ассиметрик композицияни танлаган. Қалб туғёни зуҳур этилган юз қиёфаси, нафис эгилган қомат ҳолати, турли хил сезги ва ишора тасвири шоиранинг руҳий иқлимини ифода этади. Лабларга рўмол учини тутиб турган ўнг қўл ишораси қаҳрамоннинг ички ҳолатини аниқ ифодалайди. Мусаввира Нодиранинг юзи талқинига алоҳида эътиборни қаратади. Бунинг учун у портрет асосини мўътадил ва тилла-мовий ранглар билан ишлов беради. Ранглар турли тусда жилоланиб, нозик чизиқлар билан бақамти келади. Китоб ушлаб турган чап қўлининг ҳолатида ранглар янада жилваланади.
Увайсий… Нодиранинг устози ва замондоши бўлган бу оқила, донишманд аёлнинг «Анор» номидаги шеъри худди Нодира тимсолини очиб берадиган даражада гўзал эди. Рассом Нодира образини яратишда худди мана шу тўртликка мурожаат қилгани аниқ. Асарда биз анорнинг қизил доналари, ҳарир пардалари ва унинг ним ранглари портрет композициясида ечакчилик қилганлигини кўрамиз.
Увайсий портрети Нодира портретидан сўнг бир йил ўтиб, 1947 йилда ишланди. Унда биз олиймақом зот аёлларига хос виқор, жиддий нигоҳ, мусибатларни ирода кучи билан енгган матонатли бир тимсолни кўрамиз. Нодира образида кескинлик, шиддат сезилса, Увайсий портретида ранглар мураккаброқ ва фожеавий қисмат ифодасига айланган. Маълумки, Увайсий мутаассиблар таъқиби ва кишиларнинг пичингларига қарамай ўзининг қўрс, қўпол эридан кечиб, Қўқон хонлиги саройида шоира бўлиб келган. Шоира характеридаги бу зиддият тўла очиб берилмаган, аммо уни айнан шундай жасоратли, дадил шоира сифатида тасаввур этиш қийин эмас. Асар марказида аёл қиёфаси, чапда гуллаётган дарахт шохи. Шоира қомати эҳром шаклида, мусаввира унинг боши, жуссаси, қўлларига алоҳида эътиборни қаратади. Бу психологик ҳолатни ифодалашга шу замон ҳаётига мос ранг — тўқ кўк ва тилла ранг бўёқлар танланган.
1947 йилда яратилган «Мутриба» асари уйғур халқининг севимли шоираси ҳаётига бағишланган. Унинг меросини ўрганган Шамсрўй бу дилбар шоиранинг халқона шеърияти мафтуни бўлди. Рассом шоирани ўзининг миллий либосида,қалби оловланган, тафаккури ўткир шоира сифатида кўрди, портретини яратишда ана шу хислатларни тасвирга жойлади. “Мутриба портрети» бу туркумдаги тарихий асарларнинг энг мукаммали дейиш мумкин. У бир неча бор халқаро кўргазмаларда, масалан, 1967 йили Монреалдаги Халқаро кўргазмада намойиш этилди. Шарқда шеър ва мусиқа ўзаро уйғун тарзда намоён бўлади. Шу боис шоира қўлида мусиқа асбоби қадимий қашқар рубоби билан тасвирланади. Образ моҳияти фикр, сўз, оҳангнинг туғилиш лаҳзасида, тасвирдаги ранглар ўйинида очиб берилади. Бунинг учун муаллиф образнинг айлана бош кийими, елка ва енг чизиқларининг нафис эгилиши, ёқа ва кўкрак ҳошияларини ҳамоҳанглиги, оёқларини беркитиб турган кўйлак этаги бўйлаб кетган ҳошия, либосдаги ярим доира каштали буклам тугуни тасвирларига маъно юклайди. Рубобнинг ярим доира қорни уларга бир улгу сифатида жўр бўлади. Портретда пушти, яшил, мовий, оқ ранглар ўзаро бирлашиб алоҳида бир лирик ҳолатни ҳосил қилади.
1950 йилларда бўлиб ўтган катта йиғинда Ўзбекистон рассомлар уюшмаси раиси, таниқли рассом Виктор Уфимцев гарчи унинг истеъдодини тан олиб, таъкидлаб гапирса-да, мусаввирани ўзбек шоиралари туркум тарихий портретларини гўё ўтмишни идеаллаштираётганликда айблади. Собиқ тузум сиёсатининг бундай ҳамлаларидан рассом чўчимади, дадил ижодини давом эттираберди. У ўз даврида республика билим юртига маҳаллий халқ вакилларини ниҳоятда кам қабул қилишаётганлигидан ранжиб, исён кўтарган, собиқ тузум раҳбарларига норозилик хати йўллаган журъатли, шижоатли аёл эди. Балки, шунинг учунми, улкан истъедод эгаси бўлган шоира номи, ижоди узоқ йиллар бир чеккага суриб қўйилди.
Шамсрўй Ҳасанова шоиралар портрети туркуми билан бир қаторда, ўз замондошлари портретларини ҳам ишлаган.
1950-йиллар бошларида ишланган «Автопортрет» асари алоҳида диққатга сазовор. Муаллиф унда «Автопортрет»да романтик образ яратишга интилади. Асар бир-бирига уйғунлашиб кетган чизиқлар ўйинида яратилган. Портрет композициясида қатъий тартиб ва аниқ мутаносибликка эришилган. Бу образга уйғунлик ва ҳамоҳанглик бахш этган.
Шамсирўй Ҳасанова асарларидаги бундай хусусиятлар кейинги йилларда ижод қилган Ўзбекистоннинг кўпгина рассомлари ижодига бевосита таъсир кўрсатган эди.
Баъзи бир асарларида, хусусан, “Нодира”, “Меҳри”, “Мутриба” асарларида шарқона миниатюралар тамойиллари мумтоз француз рассоми Поль Гоген асарлари анъаналари билан чатишган кўринади. Уларда миниатюранинг нозик жилваси, ёрқин рангдорлиги, қатъий композицион шакли, фактурада тасвирнинг ясси юза талқини сингиб кетган. Миниатюралардаги ишоралар ва ҳолатларнинг шартли талқинидан маҳорат билан фойдаланиб, уларга аниқлик киритади. Шу асосда бетакрорлик, ички ҳаяжон, драматизм намоён бўлади. Портретлар композицияси мато юзасига бўйсундирилган. Рассом учун қиёфаларнинг ҳаракатдаги мутаносиблиги муҳим бўлиб қолади. Қатъий ва аниқ чизиқлар, ранглар оҳанги ички ҳолат ва қиёфалар ҳусусияти рангтасвир қонуниятларидан келиб чиқилган.
Муаллиф қаҳрамонларнинг лирик кечинмаларига алоҳида эътибор қилади. Асарларда катта ранг суртмалари кенг ва текис қилиб ишлов берилган, юқоридан пастга суртма чизгиларда қопланади. Бундай ҳажмни ўзига хос тарзда андозалаш усули бир қадар Гоген рангтасвирини эслатади.
Шамсирўй Ҳасанова яратган шоирлар портретлари шакли, даражаси бир хил эмас, аммо уларнинг барчасида шоирона ҳиссиёт, ҳаяжон, салобат хослиги кўзга ташланади.
Ҳаёт чархпалаги тинмай айланар,
Айланар юлдузлар, замин ва қуёш.
Улардан фақат бир таассурот қолар:
Рассом суратлари, қувончу кўзёш.
Хотирада балқир армон ва умид
Келажакка кўприк аслида улар.
Умримиз йўлини ёритиб турар
Олисдан таралган ёрқин шуълалар.
Унинг ижодини ана шу ёрқин шуълаларга ўхшатиш мумкин. Улар туфайли ўзбек тасвирий санъатида Шарқ маданияти тарихида муҳим ўрин тутган таниқли аёллар образи гавдалантирилди. Замондошлар образлари муҳрланди. Ғарбу Шарқ санъати услубларининг уйғунлиги мустаҳкамланди. Ўрта Осиё миниатюралари ва деворий суратлар, маҳобатли санъат анъаналарини Европа реалистик тасвир санъати анъаналарига вобаста ҳолда рантасвир ечимлари кўзга ташланди.
Мусаввиранинг “Боғбон қиз”, “Скрипкачи қиз”, “Автопортрет”, “Қашқар шоираси “Мутриба”, “Зебуннисо”,”Нодирабегим” каби дурдона асарлари ўзбек тасвирий санъати хазинасидан мустаҳкам жой олди. Мусаввира ўзбек тасвирий санъатида биринчилардан бўлиб, натюрморт жанрига асос солди. Унинг “Копток гул”,”Хитой чинниси”, “Мевалар” каби натюрмортларида акс этган тасвирлар ўзбекона ангъаналар, халқимизнинг кундалик яшаш тарзининг бир улгуси сифатида намоён бўлади. Айниқса, “Натюрморт” асарида оч қизғиш ранглар фонида оппоқ кузги хризентемалар, пиёла, чинни идишлар, кичик аёл ҳайкалчаси, хатдон ва мактуб майин рангларда йўғрилган, уларда зиёли бир аёл қалбининг ички ҳиссий кечинмаларини англаш мумкин.
Шамсрўй Ҳасанова ғоят камтар инсон эди. Музейга келиб турган талабаларга ўз меҳрини берган, ўзбек санъат ва маданияти тарихининг қадимги саҳифалари ҳақида ҳикоя қилишни бурчи деб билган, рантасвирдаги тажрибаларини ўргатишга интилган. Катта орзу ва умидлар билан яшаган. Бу ҳақда кекса педагог рассом Тўхтамурод Содиқов шундай хотирлайди : “Мен Беньков номли республика билим юрти талабаси эдим. Санъат музейида Верешчагиннинг “Кўкнори чекувчилар” картинасидан нусха кўчирар эдим. Ўшанда Шамсрўй опа музей директори. Мен шу ерда уч ойча бўлиб, мунтазам келиб турдим. Опа мени тез-тез ўз хонасига олиб кириб, чой билан сийларди, рассомлик маҳорати ҳақида гапирар, мени ўз тенгидек кўрарди. Опа мендан ўн тўрт ёш катта эди, қарангки, мен институтга кирганимда, у киши шу ёшида учинчи курсда ўқир экан. У кишининг “Ўзбек аёллари” деган картинаси, диплом иши республика рассомлик билим юрти биноси фойесида осиқлик турарди. Ундан кўп мерос қолган. Бундай дейишимга сабаб бор. Бир куни мен билан бирган ишлайдиган Носир Ҳусанов деган одам бир нима иш билан бир маҳаллага бориб қолади. Шунда у бу хонадонда уй чордоғидан ўрам-ўрам қилиб қўйилган асарларни кўриб қолади. Шунда у: “сизларнинг оилангизда рассом борми?”деб сўраганида, уй эгаси Шамсрўй Ҳасанова уларнинг яқин қариндоши бўлганлигини, бу асарлар ундан мерос эканини айтади. Афсуски, мен Носирдан унинг манзилини сўрамаган эдим. Носир ҳам бундан ўн йилча аввал оламдан ўтган”.
Афсуски, бу аёлнинг умри қисқа бўлди. 1956 йил кузида оғир дардга чалиниб, вафот этди. Ундан бир-биридан гўзал рангтасвир асарлари мерос қолди.
Shamsro’y Hasanova…. O’zbek xotin-qizlaridan yetishib chiqqan birinchi musavvira… Afsuski, bu ayolning umri qisqa bo’ldi. 1956 yil kuzida og’ir dardga chalinib, vafot etdi. Undan bir-biridan go’zal rangtasvir asarlari meros qoldi.
Nodir Normatov
SHAMSRO’YNING QALB TUG’YONLARI
Chaqmoq qizi, sening uchun dunyo oq mato
Sehrlidir qo’lingdagi nurli mo’yqalam.
Tovlanadi ranglar mavji, bo’lmagay ado,
Yomg’ir raqsi, gul-chechaklar, yashnagay olam.
Chiziqlarda jonlanadi umr daftari
Musavvira ko’zlarida umid va hayrat.
Qalb titrog’i ko’chib borar mangulik sari,
Ana shunday evriladi buyuk muhabbat.
O’tmishdan xotira bo’lib qolgan qo’limdagi fotosuratlaru Respublika davlat San’at muzeyidagi bir turkum rangtasvir asarlari tasviriy san’atimizda porloq yulduz bo’lib yashab o’tgan bir ijodkor hayotidan so’ylaydi.
Shamsro’y Hasanova…. O’zbek xotin-qizlaridan yetishib chiqqan birinchi musavvira.
Shamsro’y yurtimizda inqilobiy to’ntarishlaru turli siyosiy o’zgarishlar ro’y berayotgan murakkab, chigal bir davrda — 1917 yilda Toshkentdagi ishchilar shaharchasida tug’ildi. Bu shaharchada o’sha kezlarda ko’plab usta san’atkorlar, hunarmandlar istiqomat qilganlar… Shu bois, Shamsro’y ilk bor ana shunday mu’tabar zotlar yaratgan ijod namunalarini ko’rib, tasviriy san’atga ishqi tushgandir. Balki, mohir kashtachi bo’lgan onasining ranglar tanlash iste’dodi, ehtimol, ganch va yog’och ustasi bo’lgan otasining shakllar yasash mahorati unga meros o’tgandir. Ammo, nima bo’lganda ham, o’sha alg’ov-dalg’ovli davrlarda, o’tgan asrning o’ttizinchi yillarida ayol kishining rassom bo’lishi g’ayritabiiy hodisa, ko’pchilik uchun andozaga tushmaydigan bir hol edi.
Shamsro’y Zebunniso nomidagi to’liqsiz o’rta maktabni tugatgach, rassom bo’lishga ahd qildi. U ota-onasidan yashirincha Toshkent badiiy bilim yurtida o’qidi. Talabalar orasida yagona bo’lgan bu o’zbek qizi boshqa millat vakillari bilan bab-baravar chizdi, kuzatdi, ijod qildi.
Shamsro’y Hasanova ilk ijodini har qanday bo’lajak rassom singari o’zi tug’ilib o’sgan makon — ko’chalar, uylar, bog’lar, xiyobonlar, bozorlar, turli kasbdagi odamlar, gullar, yil fasllari, tanish va notanish zamondoshlarini tasvirlashdan boshlagan. Yosh musavvira odatda ketma- ket, bir yo’la bir necha portret, kompozitsiya, natyurmort ustida ishlar edi. Uning asarlarida O’zbekiston quyoshida evrilgan ming bir xil rang tuslari, jilvalari ko’rindi. Hayotdan olgan turli tassurotlarini qog’ozga, matoga ko’chirdi. Uning uchun hayotiy lavhalar ijod manbai edi.
Shamsro’y O’zbekiston Rassomlar uyushmasi qoshida ochilgan tasviriy san’at studiyasida mahorat darslarini tingladi, o’rgandi. Bo’lajak musavvira hayot mashaqqatlaridan cho’chimadi, o’qish, izlanish, o’rganish, hayot manzaralarini kuzatish uning kundalik ehtiyojiga aylandi. Davralarda bahsu muloqotlarga dadil kirishdi, badiiy muhitga yangi havo olib kirdi. Birga tahsil olgan do’stlari orasida O’rol Tansiqboyev, yozuvchi Oybekning rafiqasi Zarifa Saidnosirova, Zaynab Yausheva, ustozlari Aleksandr Volkov, Usta Mo’min Nikolayev, Vladimir Rojdestvenskiy, Rozanov, Nikolay Karaxan kabilarni ko’rish mumkin edi.
O’sha kezlarda qadimiy va navqiron Samarqandda esa badiiy maktabning o’ziga xos realistik maktabi mashhur bo’layotgan edi. Unga XX asarning buyuk rassomlaridan biri, o’tgan asarning 30-yillarida mashhur bo’lgan Pavel Benьkov va shogirdi, ajoyib rassom Zinaida Kovalevskaya boshchilik qilardi. Shamsro’y ilmga chanqoq edi, u imkon darajasida bu ulug’ rassom maktabidan ham bahramand bo’ldi.
Uning ijodida Samarqandning qadimiy obidalari, uning atrofidagi manzaralar, tog’ qishlog’ining latofatga boy ko’rinishlari paydo bo’la boshladi. Shamsro’y faqat manzaralar bilan cheklanib qolmadi. U endi yirik planda psixologik portretlar ishlashga o’tdi. Rembrand, Rubens asarlaridan ilhomlandi, bu portretlarda o’zining rangni teran his qila olish iste’dodini namoyon eta oldi. Ilk izlanishlarida rus kishisining zalvorli, psixologik holati namoyon bo’lgan portretini yaratdi. Unda har bir unsur, ko’z qiri, qo’l, qiyofadagi o’zgarishlar yaxlit bir xarakterni yaratishga bo’ysundirilgan. Ukrain ayolining ichki olami, uning tashqi dunyoga munosabati rango rang bo’yoqlar silsilasida namoyon bo’lgan. Yevropa tasviriy san’ati o’lchovlari va maktabi maqomida yaratilgan bu asarlar yosh musavviraning katta imkoniyatlarini namoyish etdi.
Ikkinchi jahon urushi davrida, Toshkent va Samarqandga Rossiyadagi ko’plab oliy o’quv yurtlari, jumladan Moskva va Leningraddagi badiiy o’quv yurtlari ham evakuatsiya qilingandi. Shamsro’y ana shu munosabat bilan kelib qolgan ko’plab tasviriy san’at vakillari bilan tanishdi, ularga hamdard bo’ldi, xalqimizning oddiy bir farzandi sifatida qo’lidan kelgancha yordamini ayamadi. Ayni paytda, bo’sh qoldi deguncha, moskvalik professor Shemyakin ustaxonasida rangtasvir sirlarini o’rgandi, taniqli mo’yqalam ustasi Vsevolod Rojdestvenskiy rahbarligida eskizlar ishladi. Bu ustozlarning uslublari, yo’nalishlari turlicha edi. Bunday tahsil uning ijod qilishida xiyla murakkablikni yuzaga keltirdi, qarama-qarshi fikrlashga, taqqoslashga majbur qildi. U bundan o’z vaqtida xulosa chiqara oldi. Musavvira ijodida ham mavzuli, ham shakliy jihatdan yangicha izlanishlar ko’rindi.
Ikkinchi jahon urushi xalqimiz boshiga katta kulfat, musibat keltirdi. Qancha-qancha o’g’lonlar, shu jumladan tasviriy san’atning milliy vakillari ham frontga jo’natildi, ko’plari halok bo’lishdi. Front ortida qolganlarga ham oson bo’lgani yo’q. Ana shunday og’ir yillarda turli xil binolarga ko’chib, oxiri Kafanova madaniyat saroyida joylashgan O’zbekiston davlat San’at muzeyida Shamsro’y Hasanova faoliyat ko’rsatdi, avval ekskursiyachi, keyin direktor lavozimida ishladi. Bu mahallar uning qizg’in ijodiy ishga kirishgan chog’lari edi. Bu yerdagi eksponatlar tarixini u yaxshi bilar, muzeyga kelgan horijlik va boshqa tomoshabinlarga ular haqida o’zi g’urur bilan gapirib, tushuntirib berishdan charchamasdi. Muzeyda direktor xonasi bilan yonma-yon rassomlik ustaxonasi bo’lib, qo’li biroz bo’shadi deguncha, ajdodlarimizdan qolgan durdona merosni o’rganar, shu ustaxonaga yashirinib olar, qator portretlar, kompozitsiyalar, natyurmortlar ustida tinimsiz ishlar, izlanar edi. Bu asarlarda xorijdan kelgan delegatsiya vakillari qabuli, o’lkamizning go’zal chechaklari, nozu ne’matlari, avtoportret, dalada mehnat qilayotgan xotin-qizlar tasvirlarini ko’rish mumkin. Musavvira bu suratlarni ustozi Shemyakinga, hamkasblariyu do’stlari hukmiga qo’yishdan qo’rqmas, o’ziga ishonchi qat’iy edi.
Ayni ana shunday damlarda, urushdan avval ham bir-ikki ko’rishgan Shamsro’y o’sha paytdagi yosh ijodkor Chingiz Ahmarovga duch keldi. «Ishlarini ko’rib o’sha paytlar Shamsro’y bilan tanishib qoldik. Nozikkina, katta-katta qop-qora ko’zli bu o’ychan qiz o’zi chizgan rasmlarday go’zal, ishlatgan ranglariday beg’ubor-afsonaviyroq edi. Mening nazarimda, rasmlari uni, u rasmlarini qay jihatdandir to’ldirib, mukammallashtirayotganday edi. Ayni chog’da ikkalamizning ham ijodiy qarashlarimiz, ranglarga munosabatimizda, fikriy yo’nalishlarimizda kesishgan nuqtalar ko’p bo’lar, ijodda bir-birimizga yaqinlik tuyar edik», deb yozgandi Chingiz Axmarov o’z xotiralarida.
Chingiz Ahmarov keyinchalik o’zining butun ijodi davomida Sharq go’zallari timsoliga murojaat etar ekan, ularga ana shu musavvira qiz —turmush o’rtog’i Shamsro’y Hasanovani prototip qilib olgan edi. «Men Shamsro’yning qator portretlarini ishlab ko’rganman. Alisher Navoiy nomidagi teatrga tasvir etganim obrazlarning barchasida Shamsro’ydan ilhom olganman, desam mubolag’a bo’lmaydi. Biroq shulardan eng muvaffaqiyatlisi, 1943-44 yillarda sevib tasvir etganim – «Shirin» asarim deb hisoblayman. Bu rasmda Shamsro’y qiyofasi o’ychan, go’zal obraz siymosiga mos tushganidan tashqari, Shirinnnig qandaydir kelgusidagi baxtsizligidan ham darak berib turganday» deb yozgan edi atoqli rassom Chingiz Ahmarov.
Bu ikki ijodkor olami bir-biriga juda-juda yaqin edi. Shamsro’y Chingiz Ahmarov bilan hamnafas bo’lgan, birga yashagan kezlarida rassomning ruhiy madadiga suyandi. Ijod musavviraning yashash tarziga, hayotiga aylangan edi.
Qalbda sog’inch, ko’zlarda hadik,
Ketolmasman sendan uzoqqa.
Agar qolsam yoningda, qalbim
Ohu kabi bo’lar tuzoqda.
Ko’zlaringda suratim ko’rdim
Oyday kulib turibman beg’am.
Keta qolgin tezroq, alvido,
Ko’zyoshimni ko’rma, ey odam.
Ko’zyoshimga arzir faqat nur,
Faqat unda ranglar jamoli.
Qizil tortar mo’yqalam- jonim,
Qora bo’yoq umrim zavoli.
Senga hadya shu qizil -qonim,
Yurakdagi eng toza iffat.
Qora nedir- hech kim bilolmas,
Qora chiziq- eng sirli qismat.
Bormi unda diydor quvonchi,
Ko’rishganlar bermaslar xabar.
Men qalbimni ranglarga ko’mdim,
Alvido yor, mahsharga qadar!
Rassom ayni kuchga to’lgan, tafakkur olamiga berilgan damlari faqat Sharq miniatyura san’atiga doir kitoblarnigina emas, balki tarixiy manbalarni, ayniqsa, she’riyatni diqqat bilan o’rgandi. Sharq o’tmishiga, uning hassos shoiralari tarixiga qiziqdi. Rassom Sharq shoiralari degan turkum portretlar ustida ishlay boshladi. Zebunniso, Nodira, Uvaysiy, Mutriba…
Shamsro’y O’zbekiston Davlat San’at muzeyida ishlagan kezlari kutubxona boshlig’i, qadimgi Sharq qo’lyozmalar bilimdoni Qosimxo’jayev degan ajoyib inson bilan tanishdi. Undan Sharq she’riyati, xususan, Navoiy, Lutfiy, Bobur, o’zbek shoiralari Zebunniso, Nodira, Uvaysiy, Mutriba, Anbar otin kabi ayollar ijodi haqida atroflicha ma’lumotlar oldi, adabiy muhit va muloqotlar tufayli qadimgi ajdodlarimiz qoldirgan merosdan bahramand bo’la boshladi.
Rassomning o’z polotnolaridagi qahramonlari bilan ruhiy aloqasi uning dastlabki asari – Zebunniso portreti bilanoq o’rnatildi. Bir paytlar Zebunniso nomidagi maktabda o’qigan musavvira uning obrazida o’z qiyofasini ko’rdi, uni yurakdan his qildi. Shundan so’ng, Zebunnisoning beldan yuqorisi va to’la gavdasi tasvirlangan ikki portretini va etyudini ishladi. Ularda impressionizmga moyillik seziladi. Musavvira yengil va shaffof tarzdagi yorqin, ammo qarama-qarshi bo’yoqlarni qo’llaydi. Shu tariqa portretda ichki ruhiyat va kayfiyat to’g’ri ilg’ab olingan, ranglarda lahzalik va o’zgaruvchanlik jarayoni ro’y bergan.
Belgacha ishlangan portretda rassomning o’z qiyofasi tasviri aniq seziladi. Unda Zebunnisoning qalb tug’yonlari va hayajoni ifodalangan, bu esa bo’rttirilgan yuz ifodasi va ko’z va qo’l imo-ishorasi tasvirlari orqali hosil qilingan. Unda rang etyuddagiga nisbatan quyuqroq, tuslar esa etyuddagidek. Etyud va portret rangtusli hajm ko’lami rangtasvir usulida olingan. Zebunniso portreti Shamsro’y Hasanova ijodida dastlabki qadam edi. Uning bu ikki portretidagi yuz tasviri e’tiborni tortadi. Rassom tashqi jihatdan miniatyuraga xos bo’lgan o’z orzusidagi qiyofani tasvirlashga intiladi. Ammo shaklni silliqlash va soddalashtirish asnosida portretga kichikroq bir jihat kiritadi, u qiyofaga xayoliyotdan hayotiylikka olib kiradi. Bu xususiyatlar mutanosib chimirilgan qoshlar, qisiq ko’zlar, qimtilgan lablar, oniy boqishlar, boshning tabiiy holati kabilarda ko’rinadi.
Musavvira rang imkoniyatlariga, turli ramzlarga alohida e’tibor qiladi. Aytaylik, gullagan daraxt shoxi tasviri o’z ma’nosidan tashqari, bahoriy kayfiyat, shoirona his- tuyg’u manbai sifatida mavjlanadi.
Shoira Zebunniso. 17-18 asrda yashab o’tgan Boburiylar sulolasi vakilasi, shoh Afrangzebning qizi, ulug’ shoira. Uning nafosatga, nadomatga to’la qalbini anglash oson kechmadi. Buning uchun rassom shoiraning she’riyatiga, zamondoshlari yozib qoldirgan qo’lyozmalarga, Sharq miniatyuralariga murojaat qildi.
Zebunnisoning “Garchi men shox qizi ersamda, nomim Zebunniso bo’lsa-da, gado yanglig’ zorman” degan bayti buyuk qalb egasining ichki kechinmalarini aks ettirishda, timsolini yaratishda ustivor g’oya bo’lib xizmat qildi.
Rassom bu obraz ustida ko’plab eskizlar, etyudlar ishladi. Ulardan faqat ikkitasigina to’laqonli asarga aylandi. 1943 yilda ishlangan shoira Zebunniso portretida esa shijoatli holatda turgan, qo’lida she’riy devon ushlagan, harir libosdagi go’zal, oqila qiz siymosi, orqa fonda esa Hindistonnning g’aroyib – ajoyib tabiati tasvir etilgan. Shoira obraziga sinchiklab razm solinsa, unda muallifning ichki va tashqi yaqinligi, qiyofalarning o’xshashligi seziladi. 1946 yilda ishlangan shoira Zebunniso asarida esa biz bog’larda avji bahor paytini, yo’lakda ketib borayotgan, qaddi bor bo’yi-basti bilan ishlangan o’ychan dilbar shaxsni ko’ramiz. Rassom shoiraning bog’ sayriga chiqqan holatini tasvirga olgan. Mayin ranglar qiz holatiga juda mos. Undagi liboslarning o’sha davrga xosligi, xatti-harakatining oliymaqom jamiyat vakilasiga mansubligi ham rassom nazaridan chetda qolmagan. Birinchi portretda shoira shiddatli, shijoatli holatda bo’lsa, ikkinchisida esa uning nazokatli, dilbar dunyosi tarannum etilgan.
Shamsro’y Sharq she’riyatining chinakam maftuni edi. U o’zbek shoiralari tarixi bilan qiziqar ekan, ularning portretlarini yaratishga bel bog’ladi. Ishdan sal vaqt topishi bilan ularning obrazi ustida etyudlar ishlashga o’tirar edi. Nodira… 18-asrda ijod etgan, Qo’qon adabiy muhitini yaratgan bu shoiraning hayoti va qismati rassom uchun sirli bir olam edi. Hayoti fojia bilan tugagan buyuk shoiraning teran qalbini anglash yo’lida u tarix sahifalarini sinchiklab o’rgandi, har bir she’r va dalilni sharhlash uchun ter to’kdi. Uzluksiz izlanishlar samarasi o’laroq, 1944-45 yillarda shoiraning go’zal portretini yaratdi. Bu portretda u Nodirani nafaqat taxt malikasi, balki nafosat, oqilalik go’zallik ma’budasi sifatida tarannum eta oldi. O’sha davr muhitiga xos liboslarga o’ralgan, malika toji o’ziga yarashgan bu go’zal, dilbar ayolning tafakkur olami uning nurli qiyofasida balqib turibdi. Musavvira 1944-1945 yillarda Nodira portretini ishladi. O’sha davrga xos bezakdor stol, ayvon panjarasi, libos, taqinchoqlar o’ta aniq tasvirlangani bejiz emas. Unda zbek xalqining yuksak didi, amaliy san’atining nozikligi aks etgan. Bog’ manzarasi olis yaqin chizgilarda aks etgan, bularning bari Nodira obrazini ochishga xizmat qiladi.
Musavvira portret uchun assimetrik kompozitsiyani tanlagan. Qalb tug’yoni zuhur etilgan yuz qiyofasi, nafis egilgan qomat holati, turli xil sezgi va ishora tasviri shoiraning ruhiy iqlimini ifoda etadi. Lablarga ro’mol uchini tutib turgan o’ng qo’l ishorasi qahramonning ichki holatini aniq ifodalaydi. Musavvira Nodiraning yuzi talqiniga alohida e’tiborni qaratadi. Buning uchun u portret asosini mo»tadil va tilla-moviy ranglar bilan ishlov beradi. Ranglar turli tusda jilolanib, nozik chiziqlar bilan baqamti keladi. Kitob ushlab turgan chap qo’lining holatida ranglar yanada jilvalanadi.
Uvaysiy… Nodiraning ustozi va zamondoshi bo’lgan bu oqila, donishmand ayolning «Anor» nomidagi she’ri xuddi Nodira timsolini ochib beradigan darajada go’zal edi. Rassom Nodira obrazini yaratishda xuddi mana shu to’rtlikka murojaat qilgani aniq. Asarda biz anorning qizil donalari, harir pardalari va uning nim ranglari portret kompozitsiyasida yechakchilik qilganligini ko’ramiz.
Uvaysiy portreti Nodira portretidan so’ng bir yil o’tib, 1947 yilda ishlandi. Unda biz oliymaqom zot ayollariga xos viqor, jiddiy nigoh, musibatlarni iroda kuchi bilan yenggan matonatli bir timsolni ko’ramiz. Nodira obrazida keskinlik, shiddat sezilsa, Uvaysiy portretida ranglar murakkabroq va fojeaviy qismat ifodasiga aylangan. Ma’lumki, Uvaysiy mutaassiblar ta’qibi va kishilarning pichinglariga qaramay o’zining qo’rs, qo’pol eridan kechib, Qo’qon xonligi saroyida shoira bo’lib kelgan. Shoira xarakteridagi bu ziddiyat to’la ochib berilmagan, ammo uni aynan shunday jasoratli, dadil shoira sifatida tasavvur etish qiyin emas. Asar markazida ayol qiyofasi, chapda gullayotgan daraxt shoxi. Shoira qomati ehrom shaklida, musavvira uning boshi, jussasi, qo’llariga alohida e’tiborni qaratadi. Bu psixologik holatni ifodalashga shu zamon hayotiga mos rang — to’q ko’k va tilla rang bo’yoqlar tanlangan.
1947 yilda yaratilgan «Mutriba» asari uyg’ur xalqining sevimli shoirasi hayotiga bag’ishlangan. Uning merosini o’rgangan Shamsro’y bu dilbar shoiraning xalqona she’riyati maftuni bo’ldi. Rassom shoirani o’zining milliy libosida,qalbi olovlangan, tafakkuri o’tkir shoira sifatida ko’rdi, portretini yaratishda ana shu xislatlarni tasvirga joyladi. “Mutriba portreti» bu turkumdagi tarixiy asarlarning eng mukammali deyish mumkin. U bir necha bor xalqaro ko’rgazmalarda, masalan, 1967 yili Monrealdagi Xalqaro ko’rgazmada namoyish etildi. Sharqda she’r va musiqa o’zaro uyg’un tarzda namoyon bo’ladi. Shu bois shoira qo’lida musiqa asbobi qadimiy qashqar rubobi bilan tasvirlanadi. Obraz mohiyati fikr, so’z, ohangning tug’ilish lahzasida, tasvirdagi ranglar o’yinida ochib beriladi. Buning uchun muallif obrazning aylana bosh kiyimi, yelka va yeng chiziqlarining nafis egilishi, yoqa va ko’krak hoshiyalarini hamohangligi, oyoqlarini berkitib turgan ko’ylak etagi bo’ylab ketgan hoshiya, libosdagi yarim doira kashtali buklam tuguni tasvirlariga ma’no yuklaydi. Rubobning yarim doira qorni ularga bir ulgu sifatida jo’r bo’ladi. Portretda pushti, yashil, moviy, oq ranglar o’zaro birlashib alohida bir lirik holatni hosil qiladi.
1950 yillarda bo’lib o’tgan katta yig’inda O’zbekiston rassomlar uyushmasi raisi, taniqli rassom Viktor Ufimtsev garchi uning iste’dodini tan olib, ta’kidlab gapirsa-da, musavvirani o’zbek shoiralari turkum tarixiy portretlarini go’yo o’tmishni ideallashtirayotganlikda aybladi. Sobiq tuzum siyosatining bunday hamlalaridan rassom cho’chimadi, dadil ijodini davom ettiraberdi. U o’z davrida respublika bilim yurtiga mahalliy xalq vakillarini nihoyatda kam qabul qilishayotganligidan ranjib, isyon ko’targan, sobiq tuzum rahbarlariga norozilik xati yo’llagan jur’atli, shijoatli ayol edi. Balki, shuning uchunmi, ulkan ist’edod egasi bo’lgan shoira nomi, ijodi uzoq yillar bir chekkaga surib qo’yildi.
Shamsro’y Hasanova shoiralar portreti turkumi bilan bir qatorda, o’z zamondoshlari portretlarini ham ishlagan.
1950-yillar boshlarida ishlangan «Avtoportret» asari alohida diqqatga sazovor. Muallif unda «Avtoportret»da romantik obraz yaratishga intiladi. Asar bir-biriga uyg’unlashib ketgan chiziqlar o’yinida yaratilgan. Portret kompozitsiyasida qat’iy tartib va aniq mutanosiblikka erishilgan. Bu obrazga uyg’unlik va hamohanglik baxsh etgan.
Shamsiro’y Hasanova asarlaridagi bunday xususiyatlar keyingi yillarda ijod qilgan O’zbekistonning ko’pgina rassomlari ijodiga bevosita ta’sir ko’rsatgan edi.
Ba’zi bir asarlarida, xususan, “Nodira”, “Mehri”, “Mutriba” asarlarida sharqona miniatyuralar tamoyillari mumtoz frantsuz rassomi Polь Gogen asarlari an’analari bilan chatishgan ko’rinadi. Ularda miniatyuraning nozik jilvasi, yorqin rangdorligi, qat’iy kompozitsion shakli, fakturada tasvirning yassi yuza talqini singib ketgan. Miniatyuralardagi ishoralar va holatlarning shartli talqinidan mahorat bilan foydalanib, ularga aniqlik kiritadi. Shu asosda betakrorlik, ichki hayajon, dramatizm namoyon bo’ladi. Portretlar kompozitsiyasi mato yuzasiga bo’ysundirilgan. Rassom uchun qiyofalarning harakatdagi mutanosibligi muhim bo’lib qoladi. Qat’iy va aniq chiziqlar, ranglar ohangi ichki holat va qiyofalar hususiyati rangtasvir qonuniyatlaridan kelib chiqilgan.
Muallif qahramonlarning lirik kechinmalariga alohida e’tibor qiladi. Asarlarda katta rang surtmalari keng va tekis qilib ishlov berilgan, yuqoridan pastga surtma chizgilarda qoplanadi. Bunday hajmni o’ziga xos tarzda andozalash usuli bir qadar Gogen rangtasvirini eslatadi.
Shamsiro’y Hasanova yaratgan shoirlar portretlari shakli, darajasi bir xil emas, ammo ularning barchasida shoirona hissiyot, hayajon, salobat xosligi ko’zga tashlanadi.
Hayot charxpalagi tinmay aylanar,
Aylanar yulduzlar, zamin va quyosh.
Ulardan faqat bir taassurot qolar:
Rassom suratlari, quvonchu ko’zyosh.
Xotirada balqir armon va umid
Kelajakka ko’prik aslida ular.
Umrimiz yo’lini yoritib turar
Olisdan taralgan yorqin shu’lalar.
Uning ijodini ana shu yorqin shu’lalarga o’xshatish mumkin. Ular tufayli o’zbek tasviriy san’atida Sharq madaniyati tarixida muhim o’rin tutgan taniqli ayollar obrazi gavdalantirildi. Zamondoshlar obrazlari muhrlandi. G’arbu Sharq san’ati uslublarining uyg’unligi mustahkamlandi. O’rta Osiyo miniatyuralari va devoriy suratlar, mahobatli san’at an’analarini Yevropa realistik tasvir san’ati an’analariga vobasta holda rantasvir yechimlari ko’zga tashlandi.
Musavviraning “Bog’bon qiz”, “Skripkachi qiz”, “Avtoportret”, “Qashqar shoirasi “Mutriba”, “Zebunniso”,”Nodirabegim” kabi durdona asarlari o’zbek tasviriy san’ati xazinasidan mustahkam joy oldi. Musavvira o’zbek tasviriy san’atida birinchilardan bo’lib, natyurmort janriga asos soldi. Uning “Koptok gul”,”Xitoy chinnisi”, “Mevalar” kabi natyurmortlarida aks etgan tasvirlar o’zbekona ang’analar, xalqimizning kundalik yashash tarzining bir ulgusi sifatida namoyon bo’ladi. Ayniqsa, “Natyurmort” asarida och qizg’ish ranglar fonida oppoq kuzgi xrizentemalar, piyola, chinni idishlar, kichik ayol haykalchasi, xatdon va maktub mayin ranglarda yo’g’rilgan, ularda ziyoli bir ayol qalbining ichki hissiy kechinmalarini anglash mumkin.
Shamsro’y Hasanova g’oyat kamtar inson edi. Muzeyga kelib turgan talabalarga o’z mehrini bergan, o’zbek san’at va madaniyati tarixining qadimgi sahifalari haqida hikoya qilishni burchi deb bilgan, rantasvirdagi tajribalarini o’rgatishga intilgan. Katta orzu va umidlar bilan yashagan. Bu haqda keksa pedagog rassom To’xtamurod Sodiqov shunday xotirlaydi : “Men Benьkov nomli respublika bilim yurti talabasi edim. San’at muzeyida Vereshchaginning “Ko’knori chekuvchilar” kartinasidan nusxa ko’chirar edim. O’shanda Shamsro’y opa muzey direktori. Men shu yerda uch oycha bo’lib, muntazam kelib turdim. Opa meni tez-tez o’z xonasiga olib kirib, choy bilan siylardi, rassomlik mahorati haqida gapirar, meni o’z tengidek ko’rardi. Opa mendan o’n to’rt yosh katta edi, qarangki, men institutga kirganimda, u kishi shu yoshida uchinchi kursda o’qir ekan. U kishining “O’zbek ayollari” degan kartinasi, diplom ishi respublika rassomlik bilim yurti binosi foyesida osiqlik turardi. Undan ko’p meros qolgan. Bunday deyishimga sabab bor. Bir kuni men bilan birgan ishlaydigan Nosir Husanov degan odam bir nima ish bilan bir mahallaga borib qoladi. Shunda u bu xonadonda uy chordog’idan o’ram-o’ram qilib qo’yilgan asarlarni ko’rib qoladi. Shunda u: “sizlarning oilangizda rassom bormi?”deb so’raganida, uy egasi Shamsro’y Hasanova ularning yaqin qarindoshi bo’lganligini, bu asarlar undan meros ekanini aytadi. Afsuski, men Nosirdan uning manzilini so’ramagan edim. Nosir ham bundan o’n yilcha avval olamdan o’tgan”.
Afsuski, bu ayolning umri qisqa bo’ldi. 1956 yil kuzida og’ir dardga chalinib, vafot etdi. Undan bir-biridan go’zal rangtasvir asarlari meros qoldi.
