Орадан кўп ўтмади. Юрагини узиб бергандек қилиб Сулаймон қийнала-қийнала жой берди. Бир-иккита оғзига эгалик қилолмайдиганлардан “Сулаймон янги оталик бўпти”, деган маломатга қолди. Аммо билдирмади. Асрорқул акани шу ёшда қийналиб, иморат кўтаришига қараб туролмади. Қўлидан келганча ёрдамини аямади. Нон-чойдан қарашиб турди. Аммо кўнглининг бурчак-бурчагида ечилмаган тугун қолаверди.

Нодир Норматов
КЎЧА ЭШИКНИНГ НАҚШИН ГУЛЛАРИ

Нодир Норматов 1950 йил 24 декабрда Сурхондарё вилояти Шеробод туманининг Пошхурт қишлоғида туғилган. ТошДУнинг журналистика факултетини тамомлаган (1972). Дастлабки китоби — «Кўҳитанг ҳикоялари» (1977). Ёзувчининг «Жазо» (1981), «Исмоил тоғанинг тарозиси» (1982), «Жарликдан қушлар учди», «Бисот» (1986), «Дарахт тагидаги одам» (1988), «Камалак яшайдиган уй» (1990) каби асарлари, «Баригал» (1991) романи нашр этилган. «Шарқ миниатюралари мактаблари» китоби муаллифларидан бири.
Унинг «Томоша» кўғирчоқ песаси Жиззах кўғирчоқ театри жамоаси томонидан инглиз тилида Американинг Ню-Ёрк, Ню-Жерси каби штатларида намойиш этилган. «Омонхона мўъжизаси», «Беҳзод ворислари», «Бешик» (2005) ҳамда «Малик Набиев», «Чингиз Ахмаров», «Пошхуртнинг олтин пойдеворлари» (2006), «Бойсунлик Гюген» (2007) каби ҳужжатли филмлар стсенарийси ва матнини ёзган.К. Паустовскийнинг «Исаак Левитан», Нозим Ҳикматнинг «Ломакон» сингари асарларини ўзбек тилига таржима қилган.
Нодир Норматов  2017 йили вафот этган.

Кампир ҳар галгидек пайшанба куни эрталабдан мис қозон осди, ўзига сув иситди. Кейин уйига кириб олиб ювинди. Афтидан, у ҳеч кимни кўргиси йўқ эди, шу боис ҳатто кичкинагина даҳлиз эшигини ҳам занжирлаб олган эди. Келини қайнонасига ёрдами тегар деб тўнғичи Қизларойни юборганди, уни орқасига қайтариб юборди. Шундагина келин ўзининг бу ишидан афсус чекди, пешонасига енгил шаппатлаб, “Эсим қурсин-а!”, деди. Ахир, қайнонаси невараси тугул ўз қизларидан ҳам ювинган чоғларида ёрдам сўрамайди, улар исташган тақдирда ҳам бунга муҳтож эмаслигини билдиради.
— Нима, биз ўгайми? Бизга на кийимини ювдиради, на чўмилтиргани қўяди, — деди каттаси кичигига. — Ахир, ўз онамиз-ку.
— Рост, — деди кичиги унинг гапини қувватлаб. — Шундай, тегманозик онажонимиз.
— Ҳеч қаерда онамиздек бундай ўжари бўлмаса керак.
Иккаласи ҳам бу ерга тез-тез хабарлашгани келиб турса-да, барибир онамизга нафимиз тегмайди, деб ота маконларида кўп туришмай, ўз уйларига — даштга жўнаб кетишади. Кампир эса уларни орқасидан қўни-қўшниларга мақтайди: “Икки қиз ўстирдим, иккаласидан ҳам розиман. Иккаласининг ҳам рўзғори катта, шундай бўлса ҳам вақт топиб, онамга ёрдамлашай деб келади”.
Келин эса хурсанд — қайнонаси билан тил топишиб кетган. Фақат у кампирнинг қиз боладек уятчанлигига тушунолмасди. Чўмилтириб қўяй деб минг ҳаракат қилсин, кампир сира ҳам кўнмайди. Кўнглида шубҳа ҳам туғилган, “балки баданида бирор нуқсони бормикан?” деб. Кейин, вақти-соатини топиб, кампирнинг ювинганини бекитиқча кузатган. “Мен бетийиқни худонинг ўзи кечирсин, ичим қизиб, билгим келаверди-да, — деди қайнсингилларига. — Айтсам, ишонмайсизлар. Ой деса ойдай, гул деса гулдай тана-тўшлари. Кўриб, оғзим очилди”.
Кампир кийиниб бўлгач, келинини чақирди. Чойнакда чой дам еб турганини эшитиб, кўзларида миннатдорлик пайдо бўлди. У шундай аёл, бир нимани кўнглидагидек қилсанг, тилла топгандай суюнади. Кампир қайрағоч тагида ўтириб узоқ чой ичди. Ҳовли бурчагида қайроқтошга пичоқ чархлаётган ўғлига тикилиб ўтирди.
Ярим палла тарвуздек қизариб ботмоққа шайланаётган қуёш нурини кесганча кимдир ҳовли этагига қалама тошдан ошиб тушгандек бўлди. Ўз ишига андармон ўғил буни кўрмади. Кампир: “Кўзимга кўринди шекилли”, деб хаёл қилди. Ўғлимга айтсамми-йўқми, деб иккиланиб ичкарига кириб кетди.
Ярим тун экан алаҳлаб уйғонди. Уйқуси қочиб, тиззасини қучиб хаёл қилди. “Итлар бунча безовта ҳуришмаса, ё жондор-пондорнинг исини олдимикан”.
Тонгга яқин набираси кириб келди. Бироз ҳовлиқиш билан сўз бошлади:
— Момо, ҳовлимиз тўридаги дўнгликда кимдир ўтирибди, — деди Қизларой.
Кампир ёқасини тишлади:
— Ёпирай! Ким бўлдийкан?
Қўлига ҳассасини олиб ташқарилади. Кўзлари хира тортиб қолгани учун сўри олдидан туриб ҳовли саҳнидаги кишини танимади. Кампир том олдига юрди. Сигир боғловли қозиқни ҳатлаб, таппи қилинадиган жойда тўхтади. Қўлини пешонаси устига қўйиб, қаттиқ тикилди. Оқдан кўра кўкка ранг берадиган тўзғин соч-соқолли, қирра бурун бояги кимса одам қадамини эшитиб, ўрнидан қўзғолди. Тўнига ёпишган хас-хашакларни қоқиб-қоқиб қалама тош девордан ошганча кўздан ғойиб бўлди. Кампир эшик олдида савол назари билан қараб турган ўғлига лом- лим демай ичкари кириб кетди. Сулаймон ҳайрон эди. Онаси шу кириб кетганча фақат эрталаб хонасидан чиқди. Юз-қўлини ювиб, яна қамалиб олди. Одатда у бирор бир иш билан шуғулланиб ўтирмаса мазаси қочиб қоларди. Шу боис онасидан хавотирга тушди. Бу номаълум кимсани билиш истаги юрагини чирмовуқдай сиқиб келар, аммо уни қаердан ва қандай топишни билмай хуноб бўларди. Ҳамманинг кўнглида шубҳа-гумон болалаб борарди. Бир куни хотини ёрилди.
— Балки, ёшликдаги танишидир…
— Ўчир овозингни! — у беихтиёр хотинига тарсаки тортиб юборди.
Хотини шапалоқ зарбидан ловуллаб ёнаётган юзига кафт босиб ҳиққиллаганча бурчакка чўкди. Сулаймон анча сукут сақлаб тургач, бироз ҳовуридан тушиб гапирди. — Кўнглига қўл солиб кўриш керак!
— У кишини билмайсизми? Мен сўрасам, айтадиган одам ўзиям.
— Бўлмаса мен сўрайми?!
Хотини “қайдам” дегандек, елка қисди. Кейин уйда ортиқ қололмади, эшикдан отилиб чиқиб, ошхонага кириб кетди. Қайта бу борада гап очилмади. Кампирнинг хонасига Қизларой кириб-чиқиб турди.
Орадан чорак ой чамаси вақт ўтиб, қишлоқда бир этикдўз пайдо бўлди. Мактаб қоровулхонасида ётиб юрган ўша кишига Сулаймон ботинкасини яматгани борганда кўзлари чақнаб кетгандек туюлди. Анчайин жиддий чеҳрасида ним табассум ёлқинланди. Эски қадрдонлардай сўрашиб кўришди. Эҳтимол отаси тенгги бу одамнинг бу қадар мулозамати йигитни эритдими, икковлон мириқиб суҳбат қурдилар. Бу Асрорқул ака ғалати одам экан. Ҳамма шаҳарга қараб интилса, бу кишим Тошкентдай шаҳри азимдан келибди.
— Нима қилиб адашиб юрибсиз? Шаҳарда сиз учун ҳамма нарса қулай: иссиқ-совуқ сув, газ, электр. Бу ерда лоақал ҳовлидан сув ўтмайди. Қуриб қолган икки йилдан бери. Сувни ташиб ичсак…
— Нолиманг, ука! “Ҳар ерни қилма орзу, ҳар жойда бор тош-тарозу” деганлар. Тирикчилик ташвиши билан келиб қолдик энди.
— Барибир…
Уста унинг гапини шартта бўлиб, бошқа мавзуга кўчди.
— Ариқда сув қуриб қолган бўлса, қудуқ қазмадингизми?
— Ҳовлидан тўрт-беш марта қудуқ қазилган, аммо-лекин сув чиқмаган.
— Йў-ўқ! Чиқади. Яхшилаб кавламагандирсизлар. Ёки ўрнини топа олмагансизлар.
Сулаймоннинг шаҳарлик бу “файласуф”нинг гапидан энсаси қотди.
— Балки билсангиз, жойини кўрсатарсиз.
— Майли кўрсатаман ҳам, керак бўлса, қазишиб ҳам юбораман. Фақат битта илтимосим бор. Ҳовлингизни бир бурчидан каталакдек жой берсангиз. Кичкина кулба қуриб, пойабзал тузатсам. Ҳар ҳолда мактаб қоровулхонаси пойабзал тузатиш учун мос жой эмас.
“Ўҳ-ў! Иштаҳалари карнай-ку, Сулаймон “Кел, шаҳарлик бу олифтани бир боплаймиз. Қишлоқни шунча қудуқ қазиб юрган йигитлари чиқаролмаган сувни бу кишим чиқарар эмиш. Бир ҳолва деган билан оғиз чучимаслигини кўриб қўйсин-чи. Сал ўйлаб гапирадиган бўлади”.
— Нега ўйланиб қолдингиз? Гапим сизга маъқул тушмади шекилли.
— Йўқ! Йўқ! Нега энди, розиман. Фақат анови, Турғун участковой калламни гаранг қилмайдимикан.
— Бу ёғидан хавотир олманг, ўзим гаплашаман.
— Бўпти, унда эртага кутаман-а?
Чошгоҳ пайти ҳовли саҳнида чўкич кўтариб, Асрорқул пайдо бўлди.
— Сиз ишингизга бораверинг, мен ҳовлини бир кўздан кечирай, — деди Асрорқул ака Сулаймонга.
— Чой ичинг аввал, иш бўлса қочмас, — деди Сулаймон.
Асрорқул ака унамади. Бир ўзи ҳовлини анчагача айланиб, кўздан кечириб юрди. Бу орада Сулаймоннинг онаси деразага тортилган ҳарир оқ парда ортида гоҳ эски сандиқнинг ичидаги сарғайиб кетган суратга, гоҳ ҳовлини кўздан кечираётган кимсага қарар, қўллари дағ-дағ қалтираб турар эди. Ниҳоят Асрорқул ака қари тут яқинида ўсган бир туп янтоққа кўзи тушиб, чиройи очилди. Йигитнинг яқинига келиб, бу янтоқ гуллаш-гулламаслигини, яна қачондан бери ўсишини сўраб-суриштирди.
— Шу ерда озми-кўпми янтоқ ўсарди, шундан битта-ярими қолган экан-да, — деди Сулаймон.
— Мана шу ердан сув чиқади, қудуқлик бўлдим деяверинг, — деди Асрорқул ака кулимсираб. Сўнг ўн қадам чамасида иккита ёғоч қоқди, шолча илиб, ўзини пана қилди. Кўйлагини ечиб, ишга тушди. Ёши етмишдан ошган, юзи бироз қаримсиқ кўринса-да, қомати тик, барваста, ҳаракатлари ёш боланикидек енгил, қадамлари тез. Сулаймон унинг олдида анча суст, мактабда жисмоний тарбия ўқитувчиси бўлсаям, у қадар чаққон эмас. Бир марта қудуқ қазишга ёрдам бераман деб, ичига тушди-ю, оёғини уриб олди. Шундан тиззалари зирқираб оғриб, арқон тортиб туришга яради, холос. Бутун борлиғи билан ерини севадиган Сулаймоннинг ичи қизир, бир амаллаб ишни пайсаллатишга уринар, аммо Асрорқул ака ҳолдан тойиб чарчаш ўрнига кучига куч қўшилиб борарди. Ниҳоят унинг айтгани чинга айланди. Бир ҳафтадан сўнг у қазган қудуқдан сув чиқди.
Тўғри, қудуқ анча чуқур қазилди, камида ўн қулоч…
Охирги кун садақайрағоч тагида икки киши ўтириб, бир пиёла чой устида суҳбат қуришди. Бириси дам-бадам уф тортиб қўяр, бириси эса “хайрият” дегандек энтикиб қўяр эди.
Орадан кўп ўтмади. Юрагини узиб бергандек қилиб Сулаймон қийнала-қийнала жой берди. Бир-иккита оғзига эгалик қилолмайдиганлардан “Сулаймон янги оталик бўпти”, деган маломатга қолди. Аммо билдирмади. Асрорқул акани шу ёшда қийналиб, иморат кўтаришига қараб туролмади. Қўлидан келганча ёрдамини аямади. Нон-чойдан қарашиб турди. Аммо кўнглининг бурчак-бурчагида ечилмаган тугун қолаверди.
Бир кун туш пайтида кулба олдида, қоп-қора чет эл машинасига кўзи тушди. Сулаймон қизиқиб ўша томонга йўл олди. Асрорқул ака қўноқ тутган чайлага яқинлашар экан, ичкаридаги ғала-ғовурдан тўхтаб қолди. Йўғон овозда бир эркак ялинди:
— Ада, мени шарманда қилманг! Илтимос, кетайлик уйга.
— Сен ўзингни ишингни қилавер, ўғлим, мендан хавотир олма!
— Ахир, сизга нима етмайди, ада-а?
— Ҳамма нарса етади, болам! Аммо айтганим билан сен барибир тушунмайсан-да.
— Биздан бирон хатолик ўтдими, ада!?
— Болам, ўзингни кўп қийнама, сендан мингдан-минг розиман.
— Бўлмаса бирор жойдан ер олиб, уй қуриб берай!
— Йўқ! Фақат сендан ўтинчим, ўғлим, менга индама, мен шу ерда яшамоқчиман. Шундай яшамоқчиман.
Сулаймон бошида адоғсиз саволлар билан хаёлчан ортига қайтди. Тушдан сўнг боғ тўридаги эски ғиштин деворлари нураб бутунлай ерпарчин бўлган иморат олдида Асрорқул акани кўриб қолди. Чакалакзор оралаб орқа томондан келиб уни кузатди. Бу ерда нима қилиб юрганига ажабланди. Нимадандир шубҳаланди. Балки бу ерларда тилла кўмилган бўлса, шунинг ҳидини олиб излаб юргандир бу индамас, ичдан пишган одам, деб ўйлади.
Асрорқул ака эcки иморатдан ёлғиз сақланиб қолган икки табақали дарвозанинг кичик эшиги олдида тиз чўкиб, уни сийпалаб йиғларди. Сулаймон янада қизиқиб, чакалакзор паналаб, шоҳариқ ичига тушди. Бу ер эшикка яқин жой бўлиб, пана эди, у ерда ўтириб, Асрорқул акани бемалол кузатди. Ҳатто унинг секин айтаётган гапларини аниқ-тиниқ эшитди. Сулаймон аввалига Асрорқул ака ўтганлар руҳига бирор-бир оят ўқиётган бўлса керак, деб ўйлади.
— Оҳ, қадрдоним! Сени танидим, сени мана шу нақшларингдан танидим. Сен ҳовлимизнинг кўча эшиги эдинг. Мана шу нақшин гулларингни бир кўрсам, армоним йўқ деб узоқ жойлардан излаб келдим. Тушларимга неча марталаб киргансан, ахир…
“Ҳа, гап бу ерда экан-да.” Сулаймон вужуди қизиб, дилида ғалати бир ўзгариш сезди.
— Асли шу ерлик экансиз-да? — бу кутилмаган саволдан Асрорқул ака илкис чўчиб тушди.
— Ҳа! — деди синиқ товуш билан.
— Нега буни келган кунингиз айтмадингиз?
— Қандай айтайин? Қишлоқда бирор уруғ-аймоғимиз қолмаган бўлса, ким танирди? Фақат, Ўрин бова бизнинг аждодни озроқ биларди. У киши ҳам яқинда қазо қилган экан. Фотиҳасини бериб, қайтиб кетмоқчи эдим, аммо…
— Аммо жойни кўриб, кўзингиз қиймади шундайми?
— Йўқ! Йўқ, ундай эмас. Бизни бобомизни Соҳиб кўкчи дер эдилар. Ўттизинчи йилларда қулоқ бўлиб кетган. Отам эса урушда йўқ бўлиб кетди. Кейин онам ўлди. Мен ўн олти-ўн етти ёшларда эдим. Шунда нон излаб Тошкентга бориб, қолиб кетдим. Ака-укалардан қолмаган, уруш йиллари очликдан ўлиб кетишган.
— Энди бу эртакни тўқияпсизми? Ахир, сиз тирикчилик учун юрган одам эдингиз-ку.
— Сизларни ортиқча ғалвага қўймай дегандим.
— Ўзингизни оқламай қўя қолинг. Сизни асл мақсадингизни яхши биламан! Қайга борсангиз боринг, аммо ҳовлимни бўшатиб қўйинг!
— Илтимос, укажон, мени ҳайдаманг! Сизга зарарим тегмайди.
— Гап шу. Сизни ортиқ бу ерда кўришни истамайман, — Сулаймон шарт бурилиб уйга юрди. Келиб хонасига қамалиб олди. Кечга яқин онаси қошида музтар бўлди.
— Сулаймон, — деди у ўғлига қараб. — Мана шу ўтирган уй-жойимизнинг ярми шу — Асрорқул аканинг отасиники бўлган. Биз шу ер эгасиз қолгани учун томорқамизга қўшиб олган эдик. Раҳматли отанг бир гапни биларкан-ки, ўзлаштирган ўша ерга сира иморат қурмаган эди. “Ким билади, эҳтимол Соҳиб кўкчининг бирор-бир изи қолган бўлса, қайтиб келар”, дерди.
Сулаймоннинг ранги оқарди, лаблари билинар-билинмас титради. Сўнг ўзини тутиб олиб, онасига қараб хўмрайди.
— Бир пайтлар бу жойда Соҳиб кўкчи яшаган бўлса, яшагандир. Бу жойлар энди бизники. Бу жойни биз қишлоқ шўросидан хатлаб олганмиз.
— Йўқ, болам, бу жойлар бизники эмас. Мана шу тутнинг нариси шу Асрорқулники бўлади.
Сулаймон ичиб турган пиёладаги чойни пойгакка сепиб юборди.
— Она, кўп ўзингиздан кетаверманг. Мен ҳеч кимга бир қарич ҳам ер бермайман, билдингизми? — деди авзойи бузилиб.
— Берасан, — деди кампир ишонч билан. — Иложимиз йўқ, болам. Бу ерда Соҳиб кўкчининг аждод-аймоқлари руҳи бор. Уларни норози қилсак, у дунёю бу дунё ҳузур-ҳаловат кўрмаймиз.
Сулаймон ўрнидан турди. Айвондан чиқиб, атрофга кўз югуртирди. Ҳовли-жойининг нақ ярмидан ажралишини кўз олдига келтириб бош чайқади.
— Она, — деди у ялинчоқ товушда. — Мен бу ташландиқ ерга қанча пул, қанча меҳнат сарфладим. Мана, ҳокимият одамларга Сувлибулоқ атрофидаги ердан томорқа беряпти. Асрорқул акага ўша ердан олиб берайлик. Ер ўлчагич Ботир синфдошим бўлади. Керак бўлса, анча-мунча ер қўшиб беради.
— Ҳай, болам-а, — деди кампир, — нимага бу одамнинг ичини тушунмайсан. Ер-жой деганинг ўша Тошкентда йўқ эдими? Бу одам ҳовлига келган куниёқ кўнглимда гумон пайдо бўлган эди.
— Барибир, она, бу жойни бермайман, — деди Сулаймон.
— Менга отанг тайинлаб кетган: мабодо ҳовлининг эгаси чиқса, ғиди-пиди қилмай, омонатини қайтариб беринглар деб. Арвоҳимни чирқиллатманглар деган. Билиб қўй, агар айтганимни қилмасанг, отангнинг арвоҳи уради. Дуо урса нажот бор, арвоҳ урса даво йўқ, дейишган авлиёлар.
У онасининг олдидан отилиб чиқди. Алами ичига сиғмай уйнинг пойгоҳидан тўрига қадар бориб келаверди. Тонггача уйқу нималигини билмади. Саҳар пайти қудуқ сувидан тортиб олиб, юзини ювди. Қайрағоч тагида бир пас бошини чангаллаб ўтирди-да, сўнг омборхонага қараб кетди. У ердан теша, қозиқ олиб чиқиб, тўғри кекса тут рўпарасига келди. Чуқур хўрсинди-да, ўтириб, қозиқ қоқа бошлади. У энди ўша Асрорқул акага тегишли ҳовлини чегириб, белги қўйишга, ўша жойни ўз эгасига беришга аҳд қилган эди.
Эрталабдан уйқуни парчалаб юборадиган темир товуши атрофга ёйилиб кетди. Қўни-қўшни, бутун уй ичи норозиланиб эшикдан чиқиб келишди. Бироқ Сулаймон кутган одам ҳа деганда кулбасидан чиқавермади.
— Наҳот кетиб қолган бўлса, — хаёлидан ўтказди у.
Кулбасига бош суқиб, у ердан тополмади. Боғ томон юрди. Унинг тўридаги ўша нақшинкор эшикка кўзи тушди. У шамолда тебрангани-тебранган, нимадир демоқчи бўлгандай ғийқилларди. Сулаймон унга яқинроқ келди-ю, бирдан тўхтаб қолди. Оёқлари мадорсизланди, юраги увишди. Асрорқул ака юзида ним табассум билан ухлаб ётарди. Эҳтимол у адоғсиз тушида ёш болага айланиб, ўз уйининг қайсидир бурчагида чопқиллаб юргандир. Фақат у ҳозир кўзлари ним очиқ ҳолда шунчалик тош қотиб ётган эдики, шамолнинг гапига кириб дам-бадам асабий ғингшиётган эшик табақаси ҳам уни уйқудан уйғотолмас эди…

Nodir Normatov
KO’CHA ESHIKNING NAQSHIN GULLARI

Nodir Normatov 1950 yil 24 dekabrda Surxondaryo viloyati Sherobod tumanining Poshxurt qishlog’ida tug’ilgan. ToshDUning jurnalistika fakultetini tamomlagan (1972). Dastlabki kitobi — «Ko’hitang hikoyalari» (1977). Yozuvchining «Jazo» (1981), «Ismoil tog’aning tarozisi» (1982), «Jarlikdan qushlar uchdi», «Bisot» (1986), «Daraxt tagidagi odam» (1988), «Kamalak yashaydigan uy» (1990) kabi asarlari, «Barigal» (1991) romani nashr etilgan.«Sharq miniatyuralari maktablari» kitobi mualliflaridan biri.
Uning «Tomosha» ko’g’irchoq pesasi Jizzax ko’g’irchoq teatri jamoasi tomonidan ingliz tilida Amerikaning Nyu-York, Nyu-Jersi kabi shtatlarida namoyish etilgan. «Omonxona mo»jizasi», «Behzod vorislari», «Beshik» (2005) hamda «Malik Nabiev», «Chingiz Axmarov», «Poshxurtning oltin poydevorlari» (2006), «Boysunlik Gyugen» (2007) kabi hujjatli filmlar stsenariysi va matnini yozgan.K. Paustovskiyning «Isaak Levitan», Nozim Hikmatning «Lomakon» singari asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilgan. 2017 yili vafot qilgan.

Kampir har galgidek payshanba kuni ertalabdan mis qozon osdi, o‘ziga suv isitdi. Keyin uyiga kirib olib yuvindi. Aftidan, u hech kimni ko‘rgisi yo‘q edi, shu bois hatto kichkinagina dahliz eshigini ham zanjirlab olgan edi. Kelini qaynonasiga yordami tegar deb to‘ng‘ichi Qizlaroyni yuborgandi, uni orqasiga qaytarib yubordi. Shundagina kelin o‘zining bu ishidan afsus chekdi, peshonasiga yengil shappatlab, “Esim qursin-a!”, dedi. Axir, qaynonasi nevarasi tugul o‘z qizlaridan ham yuvingan chog‘larida yordam so‘ramaydi, ular istashgan taqdirda ham bunga muhtoj emasligini bildiradi.
— Nima, biz o‘gaymi? Bizga na kiyimini yuvdiradi, na cho‘miltirgani qo‘yadi, — dedi kattasi kichigiga. — Axir, o‘z onamiz-ku.
— Rost, — dedi kichigi uning gapini quvvatlab. — Shunday, tegmanozik onajonimiz.
— Hech qaerda onamizdek bunday o‘jari bo‘lmasa kerak.
Ikkalasi ham bu yerga tez-tez xabarlashgani kelib tursa-da, baribir onamizga nafimiz tegmaydi, deb ota makonlarida ko‘p turishmay, o‘z uylariga — dashtga jo‘nab ketishadi. Kampir esa ularni orqasidan qo‘ni-qo‘shnilarga maqtaydi: “Ikki qiz o‘stirdim, ikkalasidan ham roziman. Ikkalasining ham ro‘zg‘ori katta, shunday bo‘lsa ham vaqt topib, onamga yordamlashay deb keladi”.
Kelin esa xursand — qaynonasi bilan til topishib ketgan. Faqat u kampirning qiz boladek uyatchanligiga tushunolmasdi. Cho‘miltirib qo‘yay deb ming harakat qilsin, kampir sira ham ko‘nmaydi. Ko‘nglida shubha ham tug‘ilgan, “balki badanida biror nuqsoni bormikan?” deb. Keyin, vaqti-soatini topib, kampirning yuvinganini bekitiqcha kuzatgan. “Men betiyiqni xudoning o‘zi kechirsin, ichim qizib, bilgim kelaverdi-da, — dedi qaynsingillariga. — Aytsam, ishonmaysizlar. Oy desa oyday, gul desa gulday tana-to‘shlari. Ko‘rib, og‘zim ochildi”.
Kampir kiyinib bo‘lgach, kelinini chaqirdi. Choynakda choy dam yeb turganini eshitib, ko‘zlarida minnatdorlik paydo bo‘ldi. U shunday ayol, bir nimani ko‘nglidagidek qilsang, tilla topganday suyunadi. Kampir qayrag‘och tagida o‘tirib uzoq choy ichdi. Hovli burchagida qayroqtoshga pichoq charxlayotgan o‘g‘liga tikilib o‘tirdi.
Yarim palla tarvuzdek qizarib botmoqqa shaylanayotgan quyosh nurini kesgancha kimdir hovli etagiga qalama toshdan oshib tushgandek bo‘ldi. O‘z ishiga andarmon o‘g‘il buni ko‘rmadi. Kampir: “Ko‘zimga ko‘rindi shekilli”, deb xayol qildi. O‘g‘limga aytsammi-yo‘qmi, deb ikkilanib ichkariga kirib ketdi.
Yarim tun ekan alahlab uyg‘ondi. Uyqusi qochib, tizzasini quchib xayol qildi. “Itlar buncha bezovta hurishmasa, yo jondor-pondorning isini oldimikan”.
Tongga yaqin nabirasi kirib keldi. Biroz hovliqish bilan so‘z boshladi:
— Momo, hovlimiz to‘ridagi do‘nglikda kimdir o‘tiribdi, — dedi Qizlaroy.
Kampir yoqasini tishladi:
— Yopiray! Kim bo‘ldiykan?
Qo‘liga hassasini olib tashqariladi. Ko‘zlari xira tortib qolgani uchun so‘ri oldidan turib hovli sahnidagi kishini tanimadi. Kampir tom oldiga yurdi. Sigir bog‘lovli qoziqni hatlab, tappi qilinadigan joyda to‘xtadi. Qo‘lini peshonasi ustiga qo‘yib, qattiq tikildi. Oqdan ko‘ra ko‘kka rang beradigan to‘zg‘in soch-soqolli, qirra burun boyagi kimsa odam qadamini eshitib, o‘rnidan qo‘zg‘oldi. To‘niga yopishgan xas-xashaklarni qoqib-qoqib qalama tosh devordan oshgancha ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Kampir eshik oldida savol nazari bilan qarab turgan o‘g‘liga lom- lim demay ichkari kirib ketdi. Sulaymon hayron edi. Onasi shu kirib ketgancha faqat ertalab xonasidan chiqdi. Yuz-qo‘lini yuvib, yana qamalib oldi. Odatda u biror bir ish bilan shug‘ullanib o‘tirmasa mazasi qochib qolardi. Shu bois onasidan xavotirga tushdi. Bu noma’lum kimsani bilish istagi yuragini chirmovuqday siqib kelar, ammo uni qaerdan va qanday topishni bilmay xunob bo‘lardi. Hammaning ko‘nglida shubha-gumon bolalab borardi. Bir kuni xotini yorildi.
— Balki, yoshlikdagi tanishidir…
— O‘chir ovozingni! — u beixtiyor xotiniga tarsaki tortib yubordi.
Xotini shapaloq zarbidan lovullab yonayotgan yuziga kaft bosib hiqqillagancha burchakka cho‘kdi. Sulaymon ancha sukut saqlab turgach, biroz hovuridan tushib gapirdi. — Ko‘ngliga qo‘l solib ko‘rish kerak!
— U kishini bilmaysizmi? Men so‘rasam, aytadigan odam o‘ziyam.
— Bo‘lmasa men so‘raymi?!
Xotini “qaydam” degandek, yelka qisdi. Keyin uyda ortiq qololmadi, eshikdan otilib chiqib, oshxonaga kirib ketdi. Qayta bu borada gap ochilmadi. Kampirning xonasiga Qizlaroy kirib-chiqib turdi.
Oradan chorak oy chamasi vaqt o‘tib, qishloqda bir etikdo‘z paydo bo‘ldi. Maktab qorovulxonasida yotib yurgan o‘sha kishiga Sulaymon botinkasini yamatgani borganda ko‘zlari chaqnab ketgandek tuyuldi. Anchayin jiddiy chehrasida nim tabassum yolqinlandi. Eski qadrdonlarday so‘rashib ko‘rishdi. Ehtimol otasi tenggi bu odamning bu qadar mulozamati yigitni eritdimi, ikkovlon miriqib suhbat qurdilar. Bu Asrorqul aka g‘alati odam ekan. Hamma shaharga qarab intilsa, bu kishim Toshkentday shahri azimdan kelibdi.
— Nima qilib adashib yuribsiz? Shaharda siz uchun hamma narsa qulay: issiq-sovuq suv, gaz, elektr. Bu yerda loaqal hovlidan suv o‘tmaydi. Qurib qolgan ikki yildan beri. Suvni tashib ichsak…
— Nolimang, uka! “Har yerni qilma orzu, har joyda bor tosh-tarozu” deganlar. Tirikchilik tashvishi bilan kelib qoldik endi.
— Baribir…
Usta uning gapini shartta bo‘lib, boshqa mavzuga ko‘chdi.
— Ariqda suv qurib qolgan bo‘lsa, quduq qazmadingizmi?
— Hovlidan to‘rt-besh marta quduq qazilgan, ammo-lekin suv chiqmagan.
— Yo‘-o‘q! Chiqadi. Yaxshilab kavlamagandirsizlar. Yoki o‘rnini topa olmagansizlar.
Sulaymonning shaharlik bu “faylasuf”ning gapidan ensasi qotdi.
— Balki bilsangiz, joyini ko‘rsatarsiz.
— Mayli ko‘rsataman ham, kerak bo‘lsa, qazishib ham yuboraman. Faqat bitta iltimosim bor. Hovlingizni bir burchidan katalakdek joy bersangiz. Kichkina kulba qurib, poyabzal tuzatsam. Har holda maktab qorovulxonasi poyabzal tuzatish uchun mos joy emas.
“O‘h-o‘! Ishtahalari karnay-ku, Sulaymon “Kel, shaharlik bu oliftani bir boplaymiz. Qishloqni shuncha quduq qazib yurgan yigitlari chiqarolmagan suvni bu kishim chiqarar emish. Bir holva degan bilan og‘iz chuchimasligini ko‘rib qo‘ysin-chi. Sal o‘ylab gapiradigan bo‘ladi”.
— Nega o‘ylanib qoldingiz? Gapim sizga ma’qul tushmadi shekilli.
— Yo‘q! Yo‘q! Nega endi, roziman. Faqat anovi, Turg‘un uchastkovoy kallamni garang qilmaydimikan.
— Bu yog‘idan xavotir olmang, o‘zim gaplashaman.
— Bo‘pti, unda ertaga kutaman-a?
Choshgoh payti hovli sahnida cho‘kich ko‘tarib, Asrorqul paydo bo‘ldi.
— Siz ishingizga boravering, men hovlini bir ko‘zdan kechiray, — dedi Asrorqul aka Sulaymonga.
— Choy iching avval, ish bo‘lsa qochmas, — dedi Sulaymon.
Asrorqul aka unamadi. Bir o‘zi hovlini anchagacha aylanib, ko‘zdan kechirib yurdi. Bu orada Sulaymonning onasi derazaga tortilgan harir oq parda ortida goh eski sandiqning ichidagi sarg‘ayib ketgan suratga, goh hovlini ko‘zdan kechirayotgan kimsaga qarar, qo‘llari dag‘-dag‘ qaltirab turar edi. Nihoyat Asrorqul aka qari tut yaqinida o‘sgan bir tup yantoqqa ko‘zi tushib, chiroyi ochildi. Yigitning yaqiniga kelib, bu yantoq gullash-gullamasligini, yana qachondan beri o‘sishini so‘rab-surishtirdi.
— Shu yerda ozmi-ko‘pmi yantoq o‘sardi, shundan bitta-yarimi qolgan ekan-da, — dedi Sulaymon.
— Mana shu yerdan suv chiqadi, quduqlik bo‘ldim deyavering, — dedi Asrorqul aka kulimsirab. So‘ng o‘n qadam chamasida ikkita yog‘och qoqdi, sholcha ilib, o‘zini pana qildi. Ko‘ylagini yechib, ishga tushdi. Yoshi yetmishdan oshgan, yuzi biroz qarimsiq ko‘rinsa-da, qomati tik, barvasta, harakatlari yosh bolanikidek yengil, qadamlari tez. Sulaymon uning oldida ancha sust, maktabda jismoniy tarbiya o‘qituvchisi bo‘lsayam, u qadar chaqqon emas. Bir marta quduq qazishga yordam beraman deb, ichiga tushdi-yu, oyog‘ini urib oldi. Shundan tizzalari zirqirab og‘rib, arqon tortib turishga yaradi, xolos. Butun borlig‘i bilan yerini sevadigan Sulaymonning ichi qizir, bir amallab ishni paysallatishga urinar, ammo Asrorqul aka holdan toyib charchash o‘rniga kuchiga kuch qo‘shilib borardi. Nihoyat uning aytgani chinga aylandi. Bir haftadan so‘ng u qazgan quduqdan suv chiqdi.
To‘g‘ri, quduq ancha chuqur qazildi, kamida o‘n quloch…
Oxirgi kun sadaqayrag‘och tagida ikki kishi o‘tirib, bir piyola choy ustida suhbat qurishdi. Birisi dam-badam uf tortib qo‘yar, birisi esa “xayriyat” degandek entikib qo‘yar edi.
Oradan ko‘p o‘tmadi. Yuragini uzib bergandek qilib Sulaymon qiynala-qiynala joy berdi. Bir-ikkita og‘ziga egalik qilolmaydiganlardan “Sulaymon yangi otalik bo‘pti”, degan malomatga qoldi. Ammo bildirmadi. Asrorqul akani shu yoshda qiynalib, imorat ko‘tarishiga qarab turolmadi. Qo‘lidan kelgancha yordamini ayamadi. Non-choydan qarashib turdi. Ammo ko‘nglining burchak-burchagida yechilmagan tugun qolaverdi.
Bir kun tush paytida kulba oldida, qop-qora chet el mashinasiga ko‘zi tushdi. Sulaymon qiziqib o‘sha tomonga yo‘l oldi. Asrorqul aka qo‘noq tutgan chaylaga yaqinlashar ekan, ichkaridagi g‘ala-g‘ovurdan to‘xtab qoldi. Yo‘g‘on ovozda bir erkak yalindi:
— Ada, meni sharmanda qilmang! Iltimos, ketaylik uyga.
— Sen o‘zingni ishingni qilaver, o‘g‘lim, mendan xavotir olma!
— Axir, sizga nima yetmaydi, ada-a?
— Hamma narsa yetadi, bolam! Ammo aytganim bilan sen baribir tushunmaysan-da.
— Bizdan biron xatolik o‘tdimi, ada!?
— Bolam, o‘zingni ko‘p qiynama, sendan mingdan-ming roziman.
— Bo‘lmasa biror joydan yer olib, uy qurib beray!
— Yo‘q! Faqat sendan o‘tinchim, o‘g‘lim, menga indama, men shu yerda yashamoqchiman. Shunday yashamoqchiman.
Sulaymon boshida adog‘siz savollar bilan xayolchan ortiga qaytdi. Tushdan so‘ng bog‘ to‘ridagi eski g‘ishtin devorlari nurab butunlay yerparchin bo‘lgan imorat oldida Asrorqul akani ko‘rib qoldi. Chakalakzor oralab orqa tomondan kelib uni kuzatdi. Bu yerda nima qilib yurganiga ajablandi. Nimadandir shubhalandi. Balki bu yerlarda tilla ko‘milgan bo‘lsa, shuning hidini olib izlab yurgandir bu indamas, ichdan pishgan odam, deb o‘yladi.
Asrorqul aka eski imoratdan yolg‘iz saqlanib qolgan ikki tabaqali darvozaning kichik eshigi oldida tiz cho‘kib, uni siypalab yig‘lardi. Sulaymon yanada qiziqib, chakalakzor panalab, shohariq ichiga tushdi. Bu yer eshikka yaqin joy bo‘lib, pana edi, u yerda o‘tirib, Asrorqul akani bemalol kuzatdi. Hatto uning sekin aytayotgan gaplarini aniq-tiniq eshitdi. Sulaymon avvaliga Asrorqul aka o‘tganlar ruhiga biror-bir oyat o‘qiyotgan bo‘lsa kerak, deb o‘yladi.
— Oh, qadrdonim! Seni tanidim, seni mana shu naqshlaringdan tanidim. Sen hovlimizning ko‘cha eshigi eding. Mana shu naqshin gullaringni bir ko‘rsam, armonim yo‘q deb uzoq joylardan izlab keldim. Tushlarimga necha martalab kirgansan, axir…
“Ha, gap bu yerda ekan-da.” Sulaymon vujudi qizib, dilida g‘alati bir o‘zgarish sezdi.
— Asli shu yerlik ekansiz-da? — bu kutilmagan savoldan Asrorqul aka ilkis cho‘chib tushdi.
— Ha! — dedi siniq tovush bilan.
— Nega buni kelgan kuningiz aytmadingiz?
— Qanday aytayin? Qishloqda biror urug‘-aymog‘imiz qolmagan bo‘lsa, kim tanirdi? Faqat, O‘rin bova bizning ajdodni ozroq bilardi. U kishi ham yaqinda qazo qilgan ekan. Fotihasini berib, qaytib ketmoqchi edim, ammo…
— Ammo joyni ko‘rib, ko‘zingiz qiymadi shundaymi?
— Yo‘q! Yo‘q, unday emas. Bizni bobomizni Sohib ko‘kchi der edilar. O‘ttizinchi yillarda quloq bo‘lib ketgan. Otam esa urushda yo‘q bo‘lib ketdi. Keyin onam o‘ldi. Men o‘n olti-o‘n yetti yoshlarda edim. Shunda non izlab Toshkentga borib, qolib ketdim. Aka-ukalardan qolmagan, urush yillari ochlikdan o‘lib ketishgan.
— Endi bu ertakni to‘qiyapsizmi? Axir, siz tirikchilik uchun yurgan odam edingiz-ku.
— Sizlarni ortiqcha g‘alvaga qo‘ymay degandim.
— O‘zingizni oqlamay qo‘ya qoling. Sizni asl maqsadingizni yaxshi bilaman! Qayga borsangiz boring, ammo hovlimni bo‘shatib qo‘ying!
— Iltimos, ukajon, meni haydamang! Sizga zararim tegmaydi.
— Gap shu. Sizni ortiq bu yerda ko‘rishni istamayman, — Sulaymon shart burilib uyga yurdi. Kelib xonasiga qamalib oldi. Kechga yaqin onasi qoshida muztar bo‘ldi.
— Sulaymon, — dedi u o‘g‘liga qarab. — Mana shu o‘tirgan uy-joyimizning yarmi shu — Asrorqul akaning otasiniki bo‘lgan. Biz shu yer egasiz qolgani uchun tomorqamizga qo‘shib olgan edik. Rahmatli otang bir gapni bilarkan-ki, o‘zlashtirgan o‘sha yerga sira imorat qurmagan edi. “Kim biladi, ehtimol Sohib ko‘kchining biror-bir izi qolgan bo‘lsa, qaytib kelar”, derdi.
Sulaymonning rangi oqardi, lablari bilinar-bilinmas titradi. So‘ng o‘zini tutib olib, onasiga qarab xo‘mraydi.
— Bir paytlar bu joyda Sohib ko‘kchi yashagan bo‘lsa, yashagandir. Bu joylar endi bizniki. Bu joyni biz qishloq sho‘rosidan xatlab olganmiz.
— Yo‘q, bolam, bu joylar bizniki emas. Mana shu tutning narisi shu Asrorqulniki bo‘ladi.
Sulaymon ichib turgan piyoladagi choyni poygakka sepib yubordi.
— Ona, ko‘p o‘zingizdan ketavermang. Men hech kimga bir qarich ham yer bermayman, bildingizmi? — dedi avzoyi buzilib.
— Berasan, — dedi kampir ishonch bilan. — Ilojimiz yo‘q, bolam. Bu yerda Sohib ko‘kchining ajdod-aymoqlari ruhi bor. Ularni norozi qilsak, u dunyoyu bu dunyo huzur-halovat ko‘rmaymiz.
Sulaymon o‘rnidan turdi. Ayvondan chiqib, atrofga ko‘z yugurtirdi. Hovli-joyining naq yarmidan ajralishini ko‘z oldiga keltirib bosh chayqadi.
— Ona, — dedi u yalinchoq tovushda. — Men bu tashlandiq yerga qancha pul, qancha mehnat sarfladim. Mana, hokimiyat odamlarga Suvlibuloq atrofidagi yerdan tomorqa beryapti. Asrorqul akaga o‘sha yerdan olib beraylik. Yer o‘lchagich Botir sinfdoshim bo‘ladi. Kerak bo‘lsa, ancha-muncha yer qo‘shib beradi.
— Hay, bolam-a, — dedi kampir, — nimaga bu odamning ichini tushunmaysan. Yer-joy deganing o‘sha Toshkentda yo‘q edimi? Bu odam hovliga kelgan kuniyoq ko‘nglimda gumon paydo bo‘lgan edi.
— Baribir, ona, bu joyni bermayman, — dedi Sulaymon.
— Menga otang tayinlab ketgan: mabodo hovlining egasi chiqsa, g‘idi-pidi qilmay, omonatini qaytarib beringlar deb. Arvohimni chirqillatmanglar degan. Bilib qo‘y, agar aytganimni qilmasang, otangning arvohi uradi. Duo ursa najot bor, arvoh ursa davo yo‘q, deyishgan avliyolar.
U onasining oldidan otilib chiqdi. Alami ichiga sig‘may uyning poygohidan to‘riga qadar borib kelaverdi. Tonggacha uyqu nimaligini bilmadi. Sahar payti quduq suvidan tortib olib, yuzini yuvdi. Qayrag‘och tagida bir pas boshini changallab o‘tirdi-da, so‘ng omborxonaga qarab ketdi. U yerdan tesha, qoziq olib chiqib, to‘g‘ri keksa tut ro‘parasiga keldi. Chuqur xo‘rsindi-da, o‘tirib, qoziq qoqa boshladi. U endi o‘sha Asrorqul akaga tegishli hovlini chegirib, belgi qo‘yishga, o‘sha joyni o‘z egasiga berishga ahd qilgan edi.
Ertalabdan uyquni parchalab yuboradigan temir tovushi atrofga yoyilib ketdi. Qo‘ni-qo‘shni, butun uy ichi norozilanib eshikdan chiqib kelishdi. Biroq Sulaymon kutgan odam ha deganda kulbasidan chiqavermadi.
— Nahot ketib qolgan bo‘lsa, — xayolidan o‘tkazdi u.
Kulbasiga bosh suqib, u yerdan topolmadi. Bog‘ tomon yurdi. Uning to‘ridagi o‘sha naqshinkor eshikka ko‘zi tushdi. U shamolda tebrangani-tebrangan, nimadir demoqchi bo‘lganday g‘iyqillardi. Sulaymon unga yaqinroq keldi-yu, birdan to‘xtab qoldi. Oyoqlari madorsizlandi, yuragi uvishdi. Asrorqul aka yuzida nim tabassum bilan uxlab yotardi. Ehtimol u adog‘siz tushida yosh bolaga aylanib, o‘z uyining qaysidir burchagida chopqillab yurgandir. Faqat u hozir ko‘zlari nim ochiq holda shunchalik tosh qotib yotgan ediki, shamolning gapiga kirib dam-badam asabiy g‘ingshiyotgan eshik tabaqasi ham uni uyqudan uyg‘otolmas edi…