Атоқли адиб Нодир Норматов бугун 68 ёшида вафот этди. Марҳум бугун асрда Яланғоч Ота қабристонида дафн этилади.Инна лиллаҳи ва илаҳи рожиун. Оллоҳ раҳматига олсин!

   Нодир Норматов 1950 йил 24 декабрда Сурхондарё вилояти Шеробод туманининг Пошхурт қишлоғида туғилган. ТошДУнинг журналистика факултетини тамомлаган (1972). Дастлабки китоби — «Кўҳитанг ҳикоялари» (1977). Ёзувчининг «Жазо» (1981), «Исмоил тоғанинг тарозиси» (1982), «Жарликдан қушлар учди», «Бисот» (1986), «Дарахт тагидаги одам» (1988), «Камалак яшайдиган уй» (1990) каби асарлари, «Баригал» (1991) романи нашр этилган. «Шарқ миниатюралари мактаблари» китоби муаллифларидан бири.

Унинг «Томоша» кўғирчоқ песаси Жиззах кўғирчоқ театри жамоаси томонидан инглиз тилида Американинг Ню-Ёрк, Ню-Жерси каби штатларида намойиш этилган. «Омонхона мўъжизаси», «Беҳзод ворислари», «Бешик» (2005) ҳамда «Малик Набиев», «Чингиз Ахмаров», «Пошхуртнинг олтин пойдеворлари» (2006), «Бойсунлик Гоген» (2007) каби ҳужжатли филмлар стсенарийси ва матнини ёзган. К. Паустовскийнинг «Исаак Левитан», Нозим Ҳикматнинг «Ломакон» сингари асарларини ўзбек тилига таржима қилган.

Мирёқуб Қобилов
КЎЗГУГА КЎЧГАН ҚАЛБЛАР ҚИССАСИ

Бугунги кунда одамлар китоб ўқимай қўйишди дейишади. Замонанинг зайлига қарангки, китоб ўқийдиганлар кундан кунга камайиб бораётган бир пайтда китоб ёзадиганлар сони кундан кунга кўпайиб, бормоқда. Худди кундан кунга мазмунсиз, сайёз, енгил-елпи қўшиқларни айтаётган қаланғи-қасанғи артистларнинг тухуми кўпайиб бораётгани сингари. Аммо илгари китоб ўқишга ўрганган одам бугунги кунда ҳам ўзининг бу одатидан кечаолмайди. Шу яқин кунларда ёзувчи Нодир Норматовнинг “Кўзгудаги икковлон” деб номланган романи қўлимга тушиб қолди. Мен бу муаллифнинг ўтган асрнинг етмишинчи йилларидаёқ республикамизнинг нуфузли журналларида чоп этилган ўзига хос мавзу ва услубдаги ҳикоя ва қиссаларини ўқигандим. Ўшандан бери унинг ижодини кузатиб бораман. “Кўзгудаги икковлон” романи бундан чорак аср илгари нашрдан чиққан “Баригал” китобининг (1991 йил) қайта ишланган кўриниши эканлигини билсам-да, унга бўлган қизиқишим кейинроқ пайдо бўлди. Бунинг ўзига хос бир сабаби бор эди. 2015 йилнинг декабри кунларида, бир даврада таниқли адиб Эркин Аъзам Нодир Норматовнинг ижоди ҳақида гапиратуриб, унинг яқинда қайта нашр этилган “Кўзгудаги икконлон” романини замонавий адабиётимиздаги энг мақбул асарлар қаторига қўйди. Унинг фикрича, бу романда кечаги кунимиз одамларининг кенг кўламли ҳаёти катта бадиий маҳорат билан очиб берилган. Бу роман келажакда адабиётда қоладиган, образли қилиб айтилганда, унинг ичида китобхон яшайдиган нарса бўлибди. “Мен уни шошмасдан, чўзиб ўқидим. Роҳатланиб ўқишимда, ундаги қаҳрамонларнинг, тақдирларнинг, сюжет чизиғининг кўплиги, ривоятлару ҳаётдаги воқеаларнинг мажозий боғланиб кетишлари мутлақо халақит бермади. Сурхон даштликлари, тоғ қишлоқлари, одамларнинг турли хил феъл-атворлари жуда табиий. Роман материалга бой, қўйилган мавзу ишонарли таниш манзаралар,қизиқарли сюжет чизиғида очиб берилган, муларнинг бари менга роҳат бағишлади. Иброҳим Ғафуров бу романга ўз муносабатини билдириб, жуда яхши мақола ёзибди. Адабиётшуносларимиз бу романга алоҳида эътибор қаратишлари керак. Адабиётимизда қоладиган асар бўлибди. Бу романнинг мавқеи Мурод Муҳамад Дўстнинг “Лолазор” асари каби баланд. Менимча, у ҳақида бундай мақолалар ҳали кўплаб ёзилади.”, деди у сўзининг охирида.

Мен адибнинг бу гапларидан сўнг, ушбу романни қайта ўқиб чиқдим. Очиғини айтганда, мен унинг аввалги, 1991 йилдаги нашрини юзаки ўқиган эканман. Ўша асар эълон қилинганидан сўнг, 1991 ёки 1992 йилда ”Тошкент оқшоми” газетасида турк адабиётшуноси Ражаб Ширин адабиётшунос олим Адҳамбек Алимбеков билан қилган суҳбатида Нодир Норматовнинг ушбу романини Гунтекиннинг “Чолиқуши” романи билан таққослаб, унга юксак баҳо берган эди. Шундан сўнг, ўзбек адабиётшуноларимизнинг бу асар ҳақида бирорта мақоласини ёки муносабат билдирганлигини эслай олмайман. Мана, роман шунча йиллар синовидан ўтиб, 2013 йилда “Ўзбекистон” нашриётида таниқли адабиётшунос Иброҳим Ғафуров сўзбошиси билан нашр этилди.

Романни қайта ўқиб чиқар эканман, у худди кеча ёзилгандек, ширали тил бойлиги, психологик ҳолатларнинг хилма хилллиги, сюжет динамикасининг кучланиб бориши, ҳаёт мавжларининг табиий тасвирланиши билан мени мафтун этди. Ҳа, Эркин Аъзам бежизга бу романни ўқиб чиқишга тавсия этмаган экан. У классик усулда ёзилган бу асарда китобхон барча оқимлар унсурлари борлигини, завқу шавқ билан ўқилишини ўша куни қайта таъкидлаб ўтганлиги ўринли.

Мен романни ўқиб чиққанимда, унда ўқувчини ишонмайтирадиган айрим бир ҳолат борлигини сезгандай бўлди. Дангона (Бу гаштак ва ҳашарнингбошқача бир шакли) туфайли Малика ва Умарнинг бир- биридан узоқлашишини назарда тутаяпман. Аммо чуқур қаралса, бу ерда фақат удум эмас, у ерда Туз кони билан боғлиқ муаммо борлигини сезиш мумкин. Умар ўша ерда ишлайди. У сўнгги пайтларда Малика билан жисмоний яқинлик қилишда ўзини беҳол сезаётганлигини, тўшакда унга терс қараб ётишларини адиб ниҳоятда пардали, нозик тасвирларда бериб ўтади. Демак, роман бир нафасда ўқиладиган асарлар қаторига кирмайди. Яъни, ўйнаб эмас, ўйлаб, фикрлаб ўқиладиган асар. Тўғри, китоб ўқишдан асл мақсад уа қандай маънавий озиқа, қандай имформация беради, деган талаб туради. Кўпчилик китоб танлашда аввало китоб саҳифаларини варақлаб, у ер бу ерига кўз югуртиради. “Кўзгудаги икковлон”ни варақлаб кўрган киши бир қарашда: ҳа, шу ўзимиз билган, кўрган эшитган ва ҳар куни телевизорда берилаётган турмушнинг икир- чикирлари ҳақидаги фильмларга ўхшаган эканда, деган юзаки хаёлга бориши мумкин. Чунки телевизорда деярли ҳар куни ота- бола, эр-хотин, қайнона -келин , ака-ука, опа –сингилларнинг мажоролари ҳақидаги енгил- елпи, савияси паст фильмларни кўрабериб юраги безиллаб қолган. Зийрак ўқувчи эса дарҳол бу асар телевизорда берилаётган кўпгина киноларга қараганда, серқирра, чуқур мазмунли, яқин ўтмиш ҳаётимизда рўй берган, эҳтимол, эндиликда аста-секин мозийга юз тутадиган турмуш тарзимизнинг сержило лавҳалари акс эканлигини тушуниб қолади. Хўш, ўз ўқувчини қизиқтириб қўйган бу асар нима ҳақида ўзи? Романни қўлдан қўймай ўқиб чиққанимдан кейин, бу асар Ўзбекистонимиз тарихининг маълум босқичларини ўз фотосуратларида мухрлаб қолдирган кино ва фото усталари Девонов ҳамда Пеньсон асарлари сингари қадрланиши керак., деган фикр хаёлимга келди. Бу асарда республикамизнинг чекка қишлоқларидан бирида, яқин ўтмишда яшаб ўтган халқимизнинг турмуш лавҳалари жонли, бадиий бўёқларда маҳорат билан тасвирланган эди. Бу китобни айниқса ҳозирги ёшларимиз ҳам албатта ўқиб чиқиши керак. Чунки улар эртани яратишлари учун яқин ўтмишни ҳам яхши билишлари керак. Энди асарнинг ўзи ҳақида икки оғиз сўз. Асардаги ҳар бир боб унинг мазмун моҳиятини очиб берувчи ном билан аталиши ўзини оқлаган. Қаламга олинган воқеалар ибтидосида ёши бир ерга бир ерга бориб қолган, яқинда касалдан турган чолнинг радиода берилаётган “Баригал” ашуласига ишқибозлиги ва у билан боғлиқ сеҳрли ойна афсонасининг қисқача тасвирлари, гурунглари билан бошланади. Ўша замон одамларининг, айниқса, ёши ўтган кишиларнинг ҳаёт тарзида радиода берилаётган хабар ва ашулалар жуда муҳим ўрин тутган эди. Ўз бошимдан бир воқеа эсимга тушди. Онам раҳматлик радиодан берилаётган ҳамма эшиттиришни битта қўймай тинглаганча ҳовлида ғимирлаб-қимирлаб, ишларини қилиб юрардилар. Мени ҳовлига кириб келишим билан “буни нимасини эшитасиз,” деб энсам қотиб, радиоқутича овозини шартта ўчирардим. Энди эсласам, ўшанда онам худди қадрдон нарсасидан айрилгандек сўниб қолардилар. “Бу ҳам бир овунчоқда. Одам бир киши билан гаплашиб ўтиргандек бўлади-да, болам”, дердилар ўшанда.

Асарнинг давомида ўлкамизнинг жанубий ҳудудларидан бирида жойлашган чекка Пана қишлоғининг аҳолисига ота-боболарига хос бўлган, аммо эндиликда унитилаёзган удум- дангонани қайта тиклаш ҳақида гап кетади. Республикамизнинг айрим жойларида ҳашар деб аталадиган йиғинга ҳам ўхшаб кетади. Асар мазмуни янада кенгайиб ўттизинчи йиллар воқеалари кўз ўнгимизда намоён бўлади. Бош қаҳрамонлардан бири Умар дунёнинг гадой топмас бир чеккасида ёлғиз бир ўзи яшаётган чолни кўради, аввалига уни маҳаллий чўпонлардан бири бўлса керак деб гумон қилса, кейин унинг ораста кийиниб келганини кўриб, “Ҳазрати Хизир” эмасмикин деган хаёлга ҳам боради. Мен эса ўқиш жараёнида уни зоҳид ёки авлиё бўлса керак деб ўйладим. Ҳатто романни айни шу ердан бошлаганида ўқувчини кўпроқ жалб қилган бўлармиди деган фикр хаёлдан ўтди. Романнинг кейинги саҳифалари давомида биз ўйлаган “авлиё” Ортиқ сариқнинг ҳаёт тарзи, унинг бошидан кечган савдолардан хабардор бўламиз. У романдаги энг бадиий мукаммал образлардан биридир. Ҳатто уни Хемингуэйнинг “Чол ва денгиз” асаридаги бош қаҳрамон балиқчи чол образига тенглаштирдим. Ҳаёт уни турли синовларга дучор қилган бўлсада, яшаш ва тирик қолиш учун у ўша замон сиёсатига мослашишга мажбур бўлган ўта мураккаб образдир. Мулойим ва ним табассум билан муомала қиладиган бу нотаниш чол бир вақтлар эгалари ташлаб кетишга мажбур бўлган вайрона қишлоқда ёлғиз бир ўзи яшайди. Унинг ўғли ва хотини пахта далаларида меҳнат қилиб, зараркунандаларга сепиладиган заҳарли дори таъсирида касалга чалиниб, ўлиб кетишган. Бева қолган келини эса набираси билан ҳамон ўша жойда яшайди. Ортиқ сариқ Умарнинг юрагидаги гапларни топиб гапиради. Нималаргадир ишора қилади. “-Сенга айтадиган гапим шуки, келин болани кўнглига қарагин, жиян. Мабодо, у билан бир муддат ажралиб кетсанг ҳам, кўнглингни узма. Бундан бошқа гапим йўқ.”, дейди. Умарнинг кўнглида аллақандай ғашлик уйғонади, лекин: “калласига келган гапни айтди-қўйди-да, довдир чол”, деган хулосага келади. Ёзувчи Ортиқ сариқ сингари кишиларни ҳаётда учратган, улар билан суҳбатлашган, унинг фожеасини тасвирлашда ана шундай кишилардан нусха кўчирганлигини ҳис қилдим.. Яқин кунларгача улар орамизда яшаган эди. Ундай кишилар ҳар қандай қабиҳ йўллар билан бўлсада ўз жонларини сақлаб қолишга тайёр бўлганлартоифасидан. Ҳатто кўпгина бегуноҳ кишиларни ёстигини қўритиш ҳисобига бўлса ҳам. Ундай кишиларнинг охирати худди Ортиқ сариқ сингари жуда аянчли бўлганини кўрганмиз. Улар ҳам худди Ортиқ сариқ сингари халқ нафратига учраб, яккаланиб қолгандилар. Қарияларимиз ҳали ўтмишни эслаганларида, бу одам фалонча- фалончаларнинг бошини еган, дейишарди. Уларнинг айримлари ёши бир ерга бориб, оёғи гўрга яқинлашиб қолганда, замонлар ўзгариб кетганларини кўриб, пушаймон бўлиб тавба тазарру қилга бўлса, айримлари худди Ортиқ сариқ сингари , “мен партияга содиқ бўлганман, менга топширилган вазифа- бурчимни бажарганман, Сталин замонасида давру давронимни сурганман, энди армоним йўқ”, деган фикрларида қолганлар. Ортиқ сариқ образи худди ана шундай кишилардан бири сифатида зўр маҳорат билан тасвирланган. Энг ачинарлиси Умарнинг бобоси ҳам бир вақтлар мажбур бўлганидан бундай қабиҳ ишларга аралашиб қолган экан. Дангонани ҳам қишлоқда йўқолиб кетишига аслида шу одам сабабчи бўлган. Одамларининг маломатини эшитган отаси бу иснодни ювиш учун дангонани тиклашни ўғли Умарга топширади. Умар бу ишга қизиқиб қолади. Лекин унинг хотини, ўқиган, эсли ҳушли Малика негадир бунга қарши. Ҳар кимнинг ўзидан ўтганини ўзи билади деган гап бор. Турмушда оқибатини ўйламасдан ўзимнинг айтганимни қилдирмасдан қўймайман, деб эри билан қасдма- қасд ўчакишадиган аёллар ҳам йўқ эмас. Яқин ўтмишимизда халқимиз орасида “Бир кунлик сайил деб ( яъни ҳайит куни менга фалон кўйлакни ёки тақинчоқни олиб бермадинг деб) эридан ажрашган аёл “ деган гап бўларди. Лекин Малика унақалардан эмас. Маълум бўлишича, Маликанинг дангонани ёмон кўриши бежиз эмас экан, ана шу дангона туфайли уларнинг хонадонида бир вақтлар даҳшатли бир фожеа руй берган, онасининг номуси паймол бўлган экан. Дангона йиғини куни уй эгасининг бир муддат уйда бўлмаганидан фойдаланган маст бир чўпон томонидан зўрланган. “Энди мени чўпонга элтиб беринг”, деб эрининг юзига солган. Отаси эса хотинининг гуноҳи йўқлигини билгани учун “Зўрлаш” воқеасини ёпиғли қозон ёпиғлигача қолдирган ва бир куни пайт пойлаб ўша ифлос номардни топиб гумдон қилган. Гумондор сифатида қўлга олинганда эса унда шахсий хусуматим бор эди деган. Отаси узоқ муддатга қамалиб кетади. Малика ўзи билмаган ҳолда миясининг остки қатламларида ўрнашиб қолган шу ҳадик туфайли дангона сўзини эшитса, унинг ғаши келади. Агар у мени яхши кўрса, менинг айтганимга кўнади, деб ўйлайди. “Ё мени дейсиз ё дангонани, мени десангиз, дангонадан воз кечинг” деб шарт қўяди. Гўёки дангона туфайли у ҳам бирор кўнгилсиз воқеаларга дучор бўлаётгандек, Эри шу ишни қиламан деб туриб олганда эса унинг кўзини оиласи ҳам боласи ҳам кўринмайди. Онасиникига аччиғлаб кетсада, асар давомида у эрини дангонадан воз кечиб, уни олиб кетгани келишини кутиб яшайди. Умарнинг эса отасининг “хотин агар сени деса, яхши кўрса, дўзахга десанг ҳам орқангдан боради” деган гапи ёдида. Айтмоқчи, Малика ҳаётида, бизнинг назаримиздан четда қолган яна бир муҳим воқеа бўлиб ўтганди. У томга тут қоққани чиққанида, қўшни ҳовлида душда ювинаётган жингалак соч, қадди-қомати келишган бир йигитни кўриб қолганди. Асарда аҳёнда бир неча марта тилга олинган бу йигит асар сўнгида мудҳиш фожеага сабабчи бўлишини ким сезибди, дейсиз.

Асар қаҳрамони Умарнинг малака ошириб келиш учун Ленинградга ўқишга бориши асарга янги бир мавзу олиб киради. Йўл сафарида кимлар биландир танишиб қолиш ҳаётда бўлиб турадиган воқеалар. Умарнинг афғонистонлик тадқиқотчи билан танишиши ҳам маълум даражада асарнинг мавзу доирасини кенгайтиради. Умарнинг ленинградлик ижодкор зиёлилар билан бемалол суҳбатлашиши, ҳатто баҳслашиш даражада билимли, ақлли эканлиги бироз бўрттириб кўрсатилгандек. Аввалига романда тилга олинаётган асосий масала қолиб кетиб ўқувчини Ленинград ҳаётига кўчиши мавзудан узоқлашиш, ортиқчароқдек туюлган эди. Бироқ биз романнинг олдинги бобида тилга олинган сеҳрли ойна тарихи ҳақидаги афсонанинг давомини Ленинградда батафсилроқ билиб оламиз. Демак, ҳар қандай афсонанинг тагида ҳақиқат бор деган гап рост эканлигининг шоҳиди бўламиз. Бу ойна асли Бобурийлар хонадонига тегишли бўлиб, Рус подшосига хун тўлаш учун тортиқ қилинган. Бугунги кунда эса у дунёдаги энг машҳур музейлардан бирида сақланмоқда экан. Умар ёзувчига уларнинг уйларида ҳам худди шунга ўхшаган зарҳал кўзгу қадрланиб сақланаётганини, бу кўзгу уларга ўтган ота-бобо аждодларидан мерос бўлиб қолганини, афсонага кўра, бу кўзгуни ҳам ўша уста ясаган эканлигини айтади. Фақат ушбу ойна олтиндан эмас, оддийроқ бир нусхаси эканлигига ишонтиради. Шу баҳонада уларнинг қишлоғига бориб қадимги ота- боболардан қолган удум дангонани тиклашга ёрдам берадиган мавзуда мақола ёзишини илтимос қилади. Ёзувчи Муҳаммад Тоҳир уни бориб кўришга ваъда беради. Ёзувчининг образи анча ёрқин ва ишонарли очиб берилган.. Айниқса, унинг нутқи, луқмалари, фикрлаш доираси жуда жонли тасвирланган. Муҳамамад Тоҳирнинг Тошкентга қайтиб келганидан кейинги лавҳалар орқали биз ёзувчининг ёзувчи бўлишида муҳим ўрин тутганлиги шундай кўриниб турган унинг ажойиб рафиқаси образи жуда ҳам ёрқин бўёқларда тасвирланган. Буни жуда лўнда, лекин сермазмун воқеалар занжирида очиб берилганига гувоҳ бўласиз. Айниқса ёзувчи рафиқасининг ҳақиқий қиёфасини кундалик ҳаётда аёллар ўртасида бўлиб турадиган майда- чуйда гаплар сабабли бир- бири билан аразлашиб қолган қўшнисининг бошига ташвиш тушганда, боласи касал бўлиб қолганда жону дили билан қайғуриб, куйинишини мисолида кўриш мумкин. Асардаги энг қизиқарли лавҳалардан бири- Маликани ўғлига тегмагани учун унинг ҳаётини бузишга қасд қилган, “иссиқ- совуқ” билан шуғулланадиган мактаб директори Шодмон Салимнинг онасини ва бу жодуни “қайтариш” қилаоладиган жуҳуд домла ҳақидаги маълумотлар асарни янада жонлантиради. Ҳозирги кунимизда ҳам гоҳида бундай ирим-сиримларга ишонадиган кишилар топилади. Бундан ташқари, бир пайтлар республикамизнинг барча ҳудудларида, айниқса тоғли, дашт қишлоқларида маҳаллий камчиликларни топиб, юқорига ёзадиган “чап қўл ёзувчилар” бўларди. Бу нодонлар шахсий хусумат туфайли ҳам бир-бирининг тагига сув қуйиш учун юмалоқ хатлар ёзишарди. Умарнинг акаси Исмат ана шундай кишилардан бири. Исмат ўз директоридан “сендан тезак ҳиди келади” деган гапи учун ўч олишга киришади. Шунчаки арзимас гинахонликдан бошланган бу хусумат оқибатида қишлоқда фожеали воқеа- ҳодисалар юз берганига гувоҳ бўламиз. Муаллиф Исматнинг хати юзасидан мактабга текширишга келган комиссия машмашаларини жуда ишонарли қилиб очиб берган. Асарнинг бошидан охиригача “Баригал” ашуласи қулоғимиз остида жаранглаб туради. Бу қўшиқ кўпларнинг ҳаётида маълум из қолдирганлигидан хабардон бўламиз. Ўша замоннинг тўйларида ҳам машҳур бўлган “Баригал” ашуласининг таниқли ижрочиси Ҳалима артист образи анча қизиқарли тасвирланган. “Баригал” қўшиғи сабабли биз яна бир инсон билан танишамиз. Асарда детектив ҳолатлар ва услуб ҳам ўринли қўлланган. Асарни ўқиш давомида биз аввал пихини ёрган маккор қўшмачи, бузуқи, “қиморбоз Ҳалима”, деб ўйлаган қаҳрамонимиз аслида ҳаётнинг жуда кўпгина қийинчиликларига, ноҳақликларга дучор бўлган ва бу йўлда мардларча курашиб ўз имонини, виждонини, одамгарчилигини йўқотмаган аёл эканлиги маълум бўлади. Айниқса, уни ёши бир ёққа бориб қолганида ўз туғилиб усган юртларга бориши, дугоналари билан учрашиш саҳналари ўқувчини бефарқ қолдирмайди. Менинг назаримда аслида барча шумликларнинг эгаси бўлган Ҳалима артист жуда қизиқарли шахс. Унинг образи орқали артистлар ҳаётидаги айрим лавҳалар усталик билан ёритилган. Лекин, муаллиф, гуёки “менинг бу аёл ҳақида билганларим ана шулардан иборатдир, қолган гапларни ўзларингиз тушуниб олаберасизлар, дегандек унинг образи тўла очилмай, қиёмига етмай қолганга ўхшаб туюлди менга. Асардаги яна бир қаҳрамон-Моҳирадир. Унинг ҳаёти ҳам турли қийинчиликлардан иборат. Аввал биз уни яхши қиз эканлигига бироз шубҳа билан қараймиз. Лекин у Ҳалима артистнинг қўлида ўйинчоқ бўлган, дилида кўпгина орзу- армонлар тўпланиб қолган, ўз бахтини излашга интилган бахти қаро қиз эканлигини билиб, унинг қисматига ачинамиз, унга ғойибона бахт тилаб қоламиз.. Асардаги Лайли- Мажнунлар, Умарнинг яқин дўсти Султон ва унинг хотини билан бўлган муносабатлари киши хавасини келтиради.

Чехов “ саҳна асарнинг биринчи пардасида деворга осиб қўйилган милтиқ томоша якунида албатта отилиши керак”, деган экан. Малика ўғлини олиб Термиз касалхонасида ётган эрини кўргани боради. Зора шу баҳона ярашиб олиш нияти ҳам йўқ эмас. Лекин Умарнинг хаёлида ётса ҳам, турса ҳам миясини пармалаётган ўчмас ғалаён алангаланиб турибди. Ёзувчи Умарнинг бу ҳолатини “ Умар Маликани Шодмон Салим билан қўлтиқлашганига шубҳа билдирган эди, Исмат ёмон сўз билан қасам ичди.”Ёлғон айтсам, онам хотиним бўлсин…” деган қисқа ва лунда жумлаларда жуда моҳирона очиб бераолган. Уйдан аччиғлаб кетганига анча бўлиб қолган Малика “Ойнага қараб, кўнгли бузилди: рўпарасида дилбар бир ёш жувон эркак меҳрига зор қиёфада мунгли боқиб турар эди.”,-деган саҳна доимо кўз олдимизда турган эди. Бу лавҳанинг мантиқий давоми бўлган оний бир хис-туйғуни енгиб ўзини босаолмаган Маликанинг Қоражоннинг қучоғига талпиниши ниҳоятда реал бўёқларда тасвирланган. Бу лавҳа асар драматизмини яна кучайтиради. ”Бу дунёда энди яхши, ор-номусли, ҳалол хотин топиш қийин. Ўйловдимки, ҳеч бўлмаса сиз, Умар аканинг хотини бор, мана… адашган эканман. Уч марта уйланган эдим, уччаласи ҳам енгилтак чиқди. Энди кўзимга ҳаммаёқ шундай аёллар билан тўлиб ётгандек туюлади”, дейди Қоражон. Шундан кейин уйда опа-сингил ўртасида бўлиб ўтган гап-сўзлар, худди реал ҳаётдан диктофонда яширинча ёзиб олинганидек жуда ишонарли, жонли чиққан. Бунинг устига ҳеч гапдан хабари йўқ, аммо қизининг тақдирини ўйлаб ҳамиша хавотирда юрган онасининг “Отангдан қолган чойнакни синдирдинг, ювиқсиз!- деди онаси жаҳл билан.- Ҳали мен сенга гапирдимии, ярашгин деб. Менга деса, кўчага чиқиб, ўзитнгни сотиб юрмайсанми?!”, деган гапи худди тутаб турган ўтга бензин сепгандек таъсир қилади. “Ўзимни сотиб бўлдим,- деди Малика ичида нафрат билан.- Ҳа, мен ювиқсизман. Ювиқсизман. Мен ўзимни ювишни ҳам эсдан чиқардим. Ҳозир ўзимни ювиб келаман”. Онасининг бу гапи унинг бошига тушган муаммоларнинг ечимига туртки бўлади. Ўзига ўт қўйиб бу дунёдан кетишга азм қилади. Яҳудийлик дини таълимоти бўйича ота-оналарнингг қилган гуноҳлари кейинги тўртта авлодда албатта қайтади, деган тушунча бор. Унинг онаси шу дангона орқали зулм кўрганди. Малика ҳам аслида шу дангона туфайли бундай аҳволга тушиб қолгани ўртасида кўзга ташланмайдиган аллақандай мистик боғликлик бордек туюлади. Асар якунида “Баригал” қўшиғи ва кўзгу ҳақидаги афсона тилга олинади. ”Мендан рози бўлгин, севган қўшиғим “Баригал!” Мен ҳам кўзгуга айланиш учун кул бўлмоғим керак!” Жон бераётганида ҳам “ўша кўзгуни келтиринглар! Бир мартагина шу ойнага қарайин” деб ўлади. Умар хотинидан ажралди. Энди у қандай яшайди? Асар мантиғидан келиб чиқиб мен у Ортиқ сариқнинг келини ҳаётда кўп қийинчилик кўрган келини яхши аёл эди, Умар ўшанга уйланса керак деган хулосага келдим. Менингча, бу роман асосида жуда таъсирли кинофильм яратса бўлади. Шундай киносанъати усталари топилиб қолишига умид қилиб қоламан. Шу кунларда кўп ахборотлар таъсиридан чарчаган миям бир қадар ҳушёр тортди, ростини айтадиган бўлсам, ушбу китобни кеч бўлсада ўқиб чиққанимдан ўзимни бахтли ҳис қилдим.

Нодир НОРМАТОВ
ГУЛДУРАК ДАШТЛАРИДА

Барчин момо урчуқ йигиришдан тўхтади, супа четига келиб ўтирган ўғлига кўз остидан қараб қўйди. Титилиб, чуйкаланган жунни тиззасидан олиб, рўмолига сола бошлади. Бу ҳаракатларни бажараркан, кампирнинг қўллари билинар-билинмас қалтираб кетди. Жонмуроднинг бунга кўзи тушди, энди аниқ сезди — ҳозир онаси қаттиқ бир гап айтади. У секин силжиб, ўрнидан туришга шайланди.
— Валасипед кўчада эди, — деди онасига. — …ҳозир келаман.
— Ўтир жойингга! — деди онаси қатъий қилиб. — Қишлоқда ҳали валасипедга ўғри тушадиган бўлгани йўқ.
— Нима гап, тинчликми, она?
— Тинчлик эмас.
— Айтинг бўлмаса. Шошиб турибман ўзи, — Жонмуроднинг бу гапидан унинг онасини безовта қилаётган нарсани англаб турганини билиш мумкин эди.
— Сен қандай беғам ўғил бўлдинг, билмайман…
— Бу нима деганингиз она? — деди ўғил безовталаниб.

Она қаддини кўтарди, катта кўзлари алланечук ғазабдан ёниб турарди.
— Белингда белбоғинг борми ўзи, бола? Отанг ҳақида Асқар тоғчи нималар деб юрибди, эшитдингми?
Жонмурод бу гапни бир ҳафта бурун эшитганди. Гапни қаранглар. Унинг отаси гўридан йўқолган эмиш. Ер чиқариб ташлаганми, ютиб юборганми, ҳарқалай йўқ эмиш. Бўлмаган гап. «Эй она, бари бўлмағур, бекорчи гап», дегиси келди йигитнинг. Аммо…
— Ҳеч нарса демайсан-а? Отангни арвоҳи чирқилласа, майли эканда-а? Бу гапни шерободлик Карим ғилдирак айтган. Отангнинг қабрини шу ковлаган экан, — деди кампир. Бу гал мунғайиб гапирди у. — Бил, бор, топ ўша ғилдиракни. Ўз оғзидан эшитай-чи.

Жонмурод “маъқул” дегандек бош силкиди. Она кўз ёш тўкди, икки томчи ёш шундайгина дастурхонга, янги узилган садарайҳон устига тушди. Жонмурод райҳонга қўл чўзди.
— Тегма! — деди онаси негадир жаҳл билан. Гўё она-боланинг бошини эгиб қўйган гап шу райҳонлар ҳақида бўлиб ўтгандек эди.
Барчин момо дастурхондан садарайҳоннинг бир дастасини олиб, бошидаги оқ дока рўмолини кўтарди-да, қулоғига қистирди.
— Мастава иссиқ турибди. Сузиб келай.
— Қорним тўқ, — деди Жонмурод.
— Алдама. Кўзинг айтиб турибди, очсан.
— Ҳозир сой бўйида эл оши тайёр бўларкан. Шунга бориб келаман.
— Сени чақиришганми унга?
— Элга текин тарқатилади-ку. Айтишга нима ҳожат?
— Ундай ошга эл хизматини қиладиганлар боради.
— Текин бўлса, ётиб е, деганлар, — деди Жонмурод онасининг бироз юмшаб, анави бўлмағур гапни унутаётганини кўнглидан ўтказаркан, гапни ҳазилга бурмоқчи бўлди.
— Бу анави Қўлдошнинг гапида, шундайми? — тағин тутақди кампир.
— Нима, бир нима гапирсам, дарров Қўлдошнинг гапи дейсиз?
— Мен ҳеч кимни қарғамайман. Аммо ўша итхўр ҳамройингдан яхшилик чиқмайди.
— Ҳамсоя бўлгандан кейин, бориш-келиш қиладида одам…
— Қайси гўрдан ҳам қишлоққа кўчиб келди ўша итхўр.
— Она, унинг астмаси бор. Шу сакнинг гўшт-ёғи шунга даво экан.
— Худоям илонга билиб оёқ бермаган, — деди кампир ғижиниб ва ўғлидан юзини бурди, — Шу кўчиб келгандан буён товуғам, қўй-қўзиям йўқоладиган бўлди, — деди кампир четга қараб.
— Кўпчилик унинг уйини текшириб кетди. Участковой ҳам уникидан бирор улгу тополмади. Демак, ўғри эмас экан-да.

Жонмурод шу гапларни айтаркан, онасининг ўзига син солиб қараб турганини сезди ва бирдан калавасининг учини йўқотди — ичдан зил кетиб гангиб қолди. Наҳотки онасининг хабари бўлса… Ахир, кимнинг уйида боқилган қўй бор, кимнинг курка, товуғи мўл, ҳовлима-ҳовли семиз мол олиб, сўйиб сотадиган Жонмуроднинг хабари бўлади-да. «Катта молга қўл чўзманглар, унда дарҳол қўлга тушамиз», дейди ҳар гал Қўлдош. Ўлжаларни қўлга туширишда Жонмурод қатнашмайди, фақат хабаркаш…

Онаси ҳамон унга тикилиб турарди. Кампир ниҳоят, яна урчуқни қўлига олди.
— Ўша жойдан ҳам хабар ол! – деди бир пасдан сўнг ўғлидан кўзини олиб. Кейин бурилиб, тоғлар томон қаради. Гўё бу ердан чоли ётган мозорот кўринадигандек, бир зум ўша ёққа тикилиб турди. Барчин момо айтаётган бу кичкина қабристон тоғда, бир қияликда жойлашган. Бундан икки йил аввал у ерда катта бир сув омбори қуриладиган бўлди. Икки даранинг туташган жойига тўғон ташланиши халққа маълум қилинди. Жонмурод бу пайтда Тошкентга ишга кетган эди. Уйда эса онасию хотини қолганди. Бўлажак сув омбор мутасаддилари мозоротни юқорига кўчиртиришни режа қилган эди. Ундан олдин уламоларнинг маслаҳати билан ирим-амалини қилиб, ўтганларнинг руҳига қуръон тиловат қилдириб элга ош тарқаттирди. Сўнг қабрлар қаздирилди, вертолётда тепага — катта қабристонга кўчиртирилди. Ҳар куни бўлиб турадиган гап эмас-да. Марказдан махсус врачлар келишиб, маҳаллий гўрковлар ҳам қатнашишган бу ишларда. Гап кўп: икки йил бурун ўлган ёш жувон қандай кўмилган бўлса, шундай сулув турган эмиш. Юзлари олмадай таранг эмиш. Ана ўша қабрларни қайта қазиш чоғида Жонмуроднинг отаси ўз қабридан топилмаган эмиш.
— Сиз хотиржам бўлинг, она. Бу гапни шундай қолдирмайман. Тагига етаман.

Нимагадир овози ўзиникига ўхшамагандай бўлиб чиқди. Хаёлланиб турган онасига термулиб туриб, индамай ташқарига чиқиб кетди. Кўчага чиққанида, бироз карахт эди, сой бўйига тушиб, элошидан еб, уни-буни кўриб анча тетик бўлиб қолди. Аммо хаёлидан фақат ўша қабрларни қазишга қатнашган киши — Карим ғилдиракни топиш ташвиши сира кетмасди. Ахийри, тушдан сўнг, Каримни излаб, туман марказига тушди. Каримни туманда кўпчилик биларкан. Унинг иши гўрковлик — икки тоғ орасида қаерда эски сағана бор, уларни топиш, қабр қазишу ковлаш каби ҳаммаям ҳавас қилавермайдиган ишларни бажариб юрар экан. Айниқса, қишлоқ юқорисидан беш минг йиллик лойдан ясалган ваннани топган машҳур археологлар у билан апоқ-чапоқ бўлиб кетишганди.
Жонмурод унинг уйини-ку осонгина топди. Аммо ўзини топиш амри маҳол бўлди. Ҳовли эшигини энсаси қотиброқ очган аёл — Каримнинг хотини “Э, у ер ютгурни қидириб овора бўлманг, қайсидир бирортаси яна ароқ бериб, дабдиратиб юргандир-да”, деб ҳафсаласини пир қилди.

Жонмурод бир нарсага тушунмас эди: онасига нима керак экан шундай гаплар. Ўлган ўлиб кетди, ҳайронсан киши, қайси марҳум гўридан чиқиб, қочиб кетибди. У ичида шундай дедию, бехосдан тани жимирлаб кетди. Йўқ, онаси бу пуч гапнинг тагига етмагунича қўймайди… Жонмурод шу хаёллар билан отасини эслаб кетди. Отаси Ҳаққул бахши табиатан ювош, кулиб юрувчи, овози соз, кўнгли кенг бир одам эди. Ёшини яшаб нақ саксонни урган пайтда, тўсатдан мол боқиб юрганда ўлди-қолди. Жонмурод ўшанда Приморск ўлкасида, аскарликда эди. Отасининг сўнгги суҳбати унга насиб қилмади.
Зарбандда бирон кишининг куни битиб, қазо қилгудек бўлса, албатта, марҳумнинг яқин қавм-қариндошлари қабр қазиб, кўмишади. Агар, ҳеч кими йўқ ғариб бўлса, унда савобини оладиган тўрт-беш мардум бу ишни бажо қилишади. Отасининг қабрини эса у йўғида Зафар тоғаси билан амаки жиянлари бирга ковлаган. Жонмуродга Зафар тоға (униям худо раҳмат қилсин) шундай деган эди: одамнинг қабриям кўнглидай бўлади экан-да, жиян. Даранинг тош-метин жойидан лопиллаган тупроқ чиқди-ей, ҳайрон бўласан киши. Язна раҳматли яхши одам экан-да.

Карим-ғилдирак ўша куни ҳам, эртасига ҳам уйига келмади. «Лаънати пияниста», деб сўкди уни ичида Жонмурод. Лекин шу масалани ҳал қилмаса, кампир унга тинчлик бермайди. Қишлоқда эса Каримни излагани учунми бу миш-миш яна авжига чиққандек туюлаверди унга. Энди шу гапнинг рост-ёлғонлигини исботлаш учун Карим ғилдирак гувоҳликка ўтиши, у қишлоққа келиб, тахминан шундай дейиши керак: “Одамлар! Ҳаққул бахшининг лаҳадидан йўқолгани ёлғон. Мен уни ўз кўзим билан кўрганман. Жойида. Қандай қўйилган бўлса, шундай турибди. Ҳар хил бўлмағур гап айтиб гуноҳга ботманглар!”
Бу гап ҳаммадан ҳам кўра, унинг онасига керак. Жонмурод шунинг учун Карим ғилдиракни топиб, тўғри уйга бошлаб боради. Ана шу сўзларни айттиради, кейин онасининг кўнгли жойига тушади. Орадан уч кун ўтказиб яна гўрковнинг уйига борди. Хотини уни Ғузорга кетган, кейинги ҳафта келади, деди. “Бор-е, бир алкашни кутиб юраманми? Шу гапларга ишонган мен аҳмоқ ўзи”. Жонмурод шундай деди-да уйга қайтди.

Эрталаб онасига юзма-юз бўлди.
— Кўрдим, гаплашдим, ҳаммаси ёлғон экан, — деди.
— Йўқ, — деди Барчин момо, — Сен жувонмарг, ўша одамни кўрмагансан, топмагансан. Мени кўзларимга қараб алдадинг… — кампир баралла йиғлаб юборди. — Барибир ўша одам уйга келиб, ўзимга айтмагунча ишонмайман.
— Хўп, топаман, — деди Жонмурод вазиятни юмшатиш учун.
Лекин у Каримни бошқа изламади. Кунлар, ойлар ўтди. Бу миш-миш гаплар одамлар орасида ҳануз айланиб юрар, онаси эса борган сари кундан-кун ғами ортиб, тунларни мижжа қоқмай ўтказарди. Барчин момо кундан-кун чўпдай озиб, ниҳоят бетобланиб қолди. Уни майда миш-миш гаплар енгдими, ё жигари оғриганиданми, ишқилиб, дарди чўзилмай кунларнинг бирида тўсатдан вафот этди. Барчин момони сўнгги манзилига кўмиб қайтгач, Жонмурод ўкраб-ўксиб бир йиғлади-ки, хотини ҳанг-манг бўлиб қолди.
— Ўғил бўлиб, унинг кўнглини топа олмадим, армонда кетди, воҳ онам… — дея изиллаб йиғлади у.

Жонмурод онасига ўрганиб қолганини ич-ичидан ҳис қилди, бу йўқотишдан анча маҳал эсанкираб юрди. Ҳар нимани маромига соладиган вақт унинг ҳам ғуборини олди, гоҳо онасини эслаб эзилса-да, бир томондан қулоғи тинчиганини ҳам англади. Шундан сўнг Жонмурод яна тирикчилик ғами билан овора бўлиб кетди.
Мол боқади, сотади. Ўт ўради, экади-тикади. Болалар ҳам секин-аста катта бўлаверди. Кунлар эса кун санамай ўтаверди. Аввалгидек, улфатчилик ҳам йўқ. Қўлдош эса, Барчин момо айтганидек, худо жазосини бердими, Бегим домланинг қўрасида кечаси қўлга тушиб, аввалги қилмишлари ҳам очилиб, қамалиб кетди.

Жонмурод бир куни бехосдан кўзлари хиралашиб бораётганини сезиб қолди. Ё, ажабо, у кундуз куни кўзлари хира тортиб, кечаси эса хийла тузук кўрар эди. Хотини унинг қора чироқнинг хира ёруғида пул санашини кўриб, “Бу одамнинг гапи ичида. Ҳеч бир замонда кўз деганлари кундузи кўрмай, кечаси яхши кўрарканми? Бу одамнинг бари иши найранг”, деб қўярди. Унинг чиндан ҳам хотини тусма-таваккал айтганидек, ичида гапи кўп эди. Гарчи у кайфу сафони яхши кўрса текинини излаб юрар, қайсики моли мардумхўр бирор ис чиқарса, тўй-зиёфат уюштирса, ис олиб борар, ўзидан сарф қилиш йўқ эди. Кўчаларда ночоргина кийинар, хотинига эса қимматбаҳо либослар олиб бермаса ҳам, тилла тақинчоқларига пул аямас, “Нима бўлганда ҳам бу тилла тилла-да, матога ўхшаб ейилиб кетмайди, муҳтожлик бўлса, сотиб, харжлайверамиз”, деб ҳисоб-китоб қиларди.

Жонмурод мўлжал қилган, хотинининг ичини қиздирган кун ҳам келди. У Тошкентга бориб бир йўла учта “Нексия” олиб келди ва кира ишлашга ижарага берди. Шунда нафақат бутун қишлоқ аҳли, ҳатто хотинининг ҳам оғзи очилиб қолди. У одамлар юзидаги ана шу ҳайратни кўриб, роса роҳатланди. “Бахши бовадан тилло қолган экан, шуни топиб олган бу хасис”, деган гаплар ҳам тарқалди. Бунга жавобан, Жонмурод мириқиб кулиб қўярди. Лекин у кези келганда, пул кетмасин, деб туманда маъданли сув ўрнига кран сувидан ичганлигини, неки имкон туғилса, бир тийин сарф этмай, қоринниям хафа қилмай юрганларини биров билмасди.

Кунларнинг бирида мол сотгани Денов бозорига йўл олди. Саҳар мардондан олиб келган қўйларни сотиш билан овора бўлди. Энди бир тўқлини сотган эди ҳамки, дафъатан, ўзидан ўн қадам нарида… отасини кўриб қолди. Кўзларига ишонмади. Кўзларини очиб-юмиб қаради. Бошида ўша кўк салла, эгнида оқ яктак, ўша қора сатин чопон, қўлини орқасига қилиб ким биландир кулиб гаплашди-да, сўнг қора мол бозори томонга қараб юриб кетди. “Ё тавба, ё қудратингдан! Наҳотки шу отам”. Ҳа, ҳа, отаси, товуши ҳам ўша. “Ота!” деб орқасидан югурмоқчи бўлди. Афсус, қўлида қўй тизгини. Ипни қўйворса, семиз, шар қўчқор қочиб кетади. Қўйвормай деса… “Эй, эсингни йиғ-ей, Жонмурод. Одам одамга ўхшайди-да. Бу гап чикора? Отам ўлган ахир, у энди йўқ”. У ўша кун қўйларни мўлжалига етказолмай бозордан қайтарди. Тўғрироғи, омади юришмади, хаёл қочиб дегандай…

Кеч оқшомда тунаш учун аввалдан таниш бир кишининг ҳовлисига келди, кечаси билан безовталаниб ётди, ўйлаб ўйига ета олмади, бу сирни еча олмади… Тонгда яна бозор бошланганда, барини унутди. Тушга яқин қўйнинг барини сотиб, шаҳардаги гавжум чойхонага кирди. Энди бир пиёла чой ҳўплаган ҳам эдики, шундоққина ёнгинасидан ўша синиқ табассуми билан яна отаси ўтиб кетди. Унга ҳатто қайрилиб ҳам қарамади. Жонмурод ирғиб ўрнидан турди. “Ё Оллоҳ, бу бариси қудратингдан! Ё кўзимга шундай кўринаяптими?!” Қўлидаги иссиқ чой тиззасига тўкилди. “Ота!”, деб қичқирди, негадир овози чиқмади. Орқасидан чопди, аммо тиззалари қалтираб, беш-ўн қадам юрмай бор бўйи билан бетон ариққа йиқилди. Ва… кўзларини касалхонада очди. “Ота”, деб ингради у. “Болам”, дея кимдир ёқимли садо берди. “Ота, сизмисиз?”. “Ҳа, менман ўғлим”. “Ахир сиз… ”. “Йўқ, болам, мен тирикман…”.

Жонмурод узоқ жим қолди. Сўнг бор кучини кўзларига тўплаб, энтикиб кўзларини очди, отасини кўрмоқчи эди. Кўзлари хира тортган, туманланиб ҳеч нарсани кўролмади. Фақатгина кўз олдида оқ-кўк ҳалқаларгина жимирлаб, ўйнаб турарди. Жонмурод шу алфозда ётар, туну кунни одамларнинг шовуридан ё тинчиб қолишидан фарқлар эди.
— Бечоранинг кўзи кўрмас эканми-ей…
— Бунинг устига оёғи синибди, — дейишди ёнидагилар.
— Одамзод ҳеч қачон кўздан, оёқдан қолмасин экан, — деди тағин биринчи гапирган киши.
—Ҳа, нимасини айтасиз…

Жонмурод бу гапларга ортиқ эътибор қилмай қўйди. Фикри-ёди отасида эди. Хонадагилар жимиб қолишди.
— Отам кетдими? — деб сўради Жонмурод бир маҳал ҳамхоналаридан.
— Ҳозиргина чиқиб кетди, — деди кимдир.
— Қани, юринг, биз ҳам тоза ҳавога чиқайлик, — деди иккинчиси. Жонмурод тез орада уларнинг қадам товушларини эшитди. У хонада ёлғиз ўзи қолди. Аммо кўп ўтмай, яна қадам товуши эшитилди. Бу қадам товушлари отасининг юришига ўхшайди. Ҳа, отаси келяпти, шекилли.
— Ота! — деди у.
— Ҳа, ўғлим.
— Бу сизмисиз?
— Ҳа, хонадагилар қани?
— Тоза ҳавога айлангани чиқишди. Ота, демак чин эканда
ўлмаганлигингиз?
— Мана, кўриб турибсан-ку, болам, ўлганим йўқ.
— Қандай қилиб?

Отаси унинг назарида кулгандай бўлди.
— Болам, дамингни ол.
— Ота?
— Ҳа, ўғлим?
— Онам сизни кўрмадида. Сизни кута-кута ўлиб кетди, — деди Жонмурод нима деярини билмай.
— Биз ҳаммамиз ҳам ўламиз, — деди отаси. У энди бир нарсани хоҳларди: отасига ёқадиган, уни қувонтирадиган бирон бир яхши сўз айтишни. Аммо тилига тузукроқ бир гап келмасди.
— Отажон, мен сизни яхши кўраман, — деди, аммо у негадир сассиз айтилди, лаблари қимирладию, товуши чиқмади. — Сиз юрагимнинг тўридасиз, ҳар доим эсимда турасиз, — дея шивирлади у. Аммо бу сўзлар гумбурлаб чиқди бўғзидан.

Отаси негадир жавоб қайтармади.
— Аслида сиз эмас, мен хабарлашишим керак эди. Одамлар мени ҳалигача маломат қилишади: “Отанг қандай зўр бахши эди, сен унинг достонларидан лоақал бир оғиз ҳам билмайсан, садқаи ўғил”…
— Достонларни ҳамма эслаши керак, ўғлим. Мен отамдан ўрганганман.
— Ота, сиз нега мендан таъна қилмаяпсиз, — деди Жонмурод. — Худо ҳаққи, бирор нарса денг, сўкинг, ёмонланг. Ахир, мен энди…
— Ҳаммасини ўзларинг биласизлар-ку. Нимагадир қорин қули бўлиб ўсдиларинг. Ёру-
дўстнинг, ошна-оғайнининг фарқига бормадиларинг. Бугун еб-ичсам бўлди, деб кун ўтказдиларинг, — отаси яна жим қолди.

Эрталаб уйғонганида, яна таниш овоз эшитилди:
— Яхши ухлаб турдингми, ўғлим?
— Ота! — деб чақирди у. — Нега ёнимга келмайсиз, оқшом келинг. Ўтган кунларни эслайлик.
— Эслайдиган нарса кам, ўғлим. Қани айт-чи, эслайдиган нарсаларинг борми? Сен қаториларнинг кўпчилиги бир-бирига ўхшайди. Тунов куни сен тенги кўп йигитлардан «Эслайдиган нималаринг бор?», деб сўрадим. Улар қайси санаторийга борганларини, кимлар билан юрганларини, қандай қилиб давлат тўплаганларини айтишди. Бошқа эслайдиган нарсалари йўқ экан. Хайр, ўғлим. Ишим кўп эди, — деди отаси. Шундан сўнг, яна унинг оёқ товушлари эшитилди.
Отаси бошқа келмади. Жонмурод уни эртасига ҳам, индинига ҳам, ундан кейин ҳам кутди, лекин келмади. Жонмурод касалхонадан тузалиб чиққанида у ётган палатага кўплар келиб кетишган, ҳеч ким унинг отасини танимас эди. Қишлоқда у «мен отамни кўрдим», деб, бир даврада гап очди. Ҳеч ким бу гапга ишонмади.

Авжи баҳор эди. Жонмурод даштда қўй боқиб юрганди. Катта йўлдан икки киши унга қараб келаверди. Таниди: тоғаси Зафар. Иккинчиси эса ўша, излаб тополмагани Карим ғилдирак экан. Ҳол-аҳвол сўрашгач, Карим шундай деди:
— Мен бир пайтлар Гулдуракда қабрларни кавлаганман. У
ерларнинг хоки-туробларини кўчирганим бор гап. Одатим мен кимнинг қабри қаровсиз қолган бўлса, мен у ерда ҳеч ким йўқ экан дейман. Ўшанда мен “Ҳаққул -бахши жойида йўқ”, деган бўлсам, дегандирман… Отангизнинг гўри обод эдими ўзи?

Жонмурод жим қолди.
Бир вақт кўзларида нимадир чарсиллаб, учқунлар сачрай бошлади. Кўксида оғриқ турди, лекин тез ўтиб кетмади, ерга қаради, оғриқ янаям кучайди. Шунда юзини тоғлар томон бурди. Қулоғи остида кимдир товуш берди. Қайрилиб қаради: ҳеч ким йўқ. Ҳатто тоғаси билан Карим ғилдирак ҳам кетиб қолибди. Уни кимдир чақиргандай бўлди. Юксак тоғларга туташган дашт томондан элас-элас товуш келди. Сесканди. Ахир, бу отасининг товуши. Вужуди титраб тинглади:

Анал билан Мансурга қурган дормиди,
Тирик айрилган бир кўргани зормиди,
Юр, чироғим дейди, мени қўймайди,
Сенда ота, менда ўғил бормиди?

Жонмуроднинг кўзларидан ёш қуйилди. Ота айтган қўшиқни беихтиёр давом қилди:

Йиғлаганда ёш ёғилар юзима,
Қулоқ сол отажон, айтган сўзима:
Кетдинг, сенга бу дунёлар тормиди,
Сенда ўғил, менда ота бормиди?

Шунда… шунда унинг кўксидаги оғриқ қўйиб юборди. Аммо кўзларидаги ёш ҳали бери тўхтамайдиганга ўхшарди.

Манба: “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, 2012 йил, 17-сон

Atoqli adib Nodir Normatov bugun 68 yoshida vafot etdi. Marhum bugun asrda Yalang‘och Ota qabristonida dafn etiladi.Inna lillahi va ilahi rojiun. Olloh rahmatiga olsin!

Nodir Normatov 1950 yil 24 dekabrda Surxondaryo viloyati Sherobod tumanining Poshxurt qishlog‘ida tug‘ilgan. ToshDUning jurnalistika fakultetini tamomlagan (1972). Dastlabki kitobi — «Ko‘hitang hikoyalari» (1977). Yozuvchining «Jazo» (1981), «Ismoil tog‘aning tarozisi» (1982), «Jarlikdan qushlar uchdi», «Bisot» (1986), «Daraxt tagidagi odam» (1988), «Kamalak yashaydigan uy» (1990) kabi asarlari, «Barigal» (1991) romani nashr etilgan. «Sharq miniatyuralari maktablari» kitobi mualliflaridan biri.

Uning «Tomosha» ko‘g‘irchoq pesasi Jizzax ko‘g‘irchoq teatri jamoasi tomonidan ingliz tilida Amerikaning Nyu-York, Nyu-Jersi kabi shtatlarida namoyish etilgan. «Omonxona mo‘’jizasi», «Behzod vorislari», «Beshik» (2005) hamda «Malik Nabiyev», «Chingiz Axmarov», «Poshxurtning oltin poydevorlari» (2006), «Boysunlik Gоgen» (2007) kabi hujjatli filmlar stsenariysi va matnini yozgan. K. Paustovskiyning «Isaak Levitan», Nozim Hikmatning «Lomakon» singari asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan.

Miryoqub Qobilov
KO’ZGUGA KO’CHGAN QALBLAR QISSASI

Bugungi kunda odamlar kitob o’qimay qo’yishdi deyishadi. Zamonaning zayliga qarangki, kitob o’qiydiganlar kundan kunga kamayib borayotgan bir paytda kitob yozadiganlar soni kundan kunga ko’payib, bormoqda. Xuddi kundan kunga mazmunsiz, sayyoz, yengil-yelpi qo’shiqlarni aytayotgan qalang’i-qasang’i artistlarning tuxumi ko’payib borayotgani singari. Ammo ilgari kitob o’qishga o’rgangan odam bugungi kunda ham o’zining bu odatidan kechaolmaydi. Shu yaqin kunlarda yozuvchi Nodir Normatovning “Ko’zgudagi ikkovlon” deb nomlangan romani qo’limga tushib qoldi. Men bu muallifning o’tgan asrning yetmishinchi yillaridayoq respublikamizning nufuzli jurnallarida chop etilgan o’ziga xos mavzu va uslubdagi hikoya va qissalarini o’qigandim. O’shandan beri uning ijodini kuzatib boraman. “Ko’zgudagi ikkovlon” romani bundan chorak asr ilgari nashrdan chiqqan “Barigal” kitobining (1991 yil) qayta ishlangan ko’rinishi ekanligini bilsam-da, unga bo’lgan qiziqishim keyinroq paydo bo’ldi. Buning o’ziga xos bir sababi bor edi. 2015 yilning dekabri kunlarida, bir davrada taniqli adib Erkin A’zam Nodir Normatovning ijodi haqida gapiraturib, uning yaqinda qayta nashr etilgan “Ko’zgudagi ikkonlon” romanini zamonaviy adabiyotimizdagi eng maqbul asarlar qatoriga qo’ydi. Uning fikricha, bu romanda kechagi kunimiz odamlarining keng ko’lamli hayoti katta badiiy mahorat bilan ochib berilgan. Bu roman kelajakda adabiyotda qoladigan, obrazli qilib aytilganda, uning ichida kitobxon yashaydigan narsa bo’libdi. “Men uni shoshmasdan, cho’zib o’qidim. Rohatlanib o’qishimda, undagi qahramonlarning, taqdirlarning, syujet chizig’ining ko’pligi, rivoyatlaru hayotdagi voqealarning majoziy bog’lanib ketishlari mutlaqo xalaqit bermadi. Surxon dashtliklari, tog’ qishloqlari, odamlarning turli xil fe’l-atvorlari juda tabiiy. Roman materialga boy, qo’yilgan mavzu ishonarli tanish manzaralar,qiziqarli syujet chizig’ida ochib berilgan, mularning bari menga rohat bag’ishladi. Ibrohim G’afurov bu romanga o’z munosabatini bildirib, juda yaxshi maqola yozibdi. Adabiyotshunoslarimiz bu romanga alohida e’tibor qaratishlari kerak. Adabiyotimizda qoladigan asar bo’libdi. Bu romanning mavqei Murod Muhamad Do’stning “Lolazor” asari kabi baland. Menimcha, u haqida bunday maqolalar hali ko’plab yoziladi.”, dedi u so’zining oxirida.

Men adibning bu gaplaridan so’ng, ushbu romanni qayta o’qib chiqdim. Ochig’ini aytganda, men uning avvalgi, 1991 yildagi nashrini yuzaki o’qigan ekanman. O’sha asar e’lon qilinganidan so’ng, 1991 yoki 1992 yilda ”Toshkent oqshomi” gazetasida turk adabiyotshunosi Rajab Shirin adabiyotshunos olim Adhambek Alimbekov bilan qilgan suhbatida Nodir Normatovning ushbu romanini Guntekinning “Choliqushi” romani bilan taqqoslab, unga yuksak baho bergan edi. Shundan so’ng, o’zbek adabiyotshunolarimizning bu asar haqida birorta maqolasini yoki munosabat bildirganligini eslay olmayman. Mana, roman shuncha yillar sinovidan o’tib, 2013 yilda “O’zbekiston” nashriyotida taniqli adabiyotshunos Ibrohim G’afurov so’zboshisi bilan nashr etildi.
Romanni qayta o’qib chiqar ekanman, u xuddi kecha yozilgandek, shirali til boyligi, psixologik holatlarning xilma xillligi, syujet dinamikasining kuchlanib borishi, hayot mavjlarining tabiiy tasvirlanishi bilan meni maftun etdi. Ha, Erkin A’zam bejizga bu romanni o’qib chiqishga tavsiya etmagan ekan. U klassik usulda yozilgan bu asarda kitobxon barcha oqimlar unsurlari borligini, zavqu shavq bilan o’qilishini o’sha kuni qayta ta’kidlab o’tganligi o’rinli.

Men romanni o’qib chiqqanimda, unda o’quvchini ishonmaytiradigan ayrim bir holat borligini sezganday bo’ldi. Dangona (Bu gashtak va hasharningboshqacha bir shakli) tufayli Malika va Umarning bir- biridan uzoqlashishini nazarda tutayapman. Ammo chuqur qaralsa, bu yerda faqat udum emas, u yerda Tuz koni bilan bog’liq muammo borligini sezish mumkin. Umar o’sha yerda ishlaydi. U so’nggi paytlarda Malika bilan jismoniy yaqinlik qilishda o’zini behol sezayotganligini, to’shakda unga ters qarab yotishlarini adib nihoyatda pardali, nozik tasvirlarda berib o’tadi. Demak, roman bir nafasda o’qiladigan asarlar qatoriga kirmaydi. Ya’ni, o’ynab emas, o’ylab, fikrlab o’qiladigan asar. To’g’ri, kitob o’qishdan asl maqsad ua qanday ma’naviy oziqa, qanday imformatsiya beradi, degan talab turadi. Ko’pchilik kitob tanlashda avvalo kitob sahifalarini varaqlab, u yer bu yeriga ko’z yugurtiradi. “Ko’zgudagi ikkovlon”ni varaqlab ko’rgan kishi bir qarashda: ha, shu o’zimiz bilgan, ko’rgan eshitgan va har kuni televizorda berilayotgan turmushning ikir- chikirlari haqidagi fil`mlarga o’xshagan ekanda, degan yuzaki xayolga borishi mumkin. Chunki televizorda deyarli har kuni ota- bola, er-xotin, qaynona -kelin , aka-uka, opa –singillarning majorolari haqidagi yengil- yelpi, saviyasi past fil`mlarni ko’raberib yuragi bezillab qolgan. Ziyrak o’quvchi esa darhol bu asar televizorda berilayotgan ko’pgina kinolarga qaraganda, serqirra, chuqur mazmunli, yaqin o’tmish hayotimizda ro’y bergan, ehtimol, endilikda asta-sekin moziyga yuz tutadigan turmush tarzimizning serjilo lavhalari aks ekanligini tushunib qoladi. Xo’sh, o’z o’quvchini qiziqtirib qo’ygan bu asar nima haqida o’zi? Romanni qo’ldan qo’ymay o’qib chiqqanimdan keyin, bu asar O’zbekistonimiz tarixining ma’lum bosqichlarini o’z fotosuratlarida muxrlab qoldirgan kino va foto ustalari Devonov hamda Pen`son asarlari singari qadrlanishi kerak., degan fikr xayolimga keldi. Bu asarda respublikamizning chekka qishloqlaridan birida, yaqin o’tmishda yashab o’tgan xalqimizning turmush lavhalari jonli, badiiy bo’yoqlarda mahorat bilan tasvirlangan edi. Bu kitobni ayniqsa hozirgi yoshlarimiz ham albatta o’qib chiqishi kerak. Chunki ular ertani yaratishlari uchun yaqin o’tmishni ham yaxshi bilishlari kerak. Endi asarning o’zi haqida ikki og’iz so’z. Asardagi har bir bob uning mazmun mohiyatini ochib beruvchi nom bilan atalishi o’zini oqlagan. Qalamga olingan voqealar ibtidosida yoshi bir yerga bir yerga borib qolgan, yaqinda kasaldan turgan cholning radioda berilayotgan “Barigal” ashulasiga ishqibozligi va u bilan bog’liq sehrli oyna afsonasining qisqacha tasvirlari, gurunglari bilan boshlanadi. O’sha zamon odamlarining, ayniqsa, yoshi o’tgan kishilarning hayot tarzida radioda berilayotgan xabar va ashulalar juda muhim o’rin tutgan edi. O’z boshimdan bir voqea esimga tushdi. Onam rahmatlik radiodan berilayotgan hamma eshittirishni bitta qo’ymay tinglagancha hovlida g’imirlab-qimirlab, ishlarini qilib yurardilar. Meni hovliga kirib kelishim bilan “buni nimasini eshitasiz,” deb ensam qotib, radioquticha ovozini shartta o’chirardim. Endi eslasam, o’shanda onam xuddi qadrdon narsasidan ayrilgandek so’nib qolardilar. “Bu ham bir ovunchoqda. Odam bir kishi bilan gaplashib o’tirgandek bo’ladi-da, bolam”, derdilar o’shanda.

Asarning davomida o’lkamizning janubiy hududlaridan birida joylashgan chekka Pana qishlog’ining aholisiga ota-bobolariga xos bo’lgan, ammo endilikda unitilayozgan udum- dangonani qayta tiklash haqida gap ketadi. Respublikamizning ayrim joylarida hashar deb ataladigan yig’inga ham o’xshab ketadi. Asar mazmuni yanada kengayib o’ttizinchi yillar voqealari ko’z o’ngimizda namoyon bo’ladi. Bosh qahramonlardan biri Umar dunyoning gadoy topmas bir chekkasida yolg’iz bir o’zi yashayotgan cholni ko’radi, avvaliga uni mahalliy cho’ponlardan biri bo’lsa kerak deb gumon qilsa, keyin uning orasta kiyinib kelganini ko’rib, “Hazrati Xizir” emasmikin degan xayolga ham boradi. Men esa o’qish jarayonida uni zohid yoki avliyo bo’lsa kerak deb o’yladim. Hatto romanni ayni shu yerdan boshlaganida o’quvchini ko’proq jalb qilgan bo’larmidi degan fikr xayoldan o’tdi. Romanning keyingi sahifalari davomida biz o’ylagan “avliyo” Ortiq sariqning hayot tarzi, uning boshidan kechgan savdolardan xabardor bo’lamiz. U romandagi eng badiiy mukammal obrazlardan biridir. Hatto uni Xemingueyning “Chol va dengiz” asaridagi bosh qahramon baliqchi chol obraziga tenglashtirdim. Hayot uni turli sinovlarga duchor qilgan bo’lsada, yashash va tirik qolish uchun u o’sha zamon siyosatiga moslashishga majbur bo’lgan o’ta murakkab obrazdir. Muloyim va nim tabassum bilan muomala qiladigan bu notanish chol bir vaqtlar egalari tashlab ketishga majbur bo’lgan vayrona qishloqda yolg’iz bir o’zi yashaydi. Uning o’g’li va xotini paxta dalalarida mehnat qilib, zararkunandalarga sepiladigan zaharli dori ta’sirida kasalga chalinib, o’lib ketishgan. Beva qolgan kelini esa nabirasi bilan hamon o’sha joyda yashaydi. Ortiq sariq Umarning yuragidagi gaplarni topib gapiradi. Nimalargadir ishora qiladi. “-Senga aytadigan gapim shuki, kelin bolani ko’ngliga qaragin, jiyan. Mabodo, u bilan bir muddat ajralib ketsang ham, ko’nglingni uzma. Bundan boshqa gapim yo’q.”, deydi. Umarning ko’nglida allaqanday g’ashlik uyg’onadi, lekin: “kallasiga kelgan gapni aytdi-qo’ydi-da, dovdir chol”, degan xulosaga keladi. Yozuvchi Ortiq sariq singari kishilarni hayotda uchratgan, ular bilan suhbatlashgan, uning fojeasini tasvirlashda ana shunday kishilardan nusxa ko’chirganligini his qildim.. Yaqin kunlargacha ular oramizda yashagan edi. Unday kishilar har qanday qabih yo’llar bilan bo’lsada o’z jonlarini saqlab qolishga tayyor bo’lganlartoifasidan. Hatto ko’pgina begunoh kishilarni yostigini qo’ritish hisobiga bo’lsa ham. Unday kishilarning oxirati xuddi Ortiq sariq singari juda ayanchli bo’lganini ko’rganmiz. Ular ham xuddi Ortiq sariq singari xalq nafratiga uchrab, yakkalanib qolgandilar. Qariyalarimiz hali o’tmishni eslaganlarida, bu odam faloncha- falonchalarning boshini yegan, deyishardi. Ularning ayrimlari yoshi bir yerga borib, oyog’i go’rga yaqinlashib qolganda, zamonlar o’zgarib ketganlarini ko’rib, pushaymon bo’lib tavba tazarru qilga bo’lsa, ayrimlari xuddi Ortiq sariq singari , “men partiyaga sodiq bo’lganman, menga topshirilgan vazifa- burchimni bajarganman, Stalin zamonasida davru davronimni surganman, endi armonim yo’q”, degan fikrlarida qolganlar. Ortiq sariq obrazi xuddi ana shunday kishilardan biri sifatida zo’r mahorat bilan tasvirlangan. Eng achinarlisi Umarning bobosi ham bir vaqtlar majbur bo’lganidan bunday qabih ishlarga aralashib qolgan ekan. Dangonani ham qishloqda yo’qolib ketishiga aslida shu odam sababchi bo’lgan. Odamlarining malomatini eshitgan otasi bu isnodni yuvish uchun dangonani tiklashni o’g’li Umarga topshiradi. Umar bu ishga qiziqib qoladi. Lekin uning xotini, o’qigan,
esli hushli Malika negadir bunga qarshi. Har kimning o’zidan o’tganini o’zi biladi degan gap bor. Turmushda oqibatini o’ylamasdan o’zimning aytganimni qildirmasdan qo’ymayman, deb eri bilan qasdma- qasd o’chakishadigan ayollar ham yo’q emas. Yaqin o’tmishimizda xalqimiz orasida “Bir kunlik sayil deb ( ya’ni hayit kuni menga falon ko’ylakni yoki taqinchoqni olib bermading deb) eridan ajrashgan ayol “ degan gap bo’lardi. Lekin Malika unaqalardan emas. Ma’lum bo’lishicha, Malikaning dangonani yomon ko’rishi bejiz emas ekan, ana shu dangona tufayli ularning xonadonida bir vaqtlar dahshatli bir fojea ruy bergan, onasining nomusi paymol bo’lgan ekan. Dangona yig’ini kuni uy egasining bir muddat uyda bo’lmaganidan foydalangan mast bir cho’pon tomonidan zo’rlangan. “Endi meni cho’ponga eltib bering”, deb erining yuziga solgan. Otasi esa xotinining gunohi yo’qligini bilgani uchun “Zo’rlash” voqeasini yopig’li qozon yopig’ligacha qoldirgan va bir kuni payt poylab o’sha iflos nomardni topib gumdon qilgan. Gumondor sifatida qo’lga olinganda esa unda shaxsiy xusumatim bor edi degan. Otasi uzoq muddatga qamalib ketadi. Malika o’zi bilmagan holda miyasining ostki qatlamlarida o’rnashib qolgan shu hadik tufayli dangona so’zini eshitsa, uning g’ashi keladi. Agar u meni yaxshi ko’rsa, mening aytganimga ko’nadi, deb o’ylaydi. “YO meni deysiz yo dangonani, meni desangiz, dangonadan voz keching” deb shart qo’yadi. Go’yoki dangona tufayli u ham biror ko’ngilsiz voqealarga duchor bo’layotgandek, Eri shu ishni qilaman deb turib olganda esa uning ko’zini oilasi ham bolasi ham ko’rinmaydi. Onasinikiga achchig’lab ketsada, asar davomida u erini dangonadan voz kechib, uni olib ketgani kelishini kutib yashaydi. Umarning esa otasining “xotin agar seni desa, yaxshi ko’rsa, do’zaxga desang ham orqangdan boradi” degan gapi yodida. Aytmoqchi, Malika hayotida, bizning nazarimizdan chetda qolgan yana bir muhim voqea bo’lib o’tgandi. U tomga tut qoqqani chiqqanida, qo’shni hovlida dushda yuvinayotgan jingalak soch, qaddi-qomati kelishgan bir yigitni ko’rib qolgandi. Asarda ahyonda bir necha marta tilga olingan bu yigit asar so’ngida mudhish fojeaga sababchi bo’lishini kim sezibdi, deysiz.

Asar qahramoni Umarning malaka oshirib kelish uchun Leningradga o’qishga borishi asarga yangi bir mavzu olib kiradi. Yo’l safarida kimlar bilandir tanishib qolish hayotda bo’lib turadigan voqealar. Umarning afg’onistonlik tadqiqotchi bilan tanishishi ham ma’lum darajada asarning mavzu doirasini kengaytiradi. Umarning leningradlik ijodkor ziyolilar bilan bemalol suhbatlashishi, hatto bahslashish darajada bilimli, aqlli ekanligi biroz bo’rttirib ko’rsatilgandek. Avvaliga romanda tilga olinayotgan asosiy masala qolib ketib o’quvchini Leningrad hayotiga ko’chishi mavzudan uzoqlashish, ortiqcharoqdek tuyulgan edi. Biroq biz romanning oldingi bobida tilga olingan sehrli oyna tarixi haqidagi afsonaning davomini Leningradda batafsilroq bilib olamiz. Demak, har qanday afsonaning tagida haqiqat bor degan gap rost ekanligining shohidi bo’lamiz. Bu oyna asli Boburiylar xonadoniga tegishli bo’lib, Rus podshosiga xun to’lash uchun tortiq qilingan. Bugungi kunda esa u dunyodagi eng mashhur muzeylardan birida saqlanmoqda ekan. Umar yozuvchiga ularning uylarida ham xuddi shunga o’xshagan zarhal ko’zgu qadrlanib saqlanayotganini, bu ko’zgu ularga o’tgan ota-bobo ajdodlaridan meros bo’lib qolganini, afsonaga ko’ra, bu ko’zguni ham o’sha usta yasagan ekanligini aytadi. Faqat ushbu oyna oltindan emas, oddiyroq bir nusxasi ekanligiga ishontiradi. Shu bahonada ularning qishlog’iga borib qadimgi ota- bobolardan qolgan udum dangonani tiklashga yordam beradigan mavzuda maqola yozishini iltimos qiladi. Yozuvchi Muhammad Tohir uni borib ko’rishga va’da beradi. Yozuvchining obrazi ancha yorqin va ishonarli ochib berilgan.. Ayniqsa, uning nutqi, luqmalari, fikrlash doirasi juda jonli tasvirlangan. Muhamamad Tohirning Toshkentga qaytib kelganidan keyingi lavhalar orqali biz yozuvchining yozuvchi bo’lishida muhim o’rin tutganligi shunday ko’rinib turgan uning ajoyib rafiqasi obrazi juda ham yorqin bo’yoqlarda tasvirlangan. Buni juda lo’nda, lekin sermazmun voqealar zanjirida ochib berilganiga guvoh bo’lasiz. Ayniqsa yozuvchi rafiqasining haqiqiy qiyofasini kundalik hayotda ayollar o’rtasida bo’lib turadigan mayda- chuyda gaplar sababli bir- biri bilan arazlashib qolgan qo’shnisining boshiga tashvish tushganda, bolasi kasal bo’lib qolganda jonu dili bilan qayg’urib, kuyinishini misolida ko’rish mumkin. Asardagi eng qiziqarli lavhalardan biri- Malikani o’g’liga tegmagani uchun uning hayotini buzishga qasd qilgan, “issiq- sovuq” bilan shugullanadigan maktab direktori Shodmon Salimning onasini va bu joduni “qaytarish” qilaoladigan juhud domla haqidagi ma’lumotlar asarni yanada jonlantiradi. Hozirgi kunimizda ham gohida bunday irim-sirimlarga ishonadigan kishilar topiladi. Bundan tashqari, bir paytlar respublikamizning barcha hududlarida, ayniqsa tog’li, dasht qishloqlarida mahalliy kamchiliklarni topib, yuqoriga yozadigan “chap qo’l yozuvchilar” bo’lardi. Bu nodonlar shaxsiy xusumat tufayli ham bir-birining tagiga suv quyish uchun yumaloq xatlar yozishardi. Umarning akasi Ismat ana shunday kishilardan biri. Ismat o’z direktoridan “sendan tezak hidi
keladi” degan gapi uchun o’ch olishga kirishadi. Shunchaki arzimas ginaxonlikdan boshlangan bu xusumat oqibatida qishloqda fojeali voqea- hodisalar yuz berganiga guvoh bo’lamiz. Muallif Ismatning xati yuzasidan maktabga tekshirishga kelgan komissiya mashmashalarini juda ishonarli qilib ochib bergan. Asarning boshidan oxirigacha “Barigal” ashulasi qulog’imiz ostida jaranglab turadi. Bu qo’shiq ko’plarning hayotida ma’lum iz qoldirganligidan xabardon bo’lamiz. O’sha zamonning to’ylarida ham mashhur bo’lgan “Barigal” ashulasining taniqli ijrochisi Halima artist obrazi ancha qiziqarli tasvirlangan. “Barigal” qo’shig’i sababli biz yana bir inson bilan tanishamiz. Asarda detektiv holatlar va uslub ham o’rinli qo’llangan. Asarni o’qish davomida biz avval pixini yorgan makkor qo’shmachi, buzuqi, “qimorboz Halima”, deb o’ylagan qahramonimiz aslida hayotning juda ko’pgina qiyinchiliklariga, nohaqliklarga duchor bo’lgan va bu yo’lda mardlarcha kurashib o’z imonini, vijdonini, odamgarchiligini yo’qotmagan ayol ekanligi ma’lum bo’ladi. Ayniqsa, uni yoshi bir yoqqa borib qolganida o’z tug’ilib usgan yurtlarga borishi, dugonalari bilan uchrashish sahnalari o’quvchini befarq qoldirmaydi. Mening nazarimda aslida barcha shumliklarning egasi bo’lgan Halima artist juda qiziqarli shaxs. Uning obrazi orqali artistlar hayotidagi ayrim lavhalar ustalik bilan yoritilgan. Lekin, muallif, guyoki “mening bu ayol haqida bilganlarim ana shulardan iboratdir, qolgan gaplarni o’zlaringiz tushunib olaberasizlar, degandek uning obrazi to’la ochilmay, qiyomiga yetmay qolganga o’xshab tuyuldi menga. Asardagi yana bir qahramon-Mohiradir. Uning hayoti ham turli qiyinchiliklardan iborat. Avval biz uni yaxshi qiz ekanligiga biroz shubha bilan qaraymiz. Lekin u Halima artistning qo’lida o’yinchoq bo’lgan, dilida ko’pgina orzu- armonlar to’planib qolgan, o’z baxtini izlashga intilgan baxti qaro qiz ekanligini bilib, uning qismatiga achinamiz, unga g’oyibona baxt tilab qolamiz.. Asardagi Layli- Majnunlar, Umarning yaqin do’sti Sulton va uning xotini bilan bo’lgan munosabatlari kishi xavasini keltiradi.

Chexov “ sahna asarning birinchi pardasida devorga osib qo’yilgan miltiq tomosha yakunida albatta otilishi kerak”, degan ekan. Malika o’g’lini olib Termiz kasalxonasida yotgan erini ko’rgani boradi. Zora shu bahona yarashib olish niyati ham yo’q emas. Lekin Umarning xayolida yotsa ham, tursa ham miyasini parmalayotgan o’chmas g’alayon alangalanib turibdi. Yozuvchi Umarning bu holatini “ Umar Malikani Shodmon Salim bilan qo’ltiqlashganiga shubha bildirgan edi, Ismat yomon so’z bilan qasam ichdi.”Yolg’on aytsam, onam xotinim bo’lsin…” degan qisqa va lunda jumlalarda juda mohirona ochib beraolgan. Uydan achchig’lab ketganiga ancha bo’lib qolgan Malika “Oynaga qarab, ko’ngli buzildi: ro’parasida dilbar bir yosh juvon erkak mehriga zor qiyofada mungli boqib turar edi.”,-degan sahna doimo ko’z oldimizda turgan edi. Bu lavhaning mantiqiy davomi bo’lgan oniy bir xis-tuyg’uni yengib o’zini bosaolmagan Malikaning Qorajonning quchog’iga talpinishi nihoyatda real bo’yoqlarda tasvirlangan. Bu lavha asar dramatizmini yana kuchaytiradi. ”Bu dunyoda endi yaxshi, or-nomusli, halol xotin topish qiyin. O’ylovdimki, hech bo’lmasa siz, Umar akaning xotini bor, mana… adashgan ekanman. Uch marta uylangan edim, uchchalasi ham yengiltak chiqdi. Endi ko’zimga hammayoq shunday ayollar bilan to’lib yotgandek tuyuladi”, deydi Qorajon. Shundan keyin uyda opa-singil o’rtasida bo’lib o’tgan gap-so’zlar, xuddi real hayotdan diktofonda yashirincha yozib olinganidek juda ishonarli, jonli chiqqan. Buning ustiga hech gapdan xabari yo’q, ammo qizining taqdirini o’ylab hamisha xavotirda yurgan onasining “Otangdan qolgan choynakni sindirding, yuviqsiz!- dedi onasi jahl bilan.- Hali men senga gapirdimii, yarashgin deb. Menga desa, ko’chaga chiqib, o’zitngni sotib yurmaysanmi?!”, degan gapi xuddi tutab turgan o’tga benzin sepgandek ta’sir qiladi. “O’zimni sotib bo’ldim,- dedi Malika ichida nafrat bilan.- Ha, men yuviqsizman. Yuviqsizman. Men o’zimni yuvishni ham esdan chiqardim. Hozir o’zimni yuvib kelaman”. Onasining bu gapi uning boshiga tushgan muammolarning yechimiga turtki bo’ladi. O’ziga o’t qo’yib bu dunyodan ketishga azm qiladi. Yahudiylik dini ta’limoti bo’yicha ota-onalarningg qilgan gunohlari keyingi to’rtta avlodda albatta qaytadi, degan tushuncha bor. Uning onasi shu dangona orqali zulm ko’rgandi. Malika ham aslida shu dangona tufayli bunday ahvolga tushib qolgani o’rtasida ko’zga tashlanmaydigan allaqanday mistik bog’liklik bordek tuyuladi. Asar yakunida “Barigal” qo’shig’i va ko’zgu haqidagi afsona tilga olinadi. ”Mendan rozi bo’lgin, sevgan qo’shig’im “Barigal!” Men ham ko’zguga aylanish uchun kul bo’lmog’im kerak!” Jon berayotganida ham “o’sha ko’zguni keltiringlar! Bir martagina shu oynaga qarayin” deb o’ladi. Umar xotinidan ajraldi. Endi u qanday yashaydi? Asar mantig’idan kelib chiqib men u Ortiq sariqning kelini hayotda ko’p qiyinchilik ko’rgan kelini yaxshi ayol edi, Umar o’shanga uylansa kerak degan xulosaga keldim. Meningcha, bu roman asosida juda ta’sirli kinofil`m yaratsa bo’ladi. Shunday kinosan’ati ustalari topilib qolishiga umid qilib qolaman. Shu kunlarda ko’p axborotlar ta’siridan charchagan miyam bir qadar hushyor tortdi, rostini aytadigan bo’lsam, ushbu kitobni kech bo’lsada o’qib chiqqanimdan o’zimni baxtli his qildim.

Nodir NORMATOV
GULDURAK DASHTLARIDA

Barchin momo urchuq yigirishdan to’xtadi, supa chetiga kelib o’tirgan o’g’liga ko’z ostidan qarab qo’ydi. Titilib, chuykalangan junni tizzasidan olib, ro’moliga sola boshladi. Bu harakatlarni bajararkan, kampirning qo’llari bilinar-bilinmas qaltirab ketdi. Jonmurodning bunga ko’zi tushdi, endi aniq sezdi — hozir onasi qattiq bir gap aytadi. U sekin siljib, o’rnidan turishga shaylandi.
— Valasiped ko’chada edi, — dedi onasiga. — …hozir kelaman.
— O’tir joyingga! — dedi onasi qat’iy qilib. — Qishloqda hali valasipedga o’g’ri tushadigan bo’lgani yo’q.
— Nima gap, tinchlikmi, ona?
— Tinchlik emas.
— Ayting bo’lmasa. Shoshib turibman o’zi, — Jonmurodning bu gapidan uning onasini bezovta qilayotgan narsani anglab turganini bilish mumkin edi.
— Sen qanday beg’am o’g’il bo’lding, bilmayman…
— Bu nima deganingiz ona? — dedi o’g’il bezovtalanib.

Ona qaddini ko’tardi, katta ko’zlari allanechuk g’azabdan yonib turardi.
— Belingda belbog’ing bormi o’zi, bola? Otang haqida Asqar tog’chi nimalar deb yuribdi, eshitdingmi?
Jonmurod bu gapni bir hafta burun eshitgandi. Gapni qaranglar. Uning otasi go’ridan yo’qolgan emish. Yer chiqarib tashlaganmi, yutib yuborganmi, harqalay yo’q emish. Bo’lmagan gap. «Ey ona, bari bo’lmag’ur, bekorchi gap», degisi keldi yigitning. Ammo…
— Hech narsa demaysan-a? Otangni arvohi chirqillasa, mayli ekanda-a? Bu gapni sherobodlik Karim g’ildirak aytgan. Otangning qabrini shu kovlagan ekan, — dedi kampir. Bu gal mung’ayib gapirdi u. — Bil, bor, top o’sha g’ildirakni. O’z og’zidan eshitay-chi.

Jonmurod “ma’qul” degandek bosh silkidi. Ona ko’z yosh to’kdi, ikki tomchi yosh shundaygina dasturxonga, yangi uzilgan sadarayhon ustiga tushdi. Jonmurod rayhonga qo’l cho’zdi.
— Tegma! — dedi onasi negadir jahl bilan. Go’yo ona-bolaning boshini egib qo’ygan gap shu rayhonlar haqida bo’lib o’tgandek edi.
Barchin momo dasturxondan sadarayhonning bir dastasini olib, boshidagi oq doka ro’molini ko’tardi-da, qulog’iga qistirdi.
— Mastava issiq turibdi. Suzib kelay.
— Qornim to’q, — dedi Jonmurod.
— Aldama. Ko’zing aytib turibdi, ochsan.
— Hozir soy bo’yida el oshi tayyor bo’larkan. Shunga borib kelaman.
— Seni chaqirishganmi unga?
— Elga tekin tarqatiladi-ku. Aytishga nima hojat?
— Unday oshga el xizmatini qiladiganlar boradi.
— Tekin bo’lsa, yotib ye, deganlar, — dedi Jonmurod onasining biroz yumshab, anavi bo’lmag’ur gapni unutayotganini ko’nglidan o’tkazarkan, gapni hazilga burmoqchi bo’ldi.
— Bu anavi Qo’ldoshning gapida, shundaymi? — tag’in tutaqdi kampir.
— Nima, bir nima gapirsam, darrov Qo’ldoshning gapi deysiz?
— Men hech kimni qarg’amayman. Ammo o’sha itxo’r hamroyingdan yaxshilik chiqmaydi.
— Hamsoya bo’lgandan keyin, borish-kelish qiladida odam…
— Qaysi go’rdan ham qishloqqa ko’chib keldi o’sha itxo’r.
— Ona, uning astmasi bor. Shu sakning go’sht-yog’i shunga davo ekan.
— Xudoyam ilonga bilib oyoq bermagan, — dedi kampir g’ijinib va o’g’lidan yuzini burdi, — Shu ko’chib kelgandan buyon tovug’am, qo’y-qo’ziyam yo’qoladigan bo’ldi, — dedi kampir chetga qarab.
— Ko’pchilik uning uyini tekshirib ketdi. Uchastkovoy ham unikidan biror ulgu topolmadi. Demak, o’g’ri emas ekan-da.

Jonmurod shu gaplarni aytarkan, onasining o’ziga sin solib qarab turganini sezdi va birdan kalavasining uchini yo’qotdi — ichdan zil ketib gangib qoldi. Nahotki onasining xabari bo’lsa… Axir, kimning uyida boqilgan qo’y bor, kimning kurka, tovug’i mo’l, hovlima-hovli semiz mol olib, so’yib sotadigan Jonmurodning xabari bo’ladi-da. «Katta molga qo’l cho’zmanglar, unda darhol qo’lga tushamiz», deydi har gal Qo’ldosh. O’ljalarni qo’lga tushirishda Jonmurod qatnashmaydi, faqat xabarkash…

Onasi hamon unga tikilib turardi. Kampir nihoyat, yana urchuqni qo’liga oldi.
— O’sha joydan ham xabar ol! – dedi bir pasdan so’ng o’g’lidan ko’zini olib. Keyin burilib, tog’lar tomon qaradi. Go’yo bu yerdan choli yotgan mozorot ko’rinadigandek, bir zum o’sha yoqqa tikilib turdi. Barchin momo aytayotgan bu kichkina qabriston tog’da, bir qiyalikda joylashgan. Bundan ikki yil avval u yerda katta bir suv ombori quriladigan bo’ldi. Ikki daraning tutashgan joyiga to’g’on tashlanishi xalqqa ma’lum qilindi. Jonmurod bu paytda Toshkentga ishga ketgan edi. Uyda esa onasiyu xotini qolgandi. Bo’lajak suv ombor mutasaddilari mozorotni yuqoriga ko’chirtirishni reja qilgan edi. Undan oldin ulamolarning maslahati bilan irim-amalini qilib, o’tganlarning ruhiga qur’on tilovat qildirib elga osh tarqattirdi. So’ng qabrlar qazdirildi, vertolyotda tepaga — katta qabristonga ko’chirtirildi. Har kuni bo’lib turadigan gap emas-da. Markazdan maxsus vrachlar kelishib, mahalliy go’rkovlar ham qatnashishgan bu ishlarda. Gap ko’p: ikki yil burun o’lgan yosh juvon qanday ko’milgan bo’lsa, shunday suluv turgan emish. Yuzlari olmaday tarang emish. Ana o’sha qabrlarni qayta qazish chog’ida Jonmurodning otasi o’z qabridan topilmagan emish.
— Siz xotirjam bo’ling, ona. Bu gapni shunday qoldirmayman. Tagiga yetaman.

Nimagadir ovozi o’zinikiga o’xshamaganday bo’lib chiqdi. Xayollanib turgan onasiga termulib turib, indamay tashqariga chiqib ketdi. Ko’chaga chiqqanida, biroz karaxt edi, soy bo’yiga tushib, eloshidan yeb, uni-buni ko’rib ancha tetik bo’lib qoldi. Ammo xayolidan faqat o’sha qabrlarni qazishga qatnashgan kishi — Karim g’ildirakni topish tashvishi sira ketmasdi. Axiyri, tushdan so’ng, Karimni izlab, tuman markaziga tushdi. Karimni tumanda ko’pchilik bilarkan. Uning ishi go’rkovlik — ikki tog’ orasida qaerda eski sag’ana bor, ularni topish, qabr qazishu kovlash kabi hammayam havas qilavermaydigan ishlarni bajarib yurar ekan. Ayniqsa, qishloq yuqorisidan besh ming yillik loydan yasalgan vannani topgan mashhur arxeologlar u bilan apoq-chapoq bo’lib ketishgandi.
Jonmurod uning uyini-ku osongina topdi. Ammo o’zini topish amri mahol bo’ldi. Hovli eshigini ensasi qotibroq ochgan ayol — Karimning xotini “E, u yer yutgurni qidirib ovora bo’lmang, qaysidir birortasi yana aroq berib, dabdiratib yurgandir-da”, deb hafsalasini pir qildi.

Jonmurod bir narsaga tushunmas edi: onasiga nima kerak ekan shunday gaplar. O’lgan o’lib ketdi, hayronsan kishi, qaysi marhum go’ridan chiqib, qochib ketibdi. U ichida shunday dediyu, bexosdan tani jimirlab ketdi. Yo’q, onasi bu puch gapning tagiga yetmagunicha qo’ymaydi… Jonmurod shu xayollar bilan otasini eslab ketdi. Otasi Haqqul baxshi tabiatan yuvosh, kulib yuruvchi, ovozi soz, ko’ngli keng bir odam edi. Yoshini yashab naq saksonni urgan paytda, to’satdan mol boqib yurganda o’ldi-qoldi. Jonmurod o’shanda Primorsk o’lkasida, askarlikda edi. Otasining so’nggi suhbati unga nasib qilmadi.
Zarbandda biron kishining kuni bitib, qazo qilgudek bo’lsa, albatta, marhumning yaqin qavm-qarindoshlari qabr qazib, ko’mishadi. Agar, hech kimi yo’q g’arib bo’lsa, unda savobini oladigan to’rt-besh mardum bu ishni bajo qilishadi. Otasining qabrini esa u yo’g’ida Zafar tog’asi bilan amaki jiyanlari birga kovlagan. Jonmurodga Zafar tog’a (uniyam xudo rahmat qilsin) shunday degan edi: odamning qabriyam ko’ngliday bo’ladi ekan-da, jiyan. Daraning tosh-metin joyidan lopillagan tuproq chiqdi-yey, hayron bo’lasan kishi. Yazna rahmatli yaxshi odam ekan-da.

Karim-g’ildirak o’sha kuni ham, ertasiga ham uyiga kelmadi. «La’nati piyanista», deb so’kdi uni ichida Jonmurod. Lekin shu masalani hal qilmasa, kampir unga tinchlik bermaydi. Qishloqda esa Karimni izlagani uchunmi bu mish-mish yana avjiga chiqqandek tuyulaverdi unga. Endi shu gapning rost-yolg’onligini isbotlash uchun Karim g’ildirak guvohlikka o’tishi, u qishloqqa kelib, taxminan shunday deyishi kerak: “Odamlar! Haqqul baxshining lahadidan yo’qolgani yolg’on. Men uni o’z ko’zim bilan ko’rganman. Joyida. Qanday qo’yilgan bo’lsa, shunday turibdi. Har xil bo’lmag’ur gap aytib gunohga botmanglar!”
Bu gap hammadan ham ko’ra, uning onasiga kerak. Jonmurod shuning uchun Karim g’ildirakni topib, to’g’ri uyga boshlab boradi. Ana shu so’zlarni ayttiradi, keyin onasining ko’ngli joyiga tushadi. Oradan uch kun o’tkazib yana go’rkovning uyiga bordi. Xotini uni G’uzorga ketgan, keyingi hafta keladi, dedi. “Bor-ye, bir alkashni kutib yuramanmi? Shu gaplarga ishongan men ahmoq o’zi”. Jonmurod shunday dedi-da uyga qaytdi.

Ertalab onasiga yuzma-yuz bo’ldi.
— Ko’rdim, gaplashdim, hammasi yolg’on ekan, — dedi.
— Yo’q, — dedi Barchin momo, — Sen juvonmarg, o’sha odamni ko’rmagansan, topmagansan. Meni ko’zlarimga qarab aldading… — kampir baralla yig’lab yubordi. — Baribir o’sha odam uyga kelib, o’zimga aytmaguncha ishonmayman.
— Xo’p, topaman, — dedi Jonmurod vaziyatni yumshatish uchun.
Lekin u Karimni boshqa izlamadi. Kunlar, oylar o’tdi. Bu mish-mish gaplar odamlar orasida hanuz aylanib yurar, onasi esa borgan sari kundan-kun g’ami ortib, tunlarni mijja qoqmay o’tkazardi. Barchin momo kundan-kun cho’pday ozib, nihoyat betoblanib qoldi. Uni mayda mish-mish gaplar yengdimi, yo jigari og’riganidanmi, ishqilib, dardi cho’zilmay kunlarning birida to’satdan vafot etdi. Barchin momoni so’nggi manziliga ko’mib qaytgach, Jonmurod o’krab-o’ksib bir yig’ladi-ki, xotini hang-mang bo’lib qoldi.
— O’g’il bo’lib, uning ko’nglini topa olmadim, armonda ketdi, voh onam… — deya izillab yig’ladi u.

Jonmurod onasiga o’rganib qolganini ich-ichidan his qildi, bu yo’qotishdan ancha mahal esankirab yurdi. Har nimani maromiga soladigan vaqt uning ham g’uborini oldi, goho onasini eslab ezilsa-da, bir tomondan qulog’i tinchiganini ham angladi. Shundan so’ng Jonmurod yana tirikchilik g’ami bilan ovora bo’lib ketdi.
Mol boqadi, sotadi. O’t o’radi, ekadi-tikadi. Bolalar ham sekin-asta katta bo’laverdi. Kunlar esa kun sanamay o’taverdi. Avvalgidek, ulfatchilik ham yo’q. Qo’ldosh esa, Barchin momo aytganidek, xudo jazosini berdimi, Begim domlaning qo’rasida kechasi qo’lga tushib, avvalgi qilmishlari ham ochilib, qamalib ketdi.

Jonmurod bir kuni bexosdan ko’zlari xiralashib borayotganini sezib qoldi. YO, ajabo, u kunduz kuni ko’zlari xira tortib, kechasi esa xiyla tuzuk ko’rar edi. Xotini uning qora chiroqning xira yorug’ida pul sanashini ko’rib, “Bu odamning gapi ichida. Hech bir zamonda ko’z deganlari kunduzi ko’rmay, kechasi yaxshi ko’rarkanmi? Bu odamning bari ishi nayrang”, deb qo’yardi. Uning chindan ham xotini tusma-tavakkal aytganidek, ichida gapi ko’p edi. Garchi u kayfu safoni yaxshi ko’rsa tekinini izlab yurar, qaysiki moli mardumxo’r biror is chiqarsa, to’y-ziyofat uyushtirsa, is olib borar, o’zidan sarf qilish yo’q edi. Ko’chalarda nochorgina kiyinar, xotiniga esa qimmatbaho liboslar olib bermasa ham, tilla taqinchoqlariga pul ayamas, “Nima bo’lganda ham bu tilla tilla-da, matoga o’xshab yeyilib ketmaydi, muhtojlik bo’lsa, sotib, xarjlayveramiz”, deb hisob-kitob qilardi.

Jonmurod mo’ljal qilgan, xotinining ichini qizdirgan kun ham keldi. U Toshkentga borib bir yo’la uchta “Neksiya” olib keldi va kira ishlashga ijaraga berdi. Shunda nafaqat butun qishloq ahli, hatto xotinining ham og’zi ochilib qoldi. U odamlar yuzidagi ana shu hayratni ko’rib, rosa rohatlandi. “Baxshi bovadan tillo qolgan ekan, shuni topib olgan bu xasis”, degan gaplar ham tarqaldi. Bunga javoban, Jonmurod miriqib kulib qo’yardi. Lekin u kezi kelganda, pul ketmasin, deb tumanda ma’danli suv o’rniga kran suvidan ichganligini, neki imkon tug’ilsa, bir tiyin sarf etmay, qorinniyam xafa qilmay yurganlarini birov bilmasdi.

Kunlarning birida mol sotgani Denov bozoriga yo’l oldi. Sahar mardondan olib kelgan qo’ylarni sotish bilan ovora bo’ldi. Endi bir to’qlini sotgan edi hamki, daf’atan, o’zidan o’n qadam narida… otasini ko’rib qoldi. Ko’zlariga ishonmadi. Ko’zlarini ochib-yumib qaradi. Boshida o’sha ko’k salla, egnida oq yaktak, o’sha qora satin chopon, qo’lini orqasiga qilib kim bilandir kulib gaplashdi-da, so’ng qora mol bozori tomonga qarab yurib ketdi. “YO tavba, yo qudratingdan! Nahotki shu otam”. Ha, ha, otasi, tovushi ham o’sha. “Ota!” deb orqasidan yugurmoqchi bo’ldi. Afsus, qo’lida qo’y tizgini. Ipni qo’yvorsa, semiz, shar qo’chqor qochib ketadi. Qo’yvormay desa… “Ey, esingni yig’-yey, Jonmurod. Odam odamga o’xshaydi-da. Bu gap chikora? Otam o’lgan axir, u endi yo’q”. U o’sha kun qo’ylarni mo’ljaliga yetkazolmay bozordan qaytardi. To’g’rirog’i, omadi yurishmadi, xayol qochib deganday…

Kech oqshomda tunash uchun avvaldan tanish bir kishining hovlisiga keldi, kechasi bilan bezovtalanib yotdi, o’ylab o’yiga yeta olmadi, bu sirni yecha olmadi… Tongda yana bozor boshlanganda, barini unutdi. Tushga yaqin qo’yning barini sotib, shahardagi gavjum choyxonaga kirdi. Endi bir piyola choy ho’plagan ham ediki, shundoqqina yonginasidan o’sha siniq tabassumi bilan yana otasi o’tib ketdi. Unga hatto qayrilib ham qaramadi. Jonmurod irg’ib o’rnidan turdi. “YO Olloh, bu barisi qudratingdan! YO ko’zimga shunday ko’rinayaptimi?!” Qo’lidagi issiq choy tizzasiga to’kildi. “Ota!”, deb qichqirdi, negadir ovozi chiqmadi. Orqasidan chopdi, ammo tizzalari qaltirab, besh-o’n qadam yurmay bor bo’yi bilan beton ariqqa yiqildi. Va… ko’zlarini kasalxonada ochdi. “Ota”, deb ingradi u. “Bolam”, deya kimdir yoqimli sado berdi. “Ota, sizmisiz?”. “Ha, menman o’g’lim”. “Axir siz… ”. “Yo’q, bolam, men tirikman…”.

Jonmurod uzoq jim qoldi. So’ng bor kuchini ko’zlariga to’plab, entikib ko’zlarini ochdi, otasini ko’rmoqchi edi. Ko’zlari xira tortgan, tumanlanib hech narsani ko’rolmadi. Faqatgina ko’z oldida oq-ko’k halqalargina jimirlab, o’ynab turardi. Jonmurod shu alfozda yotar, tunu kunni odamlarning shovuridan yo tinchib qolishidan farqlar edi.
— Bechoraning ko’zi ko’rmas ekanmi-yey…
— Buning ustiga oyog’i sinibdi, — deyishdi yonidagilar.
— Odamzod hech qachon ko’zdan, oyoqdan qolmasin ekan, — dedi tag’in birinchi gapirgan kishi.
—Ha, nimasini aytasiz…

Jonmurod bu gaplarga ortiq e’tibor qilmay qo’ydi. Fikri-yodi otasida edi. Xonadagilar jimib qolishdi.
— Otam ketdimi? — deb so’radi Jonmurod bir mahal hamxonalaridan.
— Hozirgina chiqib ketdi, — dedi kimdir.
— Qani, yuring, biz ham toza havoga chiqaylik, — dedi ikkinchisi. Jonmurod tez orada ularning qadam tovushlarini eshitdi. U xonada yolg’iz o’zi qoldi. Ammo ko’p o’tmay, yana qadam tovushi eshitildi. Bu qadam tovushlari otasining yurishiga o’xshaydi. Ha, otasi kelyapti, shekilli.
— Ota! — dedi u.
— Ha, o’g’lim.
— Bu sizmisiz?
— Ha, xonadagilar qani?
— Toza havoga aylangani chiqishdi. Ota, demak chin ekanda
o’lmaganligingiz?
— Mana, ko’rib turibsan-ku, bolam, o’lganim yo’q.
— Qanday qilib?

Otasi uning nazarida kulganday bo’ldi.
— Bolam, damingni ol.
— Ota?
— Ha, o’g’lim?
— Onam sizni ko’rmadida. Sizni kuta-kuta o’lib ketdi, — dedi Jonmurod nima deyarini bilmay.
— Biz hammamiz ham o’lamiz, — dedi otasi. U endi bir narsani xohlardi: otasiga yoqadigan, uni quvontiradigan biron bir yaxshi so’z aytishni. Ammo tiliga tuzukroq bir gap kelmasdi.
— Otajon, men sizni yaxshi ko’raman, — dedi, ammo u negadir sassiz aytildi, lablari qimirladiyu, tovushi chiqmadi. — Siz yuragimning to’ridasiz, har doim esimda turasiz, — deya shivirladi u. Ammo bu so’zlar gumburlab chiqdi bo’g’zidan.

Otasi negadir javob qaytarmadi.
— Aslida siz emas, men xabarlashishim kerak edi. Odamlar meni haligacha malomat qilishadi: “Otang qanday zo’r baxshi edi, sen uning dostonlaridan loaqal bir og’iz ham bilmaysan, sadqai o’g’il”…
— Dostonlarni hamma eslashi kerak, o’g’lim. Men otamdan o’rganganman.
— Ota, siz nega mendan ta’na qilmayapsiz, — dedi Jonmurod. — Xudo haqqi, biror narsa deng, so’king, yomonlang. Axir, men endi…
— Hammasini o’zlaring bilasizlar-ku. Nimagadir qorin quli bo’lib o’sdilaring. Yoru-
do’stning, oshna-og’aynining farqiga bormadilaring. Bugun yeb-ichsam bo’ldi, deb kun o’tkazdilaring, — otasi yana jim qoldi.

Ertalab uyg’onganida, yana tanish ovoz eshitildi:
— Yaxshi uxlab turdingmi, o’g’lim?
— Ota! — deb chaqirdi u. — Nega yonimga kelmaysiz, oqshom keling. O’tgan kunlarni eslaylik.
— Eslaydigan narsa kam, o’g’lim. Qani ayt-chi, eslaydigan narsalaring bormi? Sen qatorilarning ko’pchiligi bir-biriga o’xshaydi. Tunov kuni sen tengi ko’p yigitlardan «Eslaydigan nimalaring bor?», deb so’radim. Ular qaysi sanatoriyga borganlarini, kimlar bilan yurganlarini, qanday qilib davlat to’plaganlarini aytishdi. Boshqa eslaydigan narsalari yo’q ekan. Xayr, o’g’lim. Ishim ko’p edi, — dedi otasi. Shundan so’ng, yana uning oyoq tovushlari eshitildi.
Otasi boshqa kelmadi. Jonmurod uni ertasiga ham, indiniga ham, undan keyin ham kutdi, lekin kelmadi. Jonmurod kasalxonadan tuzalib chiqqanida u yotgan palataga ko’plar kelib ketishgan, hech kim uning otasini tanimas edi. Qishloqda u «men otamni ko’rdim», deb, bir davrada gap ochdi. Hech kim bu gapga ishonmadi.

Avji bahor edi. Jonmurod dashtda qo’y boqib yurgandi. Katta yo’ldan ikki kishi unga qarab kelaverdi. Tanidi: tog’asi Zafar. Ikkinchisi esa o’sha, izlab topolmagani Karim g’ildirak ekan. Hol-ahvol so’rashgach, Karim shunday dedi:
— Men bir paytlar Guldurakda qabrlarni kavlaganman. U
yerlarning xoki-turoblarini ko’chirganim bor gap. Odatim men kimning qabri qarovsiz qolgan bo’lsa, men u yerda hech kim yo’q ekan deyman. O’shanda men “Haqqul -baxshi joyida yo’q”, degan bo’lsam, degandirman… Otangizning go’ri obod edimi o’zi?

Jonmurod jim qoldi.
Bir vaqt ko’zlarida nimadir charsillab, uchqunlar sachray boshladi. Ko’ksida og’riq turdi, lekin tez o’tib ketmadi, yerga qaradi, og’riq yanayam kuchaydi. Shunda yuzini tog’lar tomon burdi. Qulog’i ostida kimdir tovush berdi. Qayrilib qaradi: hech kim yo’q. Hatto tog’asi bilan Karim g’ildirak ham ketib qolibdi. Uni kimdir chaqirganday bo’ldi. Yuksak tog’larga tutashgan dasht tomondan elas-elas tovush keldi. Seskandi. Axir, bu otasining tovushi. Vujudi titrab tingladi:

Anal bilan Mansurga qurgan dormidi,
Tirik ayrilgan bir ko’rgani zormidi,
Yur, chirog’im deydi, meni qo’ymaydi,
Senda ota, menda o’g’il bormidi?

Jonmurodning ko’zlaridan yosh quyildi. Ota aytgan qo’shiqni beixtiyor davom qildi:

Yig’laganda yosh yog’ilar yuzima,
Quloq sol otajon, aytgan so’zima:
Ketding, senga bu dunyolar tormidi,
Senda o’g’il, menda ota bormidi?

Shunda… shunda uning ko’ksidagi og’riq qo’yib yubordi. Ammo ko’zlaridagi yosh hali beri to’xtamaydiganga o’xshardi.

Manba: “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, 2012 yil, 17-son