30 март — икки даҳо: фаранг шоири Поль Верлен ва нидерланд мусаввири Винсент Ван Гог таваллуд топган кун

    Шеърим баҳона учовлон Ван Гог ҳақида суҳбатлаша бошладик. Ўшанда Рауф аканинг «Верлен мусаввир, Ван Гог шоир, мен эсам композитор бўлишим керак эди аслида» деган гапи хотирамда михланиб қолди.

Хуршид ДАВРОН
ПОЛЬ ВЕРЛЕН, ВИНСЕНТ ВАН ГОГ ВА РАУФ ПАРФИ

30 мартда туғилган икки даҳо: француз шоири Поль Верлен ва нидерланд мусаввири Винсент Ван Гог ижоди,уларнинг аччиқ тақдири дунё шоирларини ҳамиша ҳаяжонга солиб келган. Импрессионизм ва символизм асосчилардан бўлмиш Верлен 1844 йилнинг 30 мартида Франциянинг Меце шаҳрида таваллуд топган. Шоир ҳақида ёзган тадқиқотчилардан бири қайд этганидек, «Верлен шеърлари чорасиз ва изтиробга тўла юрак маҳсули, ҳамиша ҳазин ва нозик юрак меҳру муҳаббат истайди,Худони излайди,аммо адашиб юради, одамларни севишга интилади,бироқ севишга куч тополмайди, ҳар қадамда бефарқ дунё унинг пок истакларини рад этади».

Винсент Ван Гог 1853 йилнинг 30 мартида Нидерландиянинг Грот-Зюндерт шаҳарчасида дунёга келган. Жуда ёшлигидан тасвирий санъат билан шуғулланган Винсент фақат умрининг сўнгги йилларидагина ижоди ҳақида илиқ гаплар эшитади. Умри давомида ҳар бир чақани санаб ҳаёт кечирган мусаввир ижоди намуналари бугунга келиб халқаро аукционларда сотилаётган энг қимматбаҳо асарлар ҳисобланади. Биргина иложсизлик ва тушкунлик оқибатида бир қулоғини кесиб ташлаган чоғида чизган автопортрети 90-йиллар охирида 90 миллионга сотилгани маълум.

Мен Ван Гогнинг мактубларини ўқиганимда, уларда покиза қалбли,муҳаббати рад этилган, таҳқирланган, асарлари узоқ вақт тан олинмаганидан беҳад изтироб чеккан,ижодий изланишларидан доимо қониқмаган  инсон қисмати мужассам бўлганини дил-дилдан сезиб,изтироб чекканман. Мана шу таассурот натижаси ўлароқ, мусаввирга бағишлаб шеър ёзганман, унинг  бир мактубидан олинган  ва муҳаббати учун ҳар қандай азобу қийноққа тайёр инсон юрагининг нидоси акс этган  парчани «Бибихоним қиссаси» асаримга эпиграф қилиб олган эдим. Мана ўша парча: «Мен ёниб турган чироқ устида қўлимни тутиб: “Қўлимни қанча тутиб туришга чидасам, шу вақт ичида уни кўришга имкон беринг”, — деб ўтиндим. Аммо, улар чироқни ўчириб, “Сен уни кўрмайсан”, — дедилар…»

Биз адабиётга кириб келган йиллари Ван Гог ҳақида шеър ёзиш «мода»га айланган эди. Мусаввирнинг бирон бир асарини кўрмаган шоир ҳам унга шеър бағишларди. Ҳатто унинг номини тўғри ёзолмаган айрим бир шоир дўстларим ҳам мусаввирга бағишланган шеърини жўшиб ўқиб берганлари ёдимда. Аслида бу «мода» Ван Гог ижодидан таъсирланиш натижаси эмас, балки унинг номини ўзбек шеъриятига олиб кирган Рауф Парфи ижодининг таъсири  натижасида пайдо бўлган эди, десак тўғри бўлади.

Жўраавлодимизнинг таниқли вакили «Йўлнома»сида ўша кунларни эслаб ёзади:»70-йилларда энг порлоқ хаёлли ўзбек шоири ўзига Шоҳ Машраб ёки Пол Верлен ва ҳатто Артюр Рембо каби девоналар турмушини ўрнак қилиб олишга интиларди. Дейлик, Шоҳ Машрабнинг муллалар устидан таҳорат ушотгани, Рембонинг туя сотаман деб, Африкага кетгани, у ерда касалга чалиниб, ўлиб кетгани, Верленнинг Париж кўчаларидаги безориликлари — ёш шоирларимиз тарафидан ҳурматла қаршиланган ривоятлар эди…»

Юқорида эслаб ўтганимдек, мен ҳам қатордан қолмай Ван Гог ҳақида  шеър ёзган эдим. Мусаввир Шуҳрат Абдурашидов устахонасида суҳбатлашиб ўтирганимизда, Шуҳрат Рауф акага қараб: «Хуршид Ван Гог ҳақида яхши шеър ёзибди», — деди. Рауф ака одатдагидай «Маъқул,маъқул» дегандай бошини икки-уч лиқиллатгач, шеърни кўрсатишни сўради. Шеър ёзилган қоғозни олган Рауф Парфи унга жиддий тикилди-да, бир оздан кейин «Маъқул» деб қўйди. «Сиз нуқул «маъқул»  деб қутуласиз,айтинг,нимаси маъқул» — деди   Шуҳрат ёлғон оташин бўлиб.  Рауф ака яна  «Маъқул,маъқул» дегандай бошини лиқиллатгач: «Хуршиднинг шеъри ўзгараётгани маъқул» деди.  Шеърим баҳона учовлон Ван Гог ҳақида суҳбатлаша бошладик. Ўшанда Рауф аканинг  «Верлен мусаввир, Ван Гог шоир, мен эсам  композитор бўлишим керак эди аслида»  деган гапи хотирамда михланиб қолди.

Бугун мен ўша пайтда ёзган шеърим Рауф аканинг Ван Гог ҳақида ёзган шеъри олдида қанчалар ночорлигини яхши биламан. Билганим учун ҳам  Рауф Парфининг икки буюк ижодкорга бағишланган  шеърларини сизга тақдим этаман. Рауф ака  бу икки ижодкорга ўзини  қисматдош деб билган,бу шеърларда ўз изтиробини акс эттирган деб ўйлайман.

Рауф Парфи
ИККИ ШЕЪР

ВЕРЛЕН

У ҳайбатли кўзга айланди…
Ундан оқиб чиқади ўзи.
Қувиб борар,қизил,яшил кўйлак кийган
Ҳавони қувиб борар.

Темирбетон қўллари билан
Қаттиқ тақиллатар,ҳаприқиб,
Юрагининг почта қутиси
Осилган дарвозасини:

— Ким бор,
Кирмадими шу ёққа,
Қизил,яшил кўйлак кийган
Ҳаво?!

Теваракка жовдираб боқар.
Теваракка боқар мушаккал.
Уялар.
Яланғоч…

У — тор эмас.
У — товушдир,эҳтимол.
У ҳасрат ҳам эмасдир ҳатто,
У — ярадир,аниқ.

1973

ВАН ГОГ

Буюк севги рангин излаб юрарди…
Ёзар мовийликка рангин қасида.
Бироқ ҳайрат ичра қалқар юраги
Яхшилик,ёмонлик чегарасида.

Ҳеч нарсасиз,лекин меҳри зиёда,
Излар тирикликнинг сирли бўёғин.
Бунча ғариб… разиллар кўп дунёда?!
Кесиб берсамикан қолган қулоғин…

Қариндош—уруғу дўсту ёр,хотин,
Уни англамади кибр оломон.
Юраги билгисиз зардобга тўлди.

Шаънига хиёнат қилишдан олдин,
Билмоқчи бўлди у, бу қандай замон?
Юрагин рангини кўрмоқчи бўлди…

1977

30 mart — ikki daho: farang shoiri Pol Verlen va niderland musavviri Vinsent Van Gog tavallud topgan kun

Sheʼrim bahona uchovlon Van Gog haqida suhbatlasha boshladik. Oʻshanda Rauf akaning “Verlen musavvir, Van Gog shoir, men esam kompozitor boʻlishim kerak edi aslida” degan gapi xotiramda mixlanib qoldi.

Xurshid DAVRON
POL VERLEN, VINSENT VAN GOG VA RAUF PARFI

30 martda tug’ilgan ikki daho: frantsuz shoiri Pol Verlen va niderland musavviri Vinsent Van Gog ijodi,ularning achchiq taqdiri dunyo shoirlarini hamisha hayajonga solib kelgan. Impressionizm va simvolizm asoschilardan bo’lmish Verlen 1844 yilning 30 martida Frantsiyaning Metse shahrida tavallud topgan. Shoir haqida yozgan tadqiqotchilardan biri qayd etganidek, «Verlen she’rlari chorasiz va iztirobga to’la yurak mahsuli, hamisha hazin va nozik yurak mehru muhabbat istaydi,Xudoni izlaydi,ammo adashib yuradi, odamlarni sevishga intiladi,biroq sevishga kuch topolmaydi, har qadamda befarq dunyo uning pok istaklarini rad etadi».

Van Gog 1853 yilning 30 martida Niderlandiyaning Grot-Zyundert shaharchasida dunyoga kelgan. Juda yoshligidan tasviriy san’at bilan shug’ullangan Vinsent faqat umrining so’nggi yillaridagina ijodi haqida iliq gaplar eshitadi. Umri davomida har bir chaqani sanab hayot kechirgan musavvir ijodi namunalari bugunga kelib xalqaro auktsionlarda sotilayotgan eng qimmatbaho asarlar hisoblanadi. Birgina ilojsizlik va tushkunlik oqibatida bir qulog’ini kesib tashlagan chog’ida chizgan avtoportreti 90-yillar oxirida 90 millionga sotilgani ma’lum.

Men Van Gogning maktublarini o’qiganimda, ularda pokiza qalbli,muhabbati rad etilgan, tahqirlangan, asarlari uzoq vaqt tan olinmaganidan behad iztirob chekkan,ijodiy izlanishlaridan doimo qoniqmagan inson qismati mujassam bo’lganini dil-dildan sezib,iztirob chekkanman. Mana shu taassurot natijasi o’laroq,  musavvirga bag’ishlab she’r yozganman, uning bir maktubidan olingan va muhabbati uchun har qanday azobu qiynoqqa tayyor inson yuragining nidosi aks etgan parchani «Bibixonim qissasi» asarimga epigraf qilib olgan edim. Mana o’sha parcha: «Men yonib turgan chiroq ustida qo’limni tutib: “Qo’limni qancha tutib turishga chidasam, shu vaqt ichida uni ko’rishga imkon bering”, — deb o’tindim. Ammo, ular chiroqni o’chirib, “Sen uni ko’rmaysan”, — dedilar…»

Biz adabiyotga kirib kelgan yillari Van Gog haqida she’r yozish modaga aylangan edi. Musavvirning biron bir asarini ko’rmagan shoir ham unga she’r bag’ishlardi.  Hatto uning nomini to’g’ri yozolmagan ayrim bir shoir do’stlarim ham musavvirga bag’ishlangan she’rini jo’shib o’qib berganlari yodimda. Aslida bu moda Van Gog ijodidan ta’sirlanish natijasi emas, balki uning nomini o’zbek she’riyatiga olib kirgan Rauf Parfi ijodining ta’siri natijasida paydo bo’lgan edi,desak to’g’ri bo’ladi.

Jo’raavlodimizning taniqli vakili «Yo’lnoma»sida o’sha kunlarni eslab yozadi:»70-yillarda eng porloq xayolli o’zbek shoiri o’ziga Shoh mashrab yoki Pol Verlen va hatto Artyur Rembo kabi devonalar turmushini o’rnak qilib olishga intilardi. Deylik, Shoh Mashrabning mullalar ustidan tahorat ushotgani, Remboning tuya sotaman deb, Afrikaga ketgani, u yerda kasalga chalinib, o’lib ketgani, Verlenning Parij ko’chalaridagi bezoriliklari — yosh shoirlarimiz tarafidan hurmatla qarshilangan rivoyatlar edi…»

 Yuqorida yozib o’tganimdek, men ham qatordan qolmay Van Gog haqida she’r yozgan edim. Musavvir Shuhrat Abdurashidov ustaxonasida suhbatlashib o’tirganimizda, Shuhrat Rauf akaga qarab:»Xurshid Van Gog haqida yaxshi she’r yozibdi», — dedi. Rauf aka «Ma’qul,ma’qul» deganday boshini ikki-uch liqillatgach, she’rni ko’rsatishni so’radi. She’r yozilgan qog’ozni olgan Rauf Parfi unga jiddiy tikildi-da,bir ozdan keyin «Ma’qul» deb qo’ydi. «Siz nuqul «ma’qul» deb qutulasiz,ayting,nimasi ma’qul» — dedi Shuhrat yolg’on otashin bo’lib. Rauf aka yana «Ma’qul,ma’qul» deganday boshini liqillatgach: «Xurshidning she’ri  o’zgarayotgani ma’qul» dedi. She’rim bahona uchovlon Van Gog haqida suhbatlasha boshladik. O’shanda Rauf akaning »Verlen — musavvir, Van Gog — shoir, men esam kompozitor bo’lishim kerak edi aslida» degan gapi xotiramda mixlanib qoldi.

Bugun men o’sha paytda yozgan she’rim Rauf akaning Van Gog haqida yozgan she’ri oldida qanchalar nochorligini yaxshi bilaman. Bilganim uchun ham Rauf Parfining ikki buyuk ijodkorga bag’ishlangan she’rlarini sizga taqdim etaman. Rauf aka bu ikki ijodkorga o’zini qismatdosh deb bilgan,bu she’rlarda o’z iztirobini aks ettirgan deb o’ylayman.

Rauf Parfi
IKKI SHE’R

VERLEN

U haybatli ko’zga aylandi…
Undan oqib chiqadi o’zi.
Quvib borar,qizil,yashil ko’ylak kiygan
Havoni quvib borar.

Temirbeton qo’llari bilan
Qattiq taqillatar,hapriqib,
Yuragining pochta qutisi
Osilgan darvozasini:

— Kim bor,
Kirmadimi shu yoqqa,
Qizil,yashil ko’ylak kiygan
Havo?!

Tevarakka jovdirab boqar.
Tevarakka boqar mushakkal.
Uyalar.
Yalang’och…

U — tor emas.
U — tovushdir,ehtimol.
U hasrat ham emasdir hatto,
U — yaradir,aniq.

1973

VAN GOG

Buyuk sevgi rangin izlab yurardi…
Yozar moviylikka rangin qasida.
Biroq hayrat ichra qalqar yuragi
Yaxshilik,yomonlik chegarasida.

Hech narsasiz,lekin mehri ziyoda,
Izlar tiriklikning sirli bo’yog’in.
Buncha g’arib… razillar ko’p dunyoda?!
Kesib bersamikan qolgan qulog’in…

Qarindosh—urug’u do’stu yor,xotin,
Uni anglamadi kibr olomon.
Yuragi bilgisiz zardobga to’ldi.

Sha’niga xiyonat qilishdan oldin,
Bilmoqchi bo’ldi u, bu qanday zamon?
Yuragin rangini ko’rmoqchi bo’ldi…

1977