Шоирнинг энг катта салтанати – Сўз. Ундан маҳрумлик – йўқлик. Бу Сўз шундай қудратки, у ўз яратувчисини ўзига бўйсундиради. Сўзга қайсарлик қилиб бўлмайди, уни енгиб ҳам бўлмайди. Ҳатто ижодкор айтиш лозим бўлган бу Сўзни айтмаслик ҳам қўлидан келмайди. Шунинг учун ҳам Рауф Парфи: “Сўз мени таъқиб қилар, Чирқиратар ўйиб кўксимни, Сен кимнинг божисан, эй Сўз?!”(242) – дейди. Ташқаридан кирган молга бож тўланади. Шоирнинг қалбига кирган “мол”га тўлайдиган божи унинг Сўзи…
Олим ОЛТИНБЕК
РАУФ ПАРФИНИНГ АДАБИЙ-ЭСТЕТИК ҚАРАШЛАРИ
Ҳар бир шоирнинг ижодкор сифатида шаклланишида хизмат қиладиган бир қатор омиллар бўлади. Шулардан бири – ўша ижодкор устоз деб билган шоирлар. Ҳатто устозларига қараб шоирнинг ижодкорлик даражасини белигаш мумкиндай туюлади менга. Шунингдек, Рауф Парфининг ҳам. Бу жиҳатдан қараганда ҳам шоирнинг мартабаси улуғ. У “Энг узоқ ёзилган таржимаи ҳолим” шеърида:
Дарс: Алишер Навоийдан то Абдулла Ориф.
Александр Пушкиндан то Виктор Соснора.[1] –
дегaн эди. Бу дарс фақатгини миллий ва рус адабиётидан. Жаҳон адабиёти намояндаларидан яна ўнлаб шоирларнинг номларини унинг шеърларида кўриш мумкин. Бу ижодкорлар доирасининг ҳам макон, ҳам замон нуқтаи назаридан чегараси кенг. Уларнинг барчасини бир ришта боғлаб туради – бадиий сўз: шу сўзга муҳаббат, шу сўзга содиқлик ва шу сўз масъулияти.
Рауф Парфининг мана шундай устозларидан бири Робиндранатҳ Тҳакур(1861 – 1941). “Бас, менинг учта пирим бор, — дейди Рауф Парфи бир мақоласида, — Яссавий пирим, Навоий пирим, Тҳакур пирим”.[2] Шоир жаҳон адабиёти намояндаларидан бирортасини бу даражада улуғламаган. Яссавию Навоийлар, шак-шубҳасиз, миллий-маънавий йўлимизнинг ўзгармас маёқлари. Тҳакур эса истибдод исканжасидан ўз миллатини олиб чиқиш йўлларини ёритган даҳо ижодкор. У ўзининг нафақат юрту миллатига муҳаббати, балки шу ватаннинг миллий озодлиги йўлидаги жасорати билан ҳам Рауф Парфига устоз.
Робиндранатҳ Тҳакур шеърларидан бирида: Оҳ. Ҳиндистон, онажон, қўшиқларим сен учун, Юрагимиз сеники – ўзга бизда нима бор[3], — деса, Рауф Парфи:
Оҳ, она Туркистон, куйлайман ёниб,
Дунё журъатини бердинг қўлимга.
Мен энди англадим Туркий Дунёни,
Мана, мен тайёрман энди ўлимга, —
деб ёзган эди. Улуғ ҳинд шоири: “Мен шеърларимда бирорта ҳам ёлғон айтганим йўқ”, – деган бўлса, ўзбек шоири: “Ёлғон – истеъдоднинг кушандаси. Ёлғон ёзган шоирнинг руҳи ўлади”, — деган эди. Демак, Тҳакур Рауф Парфига ватанпарварликдан тортиб, то ижод тамойилларигача устоз.
Шоиримизнинг Тҳакур ҳақидаги биринчи шеъри 1973 йилда ёзилган. “Тҳакур ва срабон ёмғири” деб номланган ушбу сонетдан кейин у яна “Тҳакурга иқтибос” (1993), “Тҳакурнинг охирги шеъри” (2003) асарларини ҳам ёзди. Умрининг охирида эса “Тҳакурия” туркуми устида ишлаётгани ҳақида хабар беради. Адабиётшунос Н. Раҳимжоновнинг маълумот беришича: “Иймон асири” мажмуасига “Магар кулфат коминдадир” мақоласи сўзбоши ўрнида берилиши мўлжалланган. Робиндранатҳ Тҳакурнинг:
Магар кулфат коминдадир она юрт –
Жумла жаҳон, кайҳон бўлсин хабардор,
сатрларини эпиграф сифатида бермоқчи бўлган”.[4] Буларнинг барчаси Рауф Парфининг “улуғ ҳинди”га эҳтироми намуналари эди.
Рауф Парфи мурожаат қилган дунё адабиёти вакили уч жиҳатдан: ё Озодлик туйғуси билан, ё Ватан қайғуси билан, ёхуд эстетик тамойиллари билан шоирга ўхшаб кетади. Баъзан уларнинг учаласи ҳам мужассам. Чилилик шоир Пабло Неруда Рауф Парфига мана шундай ришталарнинг ҳар бири билан боғлиқ. Шунинг учун ҳам шоиримиз унинг нафақат шеърияти, балки шахсиятига ҳам катта ҳурмат билан қараган эди. Унинг “Пабло Неруда ўлимига” шеъри бунга далил. Шеърда Р. Парфи уни “Чилининг оппоқ тонги”, “Озодликнинг сўнгсиз осмони”, ҳатто, Озодлик осмонининг қуёши деган сўзлар билан таърифлайди. Афсус, уни ўлдирдилар: “Уфқнинг бўйнига сиртмоқ – дор ташлаб”, “ўлдирдилар қора машъал тутган қора шайтанат”. Мазкур мудҳиш воқеа ҳақида адибимиз Асқад Мухтор шундай ёзган эди: “Фашист самолётлари Сантьягони ўққа тутган куни у пойтахтдан юз чақиримча узоқда, денгиз соҳилидаги Исла Негра қишлоғидаги ижодхонасида эди. Шоирдан доим қўрқиб-титраб турган хунтага ўша куни бу қўл келди, қишлоқнинг телефонлари, алоқа йўллари дарҳол узилди… Фашизм шоирлардан доим қўрқади. Ҳамма вақт шундай бўлиб келган. Фашизм шоир ҳалок бўлгандан кейин ҳам ундан қўрқади. Ўлим тўшагида ётган Неруданинг остонасига карабинёрлар қўйилди. Дўстлари, яқинлари, ҳатто маъсума Матильда (умр йўлдоши – О. О.) ҳам унинг ёнига киритилмади. Шоирнинг бирон сўзи оламга ёриб чиқишлан қўрқишарди…
Оғир касаллик ва юрт фожеаси бир ҳафтада шоирни ҳаётдан юлиб олиб кетди. Ўша кечасиёқ фашистлар Сантьягода ҳам, Исла Неграда ҳам унинг уйларига бостириб кириб, оташин қуйчининг ҳар қандай изини, ижоди, мероси ва кутубхоналарини то охирги вароғи, охирги сўзигача йўқ этишга қасд қилдилар…
Иккинчи куни буюк шоирнинг тобутини уйга қўйиб бўлмади: хоналар сувга тўлдирилган эди. Тобутни кўчага бир неча ғишт устига қўйдилар”.[5]
1973 йилнинг 23-24 сентябрларида юз берган ушбу воқеа Неруда юртидан миллионлаб чақирим узоқликда яшаётган бир ўзбек шоирининг қалбида ҳам акс-садо берди. Рауф Парфи вазиятни шундай баҳолайди:
Қўлларига қайтадан қора машъал олган
машъум шайтанат –
Зулматликлар Чилининг оппоқ тонгини
Чил-чил синдирдилар.
Қонли санжоқ илдилар, Пабло.
Етим қилмоқ бўлдилар озодликни
Фақат.
Яна ўзларини етим қилдилар,
Пабло.
Рауф Парфи Пабло Неруданинг олтита шеърини таржима қилган эди. Табиати ва туйғуларида муштараклик бўлмаган бир шоир бошқа бир ижодкорнинг адабий оламига кира олмайди. Пабло Неруда Нобель маърузасида: “Шоирлик бурчи менга, нафақат гўзаллик ва уйғунлик, ҳайратли муҳаббат ва чексиз қайғу билан ошно бўлишни амр қилади, балки инсонларга хос қаҳрли ишларни ҳам поэзиямнинг бир бўлаги бўлишини талаб этади”[6], деган эдики, бу сўзлар Рауф Парфи адабий-эстетик қарашларига ҳам бегона эмаслигини қайд этиш лозим…
Сўз – Рауф Парфи энг кўп мурожаат қилган сўзлардан бири. Бу, албатта, бадиий сўз – адабиёт, хоссатан, шеърият маъносида. Шоир ижодида сўз мана шундай кенг маънода қўлланилади. У “Сўзлар” номли шеърида: “Сўзлар керак Бош Ҳарбларда яраланган, Бош ҳарфлардан яралган Сўзлар”, — дейди. Бу билан шоир адабиётнинг бош вазифасига урғу беради. Бош ҳарфлардан яралган сўзлар, бу – ЭРК, ИНСОН, ИЙМОН, ВАТАН, МИЛЛАТ, ҲАҚИҚАТ… Ва, айнан, шу тушунчалар йўлидаги кураш – “Бош Ҳарблар”дир. Рауф Парфи наздида адабиёт мана шундай катта ҳарфлардан яралган тушунчалар йўлидаги курашларга яраши керак. Агар шундай бўлмаса, бундай “овоз” керак эмас, бундай “келбат” ҳам:
Шундай бўлмаса агар,
Нега керак бу келбат, бу овоз?!
Шунчаки дарахтдай ўсмоқми,
Шунчаки дарёдай оқмоқми
дарбадар?!.
Рауф Парфи ижодга мана шундай масъулият билан ёндашади. Унинг учун адабиёт кўнгилхушлик эмас, шунингдек, ижодкор ҳам шунчаки дарбадар – бемақсад чопадиган “дарё” эмас…
Ҳар қандай бой тил ҳам инсоннинг руҳий олами, ранг-баранг туйғулари ва кечинмаларини ифодалашга ожизлик қилади. Адабиёт ўша номсиз туйғуларни ўз “тили” воситасида акс эттиради. Туйғулари сержило ижодкор ўз ҳолатини ифодалашга муносиб сўз тополмагач, ўзини зимистон тун қўйнида ҳис қилади, унда гўёки “бўшлиқнинг темир қўллари” кўксини қисади, ҳасратини тўка олмайди, чунки бунинг учун Сўз керак. Ўша сўз йўқ, ўша сўзлар ухлаб ётибди, тўғрироғи, ухлатиб қўйилган. Асрлар давомида боболарни уйғоқ тутган бу сўзлар донг қотган. Уларни уйғотиш керак. Уйғотиш эса шоирдан юрак қонини сўрайди ва бу сўзлар юрак қонидан яралади. Рауф Парфи, аслида, ўз дарди бўлган ушбу ҳодисани латиш шоири Улдис Берзиншга кўчириб айтади:
Улдис Берзинш сўзларни қаттиқ севар…
Уйғонмаган сўзларни ҳай-ҳайлар, энди
Сепмак керак уйқули кўзларига юрагининг қонини.
Шоирнинг энг катта салтанати – Сўз. Ундан маҳрумлик – йўқлик. Бу Сўз шундай қудратки, у ўз яратувчисини ўзига бўйсундиради. Сўзга қайсарлик қилиб бўлмайди, уни енгиб ҳам бўлмайди. Ҳатто ижодкор айтиш лозим бўлган бу сўзни айтмаслик ҳам қўлидан келмайди. Шунинг учун ҳам Р. Парфи: “Сўз мени таъқиб қилар, Чирқиратар ўйиб кўксимни, Сен кимнинг божисан, эй Сўз?!” – дейди. Ташқаридан кирган молга бож тўланади. Шоирнинг қалбига кирган “мол”га тўлайдиган божи унинг сўзи. У қалбига инган дардни айтиш билан бу “бож”ни тўлайди. Шоир шунга масъул. Бу шоирга Яратганнинг ҳам ҳукми, ҳам имтиёзи. “Нега шеър ёзасиз? – сўради ошнам. Нега шеър ёзмайсиз? – сўрадим мен ҳам”. Бошқалар шоирнинг нега шеър ёзишига қанчалар ҳайрон бўлса, шоир бошқаларнинг нега шеър ёзмаганига шунчалар таажжубда. Бу сўзларни сўзнинг чинакам қудратини ҳис қилган шоиргина айтиши мумкин. Шоир эътиқодига кўра, сўзнинг йўлини тўсадиган ҳеч қандай куч йўқ: “Ҳар нега қодирдир соҳир шеърият”, дейди у бир шеърида. Бундай шеъриятни яратиш учун эса “Шоир – Эрк ўғлони, номус сарвари” бўлиши лозим.
Дарҳақиқат, Рауф Парфи нафақат сўз, балки унинг яратувчиси ҳақида ҳам бош қотиради. Унинг ижодкор сифатидаги ўзини англашга ҳаракати, шоир ким, шеърият нима, деган саволларга жавоб излаши ижодининг дастлабки йилларидан бошланган. Шоирнинг 1962 йилда ёзилган “Исикава Такубоку хотирасига” шеъри бир қараганда япон шоири хотирасига бағишлангандай. Лекин, шу билан биргаликда, бу шеър Р. Парфи адабий-эстетик қарашларини ўрганишда алоҳида аҳамиятга эга. Келинг, шеър матнига эътиборни қаратайлик:
Ҳасратимнинг
Суюқ тошларидан
Даҳма қурмоқчиман
Ўзимга
Ичида ўз жасадим бўлсин
Ижодкор “ҳасратимнинг суюқ тошлари” деганда ҳасратларини ўзига сингдирган шеърларини назарда тутмоқда. Бу “тошлар” воситасида қурмоқчи бўлган “даҳма”си эса ўзидан кейин қолдиражак ижоди. Шоир ушбу “даҳма”да фақат ўзим бўлишим керак, дейди, яъни бу билан Рауф Парфи ўз олдига ҳеч кимга ўхшамаслик талабини қўймоқда. Яна бир шеърида: “Она, куйланмаган бир куй истайман”, деган эди у. Бу шунчаки истак эмас, бу – шоирнинг адабий-эстетик талаби. Йигирма ёш атрофидаги ҳаваскор шоирнинг бундай талаби кишини ҳайратга солади, албатта.
Рауф Парфи ижодидаги қуш образи орқали унинг руҳиятида камол топаётган Шоирликнинг эволюциясини кузатиш мумкин. Шоирнинг 1955 йилда ёзилган илк шеърларидан бири “Қушлар” деб номланади. Лекин ундаги қуш ҳали поэтик образ даражасига кўтарилмаган. Бир йилдан кейин ёзилган яна бир шеър “Тўрғайга” дейилган. “Мен севаман, сайрагил, тўрғай”, деб бошланади у. Шоир Тўрғай билан дўст бўлишни, унинг нафис қўшиғига жўровоз бўлишни истайди. Ўзи билан Тўрғай орасида ажиб ўхшашликлар кўради: “Сенга ўхшаб эркин юраман, Сенга ўхшаб юракларим хуш”. Шоир уни ўзига банд қилишни хоҳламайди, ўз макони бўлган кўк юзида эркин, завқли нафас олиб, парвоз этиб юришини тилайди. Лекин лирик қаҳрамоннинг бир илтимоси бор: “Куйларингдан менга ташлаб кет!”, дейди. Чунки Тўрғай билан шоир қалбида ҳамоҳанглик ва кайфиятлар муштараклиги бор.
Рауф Парфининг 60-йиллар ижодида эса “қушча” образи пайдо бўлади. Мана, шундай шеърларидан бири:
Бир қушча деразам ёнида,
Ўлтирар паришон ва ғариб.
Йиғлайди, кўзлари ёнади,
Кўзлари иккита марварид.
Бир ажиб навога ўхшайди,
Шоирга ўхшайди у ҳассос.
Мискин соз чалмоққа у шайдир,
Дардига бордир-ку бир асос.
Мен унга қарайман оҳиста,
Мен қушча ҳолига йиғлайман.
Ва лекин билмайман, не истар,
Билмайман, ҳеч қачон билмайман.
Энди тўрғай билан ушбу қушчани қиёслайдиган бўлсак, биринчи фарқ шоир билан улар орасидаги масофада кўринади: тўрғай осмонда, қушча шоир деразаси ёнида. Иккинчи фарқ уларнинг кайфияти билан боғлиқ: тўрғайнинг куйлари шўх, нафис, “юраклари хуш”, шунингдек, у кўк юзида парвоз этиб юрган эркин ва завқли қуш. Қушча-чи? “Ўлтирар паришон ва ғариб, Йиғлайди, кўзлари ёнади…” Унинг қалбида бир дард бор. Лирик қаҳрамон қушчанинг дардини билгиси келади, лекин билолмайди, фақат унга ҳамдард бўла олади, унга қўшилиб йиғлайди. Ўша 60-йилларда ёзилган шеърларидан бирида Рауф Парфи қушчани яна тилга олади: “Бир қушча сайрайди менинг руҳимда, Мен сенинг исмингни билмайман, Қушчам”. Энди қушча дераза олдида эмас, шоирнинг руҳида сайраяпти. Бу – Рауф Парфи руҳиятидаги Шоирлик эди. Энди Рауф Парфи номли Шахс билан Шоирлик бир вужудда яшаяпти. Лекин шунда ҳам шоир “қушча”ни танимайди: Мен сенинг исмингни билмайман, Қушчам! Чунки инсоний ақл билан уни танишнинг, англашнинг иложи йўқ, у ҳис қилинади, холос. Агар шоир ижодидаги қуш образини тадрижий ўргансангиз, ушбу поэтик образ динамикасини кузатасиз. Бу – Рауф Парфи руҳияти замирида томир отган Шоирликнинг ўсиши. Шоирнинг 1994 йилда ёзилган бир шеърида: “Аччиқ чирқиради номаълум бир қуш”, дейилади. Демак, шунгача ҳам бу қуш “номаълум”лигича қолмоқда. Фарқи, биринчидан, “қушча” энди “қуш”га айланди. Иккинчидан, энди у “йиғламайди”, балки “чирқирайди”, чирқираганда ҳам “аччиқ чирқирайди”. Шоир умрининг охирларида ёзилган бир шеърида эса:
Йўқ, мен қушман, чала сўйилган қушман,
Айтилмаган бир Сўзим бор бўғзимда,-
дейди. Эътибор бераяпсизми, энди шоирнинг ўзи қушга айланиб бўлди, бўлганда ҳам “чала сўйилган қуш”га. У чала бўғизланган. Энди “аччиқ чирқираш”дан ҳам маҳрум у. Лекин шу ҳолатда ҳам бўғзида айтадиган Сўзи бор. Ана шу Сўз Рауф Парфини умрининг охиригача ёндириб куйлатди. Бу – Ҳақ Сўз эди. Шоирнинг ихтиёри ўзида эмас эди, уни мана шу Сўз бошқарарди. Шунинг учун ҳам Рауф Парфи: “Сўзламайман дейман. Сўзлайман. Сўзларимнинг ортидан эргашаман Қаро гўргача”, дейди.
“Сўзнинг гулханида руҳим исинди”, дейди Рауф Парфи “Йўловчи” шеърида. Бу айнан бадиий сўзнинг яралиш жараёни билан боғлиқ. Биз буни илҳом палласи деймиз. У шоирга ҳар доим ҳам бир хил шаклда келмайди. Илҳом баъзида баҳорги ёмғирдай ёқимли ёғилади:
Ёмғир ёғар, шиғалаб ёғар,
Охир мени асир этди ул.
Ёмғир ёғар, шиғалаб ёғар,
Ёға бошлар қоғозга кўнгил.
Баъзида эса бир қўлида ханжар, яна бир қўлида маржону зумрадлар билан келади:
Шоир, илҳомнинг бир қўлида ханжар,
Бир қўлида порлар зумуррад, маржон.
Рауф Парфи шеър давомида илҳомнинг шоирга таъсирини очиб боради: У шоир вужудининг эшигини қоқиб келади ва очади бу эшикни, шоирнинг бутун руҳиятни қамраб, ўзига бўйсундириб олади. “У сендан ҳеч қандай мурувват кутмас”, яъни вужудингга ўрнашишига сендан ҳеч қандай ёрдам керак эмас, у бир пасда ўзиникига айлантиради бу “салтанат”ни, шундан кейингина ўз ишини бошлайди. Дастлаб: “Кўзларингнинг дарчасини очади, Танангга тўлдирар англанмас ғулув”. Кейин: “Сени фалакларга тортиб учадир, Борлиқни сен билан ютмоқ бўлар у”. У мана шундай катта қудратга эга. Энди сендан ҳам шунга тенг кучни, жасоратни талаб қилади. Чунки бусиз мурод ҳосил бўлмайди. Шунинг учун ҳам шоир: “Сенинг журъатингни Аллоҳдан тилар, Сенинг жасоратинг унинг матлаби”, дейди. Энди илҳом шоир воситасида моддийлашадиган руҳиятини чала бўлишини хоҳламайди: “Ярим дунё унга керакмас фақат, Бутун коинотни забт этмаги шарт”. Демак, шоир илҳомни яхши танийди ва уни расулларга келган ваҳийдай шоён ҳис қилади. Ўз вужуди салтанатидаги қонуний иккинчи руҳ сифатида уни қабул қилади. Келишини интизорлик билан кутади, келмаса соғинади,. Шоир “Оғриқ” шеърини: “О, Илҳом, ахтардим сени дунёда”, деб бошлайди. Иккинчи бандда: “Мен сени соғиндим ҳаддан зиёда”, деса, яна сўнгроқда; “Сен билан кечган, эҳ, илоҳий дамлар”, дея у билан бўлган пайтдаги руҳий яйроғини изҳор этади.
Рауф Парфии шеърларидан бирида:
Мен-ку истамасман ўлимни,
Бироқ ҳар соатда, ҳар дақиқада
Бу ёруғ дунёнинг ҳар томонидан
Ҳукм этмоқдалар ўлимга мени:
Мен Юлиус Фучик – дорга осилган бошим,
Тўйчи Эрйигит ўғли – отим менинг –
Кўксимда совуган қўрғошин…
Вьетнамлик бир гўдакман мен – бағри яра,
Қўлсиз, оёқсиз ва бошсиз ётган…
“Рауф Парфи – яралари очиқ, дардли шоир”[7], деган эди Асқад Мухтор. Дарҳақиқат, инсоният дардини ўзиники билган шоирнинг яралари очиқ бўлади. Р. Парфи ижодкорни бундан бошқача бўлишини қабул қилолмайди. Шунинг учун ҳам “Шоир” шеърида:
Не эллар, ватанлар гулханда ёниб,
Шоир кўз ўнгидан ўтади бир-бир.
Барчанинг дардини ўзига олиб,
Мажнун бўлиб юрар шунинг-чун шоир –
деган эди. Шоирнинг “Нозимнинг садоси”, “Чексиз-чексиз дақиқалардан иборат…”, “Виктор Харанинг сўнгги қўшиғи”, “Пабло Неруда ўлимига”, “Вьетниам ҳақида қўшиқ”, “Алания”, “Сен ёлғиз эмассан, оҳ Озарбайжон”, “Ҳижрат”, “Ҳижратда она алласи” каби шеърлари “барчанинг дардини ўзига олган” мажнаун-шоир эканлигига далилдир. Рауф Парфи “Шеърият” верлибрида эса:
Шоирларда бўлар
Фақат эзгу ният.
Қалам қалам эмас –
Бонгга зарб ила урилгувчи чўқмор,
Ундан таралгувчи садо
ва акс-садо сен –
Шеърият!
деган эди. У умрининг охиригача мана шундай “муқаддас сўз”ни излаб ўтди: Эҳтимол ноҳақман, эҳтимол ҳақман, Лекин мен муқаддас сўзни изларман”.
Хуллас, Рауф Парфи ижодида поэтик сўз билан боғлиқ бир қатор ҳолатлар ўз ифодасини топган: 1) бадиий сўзнинг таърифи; 2) бадиий сўз яратилиш жараёнидаги ижодкор руҳияти; 3) бадиий сўзнинг вазифаси ва аҳамтяти. Буларнинг барчаси бизга Рауф Парфи адабий-эстетик қарашларини яхлит бир концепция сифатида тақдим этади.
———————-
[1] Шеърий парчалар шоирнинг “Туркистон руҳи” ( — Т.: “SHARQ”, 2013) китобидан олинди.
[2] Н. Раҳимжонов. Истиқлол ва бугунги адабиёт. – Т.: “O’QITUVCHI”, 2012. 192-б.
[3] Иброҳим Ҳаққул. Ҳинд виждони // Абадият фарзандлари. – Т.: “Ёш гвадия”, 1990. 157-б.
[4] Рауф Парфи. Сакина. – Т.: “Muharrir”, 2013. 352-б.
[5] Асқад Мухтор. Кампаньеро Пабло // Шеър – шоир виждони. – Т.: “MUMTOZ SO’Z”, 2011. 221-222-б.
[6] Адибларнинг Нобель маърузалари. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2008. 68-б.
[7] Асқад Мухтор. Шеър – шоирнинг ижтимоий виждони // Шеър – шоир виждони. – Т.: “MUMTOZ SO’Z”, 2011. 160-б.
Мақола муаллифи ҳақида
——————
Олим Олтинбек (Тўлабоев) 1966 йилда туғилган. 1987-1992 йиллари ТошДУнинг Ўзбек филологияси факультетида таҳсил олган. 1992-1995 йилларда шу ўқув даргоҳи аспиранти бўлган. “Каримбек Камийнинг ҳаёт ва ижод йўли” мавзуида номзодлик диссертациясини ҳимоя қилган. Шоир Камийнинг “Дилни обод айлангиз” шеърлар тўпламини нашрга тайёрлаб, чоп эттирган (Т.: “Маънавият”, 1998). Республика матбуотида мумтоз ва замонавий ўзбек адабиёти масалаларига, атоқли ўзбек шоири Рауф Парфи ижодига бағишланган қатор мақолалари билан иштирок этиб келмоқда.
Olim OLTINBEK
RAUF PARFINING ADABIY-ESTETIK QARASHLARI
Har bir shoirning ijodkor sifatida shakllanishida xizmat qiladigan bir qator omillar bo’ladi. Shulardan biri – o’sha ijodkor ustoz deb bilgan shoirlar. Hatto ustozlariga qarab shoirning ijodkorlik darajasini beligash mumkinday tuyuladi menga. Shuningdek, Rauf Parfining ham. Bu jihatdan qaraganda ham shoirning martabasi ulug’. U “Eng uzoq yozilgan tarjimai holim” she’rida:
Dars: Alisher Navoiydan to Abdulla Orif.
Aleksandr Pushkindan to Viktor Sosnora.[1] –
degan edi. Bu dars faqatgini milliy va rus adabiyotidan. Jahon adabiyoti namoyandalaridan yana o’nlab shoirlarning nomlarini uning she’rlarida ko’rish mumkin. Bu ijodkorlar doirasining ham makon, ham zamon nuqtai nazaridan chegarasi keng. Ularning barchasini bir rishta bog’lab turadi – badiiy so’z: shu so’zga muhabbat, shu so’zga sodiqlik va shu so’z mas’uliyati.
Rauf Parfining mana shunday ustozlaridan biri Robindranath Thakur(1861 – 1941). “Bas, mening uchta pirim bor, — deydi Rauf Parfi bir maqolasida, — Yassaviy pirim, Navoiy pirim, Thakur pirim”.[2] Shoir jahon adabiyoti namoyandalaridan birortasini bu darajada ulug’lamagan. Yassaviyu Navoiylar, shak-shubhasiz, milliy-ma’naviy yo’limizning o’zgarmas mayoqlari. Thakur esa istibdod iskanjasidan o’z millatini olib chiqish yo’llarini yoritgan daho ijodkor. U o’zining nafaqat yurtu millatiga muhabbati, balki shu vatanning milliy ozodligi yo’lidagi jasorati bilan ham Rauf Parfiga ustoz.
Robindranath Thakur she’rlaridan birida: Oh. Hindiston, onajon, qo’shiqlarim sen uchun, Yuragimiz seniki – o’zga bizda nima bor[3], — desa, Rauf Parfi:
Oh, ona Turkiston, kuylayman yonib,
Dunyo jur’atini berding qo’limga.
Men endi angladim Turkiy Dunyoni,
Mana, men tayyorman endi o’limga, —
deb yozgan edi. Ulug’ hind shoiri: “Men she’rlarimda birorta ham yolg’on aytganim yo’q”, – degan bo’lsa, o’zbek shoiri: “Yolg’on – iste’dodning kushandasi. Yolg’on yozgan shoirning ruhi o’ladi”, — degan edi. Demak, Thakur Rauf Parfiga vatanparvarlikdan tortib, to ijod tamoyillarigacha ustoz.
Shoirimizning Thakur haqidagi birinchi she’ri 1973 yilda yozilgan. “Thakur va srabon yomg’iri” deb nomlangan ushbu sonetdan keyin u yana “Thakurga iqtibos” (1993), “Thakurning oxirgi she’ri” (2003) asarlarini ham yozdi. Umrining oxirida esa “Thakuriya” turkumi ustida ishlayotgani haqida xabar beradi. Adabiyotshunos N. Rahimjonovning ma’lumot berishicha: “Iymon asiri” majmuasiga “Magar kulfat komindadir” maqolasi so’zboshi o’rnida berilishi mo’ljallangan. Robindranath Thakurning:
Magar kulfat komindadir ona yurt –
Jumla jahon, kayhon bo’lsin xabardor,
satrlarini epigraf sifatida bermoqchi bo’lgan”.[4] Bularning barchasi Rauf Parfining “ulug’ hindi”ga ehtiromi namunalari edi.
Rauf Parfi murojaat qilgan dunyo adabiyoti vakili uch jihatdan: yo Ozodlik tuyg’usi bilan, yo Vatan qayg’usi bilan, yoxud estetik tamoyillari bilan shoirga o’xshab ketadi. Ba’zan ularning uchalasi ham mujassam. Chililik shoir Pablo Neruda Rauf Parfiga mana shunday rishtalarning har biri bilan bog’liq. Shuning uchun ham shoirimiz uning nafaqat she’riyati, balki shaxsiyatiga ham katta hurmat bilan qaragan edi. Uning “Pablo Neruda o’limiga” she’ri bunga dalil. She’rda R. Parfi uni “Chilining oppoq tongi”, “Ozodlikning so’ngsiz osmoni”, hatto, Ozodlik osmonining quyoshi degan so’zlar bilan ta’riflaydi. Afsus, uni o’ldirdilar: “Ufqning bo’yniga sirtmoq – dor tashlab”, “o’ldirdilar qora mash’al tutgan qora shaytanat”. Mazkur mudhish voqea haqida adibimiz Asqad Muxtor shunday yozgan edi: “Fashist samolyotlari Sant`yagoni o’qqa tutgan kuni u poytaxtdan yuz chaqirimcha uzoqda, dengiz sohilidagi Isla Negra qishlog’idagi ijodxonasida edi. Shoirdan doim qo’rqib-titrab turgan xuntaga o’sha kuni bu qo’l keldi, qishloqning telefonlari, aloqa yo’llari darhol uzildi… Fashizm shoirlardan doim qo’rqadi. Hamma vaqt shunday bo’lib kelgan. Fashizm shoir halok bo’lgandan keyin ham undan qo’rqadi. O’lim to’shagida yotgan Nerudaning ostonasiga karabinyorlar qo’yildi. Do’stlari, yaqinlari, hatto ma’suma Matil`da (umr yo’ldoshi – O. O.) ham uning yoniga kiritilmadi. Shoirning biron so’zi olamga yorib chiqishlan qo’rqishardi…
Og’ir kasallik va yurt fojeasi bir haftada shoirni hayotdan yulib olib ketdi. O’sha kechasiyoq fashistlar Sant`yagoda ham, Isla Negrada ham uning uylariga bostirib kirib, otashin quychining har qanday izini, ijodi, merosi va kutubxonalarini to oxirgi varog’i, oxirgi so’zigacha yo’q etishga qasd qildilar…
Ikkinchi kuni buyuk shoirning tobutini uyga qo’yib bo’lmadi: xonalar suvga to’ldirilgan edi. Tobutni ko’chaga bir necha g’isht ustiga qo’ydilar”.[5]
1973 yilning 23-24 sentyabrlarida yuz bergan ushbu voqea Neruda yurtidan millionlab chaqirim uzoqlikda yashayotgan bir o’zbek shoirining qalbida ham aks-sado berdi. Rauf Parfi vaziyatni shunday baholaydi:
Qo’llariga qaytadan qora mash’al olgan
mash’um shaytanat –
Zulmatliklar Chilining oppoq tongini
Chil-chil sindirdilar.
Qonli sanjoq ildilar, Pablo.
Yetim qilmoq bo’ldilar ozodlikni
Faqat.
Yana o’zlarini yetim qildilar,
Pablo.
Rauf Parfi Pablo Nerudaning oltita she’rini tarjima qilgan edi. Tabiati va tuyg’ularida mushtaraklik bo’lmagan bir shoir boshqa bir ijodkorning adabiy olamiga kira olmaydi. Pablo Neruda Nobel` ma’ruzasida: “Shoirlik burchi menga, nafaqat go’zallik va uyg’unlik, hayratli muhabbat va cheksiz qayg’u bilan oshno bo’lishni amr qiladi, balki insonlarga xos qahrli ishlarni ham poeziyamning bir bo’lagi bo’lishini talab etadi”[6], degan ediki, bu so’zlar Rauf Parfi adabiy-estetik qarashlariga ham begona emasligini qayd etish lozim…
So’z – Rauf Parfi eng ko’p murojaat qilgan so’zlardan biri. Bu, albatta, badiiy so’z – adabiyot, xossatan, she’riyat ma’nosida. Shoir ijodida so’z mana shunday keng ma’noda qo’llaniladi. U “So’zlar” nomli she’rida: “So’zlar kerak Bosh Harblarda yaralangan, Bosh harflardan yaralgan So’zlar”, — deydi. Bu bilan shoir adabiyotning bosh vazifasiga urg’u beradi. Bosh harflardan yaralgan so’zlar, bu – ERK, INSON, IYMON, VATAN, MILLAT, HAQIQAT… Va, aynan, shu tushunchalar yo’lidagi kurash – “Bosh Harblar”dir. Rauf Parfi nazdida adabiyot mana shunday katta harflardan yaralgan tushunchalar yo’lidagi kurashlarga yarashi kerak. Agar shunday bo’lmasa, bunday “ovoz” kerak emas, bunday “kelbat” ham:
Shunday bo’lmasa agar,
Nega kerak bu kelbat, bu ovoz?!
Shunchaki daraxtday o’smoqmi,
Shunchaki daryoday oqmoqmi
darbadar?!.
Rauf Parfi ijodga mana shunday mas’uliyat bilan yondashadi. Uning uchun adabiyot ko’ngilxushlik emas, shuningdek, ijodkor ham shunchaki darbadar – bemaqsad chopadigan “daryo” emas…
Har qanday boy til ham insonning ruhiy olami, rang-barang tuyg’ulari va kechinmalarini ifodalashga ojizlik qiladi. Adabiyot o’sha nomsiz tuyg’ularni o’z “tili” vositasida aks ettiradi. Tuyg’ulari serjilo ijodkor o’z holatini ifodalashga munosib so’z topolmagach, o’zini zimiston tun qo’ynida his qiladi, unda go’yoki “bo’shliqning temir qo’llari” ko’ksini qisadi, hasratini to’ka olmaydi, chunki buning uchun So’z kerak. O’sha so’z yo’q, o’sha so’zlar uxlab yotibdi, to’g’rirog’i, uxlatib qo’yilgan. Asrlar davomida bobolarni uyg’oq tutgan bu so’zlar dong qotgan. Ularni uyg’otish kerak. Uyg’otish esa shoirdan yurak qonini so’raydi va bu so’zlar yurak qonidan yaraladi. Rauf Parfi, aslida, o’z dardi bo’lgan ushbu hodisani latish shoiri Uldis Berzinshga ko’chirib aytadi:
Uldis Berzinsh so’zlarni qattiq sevar…
Uyg’onmagan so’zlarni hay-haylar, endi
Sepmak kerak uyquli ko’zlariga yuragining qonini.
Shoirning eng katta saltanati – So’z. Undan mahrumlik – yo’qlik. Bu So’z shunday qudratki, u o’z yaratuvchisini o’ziga bo’ysundiradi. So’zga qaysarlik qilib bo’lmaydi, uni yengib ham bo’lmaydi. Hatto ijodkor aytish lozim bo’lgan bu so’zni aytmaslik ham qo’lidan kelmaydi. Shuning uchun ham R. Parfi: “So’z meni ta’qib qilar, Chirqiratar o’yib ko’ksimni, Sen kimning bojisan, ey So’z?!” – deydi. Tashqaridan kirgan molga boj to’lanadi. Shoirning qalbiga kirgan “mol”ga to’laydigan boji uning so’zi. U qalbiga ingan dardni aytish bilan bu “boj”ni to’laydi. Shoir shunga mas’ul. Bu shoirga Yaratganning ham hukmi, ham imtiyozi. “Nega she’r yozasiz? – so’radi oshnam. Nega she’r yozmaysiz? – so’radim men ham”. Boshqalar shoirning nega she’r yozishiga qanchalar hayron bo’lsa, shoir boshqalarning nega she’r yozmaganiga shunchalar taajjubda. Bu so’zlarni so’zning chinakam qudratini his qilgan shoirgina aytishi mumkin. Shoir e’tiqodiga ko’ra, so’zning yo’lini to’sadigan hech qanday kuch yo’q: “Har nega qodirdir sohir she’riyat”, deydi u bir she’rida. Bunday she’riyatni yaratish uchun esa “Shoir – Erk o’g’loni, nomus sarvari” bo’lishi lozim.
Darhaqiqat, Rauf Parfi nafaqat so’z, balki uning yaratuvchisi haqida ham bosh qotiradi. Uning ijodkor sifatidagi o’zini anglashga harakati, shoir kim, she’riyat nima, degan savollarga javob izlashi ijodining dastlabki yillaridan boshlangan. Shoirning 1962 yilda yozilgan “Isikava Takuboku xotirasiga” she’ri bir qaraganda yapon shoiri xotirasiga bag’ishlanganday. Lekin, shu bilan birgalikda, bu she’r R. Parfi adabiy-estetik qarashlarini o’rganishda alohida ahamiyatga ega. Keling, she’r matniga e’tiborni qarataylik:
Hasratimning
Suyuq toshlaridan
Dahma qurmoqchiman
O’zimga
Ichida o’z jasadim bo’lsin
Ijodkor “hasratimning suyuq toshlari” deganda hasratlarini o’ziga singdirgan she’rlarini nazarda tutmoqda. Bu “toshlar” vositasida qurmoqchi bo’lgan “dahma”si esa o’zidan keyin qoldirajak ijodi. Shoir ushbu “dahma”da faqat o’zim bo’lishim kerak, deydi, ya’ni bu bilan Rauf Parfi o’z oldiga hech kimga o’xshamaslik talabini qo’ymoqda. Yana bir she’rida: “Ona, kuylanmagan bir kuy istayman”, degan edi u. Bu shunchaki istak emas, bu – shoirning adabiy-estetik talabi. Yigirma yosh atrofidagi havaskor shoirning bunday talabi kishini hayratga soladi, albatta.
Rauf Parfi ijodidagi qush obrazi orqali uning ruhiyatida kamol topayotgan Shoirlikning evolyutsiyasini kuzatish mumkin. Shoirning 1955 yilda yozilgan ilk she’rlaridan biri “Qushlar” deb nomlanadi. Lekin undagi qush hali poetik obraz darajasiga ko’tarilmagan. Bir yildan keyin yozilgan yana bir she’r “To’rg’ayga” deyilgan. “Men sevaman, sayragil, to’rg’ay”, deb boshlanadi u. Shoir To’rg’ay bilan do’st bo’lishni, uning nafis qo’shig’iga jo’rovoz bo’lishni istaydi. O’zi bilan To’rg’ay orasida ajib o’xshashliklar ko’radi: “Senga o’xshab erkin yuraman, Senga o’xshab yuraklarim xush”. Shoir uni o’ziga band qilishni xohlamaydi, o’z makoni bo’lgan ko’k yuzida erkin, zavqli nafas olib, parvoz etib yurishini tilaydi. Lekin lirik qahramonning bir iltimosi bor: “Kuylaringdan menga tashlab ket!”, deydi. Chunki To’rg’ay bilan shoir qalbida hamohanglik va kayfiyatlar mushtarakligi bor.
Rauf Parfining 60-yillar ijodida esa “qushcha” obrazi paydo bo’ladi. Mana, shunday she’rlaridan biri:
Bir qushcha derazam yonida,
O’ltirar parishon va g’arib.
Yig’laydi, ko’zlari yonadi,
Ko’zlari ikkita marvarid.
Bir ajib navoga o’xshaydi,
Shoirga o’xshaydi u hassos.
Miskin soz chalmoqqa u shaydir,
Dardiga bordir-ku bir asos.
Men unga qarayman ohista,
Men qushcha holiga yig’layman.
Va lekin bilmayman, ne istar,
Bilmayman, hech qachon bilmayman.
Endi to’rg’ay bilan ushbu qushchani qiyoslaydigan bo’lsak, birinchi farq shoir bilan ular orasidagi masofada ko’rinadi: to’rg’ay osmonda, qushcha shoir derazasi yonida. Ikkinchi farq ularning kayfiyati bilan bog’liq: to’rg’ayning kuylari sho’x, nafis, “yuraklari xush”, shuningdek, u ko’k yuzida parvoz etib yurgan erkin va zavqli qush. Qushcha-chi? “O’ltirar parishon va g’arib, Yig’laydi, ko’zlari yonadi…” Uning qalbida bir dard bor. Lirik qahramon qushchaning dardini bilgisi keladi, lekin bilolmaydi, faqat unga hamdard bo’la oladi, unga qo’shilib yig’laydi. O’sha 60-yillarda yozilgan she’rlaridan birida Rauf Parfi qushchani yana tilga oladi: “Bir qushcha sayraydi mening ruhimda, Men sening ismingni bilmayman, Qushcham”. Endi qushcha deraza oldida emas, shoirning ruhida sayrayapti. Bu – Rauf Parfi ruhiyatidagi Shoirlik edi. Endi Rauf Parfi nomli Shaxs bilan Shoirlik bir vujudda yashayapti. Lekin shunda ham shoir “qushcha”ni tanimaydi: Men sening ismingni bilmayman, Qushcham! Chunki insoniy aql bilan uni tanishning, anglashning iloji yo’q, u his qilinadi, xolos. Agar shoir ijodidagi qush obrazini tadrijiy o’rgansangiz, ushbu poetik obraz dinamikasini kuzatasiz. Bu – Rauf Parfi ruhiyati zamirida tomir otgan Shoirlikning o’sishi. Shoirning 1994 yilda yozilgan bir she’rida: “Achchiq chirqiradi noma’lum bir qush”, deyiladi. Demak, shungacha ham bu qush “noma’lum”ligicha qolmoqda. Farqi, birinchidan, “qushcha” endi “qush”ga aylandi. Ikkinchidan, endi u “yig’lamaydi”, balki “chirqiraydi”, chirqiraganda ham “achchiq chirqiraydi”. Shoir umrining oxirlarida yozilgan bir she’rida esa:
Yo’q, men qushman, chala so’yilgan qushman,
Aytilmagan bir So’zim bor bo’g’zimda,-
deydi. E’tibor berayapsizmi, endi shoirning o’zi qushga aylanib bo’ldi, bo’lganda ham “chala so’yilgan qush”ga. U chala bo’g’izlangan. Endi “achchiq chirqirash”dan ham mahrum u. Lekin shu holatda ham bo’g’zida aytadigan So’zi bor. Ana shu So’z Rauf Parfini umrining oxirigacha yondirib kuylatdi. Bu – Haq So’z edi. Shoirning ixtiyori o’zida emas edi, uni mana shu So’z boshqarardi. Shuning uchun ham Rauf Parfi: “So’zlamayman deyman. So’zlayman. So’zlarimning ortidan ergashaman Qaro go’rgacha”, deydi.
“So’zning gulxanida ruhim isindi”, deydi Rauf Parfi “Yo’lovchi” she’rida. Bu aynan badiiy so’zning yaralish jarayoni bilan bog’liq. Biz buni ilhom pallasi deymiz. U shoirga har doim ham bir xil shaklda kelmaydi. Ilhom ba’zida bahorgi yomg’irday yoqimli yog’iladi:
Yomg’ir yog’ar, shig’alab yog’ar,
Oxir meni asir etdi ul.
Yomg’ir yog’ar, shig’alab yog’ar,
Yog’a boshlar qog’ozga ko’ngil.
Ba’zida esa bir qo’lida xanjar, yana bir qo’lida marjonu zumradlar bilan keladi:
Shoir, ilhomning bir qo’lida xanjar,
Bir qo’lida porlar zumurrad, marjon.
Rauf Parfi she’r davomida ilhomning shoirga ta’sirini ochib boradi: U shoir vujudining eshigini qoqib keladi va ochadi bu eshikni, shoirning butun ruhiyatni qamrab, o’ziga bo’ysundirib oladi. “U sendan hech qanday muruvvat kutmas”, ya’ni vujudingga o’rnashishiga sendan hech qanday yordam kerak emas, u bir pasda o’zinikiga aylantiradi bu “saltanat”ni, shundan keyingina o’z ishini boshlaydi. Dastlab: “Ko’zlaringning darchasini ochadi, Tanangga to’ldirar anglanmas g’uluv”. Keyin: “Seni falaklarga tortib uchadir, Borliqni sen bilan yutmoq bo’lar u”. U mana shunday katta qudratga ega. Endi sendan ham shunga teng kuchni, jasoratni talab qiladi. Chunki busiz murod hosil bo’lmaydi. Shuning uchun ham shoir: “Sening jur’atingni Allohdan tilar, Sening jasorating uning matlabi”, deydi. Endi ilhom shoir vositasida moddiylashadigan ruhiyatini chala bo’lishini xohlamaydi: “Yarim dunyo unga kerakmas faqat, Butun koinotni zabt etmagi shart”. Demak, shoir ilhomni yaxshi taniydi va uni rasullarga kelgan vahiyday shoyon his qiladi. O’z vujudi saltanatidagi qonuniy ikkinchi ruh sifatida uni qabul qiladi. Kelishini intizorlik bilan kutadi, kelmasa sog’inadi,. Shoir “Og’riq” she’rini: “O, Ilhom, axtardim seni dunyoda”, deb boshlaydi. Ikkinchi bandda: “Men seni sog’indim haddan ziyoda”, desa, yana so’ngroqda; “Sen bilan kechgan, eh, ilohiy damlar”, deya u bilan bo’lgan paytdagi ruhiy yayrog’ini izhor etadi.
Rauf Parfii she’rlaridan birida:
Men-ku istamasman o’limni,
Biroq har soatda, har daqiqada
Bu yorug’ dunyoning har tomonidan
Hukm etmoqdalar o’limga meni:
Men Yulius Fuchik – dorga osilgan boshim,
To’ychi Eryigit o’g’li – otim mening –
Ko’ksimda sovugan qo’rg’oshin…
V`etnamlik bir go’dakman men – bag’ri yara,
Qo’lsiz, oyoqsiz va boshsiz yotgan…
“Rauf Parfi – yaralari ochiq, dardli shoir”[7], degan edi Asqad Muxtor. Darhaqiqat, insoniyat dardini o’ziniki bilgan shoirning yaralari ochiq bo’ladi. R. Parfi ijodkorni bundan boshqacha bo’lishini qabul qilolmaydi. Shuning uchun ham “Shoir” she’rida:
Ne ellar, vatanlar gulxanda yonib,
Shoir ko’z o’ngidan o’tadi bir-bir.
Barchaning dardini o’ziga olib,
Majnun bo’lib yurar shuning-chun shoir –
degan edi. Shoirning “Nozimning sadosi”, “Cheksiz-cheksiz daqiqalardan iborat…”, “Viktor Xaraning so’nggi qo’shig’i”, “Pablo Neruda o’limiga”, “V`etniam haqida qo’shiq”, “Alaniya”, “Sen yolg’iz emassan, oh Ozarbayjon”, “Hijrat”, “Hijratda ona allasi” kabi she’rlari “barchaning dardini o’ziga olgan” majnaun-shoir ekanligiga dalildir. Rauf Parfi “She’riyat” verlibrida esa:
Shoirlarda bo’lar
Faqat ezgu niyat.
Qalam qalam emas –
Bongga zarb ila urilguvchi cho’qmor,
Undan taralguvchi sado
va aks-sado sen –
She’riyat!
degan edi. U umrining oxirigacha mana shunday “muqaddas so’z”ni izlab o’tdi: Ehtimol nohaqman, ehtimol haqman, Lekin men muqaddas so’zni izlarman”.
Xullas, Rauf Parfi ijodida poetik so’z bilan bog’liq bir qator holatlar o’z ifodasini topgan: 1) badiiy so’zning ta’rifi; 2) badiiy so’z yaratilish jarayonidagi ijodkor ruhiyati; 3) badiiy so’zning vazifasi va ahamtyati. Bularning barchasi bizga Rauf Parfi adabiy-estetik qarashlarini yaxlit bir kontseptsiya sifatida taqdim etadi.
———————-
[1] She’riy parchalar shoirning “Turkiston ruhi” ( — T.: “SHARQ”, 2013) kitobidan
olindi.
[2] N. Rahimjonov. Istiqlol va bugungi adabiyot. – T.: “O’QITUVCHI”, 2012. 192-b.
[3] Ibrohim Haqqul. Hind vijdoni // Abadiyat farzandlari. – T.: “Yosh gvadiya”, 1990. 157-b.
[4] Rauf Parfi. Sakina. – T.: “Muharrir”, 2013. 352-b.
[5] Asqad Muxtor. Kampan`ero Pablo // She’r – shoir vijdoni. – T.: “MUMTOZ SO’Z”, 2011. 221-222-b.
[6] Adiblarning Nobel` ma’ruzalari. – T.: G’afur G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2008. 68-b.
[7] Asqad Muxtor. She’r – shoirning ijtimoiy vijdoni // She’r – shoir vijdoni. – T.: “MUMTOZ SO’Z”, 2011. 160-b.
Maqola muallifi haqida
——————
Olim Oltinbek (To’laboev) 1966 yilda tug’ilgan. 1987-1992 yillari ToshDUning O’zbek filologiyasi fakul`tetida tahsil olgan. 1992-1995 yillarda shu o’quv dargohi aspiranti bo’lgan. “Karimbek Kamiyning hayot va ijod yo’li” mavzuida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. Shoir Kamiyning “Dilni obod aylangiz” she’rlar to’plamini nashrga tayyorlab, chop ettirgan (T.: “Ma’naviyat”, 1998). Respublika matbuotida mumtoz va zamonaviy o’zbek adabiyoti masalalariga, atoqli o’zbek shoiri Rauf Parfi ijodiga bag’ishlangan qator maqolalari bilan ishtirok etib kelmoqda.
