Бугун Устоз Рауф Парфининг туғилган куни. Барчамизга қутлуғ бўлсин!
Аҳмад Эшқурбоннинг ёзганларини ўқир эканман, ичимда «Шогирд укалари томонидан Рауф ака ҳақида ёзилган энг яхши хотира шу бўлса керак» деган ўй пайдо бўлди. Аҳмаджон Рауф акани қандай кўрган,билган бўлса шундай, бошқа шогирдлар кўп фойдаланадиган «бадиий тўқима»дан умуман фойдаланмай,ёлғон «чўпчак» қўшмай, ёзади. Унинг хотираларида мен ўзим яхши билган инсон қиёфасини рўйи рост кўрдим.
Аҳмад Эшқурбон
“БИР ЧАҚИН КЎКСИМНИ СОЛУР ЛАРЗАГА”
ЁХУД УСТОЗ РАУФ ПАРФИ БИЛАН…
Хомқон. Бойсун туманига қарашли кичкина қишлоқ. Қирлардан, тепаликлардан, сойликлардан иборат, арчазор билан қопланган кенг майдон.
Менинг болалигим шу қишлоқда, ўрмонда қўзи-улоқ, қўй-эчки боқиш билан ўтган. Бу қишлоқда электр чироқлари йўқ эди. Бизнинг синфда етти нафар ўқувчи бор эди. Қўй-қўзиларни боқиш билан биргаликдан қўлимиздан китоб, газета-журнал тушмас, қўлга тушган китобни ўқиб ташлайверардик.
Мен эса математика фанига қизиқардим, шеъриятни севардим. Ўзим ҳам шеър ёзишга ҳаракат қилардим. Олтинчи синфда ўқиган кезларимда шеър ёзиб, «Гулхан» журналига жўнатдим. Куз пайти, еттинчи синфга ўтганимда журналдан менга хат кедди. Ўқитувчимиз хатни менга тутқазар экан, конверт бетидаги гулхан суратига кўзим тушди, қувончим чексиз эди. Хатда “Ёш қаламкашга эслатма” рукни остида маслаҳат ва “Аҳмаджон, шеър ёзишингиз умуман ёмон эмас. Шеър ёзиш техникасини билмайсиз. Кўпроқ машқ қилинг. Салом билан Қулбоев” деб ёзилган эди.
Бу хат қишлоқда анча-мунча гапга сабаб бўлди. Шундан сўнг ўзимча бекитиб шеър машқ қиладиган бўлдим. Шеър ёзиш техникасини изладим.
Вақти келиб Тошкент автомобил йўллари институтига ўқишга кирдим. Курсдошларимнинг қистови билан шеъларимдан намуналарни ёзувчилар уюшмасига олиб бордим.
Уюшма биносига ҳаяжон, билгисиз ҳислар гирдобида, ўзгача ҳурмат билан қадам қўяр эканман, киришдаги китобларни кўздан кечириб, ҳурматли шоиримиз Абдулла Ориповни суриштирдим. У киши Ёзувчилар уюшмасининг раиси вазифасида ишлар эди.
Юқори қаватга кўтарилдим. Абдулла ака ўз хонасида ким биландир гаплашиб турарди. Улар хайрлашишгач, мен тортиниброқ саломлашдим. “Хўш, хизмат, укам”, – деди Абдулла ака менга юзланиб. Мен муддоани айтиб, шеьр ёзилган ён дафтарчамни узатдим. У киши ён дафтарчани қўлига олиб, “Бизда ёшлар билан шуғулланадиган ходимларимиз бор. Пастга тушиб Азим Суюн ёки Рауф Парфи билан учрашинг. Сизга йўл-йўриқ кўрсатишади. Агар улардан қониқмасангиз олдимга келарсиз”, – деди.
Мен раҳмат айтиб Азим аканинг хонасига бордим. У кишининг бетоблигини эшитиб, Рауф акани излай бошладим.
Рауф аканинг хонасини кўрсатишди. Хонада Отаёр, Мурод Хидир (уларни кейинчалик билдим) ўтирар эди. Менга Рауф аканинг ҳозир келиб қолишларини айтишиб, ўтиришга таклиф қилишди.
Хонани бир муддат кўздан кечирдим. Бўш стол ва стулнинг орқа тарафидаги деворда афиша осиғлиқ эди. Ҳамид Олимжон номидаги давлат мукофоти лауреати. Ҳойнаҳой, бу жой Рауф Парфининг жойи эди.
Бир оздан сўнг хонага соч-соқоли оппоқ, истараси ёқимли бир киши кириб келди. Мурод ака: “Ана излаган одамингиз”, – деди. Рауф ака хонага кириши билан. “Бу одам рассоммикан”, – деган ўй хаёлимдан ўтди.
Рауф акага ўзимни таништирдим. Абдулла ака билан учрашганимни айтиб, ён дафтарчамни узатдим. Рауф ака дафтарчанинг бир-икки варағини очди. “Нима дер эканлар”, – деб ички титроқ билан кузатдим.
“Аҳмаджон, бу шеъларни ёзув машинкасида кўчириб олиб келасиз, кўрамиз. Менинг юришим кўп. Ён дафтарчангизни йўқотиб қўйишим мумкин. Хўпми? – деди самимий жилмайиб.
Улуғ ва миллатпарвар шоир, самимий инсон Рауф Парфи билан илк танишувим ана шундай бошланган эди.
Тезда шеърларимни ёзув машинкасида кўчириб Рауф аканинг ҳузурига шошилдим. Рауф ака рўйхатдан ўтказиб олиб қўйди. Мен эса ўқиб кўриб бирон сўз дермиканлар деб интиқ бўламан. Лекин сўрашга ботина олмайман. Рауф ака эса шеър ҳақида лом-мим демайди.
Мен эса шеърлар ёзиб олиб боришда давом этдим. Рауф ака ҳали ҳануз ўша-ўша. Лекин хар учрашувимиз турли воқеаларга бой, қизиқарли кечар, менга янги-янги сабоқлар берар, ниманидир ўрганар эдим.
Қўлимда китоблар тўла сумка ва чизмалар ўрами жойлашган ғилоф. Институтга йўл олдим. Аммо, Рауф акани кўришни истаб, Ёзувчилар уюшмасига бурилдим. Рауф ака ўзларида экан. “Э-э, Аҳмаджон, булар нима? –дедилар. Мен чизмаларимни (йўл қурилиш лойиҳаларимни) ўқитувчимизга кўрсатиш учун олиб бораётганимни айтдим. “Қўйинг, булар тура-турсин, сафарга борамиз. Дўстларимиз Сирдарёдан келибди, сиз ҳам борасиз”, – деб қолди.
Автобусга чиқиб Гулистон томонга йўл олдик. Рауф ака турли воқеалардан сўзлаб, даврани қизитиб борди. Мен нима учун бораётганимизни ҳам билмайман. Бизни бир мактабга олиб бордилар. Рауф Парфининг ижодий кечаси уюштирилган экан. Ўқувчилар шеърлар ўқишди. Рауф ака шеър ўқиди. Рауф ака менга юзланиб таништирди. “Ёш шоир, даҳшатли шоир, исми Аҳмаджон, шогирдим!” Мен Рауф аканинг шеърлари олдида, давра олдида қимтиниб, уялинқираб шеърларимдан ўқидим. Шеърларим жуда ночор, ялонғочдек туюлади менга. Рауф ака кўнглим учунми мақтаб қўяди. Қўлимда сумкам, чизмалар тўла ғилоф яна Тошкентга қайтаман.
“Алло, Рауф ака уйдамисиз?” – деб телефонда сўрайман. “Ҳа, уйдаман. Аҳмаджонмисиз? Қаерда турибсиз?” “ОДОнинг ёнидаман”, – дейман. («ОДО – зобитлар уйи). “Аҳмаджон, шундоққина ОДОнинг ёнида ўтирасиз, қуролланиб кела қолинг. Мен жигар-пигар қилиб тураман, бир отишамиз”, –дейди.
Мен ҳам тезда “қуролланиб” бораман. Гурунг қизийди. “Отишамиз”. Лекин шеърларим ҳақида ҳеч гап бўлмайди. Мен эса сўрашга ботина олмайман.
Бир куни устозни излаб борсам Янгийўлга боришга ҳозирлик кўраётган экан. Мени кўриб: “Келганингиз яхши бўлди. Тўйга борамиз. Шу баҳона Янгийўлни кўриб келасиз. Айтмоқчи, Раҳимбой Жуманиёзовнинг “Эски ўзбек ёзуви” китоби чиққан. Араб алифбосини ўрганишга жуда қулай китоб-да. Юзтача олсак, сотардик. Иккимизнинг юриш-туришимизга етарди-да”, – деб қолди. Китобни уюшмадан харид қилдик. ГАЗ-24 маркали “Волга”га жойлашдик.
Икки санъаткор-қўшиқчи, телевидениенинг машҳур сухандони Фарҳод Бобожонов, Рауф ака, мен йўлга тушдик. Кечқурун тўйхонага етиб бордик. Ҳурмат билан кутиб олишди, даврада Фарҳод ака мендан “Қаерликсиз? – деб сўрайдилар. Мен Сурхондарёлик Абдиназар бахши Поёновнинг укаси эканлигимни айтаман, чунки Фарҳод ака бахшининг уйида меҳмон бўлганлигидан хабарим бор эди-да. “Ҳа, бу даврада юрганлигингизни энди тушундим”, – дейди Фарҳод ака.
Қиз чиқариш тўйи экан. Фарҳод ака даврани очиб бериб, сўз навбатини Рауф акага берди. У киши табриклаб, шеьр ўқиди. “Ассалом алайкум, дорнинг оғочи”. Шеърни тинглаганлар бутун вужуди қулоққа айланиб эшитмоқда. Лекин кўпчилик, айниқса, ёшлар ғала-ғовур қилишиб, шеърга эътибор ҳам беришмади. Мен эса “Кунтуғмиш” достонидаги дор тагидаги оломон ва йиғлаб турган шўрлик Холбека, Гуркибой, Моҳибойларни кўргандек бўлдим гуё. Рауф ака келиб ўтирди. Қўшиқлар авжида. “Шоир, сиз ҳам шеър ўқийсиз” – деб қолди Рауф ака. “Шеър ўқиш шартмикан, устоз, давра тингламаяпти-ку. Сизни яхши тинглашмади, мени-ку умуман эшитишмайди, – дедим. Рауф ака: “Мана шу даврадаги шунча кишидан лоақал бир-иккитаси тинглаётгандир. Шеърни бир киши тингласа ҳам ўқиш керак, Аҳмаджон”, – деди насиҳатомуз. Мен шеър ўқидим. Кўпчилик биз билан бирга келишган ҳофизларга шоир Эркин Воҳидовнинг “Ўзбегим” қасидасини қайта-қайта ижро қилдиришди. Даврада миллий руҳ, миллийлик, нақадар жозибали!
Эртасига чойхонада ўтирдик. Келганларнинг барчаси Рауф ака би¬лан қуюқ сўрашар, қучоқ очиб кўришар эди. “Турсунбой ака хуш келибсиз”, –дейишарди. Шунда Рауф аканинг асл исми Турсунбой эканлигини билдим. Радиодан оғир, мумтоз қўшиқ таралиб турар, Рауф ака қўшиқни гоҳ кўз юмиб, гоҳ тебраниб тинглар экан: “Бундай қўшиққа, бундай сокинликка нима етсин” – деб қўяр, менинг хаёлимни қўшиққа жалб қилар эди.
Раҳимбой Жуманиёзовнинг китобини сотиб олганлар ҳам бўлди.
Қолганларини чойхонада қолдириб, озроқ бозорлик қилдик-да: “Онажонимни кўриб кетмасак бўлмайди” – деган Рауф аканинг таклифи билан билан уйига жўнадик. Бизни Сакина ая кутиб олдилар. Рауф Парфи — Турсунбойнинг болалиги шу хонадонда, шу ерда ўтган эди.
Қулоқлари анча оғирлашиб қолган ая билан бақиришиб сўзлашдик. Ая хурсандчилигидан ўзини қўярга жой топа олмай қолгандек туюлди, менинг назаримда. Хонадонда яна бир келинчак ҳам бор эди, биз билан саломлашди. Бу келинчак Рауф аканинг келинлари экан.
“Ўғлимни ўзим Фарғонадан уйлантирдим.Ўзим совчи бўлиб бордим, бир дўстим билан қуда бўлдик. Яқинда бобо бўламан. Рауф бобо”, – деб куладилар Рауф ака.
Кечқурун бизни шу ерлик бир йигит иссиқхонасига олиб борди. Иссиқхона олдида катта бир ит занжирбанд турарди. Йигит итни бир четга олиб боғлади-да, бизни иссиқхонага киритди. Турли-туман гуллар қийғос очилиб ётарди. Йигит ҳар йили фалон пул даромад қилишини айтиб: “Сизлар шоирсизлар! Шу гуллар ичига келиб шеър ёзсанглар бўлмайдими? Сизларга шундай шароит керак-да, илҳом беради” – деди. Рауф акани йигитнинг топган пули асло қизиқтирмайди. Иссиқхонани айланиб чиқдик. Йигит ҳам сахий эканми, ё Рауф аканинг уйига ташрифидан қувондими, ҳар қалай гуллардан олишимизни, эртага 8-март – халқаро хотин-қизлар байрами эканлигини таъкидлади. Ўзи бир қучоқ турли гуллардан узиб берди ва бизни автобекатга олиб бориб қўйди. Хайрлашдик. Янгийўлдан Тошкентга жўнаш учун таксига учрашдим. Таксига Рауф ака ўтиргандан сўнг, мен ҳайдовчига секин шивирладим: “Бy инсонни танийсизми? Янгийўллик катта шоир бўладилар” – дедим ғурурланиб. Ҳайдовчи елка қисиб, танимаслигини айтди. Мен эса шундай улуғ инсонни ўз тумандошлари танимаслигидан жудаям ажабландим, ачиндим.
Бир қучоқ гул билан Тошкентга қайтдик. Кечаси соат 10 лар атрофи. Метрога кириш олдидан ажрашадиган бўлдик. Payф ака эринмай гулларни иккига ажратди. Ярмини менга тутказди ва хижолатомуз: “Аҳмаджон, менинг чўнтагимда метрога етарлик ҳам пул йўқ, яна бир ўтиришгаям боришим керак эди” – деди. Мен чўнтагимни ковлайман. Хайрият, иккита уч сўмлик пул бор. Уч сўмни Рауф ака, уч сўмни мен олиб ўз йўлимизга кетамиз.
“Эски ўзбек ёзуви” китобидан иккимиз юз донани 280 сўмга олган эдик, китобларни сота олмай “камбағаллашиб” қайтдик. Кейин китоблар тақдири билан қизиқмадик. Рауф ака гулларни нима қилди, кимларни табриклади, билмадим. Мeн институтнинг Юнусободдаги 8-ётоқхонасига соат 11-12 лар атрофида кириб бориб, навбатчи опани ва курсдош қизларни байрам билан табриклаб, тарқатдим.
Рауф ака билан тез-тез учрашиб турар эдим, шеърларимга бирор фикр айтар деган илинжда, яна қолаверса ҳар бир учрашувда бирон нарса ўрганиш, билиш умидида.
Менинг назаримда, улкан шоирнинг чўнтаги кўпинча қуруқ бўлар, пулсиз юрар, иқтисоди ҳақида ўйламасди ҳам. Иккимиз чой устида суҳбатлашмоқ учун чўнтагимизни ковлаймиз. Иккимизнинг ҳамёнимиздан ширин суҳбатлашмоқ учун етарли маблағ чиқади. Битта нон, бир чойнак чой, бир шиша ароқ ва газак учун бир дона бодринг. Биз маънан бой эдик. Суҳбатимиз жудаям қизиқ кечарди.
– Аҳмаджон, сизни бир жойга олиб бораман, кетдик, – деб қолардилар бир учрашувимизда устоз. Биз рассомлар уйига йўл олдик.
– Шеър ёзган одам, расмларни ҳам ўқий олиши керак, – деб сўзлаб борди Рауф ака.
Улуғ рассом Рўзи Чориевнинг ижодхонасига борар эдик, лекин у киши йўқ экан. Рауф ака кўп қаватли биноларнинг бирига бошлади. Хонага кирар эканмиз бўёқ ҳиди димоққа урилди. Бизни буғдой ранг, ўрта бўйли, озғинроқ, сочлари ўсиқроқ бир киши кутиб олди. Хона четига катта-кичик, турли ўлчамдаги расмлар қалаштириб ташланганлигига кўзим тушади. Салом-аликдан сўнг, стол атрофида ўтирдик.
– Бирон нарсангиз борми, рассом? – сурайди Рауф ака. Мезбон эскироқ дастурхон ёзиб, бўлакланган, бироз суви қочган нон қўяди. Эски диван тагидан бир шиша вино чиқаради.
Рауф ака таништиради: – Аҳмаджон, бу киши буюк рассом Исфандиёр Ҳайдар бўладилар, расмлари даҳшат!
– Кейин мени кўрсатиб: Рассом, бу киши Аҳмаджон, катта шоир. Шеърларини ўқисангиз, даҳшат! – тантанали сўзлайди.
Мeнинг юзимга қизиллик югуради. Расмларга ҳайратланиб тикиламан. Жозибали, сеҳрли, сирли, мўьжиза. Ҳа, мўъжиза! Суҳбат орасида Исфандиёр ака мендан сўрайди: — Сиз қўнғиротмисиз? Мендан тасдиқ ишорасини олгач, қўшиб қўяди. – Юз тузилишингиздан билса бўлади.
Шунда рассомларнинг ўта синчков, ҳар бир нарсани тез илғай олиши, кўзи ўткир инсонлар бўлишини ҳис қиламан. Худонинг бергани-да.
Гоҳ шеър ҳақида, гоҳ расм ҳақида суҳбат бўлади. Рауф ака: — Аҳмаджон, шеър ўқинг, бир эшитайлик, даҳшат! – деб мени шеър ўқишга рағбатлантиради: Ҳаяжон билан шеър ўқийман:
Ў, бағримни қилиб жизғанак,
Ўзимни ишқ қўйнига отдим.
Ўз кўксимга ўзим ағанаб,
Юрагимни қучоқлаб ётдим.
“Яхши!”, “Яхши!” даврадошларим олқишлашади.
– Аҳмаджон, рассомлар уйига олти ойда бир боришади. Оиласи, болалари шу ерга келиб хабарлашиб туришади. Хоналарни улар келиб супуриб-сидиришади-да. Илҳоми келгандан барча нарсаларни унутишади. Расмлар билан суҳбатлашиб қолишади, – дейди Рауф ака ҳазилнам тўзғиган хонага юз-кўз югуртириб, — Буларнинг соч-соқолини олишга ҳам вақтлари бўлмайди. Қаранг, шу бўлак-бўлак қотган нони билан ичкилиги ҳам бор-а!
Шу суҳбат чоғида Рауф аканинг умр йўлдоши Дилором опа излаб бориб қолди. Рауф ака: – Ҳа, Қоравой, қандай топиб келдинг бизларни? ¬- дейди илиқ табассум билан.
– Мен сизларнинг шу ёққа кетаётганликларингизни сезгандим, келавердим, – деб жавоб беради Дилором опа.
– Нима қилардинг излаб, борардим. Қоравой, сенга ҳам озодлик, менга ҳам озодлик. Ҳа-ҳа, озодлик-ку! – дейди Рауф ака «озодлик» сўзига алоҳида урғу бериб. Бирга қайтамиз.
Шеърларим ҳақида Рауф аканинг фикрини билмоқ учун у кишининг уйига шошиламан. Эшик тугмасини босаман.
“Кимлардан?” – Рауф аканинг овози эшитилади. “Ўзимиздан”, – дейман одатдагидек. Рауф ака эшикни очиб, жилмайиб кутиб олади. Аҳволлашиб, бир оз суҳбатлашгач, сабрим чидамай, минг турлик хил хижолатомуз оҳангда шеърларим ҳақида сўрайман.
– Шеърларми? – дейди Рауф ака ҳозир ёдига тушиб қолгандек, – мана турибди, ўқиймиз, кўрамиз. Бир даста шеърларимни олиб ўқий бошлайди. Мени қўрқувми, ҳадикми, ҳаяжонми – билгисиз бир титроқ босади. Рауф ака ўқиш баробарида деярли барча мисраларнинг тагига қалам билан чизиб, “Ўзгартиш керак, бошқачароқ ёзиш керак, яхши эмас, нима бу, дуруст”, каби сўзлар билан тез-тез ўкиб чиқади. Мен эса тушкун бир кайфиятда Рауф аканинг кўзига қарай олмай, ерга тикиламан. Рауф аканинг таҳририга учраган шеърларимнинг бир қанчаси Бойсун тумани “Ғалаба” газетасида босилиб чиққан эди-да.
– Энди, Аҳмаджон, чизилган жойларини қайта ўзгартириб келасиз. Яна кўриб чиқамиз. Яхши шеърлар чикади, – дейди Рауф ака. Менда умид учқунлари пайдо бўлиб тез кунлар ичида шеърларимни қайта кўриб чиқдим.
Қиш кунларининг бири эди. Кун анчагина совуқ. Рауф ака билан учрашмоқ учун Ёзувчилар уюшмасига йўл оламан. Устоз Фарғонадан келган меҳмонлар билан биргa экан. Meни кўриб хурсанд бўлиб кетди. “О шоир, келинг. Водийдан қадрдонлар келишибди. Бир суҳбатлашамиз”, – деди.
Рауф ака бир-икки киши билан “Боксёрская” кўчасидаги чойхонага жўнади. Мен эса икки меҳмон билан Олой бозоридан у-бу нарса харид қилмоқ учун қолдик. Меҳмонлар анча-мунча нарса харид қилдилар:
Мой, гўшт, девзира гуруч, қишда сақлаб қўйилган осма қовун, турли-туман газаклар.
Мен талабалигим учун камхаржлигимдан тўрт-беш сўмлик нарса олдим, холос. Улар менга харид шарт эмаслигини айтсалар ҳам чексиз хижолатлар билан илтимос қилиб, ўз ҳиссамни қўшдим.
Биз ҳам таксида чойхонага етиб бордик. У ерда Рауф ака меҳмонлар билан суҳбатлашиб ўтиришар эди. Тезда ош тайёрлашга тушдик. Кимдир пиёз тўғради, кимдир гуруч тозалади. Мен энг ёш бўлганлигим сабабли ўтин тайёрладим. Орада устоз чақириб қоладилар, “эллик-юз отиб” ҳам қўйдик. Ош тайёр бўлгунича анчагина сархушландик. Мен пойгакроқдан жой эгаллаган эдим. Орқамда печ гувуллаб ёнар, елкамни қиздирарди. Ташқари чиқсам совуқ, ер музлаган.
Лаганга сузилган ошни олиб келиш менинг зиммамда эди. Мен бироз кайф билан ош тўла лаганни гоҳ бу ёнга, гоҳ у ёнга қийшайтириб кўтариб келаётган эканман, шекилли, тўрда ўтирган Рауф аканинг: “Эҳтиёт бўлинг, Аҳмаджон! Нима бўлса ҳам ош тўкилмасин, эҳтиёт бўлинг!” – деган сўзлари мани хушёр торттирди. Ичкаридаги иссиқлик, ташқаридаги совуқ ҳаво менга анча таъсир қилган эди.
Рауф ака мен ҳақимда ҳам сўзлади. Meн уларга қишлоғимиз ҳақида сўзлаб бердим. “Бойсун тумани Хомкон қишлоғида ўсганман. У ерлар ўрмон-арчазордан иборат бўлиб, ҳали электр чироқлари етиб бормаган. Мен ўрта мактабни шу қишлоқда тугатдим. Ҳамманинг уйида лампа чироқ ёнади. Мактабимизда бор-йўғи 60-65 ўқувчи ўқийди. Юзлаб булоқлардан чучук сувлар қайнаб чиқиб ётибди. Тоғнинг тепасида каттагина кўл ҳам бор”, – десам, ўтирганлар қизиқсиниб: “йўғ-э, ҳали ҳам электр чироқсиз жойлар борми?” – дейишди ва ён дафтарларига нималарнидир ёзиб қўйишди.
Ёзувчилар уюшмасининг ГАЗ-24 русумли машинаси Рауф акаларни олиб борган экан. Ҳайдовчи рус миллатига мансуб киши эди. Зиёфатдан сўнг, биргаликда мен турадиган Юнусободдаги ТАЙИ нинг 8-ётоқхонасига бордик. Шоирлар ётоқхона олдида мен билан хайрлашдилар. Талабалар оппоқ сочли Рауф акани ва бошқа шоирларни кўриб: “Аҳмад ака шоирлар билан келибди”, – деб ўзаро суҳбатлашаётганларини эшитиб, ич-ичимдан бошқача туйғуни, ифтихорни туйгандим.
Бу ошхўрликни кейин ҳам бир неча бор Рауф ака: “Аҳмаджон, ошни тўкмай олиб келдингиз, сизники марра”, – деб кулиб эслар, мен анчагина хижолатланардим.
Ёз кунларининг бирида устоз билан бирга Рўзи Чориевнинг расмхонасига йўл олдик. Буюк рассом бир неча меҳмонлар билан боғида ўтирган экан. Саломлашдик. Рўзи Чориевнинг боғи тахтадан узун ўтирғичлар қилинган, ўртага ҳам тахтадан узун стол ясалган, бир неча дарахтлар билан ўралган, қувур суви резина шланг ёрдамида дарахтга осилтириб, шаршара қилиб қўйилган чоғроққина суҳбат жойи экан.
Барчаси ўрнидан туриб, ҳурмат ва самимий табассум билан кутиб олишди.
Рауф акага қадаҳ узатишди. “Шоир, олинг”, – дейди соч-соқоли ўзига ярашиб турган рассом жилмайиб, – лекин шарти бор шоир. Шишанинг охири бу. Бажара олсанг, яна бир мукофотим бор сенга”. Рауф ака менга қаради. Мен ҳам олинг дегандай имо қиламан. Рауф ака оҳиста сипқаради. Менинг бозорга чиқиб келишимга тўғри келди.
Рўзи Чориев қулоғига қалам қистириб олган, қандайдир операданми қисқа-қисқа қўшиқ қилиб қўяди. Сўзлари ҳам русча аралаш, лекин талаффузи ёқимли эди.
Ўртада дастурхон ёзиғлиқ. Нону газаклар етарли. Бир пайт Рўзи ака қаламини қўлига олиб, дастурхонга расм чиза бошлади. Олти-етти кишининг сурати чизилди. Рауф акани олд томондан, мени ён томондан, Жавлон Умарбековни, Исфандиёр Ҳайдарни ва бошқа даврадошларни ҳам турли томондан тасвирлади. Кимдир: “Светлана опадан гап эшитасиз, дастурхоннинг аҳволига қаранг”, – дейди. Аммо рассом чизишда давом этади.
Ҳамма тарқалишди. Буюк рассом, буюк шоир ва мен. Рауф акага мукофот нима экан деб кутаман. Рўзи Чориев бизни расмхонасининг олдига эргаштириб борди. Ва ўзи ичкарига кириб бир расм кўтариб чиқдилар. Расмда дарахтга суяниб ўтирган Рауф ака тасвирланган эди. Рауф ака ниҳоятда хурсанд бўлиб кетди. Расм бағоят чиройли чизилган эди. Шу маҳал йўлакда, 40-50 метрлар чамаси узоқда бир киши кўринди. Рўзи Чориев тезда: “Ғаламислар кўриши шарт эмас, деб йиғиштириб олиб кириб кетди. Мен эса бу инсоннинг кимлигини ва нима учун расмни кўриши мумкин эмаслигини на рассомдан, на шоирдан сўрай олдим. Ботина олмадим.
Яна Рауф аканинг уйидамиз. Бу гал кексароқ киши ҳам бор эди. Рауф ака: “Тоғам бўладилар, Илмий коммунизмдан номзодлик ишини ёқлаганлар”, – деб “илмий коммунизм” сўзини истеҳзо аралаш тантанали сўзлаб таништиради. Рауф акани йўқлаб келувчилар талайгина экан. Кимдир давлат автомобил назоратчиларига ҳайдовчилик гувоҳномасини олдиргани, шуни олиб беришни илтимос қилиб келган бўлса, кимдир бошқа юмуш билан келиб кетарди. Рауф ака барча илтимосларни қондиришга ҳаракат қилади. Кимлар биландир телефонлашади.
“Энди, Аҳмаджон, чойхонага чиқиб ўтирмаймиз”, – дейди Рауф ака менинг чойхонага чиқиб келишим ҳақидаги таклифимни мулойимлик билан рад этиб, – қўшнимиз Исроилда қадоқланган зўр ичкилик бор. Олиб келасиз, газак бўлса топилар”. Суҳбатимиз қизғин кечади. “Аҳмаджон, магнитофон олиб юришингиз керак эди. Менинг суҳбатларимни ёзиб олардингиз. Кейинчалик сизга асқотарди-да. Ҳар ким билан ҳам очилиб суҳбатлашавермайман. Ҳали менинг шеърларимнинг бир неча мисрасидан “Рауф ундай демоқчи бўлган, йўқ бундай демоқчи бўлган” деб фан номзодлари таҳлил қилади”, – дея ғурур ва ифтихор билан тантанали сўзлайди ҳазил аралаш. Мен магнитофоним йўқлигидан афсусланаман.
Рауф ака ошхонага, ё у хонадан бу хонага юрар экан, тоғасига қараб, “Улуғ рус оғамиз” деб чўзиб хиргойи қилади ва менга қараб: “Туроб акага (Туроб Тўла) ҳар гал шу мадҳияни бошласам, “Қўй, Рауф, энди шу ёзилган-да”, – дерди хижолатомуз, – деб қўярди.
Орада пайт пойлаб, Рауф акадан шеърларим ҳақида минг истиҳола билан сўрайман. Устоз шеърларимни олиб: “Энди Аҳмаджон, оқ йўл тиласак бўлади. Шогирдларим кўп, лекин энг охиргиси сиз бўлсангиз керагов”, – деб “Оқ йўл” тилади. Тез-тез ёзиб бўлдилар-да: “Аҳмаджон, иложи борича “ди” дан қочинг. Сиз шеърнинг бошида кучли сўзларни қўллайсиз. Бу эса шеър давомини сусайтиради. Шеър аста-секин кучайиб бориши керак, шунда шеърхонни зериктирмайди. Фикрни кучайтириш зарур-да”, – дейди. Мен эса: “Устоз, шу маслаҳатларни олдинроқ айтсангиз бўлмасмиди, бир неча йиллар ўтиб кетди-ку”, – дейман.
“Ҳа, шоир, бирданига барча камчиликларни айтсам, сиз шеър ёзишни ташлаб юборардингиз-да”, – деб кулади устоз.
Шу тунда алламаҳалгача суҳбатлашдик. Магнит пластинкада Шоберди бахши Болтаевнинг “Сулувхон” достонидан парча янграйди. Рауф ака жойларидан туриб, куйга монанд сакраб-сакраб, жазава билан дарвешона ўйнайди. Мен завқ билан томоша қиламан.
Чарчоқ енгди. Иккаламиз ҳам ухлаб қолдик. Саҳар чоғи эди, чамаси. Рауф ака туриб, дастурхонни йиғиштириб, турли чиқиндилардан тозалаб, яна дастурхон тузамоқда. Мен ҳам уйғониб кетдим. “Э-э, Аҳмаджон, турганингиз зўр бўлди. Бўлмаса маҳаллада дув-дув гап бўлар эди-да. “Рауф билан Аҳмад бир шишани ухлата олмай, ўзлари ухлаб қолибди”. Жуда яхши бўлди-да”, – дейдилар ёш боладек азбаройи қувонганидан. Иккимиз суҳбат билан шишани “ухлатамиз”.
Мен институтни тамомлаб, Сурхондарёга қайтдим. Бир сафар Тошкентга йўлим тушиб, “Дўстлик” меҳмонхонасидан жой олдим. Икки кунни шу ерда ўтказдим. Шеригим жамоа хўжалигида ҳисобчи эди.
Икки кундан сўнг Рауф акани излаб уйига бордим. Уйда экан. Одатдагидай “кимлардан?”, – деб кутиб олдилар. Суҳбат давомида келганимга икки кун бўлганини меҳмонхонада турганимни айтдим. Рауф ака “Тўғри келавермайсизми уйга. Нима қилардингиз пул сарфлаб, ўша пулга “қуролланиб” келсангиз, ширин суҳбат бўлар эди”, – дейди астойдил мендан хафа бўлиб. Мен эса шеригим борлигини айтаман. “Уни ҳам олиб келиш керак эди. Дарвоқе, шеригингиз нима касб қиладилар”, – деб сўрайдилар. Ҳисобчи эканлигини айтаман. “Олиб келмаганингиз яхши бўлибди. Шеригингиз бизнинг тоифадан эмас экан-да”, – дейди афсусланиб.
Шундай қилиб, буюк шоир сўзбошиси билан илк китобчам “Қанотланган қалб” номи остида нашрдан чиқди.
Барча ҳою-ҳаваслардан биргина сўзни устун қўя олган, биргина сўзга сиғинган, умрбод шу сўзни излаган, эрк, озодлик тушунчаларини ўзида мужассамлаштирган, замонасининг Машраби – Рауф Парфидек буюк инсон билан ҳамсуҳбат бўлганимдан бағоят бахтиёрман.
* * *
Кишанлар зарбидан суяклар қақшаб,
Чириб бораётир кўзим қаърида.
Минг мунглар ингранар бўғиқли, даҳшат,
Тириклик азоби – ботқоқликларида.
Мудроқ қабоқларга лоқайдлик қўнган,
Карахтлик домидан уйғониш азоб,
Нечун юракларда титраклар тинган,
Қалбимни босади чексиз изтироб.
Сийратлар яланғоч, суврат ялтироқ,
Нигоҳимни қилди ёлғонлар зада.
Бирдан осмонимда портлар қалдироқ,
Бир чақин кўксимни солур ларзага.
Титранар, уйғонар юрак қатлари,
Томирда югурар, олов, аланга.
Уча бошлар руҳим фароғат сари,
Ҳақиқат осмони – эркка, ватанга.
Жасорат, ҳақгўйлик, буюк муҳаббат,
Ловуллар қалбларга ташланган ҳар чўғ.
Бир сўзга сиғиниб, қилиб ибодат,
Кетиб бораяпман, юрагим-бир туғ.
Сурхондарё вилояти, Қизириқ тумани, Хомқон қишлоғи, 15-мактаб
Ahmad Eshqurbonning yozganlarini oʻqir ekanman, ichimda “Shogird ukalari tomonidan Rauf aka haqida yozilgan eng yaxshi xotira shu boʻlsa kerak” degan oʻy paydo boʻldi. Ahmadjon Rauf akani qanday koʻrgan,bilgan boʻlsa shunday, boshqa shogirdlar koʻp foydalanadigan “badiiy toʻqima”dan umuman foydalanmay,yolgʻon “choʻpchak” qoʻshmay, yozadi. Uning xotiralarida men oʻzim yaxshi bilgan inson qiyofasini roʻyi rost koʻrdim.
Ahmad Eshqurbon
“BIR CHAQIN KOʻKSIMNI SOLUR LARZAGA”
YOXUD USTOZ RAUF PARFI BILAN…
Xomqon. Boysun tumaniga qarashli kichkina qishloq. Qirlardan, tepaliklardan, soyliklardan iborat, archazor bilan qoplangan keng maydon.
Mening bolaligim shu qishloqda, oʻrmonda qoʻzi-uloq, qoʻy-echki boqish bilan oʻtgan. Bu qishloqda elektr chiroqlari yoʻq edi. Bizning sinfda yetti nafar oʻquvchi bor edi. Qoʻy-qoʻzilarni boqish bilan birgalikdan qoʻlimizdan kitob, gazeta-jurnal tushmas, qoʻlga tushgan kitobni oʻqib tashlayverardik.
Men esa matematika faniga qiziqardim, sheʼriyatni sevardim. Oʻzim ham sheʼr yozishga harakat qilardim. Oltinchi sinfda oʻqigan kezlarimda sheʼr yozib, “Gulxan” jurnaliga joʻnatdim. Kuz payti, yettinchi sinfga oʻtganimda jurnaldan menga xat keddi. Oʻqituvchimiz xatni menga tutqazar ekan, konvert betidagi gulxan suratiga koʻzim tushdi, quvonchim cheksiz edi. Xatda “Yosh qalamkashga eslatma” rukni ostida maslahat va “Ahmadjon, sheʼr yozishingiz umuman yomon emas. Sheʼr yozish texnikasini bilmaysiz. Koʻproq mashq qiling. Salom bilan Qulboyev” deb yozilgan edi.
Bu xat qishloqda ancha-muncha gapga sabab boʻldi. Shundan soʻng oʻzimcha bekitib sheʼr mashq qiladigan boʻldim. Sheʼr yozish texnikasini izladim.
Vaqti kelib Toshkent avtomobil yoʻllari institutiga oʻqishga kirdim. Kursdoshlarimning qistovi bilan sheʼlarimdan namunalarni yozuvchilar uyushmasiga olib bordim.
Uyushma binosiga hayajon, bilgisiz hislar girdobida, oʻzgacha hurmat bilan qadam qoʻyar ekanman, kirishdagi kitoblarni koʻzdan kechirib, hurmatli shoirimiz Abdulla Oripovni surishtirdim. U kishi Yozuvchilar uyushmasining raisi vazifasida ishlar edi.
Yuqori qavatga koʻtarildim. Abdulla aka oʻz xonasida kim bilandir gaplashib turardi. Ular xayrlashishgach, men tortinibroq salomlashdim. “Xoʻsh, xizmat, ukam”, – dedi Abdulla aka menga yuzlanib. Men muddoani aytib, sher yozilgan yon daftarchamni uzatdim. U kishi yon daftarchani qoʻliga olib, “Bizda yoshlar bilan shugʻullanadigan xodimlarimiz bor. Pastga tushib Azim Suyun yoki Rauf Parfi bilan uchrashing. Sizga yoʻl-yoʻriq koʻrsatishadi. Agar ulardan qoniqmasangiz oldimga kelarsiz”, – dedi.
Men rahmat aytib Azim akaning xonasiga bordim. U kishining betobligini eshitib, Rauf akani izlay boshladim.
Rauf akaning xonasini koʻrsatishdi. Xonada Otayor, Murod Xidir (ularni keyinchalik bildim) oʻtirar edi. Menga Rauf akaning hozir kelib qolishlarini aytishib, oʻtirishga taklif qilishdi.
Xonani bir muddat koʻzdan kechirdim. Boʻsh stol va stulning orqa tarafidagi devorda afisha osigʻliq edi. Hamid Olimjon nomidagi davlat mukofoti laureati. Hoynahoy, bu joy Rauf Parfining joyi edi.
Bir ozdan soʻng xonaga soch-soqoli oppoq, istarasi yoqimli bir kishi kirib keldi. Murod aka: “Ana izlagan odamingiz”, – dedi. Rauf aka xonaga kirishi bilan. “Bu odam rassommikan”, – degan oʻy xayolimdan oʻtdi.
Rauf akaga oʻzimni tanishtirdim. Abdulla aka bilan uchrashganimni aytib, yon daftarchamni uzatdim. Rauf aka daftarchaning bir-ikki varagʻini ochdi. “Nima der ekanlar”, – deb ichki titroq bilan kuzatdim.
“Ahmadjon, bu sheʼlarni yozuv mashinkasida koʻchirib olib kelasiz, koʻramiz. Mening yurishim koʻp. Yon daftarchangizni yoʻqotib qoʻyishim mumkin. Xoʻpmi? – dedi samimiy jilmayib.
Ulugʻ va millatparvar shoir, samimiy inson Rauf Parfi bilan ilk tanishuvim ana shunday boshlangan edi.
Tezda sheʼrlarimni yozuv mashinkasida koʻchirib Rauf akaning huzuriga shoshildim. Rauf aka roʻyxatdan oʻtkazib olib qoʻydi. Men esa oʻqib koʻrib biron soʻz dermikanlar deb intiq boʻlaman. Lekin soʻrashga botina olmayman. Rauf aka esa sheʼr haqida lom-mim demaydi.
Men esa sheʼrlar yozib olib borishda davom etdim. Rauf aka hali hanuz oʻsha-oʻsha. Lekin xar uchrashuvimiz turli voqealarga boy, qiziqarli kechar, menga yangi-yangi saboqlar berar, nimanidir oʻrganar edim.
Qoʻlimda kitoblar toʻla sumka va chizmalar oʻrami joylashgan gʻilof. Institutga yoʻl oldim. Ammo, Rauf akani koʻrishni istab, Yozuvchilar uyushmasiga burildim. Rauf aka oʻzlarida ekan. “E-e, Ahmadjon, bular nima? –dedilar. Men chizmalarimni (yoʻl qurilish loyihalarimni) oʻqituvchimizga koʻrsatish uchun olib borayotganimni aytdim. “Qoʻying, bular tura-tursin, safarga boramiz. Doʻstlarimiz Sirdaryodan kelibdi, siz ham borasiz”, – deb qoldi.
Avtobusga chiqib Guliston tomonga yoʻl oldik. Rauf aka turli voqealardan soʻzlab, davrani qizitib bordi. Men nima uchun borayotganimizni ham bilmayman. Bizni bir maktabga olib bordilar. Rauf Parfining ijodiy kechasi uyushtirilgan ekan. Oʻquvchilar sheʼrlar oʻqishdi. Rauf aka sheʼr oʻqidi. Rauf aka menga yuzlanib tanishtirdi. “Yosh shoir, dahshatli shoir, ismi Ahmadjon, shogirdim!” Men Rauf akaning sheʼrlari oldida, davra oldida qimtinib, uyalinqirab sheʼrlarimdan oʻqidim. Sheʼrlarim juda nochor, yalongʻochdek tuyuladi menga. Rauf aka koʻnglim uchunmi maqtab qoʻyadi. Qoʻlimda sumkam, chizmalar toʻla gʻilof yana Toshkentga qaytaman.
“Allo, Rauf aka uydamisiz?” – deb telefonda soʻrayman. “Ha, uydaman. Ahmadjonmisiz? Qayerda turibsiz?” “ODOning yonidaman”, – deyman. («ODO – zobitlar uyi). “Ahmadjon, shundoqqina ODOning yonida oʻtirasiz, qurollanib kela qoling. Men jigar-pigar qilib turaman, bir otishamiz”, –deydi.
Men ham tezda “qurollanib” boraman. Gurung qiziydi. “Otishamiz”. Lekin sheʼrlarim haqida hech gap boʻlmaydi. Men esa soʻrashga botina olmayman.
Bir kuni ustozni izlab borsam Yangiyoʻlga borishga hozirlik koʻrayotgan ekan. Meni koʻrib: “Kelganingiz yaxshi boʻldi. Toʻyga boramiz. Shu bahona Yangiyoʻlni koʻrib kelasiz. Aytmoqchi, Rahimboy Jumaniyozovning “Eski oʻzbek yozuvi” kitobi chiqqan. Arab alifbosini oʻrganishga juda qulay kitob-da. Yuztacha olsak, sotardik. Ikkimizning yurish-turishimizga yetardi-da”, – deb qoldi. Kitobni uyushmadan xarid qildik. GAZ-24 markali “Volga”ga joylashdik.
Ikki sanʼatkor-qoʻshiqchi, televideniyening mashhur suxandoni Farhod Bobojonov, Rauf aka, men yoʻlga tushdik. Kechqurun toʻyxonaga yetib bordik. Hurmat bilan kutib olishdi, davrada Farhod aka mendan “Qayerliksiz? – deb soʻraydilar. Men Surxondaryolik Abdinazar baxshi Poyonovning ukasi ekanligimni aytaman, chunki Farhod aka baxshining uyida mehmon boʻlganligidan xabarim bor edi-da. “Ha, bu davrada yurganligingizni endi tushundim”, – deydi Farhod aka.
Qiz chiqarish toʻyi ekan. Farhod aka davrani ochib berib, soʻz navbatini Rauf akaga berdi. U kishi tabriklab, sher oʻqidi. “Assalom alaykum, dorning ogʻochi”. Sheʼrni tinglaganlar butun vujudi quloqqa aylanib eshitmoqda. Lekin koʻpchilik, ayniqsa, yoshlar gʻala-gʻovur qilishib, sheʼrga eʼtibor ham berishmadi. Men esa “Kuntugʻmish” dostonidagi dor tagidagi olomon va yigʻlab turgan shoʻrlik Xolbeka, Gurkiboy, Mohiboylarni koʻrgandek boʻldim guyo. Rauf aka kelib oʻtirdi. Qoʻshiqlar avjida. “Shoir, siz ham sheʼr oʻqiysiz” – deb qoldi Rauf aka. “Sheʼr oʻqish shartmikan, ustoz, davra tinglamayapti-ku. Sizni yaxshi tinglashmadi, meni-ku umuman eshitishmaydi, – dedim. Rauf aka: “Mana shu davradagi shuncha kishidan loaqal bir-ikkitasi tinglayotgandir. Sheʼrni bir kishi tinglasa ham oʻqish kerak, Ahmadjon”, – dedi nasihatomuz. Men sheʼr oʻqidim. Koʻpchilik biz bilan birga kelishgan hofizlarga shoir Erkin Vohidovning “Oʻzbegim” qasidasini qayta-qayta ijro qildirishdi. Davrada milliy ruh, milliylik, naqadar jozibali!
Ertasiga choyxonada oʻtirdik. Kelganlarning barchasi Rauf aka bi¬lan quyuq soʻrashar, quchoq ochib koʻrishar edi. “Tursunboy aka xush kelibsiz”, –deyishardi. Shunda Rauf akaning asl ismi Tursunboy ekanligini bildim. Radiodan ogʻir, mumtoz qoʻshiq taralib turar, Rauf aka qoʻshiqni goh koʻz yumib, goh tebranib tinglar ekan: “Bunday qoʻshiqqa, bunday sokinlikka nima yetsin” – deb qoʻyar, mening xayolimni qoʻshiqqa jalb qilar edi.
Rahimboy Jumaniyozovning kitobini sotib olganlar ham boʻldi.
Qolganlarini choyxonada qoldirib, ozroq bozorlik qildik-da: “Onajonimni koʻrib ketmasak boʻlmaydi” – degan Rauf akaning taklifi bilan bilan uyiga joʻnadik. Bizni Sakina aya kutib oldilar. Rauf Parfi — Tursunboyning bolaligi shu xonadonda, shu yerda oʻtgan edi.
Quloqlari ancha ogʻirlashib qolgan aya bilan baqirishib soʻzlashdik. Aya xursandchiligidan oʻzini qoʻyarga joy topa olmay qolgandek tuyuldi, mening nazarimda. Xonadonda yana bir kelinchak ham bor edi, biz bilan salomlashdi. Bu kelinchak Rauf akaning kelinlari ekan.
“Oʻgʻlimni oʻzim Fargʻonadan uylantirdim.Oʻzim sovchi boʻlib bordim, bir doʻstim bilan quda boʻldik. Yaqinda bobo boʻlaman. Rauf bobo”, – deb kuladilar Rauf aka.
Kechqurun bizni shu yerlik bir yigit issiqxonasiga olib bordi. Issiqxona oldida katta bir it zanjirband turardi. Yigit itni bir chetga olib bogʻladi-da, bizni issiqxonaga kiritdi. Turli-tuman gullar qiygʻos ochilib yotardi. Yigit har yili falon pul daromad qilishini aytib: “Sizlar shoirsizlar! Shu gullar ichiga kelib sheʼr yozsanglar boʻlmaydimi? Sizlarga shunday sharoit kerak-da, ilhom beradi” – dedi. Rauf akani yigitning topgan puli aslo qiziqtirmaydi. Issiqxonani aylanib chiqdik. Yigit ham saxiy ekanmi, yo Rauf akaning uyiga tashrifidan quvondimi, har qalay gullardan olishimizni, ertaga 8-mart – xalqaro xotin-qizlar bayrami ekanligini taʼkidladi. Oʻzi bir quchoq turli gullardan uzib berdi va bizni avtobekatga olib borib qoʻydi. Xayrlashdik. Yangiyoʻldan Toshkentga joʻnash uchun taksiga uchrashdim. Taksiga Rauf aka oʻtirgandan soʻng, men haydovchiga sekin shivirladim: “By insonni taniysizmi? Yangiyoʻllik katta shoir boʻladilar” – dedim gʻururlanib. Haydovchi yelka qisib, tanimasligini aytdi. Men esa shunday ulugʻ insonni oʻz tumandoshlari tanimasligidan judayam ajablandim, achindim.
Bir quchoq gul bilan Toshkentga qaytdik. Kechasi soat 10 lar atrofi. Metroga kirish oldidan ajrashadigan boʻldik. Payf aka erinmay gullarni ikkiga ajratdi. Yarmini menga tutkazdi va xijolatomuz: “Ahmadjon, mening choʻntagimda metroga yetarlik ham pul yoʻq, yana bir oʻtirishgayam borishim kerak edi” – dedi. Men choʻntagimni kovlayman. Xayriyat, ikkita uch soʻmlik pul bor. Uch soʻmni Rauf aka, uch soʻmni men olib oʻz yoʻlimizga ketamiz.
“Eski oʻzbek yozuvi” kitobidan ikkimiz yuz donani 280 soʻmga olgan edik, kitoblarni sota olmay “kambagʻallashib” qaytdik. Keyin kitoblar taqdiri bilan qiziqmadik. Rauf aka gullarni nima qildi, kimlarni tabrikladi, bilmadim. Men institutning Yunusoboddagi 8-yotoqxonasiga soat 11-12 lar atrofida kirib borib, navbatchi opani va kursdosh qizlarni bayram bilan tabriklab, tarqatdim.
Rauf aka bilan tez-tez uchrashib turar edim, sheʼrlarimga biror fikr aytar degan ilinjda, yana qolaversa har bir uchrashuvda biron narsa oʻrganish, bilish umidida.
Mening nazarimda, ulkan shoirning choʻntagi koʻpincha quruq boʻlar, pulsiz yurar, iqtisodi haqida oʻylamasdi ham. Ikkimiz choy ustida suhbatlashmoq uchun choʻntagimizni kovlaymiz. Ikkimizning hamyonimizdan shirin suhbatlashmoq uchun yetarli mablagʻ chiqadi. Bitta non, bir choynak choy, bir shisha aroq va gazak uchun bir dona bodring. Biz maʼnan boy edik. Suhbatimiz judayam qiziq kechardi.
– Ahmadjon, sizni bir joyga olib boraman, ketdik, – deb qolardilar bir uchrashuvimizda ustoz. Biz rassomlar uyiga yoʻl oldik.
– Sheʼr yozgan odam, rasmlarni ham oʻqiy olishi kerak, – deb soʻzlab bordi Rauf aka.
Ulugʻ rassom Roʻzi Choriyevning ijodxonasiga borar edik, lekin u kishi yoʻq ekan. Rauf aka koʻp qavatli binolarning biriga boshladi. Xonaga kirar ekanmiz boʻyoq hidi dimoqqa urildi. Bizni bugʻdoy rang, oʻrta boʻyli, ozgʻinroq, sochlari oʻsiqroq bir kishi kutib oldi. Xona chetiga katta-kichik, turli oʻlchamdagi rasmlar qalashtirib tashlanganligiga koʻzim tushadi. Salom-alikdan soʻng, stol atrofida oʻtirdik.
– Biron narsangiz bormi, rassom? – suraydi Rauf aka. Mezbon eskiroq dasturxon yozib, boʻlaklangan, biroz suvi qochgan non qoʻyadi. Eski divan tagidan bir shisha vino chiqaradi.
Rauf aka tanishtiradi: – Ahmadjon, bu kishi buyuk rassom Isfandiyor Haydar boʻladilar, rasmlari dahshat!
– Keyin meni koʻrsatib: Rassom, bu kishi Ahmadjon, katta shoir. Sheʼrlarini oʻqisangiz, dahshat! – tantanali soʻzlaydi.
Mening yuzimga qizillik yuguradi. Rasmlarga hayratlanib tikilaman. Jozibali, sehrli, sirli, moʻjiza. Ha, moʻʼjiza! Suhbat orasida Isfandiyor aka mendan soʻraydi: — Siz qoʻngʻirotmisiz? Mendan tasdiq ishorasini olgach, qoʻshib qoʻyadi. – Yuz tuzilishingizdan bilsa boʻladi.
Shunda rassomlarning oʻta sinchkov, har bir narsani tez ilgʻay olishi, koʻzi oʻtkir insonlar boʻlishini his qilaman. Xudoning bergani-da.
Goh sheʼr haqida, goh rasm haqida suhbat boʻladi. Rauf aka: — Ahmadjon, sheʼr oʻqing, bir eshitaylik, dahshat! – deb meni sheʼr oʻqishga ragʻbatlantiradi: Hayajon bilan sheʼr oʻqiyman:
Oʻ, bagʻrimni qilib jizgʻanak,
Oʻzimni ishq qoʻyniga otdim.
Oʻz koʻksimga oʻzim agʻanab,
Yuragimni quchoqlab yotdim.
“Yaxshi!”, “Yaxshi!” davradoshlarim olqishlashadi.
– Ahmadjon, rassomlar uyiga olti oyda bir borishadi. Oilasi, bolalari shu yerga kelib xabarlashib turishadi. Xonalarni ular kelib supurib-sidirishadi-da. Ilhomi kelgandan barcha narsalarni unutishadi. Rasmlar bilan suhbatlashib qolishadi, – deydi Rauf aka hazilnam toʻzgʻigan xonaga yuz-koʻz yugurtirib, — Bularning soch-soqolini olishga ham vaqtlari boʻlmaydi. Qarang, shu boʻlak-boʻlak qotgan noni bilan ichkiligi ham bor-a!
Shu suhbat chogʻida Rauf akaning umr yoʻldoshi Dilorom opa izlab borib qoldi. Rauf aka: – Ha, Qoravoy, qanday topib kelding bizlarni? ¬- deydi iliq tabassum bilan.
– Men sizlarning shu yoqqa ketayotganliklaringizni sezgandim, kelaverdim, – deb javob beradi Dilorom opa.
– Nima qilarding izlab, borardim. Qoravoy, senga ham ozodlik, menga ham ozodlik. Ha-ha, ozodlik-ku! – deydi Rauf aka “ozodlik” soʻziga alohida urgʻu berib. Birga qaytamiz.
Sheʼrlarim haqida Rauf akaning fikrini bilmoq uchun u kishining uyiga shoshilaman. Eshik tugmasini bosaman.
“Kimlardan?” – Rauf akaning ovozi eshitiladi. “Oʻzimizdan”, – deyman odatdagidek. Rauf aka eshikni ochib, jilmayib kutib oladi. Ahvollashib, bir oz suhbatlashgach, sabrim chidamay, ming turlik xil xijolatomuz ohangda sheʼrlarim haqida soʻrayman.
– Sheʼrlarmi? – deydi Rauf aka hozir yodiga tushib qolgandek, – mana turibdi, oʻqiymiz, koʻramiz. Bir dasta sheʼrlarimni olib oʻqiy boshlaydi. Meni qoʻrquvmi, hadikmi, hayajonmi – bilgisiz bir titroq bosadi. Rauf aka oʻqish barobarida deyarli barcha misralarning tagiga qalam bilan chizib, “Oʻzgartish kerak, boshqacharoq yozish kerak, yaxshi emas, nima bu, durust”, kabi soʻzlar bilan tez-tez oʻkib chiqadi. Men esa tushkun bir kayfiyatda Rauf akaning koʻziga qaray olmay, yerga tikilaman. Rauf akaning tahririga uchragan sheʼrlarimning bir qanchasi Boysun tumani “Gʻalaba” gazetasida bosilib chiqqan edi-da.
– Endi, Ahmadjon, chizilgan joylarini qayta oʻzgartirib kelasiz. Yana koʻrib chiqamiz. Yaxshi sheʼrlar chikadi, – deydi Rauf aka. Menda umid uchqunlari paydo boʻlib tez kunlar ichida sheʼrlarimni qayta koʻrib chiqdim.
Qish kunlarining biri edi. Kun anchagina sovuq. Rauf aka bilan uchrashmoq uchun Yozuvchilar uyushmasiga yoʻl olaman. Ustoz Fargʻonadan kelgan mehmonlar bilan birga ekan. Meni koʻrib xursand boʻlib ketdi. “O shoir, keling. Vodiydan qadrdonlar kelishibdi. Bir suhbatlashamiz”, – dedi.
Rauf aka bir-ikki kishi bilan “Boksyorskaya” koʻchasidagi choyxonaga joʻnadi. Men esa ikki mehmon bilan Oloy bozoridan u-bu narsa xarid qilmoq uchun qoldik. Mehmonlar ancha-muncha narsa xarid qildilar:
Moy, goʻsht, devzira guruch, qishda saqlab qoʻyilgan osma qovun, turli-tuman gazaklar.
Men talabaligim uchun kamxarjligimdan toʻrt-besh soʻmlik narsa oldim, xolos. Ular menga xarid shart emasligini aytsalar ham cheksiz xijolatlar bilan iltimos qilib, oʻz hissamni qoʻshdim.
Biz ham taksida choyxonaga yetib bordik. U yerda Rauf aka mehmonlar bilan suhbatlashib oʻtirishar edi. Tezda osh tayyorlashga tushdik. Kimdir piyoz toʻgʻradi, kimdir guruch tozaladi. Men eng yosh boʻlganligim sababli oʻtin tayyorladim. Orada ustoz chaqirib qoladilar, “ellik-yuz otib” ham qoʻydik. Osh tayyor boʻlgunicha anchagina sarxushlandik. Men poygakroqdan joy egallagan edim. Orqamda pech guvullab yonar, yelkamni qizdirardi. Tashqari chiqsam sovuq, yer muzlagan.
Laganga suzilgan oshni olib kelish mening zimmamda edi. Men biroz kayf bilan osh toʻla laganni goh bu yonga, goh u yonga qiyshaytirib koʻtarib kelayotgan ekanman, shekilli, toʻrda oʻtirgan Rauf akaning: “Ehtiyot boʻling, Ahmadjon! Nima boʻlsa ham osh toʻkilmasin, ehtiyot boʻling!” – degan soʻzlari mani xushyor torttirdi. Ichkaridagi issiqlik, tashqaridagi sovuq havo menga ancha taʼsir qilgan edi.
Rauf aka men haqimda ham soʻzladi. Men ularga qishlogʻimiz haqida soʻzlab berdim. “Boysun tumani Xomkon qishlogʻida oʻsganman. U yerlar oʻrmon-archazordan iborat boʻlib, hali elektr chiroqlari yetib bormagan. Men oʻrta maktabni shu qishloqda tugatdim. Hammaning uyida lampa chiroq yonadi. Maktabimizda bor-yoʻgʻi 60-65 oʻquvchi oʻqiydi. Yuzlab buloqlardan chuchuk suvlar qaynab chiqib yotibdi. Togʻning tepasida kattagina koʻl ham bor”, – desam, oʻtirganlar qiziqsinib: “yoʻgʻ-e, hali ham elektr chiroqsiz joylar bormi?” – deyishdi va yon daftarlariga nimalarnidir yozib qoʻyishdi.
Yozuvchilar uyushmasining GAZ-24 rusumli mashinasi Rauf akalarni olib borgan ekan. Haydovchi rus millatiga mansub kishi edi. Ziyofatdan soʻng, birgalikda men turadigan Yunusoboddagi TAYI ning 8-yotoqxonasiga bordik. Shoirlar yotoqxona oldida men bilan xayrlashdilar. Talabalar oppoq sochli Rauf akani va boshqa shoirlarni koʻrib: “Ahmad aka shoirlar bilan kelibdi”, – deb oʻzaro suhbatlashayotganlarini eshitib, ich-ichimdan boshqacha tuygʻuni, iftixorni tuygandim.
Bu oshxoʻrlikni keyin ham bir necha bor Rauf aka: “Ahmadjon, oshni toʻkmay olib keldingiz, sizniki marra”, – deb kulib eslar, men anchagina xijolatlanardim.
Yoz kunlarining birida ustoz bilan birga Roʻzi Choriyevning rasmxonasiga yoʻl oldik. Buyuk rassom bir necha mehmonlar bilan bogʻida oʻtirgan ekan. Salomlashdik. Roʻzi Choriyevning bogʻi taxtadan uzun oʻtirgʻichlar qilingan, oʻrtaga ham taxtadan uzun stol yasalgan, bir necha daraxtlar bilan oʻralgan, quvur suvi rezina shlang yordamida daraxtga osiltirib, sharshara qilib qoʻyilgan chogʻroqqina suhbat joyi ekan.
Barchasi oʻrnidan turib, hurmat va samimiy tabassum bilan kutib olishdi.
Rauf akaga qadah uzatishdi. “Shoir, oling”, – deydi soch-soqoli oʻziga yarashib turgan rassom jilmayib, – lekin sharti bor shoir. Shishaning oxiri bu. Bajara olsang, yana bir mukofotim bor senga”. Rauf aka menga qaradi. Men ham oling deganday imo qilaman. Rauf aka ohista sipqaradi. Mening bozorga chiqib kelishimga toʻgʻri keldi.
Roʻzi Choriyev qulogʻiga qalam qistirib olgan, qandaydir operadanmi qisqa-qisqa qoʻshiq qilib qoʻyadi. Soʻzlari ham ruscha aralash, lekin talaffuzi yoqimli edi.
Oʻrtada dasturxon yozigʻliq. Nonu gazaklar yetarli. Bir payt Roʻzi aka qalamini qoʻliga olib, dasturxonga rasm chiza boshladi. Olti-yetti kishining surati chizildi. Rauf akani old tomondan, meni yon tomondan, Javlon Umarbekovni, Isfandiyor Haydarni va boshqa davradoshlarni ham turli tomondan tasvirladi. Kimdir: “Svetlana opadan gap eshitasiz, dasturxonning ahvoliga qarang”, – deydi. Ammo rassom chizishda davom etadi.
Hamma tarqalishdi. Buyuk rassom, buyuk shoir va men. Rauf akaga mukofot nima ekan deb kutaman. Roʻzi Choriyev bizni rasmxonasining oldiga ergashtirib bordi. Va oʻzi ichkariga kirib bir rasm koʻtarib chiqdilar. Rasmda daraxtga suyanib oʻtirgan Rauf aka tasvirlangan edi. Rauf aka nihoyatda xursand boʻlib ketdi. Rasm bagʻoyat chiroyli chizilgan edi. Shu mahal yoʻlakda, 40-50 metrlar chamasi uzoqda bir kishi koʻrindi. Roʻzi Choriyev tezda: “Gʻalamislar koʻrishi shart emas, deb yigʻishtirib olib kirib ketdi. Men esa bu insonning kimligini va nima uchun rasmni koʻrishi mumkin emasligini na rassomdan, na shoirdan soʻray oldim. Botina olmadim.
Yana Rauf akaning uyidamiz. Bu gal keksaroq kishi ham bor edi. Rauf aka: “Togʻam boʻladilar, Ilmiy kommunizmdan nomzodlik ishini yoqlaganlar”, – deb “ilmiy kommunizm” soʻzini istehzo aralash tantanali soʻzlab tanishtiradi. Rauf akani yoʻqlab keluvchilar talaygina ekan. Kimdir davlat avtomobil nazoratchilariga haydovchilik guvohnomasini oldirgani, shuni olib berishni iltimos qilib kelgan boʻlsa, kimdir boshqa yumush bilan kelib ketardi. Rauf aka barcha iltimoslarni qondirishga harakat qiladi. Kimlar bilandir telefonlashadi.
“Endi, Ahmadjon, choyxonaga chiqib oʻtirmaymiz”, – deydi Rauf aka mening choyxonaga chiqib kelishim haqidagi taklifimni muloyimlik bilan rad etib, – qoʻshnimiz Isroilda qadoqlangan zoʻr ichkilik bor. Olib kelasiz, gazak boʻlsa topilar”. Suhbatimiz qizgʻin kechadi. “Ahmadjon, magnitofon olib yurishingiz kerak edi. Mening suhbatlarimni yozib olardingiz. Keyinchalik sizga asqotardi-da. Har kim bilan ham ochilib suhbatlashavermayman. Hali mening sheʼrlarimning bir necha misrasidan “Rauf unday demoqchi boʻlgan, yoʻq bunday demoqchi boʻlgan” deb fan nomzodlari tahlil qiladi”, – deya gʻurur va iftixor bilan tantanali soʻzlaydi hazil aralash. Men magnitofonim yoʻqligidan afsuslanaman.
Rauf aka oshxonaga, yo u xonadan bu xonaga yurar ekan, togʻasiga qarab, “Ulugʻ rus ogʻamiz” deb choʻzib xirgoyi qiladi va menga qarab: “Turob akaga (Turob Toʻla) har gal shu madhiyani boshlasam, “Qoʻy, Rauf, endi shu yozilgan-da”, – derdi xijolatomuz, – deb qoʻyardi.
Orada payt poylab, Rauf akadan sheʼrlarim haqida ming istihola bilan soʻrayman. Ustoz sheʼrlarimni olib: “Endi Ahmadjon, oq yoʻl tilasak boʻladi. Shogirdlarim koʻp, lekin eng oxirgisi siz boʻlsangiz keragov”, – deb “Oq yoʻl” tiladi. Tez-tez yozib boʻldilar-da: “Ahmadjon, iloji boricha “di” dan qoching. Siz sheʼrning boshida kuchli soʻzlarni qoʻllaysiz. Bu esa sheʼr davomini susaytiradi. Sheʼr asta-sekin kuchayib borishi kerak, shunda sheʼrxonni zeriktirmaydi. Fikrni kuchaytirish zarur-da”, – deydi. Men esa: “Ustoz, shu maslahatlarni oldinroq aytsangiz boʻlmasmidi, bir necha yillar oʻtib ketdi-ku”, – deyman.
“Ha, shoir, birdaniga barcha kamchiliklarni aytsam, siz sheʼr yozishni tashlab yuborardingiz-da”, – deb kuladi ustoz.
Shu tunda allamahalgacha suhbatlashdik. Magnit plastinkada Shoberdi baxshi Boltayevning “Suluvxon” dostonidan parcha yangraydi. Rauf aka joylaridan turib, kuyga monand sakrab-sakrab, jazava bilan darveshona oʻynaydi. Men zavq bilan tomosha qilaman.
Charchoq yengdi. Ikkalamiz ham uxlab qoldik. Sahar chogʻi edi, chamasi. Rauf aka turib, dasturxonni yigʻishtirib, turli chiqindilardan tozalab, yana dasturxon tuzamoqda. Men ham uygʻonib ketdim. “E-e, Ahmadjon, turganingiz zoʻr boʻldi. Boʻlmasa mahallada duv-duv gap boʻlar edi-da. “Rauf bilan Ahmad bir shishani uxlata olmay, oʻzlari uxlab qolibdi”. Juda yaxshi boʻldi-da”, – deydilar yosh boladek azbaroyi quvonganidan. Ikkimiz suhbat bilan shishani “uxlatamiz”.
Men institutni tamomlab, Surxondaryoga qaytdim. Bir safar Toshkentga yoʻlim tushib, “Doʻstlik” mehmonxonasidan joy oldim. Ikki kunni shu yerda oʻtkazdim. Sherigim jamoa xoʻjaligida hisobchi edi.
Ikki kundan soʻng Rauf akani izlab uyiga bordim. Uyda ekan. Odatdagiday “kimlardan?”, – deb kutib oldilar. Suhbat davomida kelganimga ikki kun boʻlganini mehmonxonada turganimni aytdim. Rauf aka “Toʻgʻri kelavermaysizmi uyga. Nima qilardingiz pul sarflab, oʻsha pulga “qurollanib” kelsangiz, shirin suhbat boʻlar edi”, – deydi astoydil mendan xafa boʻlib. Men esa sherigim borligini aytaman. “Uni ham olib kelish kerak edi. Darvoqe, sherigingiz nima kasb qiladilar”, – deb soʻraydilar. Hisobchi ekanligini aytaman. “Olib kelmaganingiz yaxshi boʻlibdi. Sherigingiz bizning toifadan emas ekan-da”, – deydi afsuslanib.
Shunday qilib, buyuk shoir soʻzboshisi bilan ilk kitobcham “Qanotlangan qalb” nomi ostida nashrdan chiqdi.
Barcha hoyu-havaslardan birgina soʻzni ustun qoʻya olgan, birgina soʻzga sigʻingan, umrbod shu soʻzni izlagan, erk, ozodlik tushunchalarini oʻzida mujassamlashtirgan, zamonasining Mashrabi – Rauf Parfidek buyuk inson bilan hamsuhbat boʻlganimdan bagʻoyat baxtiyorman.
* * *
Kishanlar zarbidan suyaklar qaqshab,
Chirib borayotir koʻzim qaʼrida.
Ming munglar ingranar boʻgʻiqli, dahshat,
Tiriklik azobi – botqoqliklarida.
Mudroq qaboqlarga loqaydlik qoʻngan,
Karaxtlik domidan uygʻonish azob,
Nechun yuraklarda titraklar tingan,
Qalbimni bosadi cheksiz iztirob.
Siyratlar yalangʻoch, suvrat yaltiroq,
Nigohimni qildi yolgʻonlar zada.
Birdan osmonimda portlar qaldiroq,
Bir chaqin koʻksimni solur larzaga.
Titranar, uygʻonar yurak qatlari,
Tomirda yugurar, olov, alanga.
Ucha boshlar ruhim farogʻat sari,
Haqiqat osmoni – erkka, vatanga.
Jasorat, haqgoʻylik, buyuk muhabbat,
Lovullar qalblarga tashlangan har choʻgʻ.
Bir soʻzga sigʻinib, qilib ibodat,
Ketib borayapman, yuragim-bir tugʻ.
Surxondaryo viloyati, Qiziriq tumani, Xomqon qishlogʻi, 15-maktab
