Собиқ совет даврида Алихонтўра Соғуний ҳақида деярли ҳеч қандай расмий маълумот берилмас, бу шахс хусусида турли-туман, кўпинча бир-бирига зид бўлган фикр-мулоҳазалар юрар эди. Бир томондан халқ, эл-юрт орасида бу зотни улуғловчи сифатлар билан баробар душманлар томонидан тарқатилган ёлғон ва сохта миш-мишлар юрган. Алихонтўра Соғуний ҳақида нашр этилган хориж адабиётларида ҳам холис бўлмаган, бир-бирига қарама-қарши фикр мулоҳазалар билдирилган. «Тарих ҳақида қоғоз қораларганда илм одобига кўра, бир оғиз ортиқча сўз ҳам қўшмаслик ёки камайтирмаслик фарз», деган эди Алихонтўра Соғунийнинг ўзи (Қутлуғхон Шокиров — Эдиқутнинг «Туркистон ғурури мақоласидан. Уни мана бу саҳифада ўқишингиз мумкин).

Алихонтўра СОҒУНИЙ
ШЕЪРЛАР

Алихонтўра Шокирхўжа ўғли (тахаллуси Соғуний; 1885. 21.3, Тўқмоқ — 1976.28.2, Тошкент) — дин ва жамоат арбоби, уламо. Арабистон (Мадина)да ва Бухоро мадрасаларида таҳсил олди.
Чор маъмуриятининг ерли аҳолини мардикорликка олиш сиёсатига қарши чиққанлиги учун подшо махфий полицияси таъқибида бўлди. 1916 йили қўзғолони шафқатсизларча бостирилгач сиёсий муҳожир бўлиб Қашқар (Хитой)га кетди, кейин Шарқий Туркистон (Ғулжа шаҳри)га борди. Омма орасида ҳуррият ғояларини тарғиб қилганлиги сабабли 1937 йили Хитой маъмурлари томонидан ҳибсга олиниб, умрбод қамоқ жазосига ҳукм этилди. 1941 йили адлиявий тафтиш натижасида озод қилинди. 1944 йил 12 ноябрда Шарқий Туркистон жумҳурияти эълон қилиниб, Алихонтўра Муваққат инқилобий ҳукумат раислигига сайланди. Миллий қўшин ташаббускори бўлди ва унга қўмондон этиб тайинланди. 1946 йил июнда шўро айғоқчилари томонидан махфий равишда тазйиқ билан Ғулжадан олиб чиқиб кетилган Алихонтўра умрининг охиригача Тошкентда яшади.
Аҳмад Донишнинг «Наводир-ул вақоэ», Дарвиш Али Чангийнинг «Мусиқа рисоласи», шунингдек «Темур тузуклари» каби асарларни таржима қилди. Алихонтўранинг «Девони Соғуний» шеърий тўплами, «Тарихи Муҳаммадий», «Шифо ул-илал» («Хасталиклар давоси») ва б. асарлари бор.
Алихонтўра тарихий меъморлик обидалари ва қадимий қўлёзмаларни сақлаб қолишда жонкуярлик қилган. Тошкентдаги Шайх Зайниддин бобо қабристонига дафн этилган.
Ўзбекистон мустақилликка эришгач, Алихонтўранинг хотирасини абадийлаштириш мақсадида Тошкентнинг Яккасарой туманидаги ўрта мактабга, Чилонзор туманидаги маҳаллага, Шайхонтоҳур туманидаги кўчага унинг номи берилди. (Ўзбекистон Миллий Энциклопедиясидан)

ВАТАН ВА ИЛМ ЁКИ ЕТТИ ЮЛДУЗ

Эшит мендин, Ватан ўғли, насиҳат,
Қабул қилсанг келур бошингга давлат.
Жаҳон кўрган қарининг сўзин олғил,
Амал айлаб, ани кўнглингга солғил.

Йигитлик даврини иш вақти деб бил,
Ғаниматдир, керак ишни билиб қил.
Жаҳон халқи ўликдир ё тирикдир,
Тирик юрган илмсизлар ўликдир.

Ҳаёт ичра урушмоқ ё топишмоқ,
Икковига зарурдир илм ўқимоқ.
Илмсизлик нечук қилди элингни,
Илм-чун боғлагил эмди белингни.

Сиёсатда агар бўлсанг Темурдек,
Ёқарсан илми йўқларни кўмирдек.
Илмсизлар бўлур ҳар ишда ҳолсиз,
Урушга кирса бўлғайму қуролсиз?

Илм билгил, тилин бил дўсту душман,
Иккови бўлмаса бергай сена панд.
Ўқи ҳар канча билсанг, куч кўрурсан,
Вале бир ишни қилсанг куч бўлурсан.

Ул иш эрса унутма ўзлигингни,
Таниткил барчага ўзбеклигингни.
Бировлар соясида турма зинҳор,
Заҳарнин сарқитидан тотма зинҳор.

Бировлар соясида кун кўришлик,
Эрур яхши  иш қилмай ўлишлик.
Ватан асли сенингдур Ўзбекистон,
Ўғуздан колмиш эрди бу гулистон.

Ватан аҳли Ватан меросхўридур,
Отадин колса мол фарзандникидур.
Онадур бу — Ватан аслини сўрсанг,
Сени туғмиш будур, яхши тушунсанг.

Чиқармиш сен учун турлик емишлар,
Кўтармиш елкасида ёзу қишлар.
Тириклар бу Ватан бўйнига мингай,
Ўликлар ҳам анинг қўйнига киргай.

Ватанни дўст тутиш имондан эрмиш,
Онинг-чун ҳақ Расулдин нақл бўлмиш.
Ватанни севмаганлар биздин эрмас,
Буни ким билмаса имонга кирмас.

Ҳаётинг шарти бўлди илм ўқимоқ,
Илмсиз мумкин эмасдир кўз очмок,
Қаро нағувдир жаҳон бошдан-оёғи,
Илмдир доимий ёнган чироғи.

Дема: «Вақт ўтди, энди фойда бермас»,
Киши оқил эса бу сўзни қилмас.
Агар бўлса ўқи ўқдон ичинда,
Бўлур сайд этса вақти келганинда.

Ўқур бўлсанг ўқ ургайсан кўзига,
Асалдек бўлса алданмас сўзига.
Киши умри саноқликдур билурсан,
Ани ўлмайди дебму шак қилурсан.

Жаҳоннинг турмуши ҳар турлик ишдур,
Кўрурсанким, охири ўзгаришдур.
Ўқир бўлсанг, жаҳонда билим кўпдур,
Кифоя қилмас, умринг оз бўлибдур.

Азиз умрингни танлаб сарф қилгил
Ва лекин тарих илмин кўп ўқигил.
Улуғ тарих эгаси Ўзбекистон,
Қозоғу, қирғизу ҳам Туркманистон,

Ўқур бўлсанг билурсан кимлигингни,
Унутмассан яна ўзбеклигингни.
Бухорода туғилди Ибни Сино.
Анингдек йўқ эди қимматли доно.

Бунинг устози эрди Насри Фороб,
Билай десанг буларнинг тарихин топ.
Туғулғон жойи эрди шаҳри Ўтрор,
Бобо Арслон у ерда, билсанг эй ёр.
Бурун Фороб эди бу шаҳри Ўтрор,
Унутма бу сўзимни, айла такрор.

Учинчиси, Абу Райҳон эрур, бил,
Анинг тарихин айтурман, эшитгил.
Эрур Ибн Синолар қатори,
Замондош эрур, ҳам эрди ёри.

Туғулғон жойидур Хоразм, билсанг,
Туганмас фазлини ҳар қанча қилсанг.
Буларнинг ҳар бири бир юздан ортиқ,
Ёзибдурлар китоб уч юздин ортиқ.

Борини фан уза ёзғон эдилар,
Жаҳон аҳлига қолғизғон эдилар.
Эшитдиким, на қилмиш бу учовлон,
Туғулғон жойларидурким Ўзбекистон.

Алардин бу китобларким қолибдур,
Бутун тилларга қолмай йўткалибдур.
Вале қолмиш қуруқ, ўз аҳли андин,
Илмсиз бўлса ҳайдалғай Ватандин.

Яна чиққан бу жойдин бир улуғ эр,
Билур бўлсанг, анинг отин Темур дер.
Туғилмишдур бу шер Шаҳрисабзда,
Билай десанг анинг тарихин изда.

Йигирма етти марказ олмиш эрди,
Жаҳонни остин-устин қилмиш эрди.
Ўзи тузган «Тузукот»ни ўқиб кўр,
Темур қандоқ кишидур анда айтур.

Жаҳонда ўттиз уч йил давр сурган,
Эмасдир ҳеч урушда у енгилган.
Жаҳонда кўп баҳодирлар ўтибдур,
Темурдек каҳрамонни ким кўрибдур?

Иккинчи— Шоҳруҳ ўғли Улуғбек,
Илмда ҳеч ким бўлмади анингдек.
Самарқандда мунажжимхона солди,
Расадхона деган жойни у қилди.

Ҳисобу ҳандаса илмига омил,
Фунун ҳайъат ичида эрди комил.
Шунинг-чун «Зиж Кўрагонни» у ёзди,
Тўлиқлаб ҳайъат илмини чиқозди.
Жаҳон халқи Улуғбекни улуғлар,
Бўлиб олимлари ҳар ерда сўзлар.

Учинчи доҳий эрди Мирзо Бобур,
Сиёсат бобида кўп эрди моҳир.
Илмни ҳам сиёсатни олибдур,
Китоб ёзиб ўз отин қолдирибдур.

Набира бўлғуси Соҳибқиронға,
Етар беш ота бирлан каҳрамонға.
Ўқиб кўрсанг, унинг ёзғон китобин,
Билурсан, шунда ул қандоқ эконин.

Билай десанг, онинг қўлёзмаси бор,
Ўқиб кўр, изла, «Бобурнома»си бор.
Ўқиб, ёд айла «Бобурнома»ни сан,
Аниқ ўзбек тилин шунда билурсан.

Яна айтай, Алишер Навоий,
Улуғ ўзбек элининг раҳнамои.
Қуёш ёнглиқ, десам ҳам ёлғон эрмас,
Тушунганлар, бу нотўғри, деёлмас.

Тўлиқ ой оз эрур васфин қилурда,
Этолмас бизга фойда еткирурда.
Биза бу эр улуғ хизмат қилибдур,
Тугамас яхшиликни қолдирибдур.

Отаси ул эрур ўзбек тилини,
Киши билмас онинг билганларини.
Замона тилларин яхши билурди
Ва лекин ўз тилин ортиқ кўрурди.

На ёзди эрса, ёзмиш турк тилида,
Ўз элин ўйламиш бу қилғонида.
Агар бул бўлмаса, тил ким билурди,
Онинг қилғон ишини ким қилурди?!

Агар ул тутмаса ўзбек тилини,
Билолмас эрди ҳеч ким борлиғини.
Унутса ўз тилин ҳар қайси миллат,
Хиёнатдур, кечилмас бу хиёнат.
Бу ишдин қутқарган бизни Навоий,
Анинг руҳини шод айла илоҳи.

Агар қадриға етса Ўзбекистон,
Атаб номиға қилсун боғу бўстон.
Сифатин айладим бу етти эрнинг —
Бари ўғлони эдилар бу ернинг.

Фалак устида етти юлдуз ўхшаш,
Булардин ибрат олсин ҳар қари—ёш.
Кел, эй Соғуний сўзни кўп узотма,
Кўзинг оч, уйғониб ғафлатда ётма,

Ўтибдур барча умринг дарду ғамда,
Ғаниматдур на қилсанг ҳам шу дамда.
Ёшинг етмишдин ўтмишдур, на чора,
Кўнгил халқ кайғусидин пора-пора.

Айирув бўлсалар жонимни шандин,
Ватаннинг айрилмас севгиси мандин.
Дегайлар: Етти қат бу ерни билсанг,
Чуқур ўйлаб қара, яхши тушунсанг.

Боболар сўнгаги бир қат бўлубдур,
Буларнинг танларидин ер тўлибдур.
Она дейдур: Ватанни ондин ортиқ,
Билурсанг, сенга сут бергандин ортиқ.

Босарсан елкасига, юрганингда,
Қучоғида ётурсан ўлганингда.
Ватанни сақламабдур қайси инсон,
Кўрар турлик балоларни у ҳайвон.

Ота меросимиздур Ўзбекистон,
Еткандур бизга эмди бу гулистон.
Ватандин ажради — ўлди, демакдур,
Боқиб душманга, термулди, демакдур.

1962 йил, 26 феврал. Тошкент шаҳри

БОРМИКАН?

Биз қамалдик бу темир қўрғон ичида инграниб,
Бу зулм кўрғон қопусин синдирар кун бормикан?

Барча олам йўллари очиқ эрур, бизга ёпиқ,
Эй Худо, ҳаж йўли бизларга очиқ кун бормикан?

Барча олам аҳли ўз мақсадларини топдилар,
Ўзбекистон халқига бу иш бўлар кун бормикан?

Руслар босди Ватанни, коплади селдек келиб,
Бу фалокатдан, Худоё, қутулар кун бормикан?

Соғуний дарддин эзилди, бу Ватаннинг дардида,
Ким билур, бу дардима дармон топар кун бормикан?

……………………………………………………
Кайғулик тунлар ўзарда тонг отар кун бормикан?

1959-1960 йиллар

ТИЛ ҲАҚИДА

Менинг бу сўзимни эшитсун Ғани*
Киришсин бунинг чорасин кўргани.
Ўзидин киши ҳиммати ошмаса,
Жаҳонда бўлурму бир иш қилгали.

Ҳаёт ичра кимдан асар қолмаса,
Баробар эрур юргани-ю, ўлгани.
Жаҳонда ўтубдур неча яхшилар,
Оти ўчмамишдур асар ёзгани.

Бухорода бўлмиш эди Бу Али,
У ёзган неча хил китоблар қани?
Бутун тилларда таржима қилдилар,
Йўқ эмди алар бизга қолдиргани.

Асар ёздинг эрса, она тилда ёз,
Йўқ эса анинг ёзгани — бузгани.
Таралмиш бутун Ер юза илму фан,
Тўлиқ тил керакдир ани билгани.

Тўлиқ тил қариндош она тил эрур,
Бўлурму киши андин айрилгани?
Киши ўз тилин яхши билмас агар,
Билингким, ҳам ишдан кейин қолгани.

Агар хўрласа киши ўз тилин,
Ватан хоинидур, Ватан душмани.
Сут эмганда кирган она тил эрур,
Онаю ота ҳакки, сақла ани.

Уёнғил бу сўздин, тилинг сақлагил,
Тили ўзди эрса киши ўзгани.
Ёши етмиш олти эрур билсангиз,
Ёзибдур бу сўзни Ота Соғуний.

1962 йил, феврал. Тошкент
______________
* Марҳум геолог олим, академик Ғани Мавлонов назарда тутилган.

УЙҒОН

Борлиғим сақлай десанг, илму ҳунардин қил яроқ,
Йўқ эса олғай барингни, қилмағай ҳеч ким сўроқ.
Ер юзи ўзгарди, аммо ўзгаришдин бизда йўқ,
Синди Туркистон элининг бошида юз минг таёқ.

Оч кўзинг, Турон эли, зинғирт бўлурму қўйчивон,
Борму бу янглиғ бўлон пайқаб кара бошдан-оёқ?
Ҳар ўғил ворис бўлур қолғон атонинг молига,
Бўлди Туркистон элининг вориси юзсиз қароқ.

ҚАТРАЛАР

«Темур туяуклари» асарини ва уни ўзбекчага қайта ўгирган таржимонни ноҳақ танқид қилувчиларга сўнгги жавоб:

Тош уриб синдирса олтин косани,
Тошнинг қадри ошмагай, олтин баҳоси тушмагай.

1968 йил, январ.

* * *

Сўз қадрига етмаган ёлғон олимлар ҳақида шу қуйидаги шеър айтилмишдур:

ҚОЛУР ЁЛҒУЗ

Шеър таъмини тотмаган одам,
Чекидан таш6ари қилур ҳар сўз.

Хафа бўлманг ани эшитганлар,
Гул исини качон билур қўнғуз?

Гули райҳон очилғонин боқмай,
Туртадур ерни ҳар қачон тўнғуз.

Ўз тилини яхши билмаган одам,
Элидин айрилиб қоладур ёлғуз.

ТАРИХИЙ ЁДГОР

Фарғонани ўрус босқинчилари олганда ўшал замон турк шоирларидан бирови тубандаги туркона тўрт мисра байтни уларнинг шум қадамлари етганига тўғри тарих топмиш экандур. Байт:

Юртимизни ўрис келиб олди,
Ҳукми ҳақ деб ҳамма бўйин солди.
Йиғлаб устоди ақл шому саҳар,
Топди тарихини «камоли зарар».

Маълум бўлғайким, «камоли зарар» ҳарфлари ҳисоби абжад коидасича 1291 дур (мелодий 1871 йил). Бу шумоёқлар келган кунидан зарарлари бошланган бўлса ҳам, айниқса, динсизлар тарихи (1917 йил)дан тортиб ҳозирги кунда камолига етди.

1960 йил, Тошкент

ШОБДОН БОТИРГА

Тилим, турк халқига кўп офарин қил,
На янглиғ мақтасанг оздир, аниқ бил.
Яраш чоғида меҳмондек ўтирғай,
Уруш кунларида арслондек отилғай.

* * *

Қадри йўқ гавҳар сўзинг олчоқ кишилар олдида,
Дурни тақсанг на билур, ит оғзига ташла суяк.

ҲАЗАР ҚИЛ

Ҳақиқат сиррига ҳеч кимса етмас,
Шариат ушлаганлар йўлда қолмас.

Ҳасаддин сақла ўзни, эй биродар,
Бу сўзни айтдилар барча пайғамбар.

Ҳасад ўти жаҳаннам ўтидир, бил,
Ани кўрмай десанг мундин ҳазар қил.

* * *

Нечун «бо»бирла «син» келмишди «Қуръон» бош-оёғида?
Аниқ икки жаҳоннинг раҳбари-чун «бас» демакдур.

* * *

Сабр қил, боғлар замон душман қўлин орқасига,
Вақтин ўткузма ўшанда, душманинг ур бошига.

 

   Sobiq sovet davrida Alixonto’ra Sog’uniy haqida deyarli hech qanday rasmiy ma’lumot berilmas, bu shaxs xususida turli-tuman, ko’pincha bir-biriga zid bo’lgan fikr-mulohazalar yurar edi. Bir tomondan xalq, el-yurt orasida bu zotni ulug’lovchi sifatlar bilan barobar dushmanlar tomonidan tarqatilgan yolg’on va soxta mish-mishlar yurgan. Alixonto’ra Sog’uniy haqida nashr etilgan xorij adabiyotlarida ham xolis bo’lmagan, bir-biriga qarama-qarshi fikr mulohazalar bildirilgan. «Tarix haqida qog’oz qoralarganda ilm odobiga ko’ra, bir og’iz ortiqcha so’z ham qo’shmaslik yoki kamaytirmaslik farz», degan edi Alixonto’ra Sog’uniyning o’zi (Qutlug’xon Shokirov — Ediqutning «Turkiston g’ururi maqolasidan. Uni mana bu sahifada o’qishingiz mumkin).

Alixonto’ra SOG’UNIY
SHE’RLAR

Alixonto’ra Shokirxo’ja o’g’li (taxallusi Sog’uniy; 1885. 21.3, To’qmoq — 1976.28.2, Toshkent) — din va jamoat arbobi, ulamo. Arabiston (Madina)da va Buxoro madrasalarida tahsil oldi.
Chor ma’muriyatining yerli aholini mardikorlikka olish siyosatiga qarshi chiqqanligi uchun podsho maxfiy politsiyasi ta’qibida bo’ldi. 1916 yili qo’zg’oloni shafqatsizlarcha bostirilgach siyosiy muhojir bo’lib Qashqar (Xitoy)ga ketdi, keyin Sharqiy Turkiston (G’ulja shahri)ga bordi. Omma orasida hurriyat g’oyalarini targ’ib qilganligi sababli 1937 yili Xitoy ma’murlari tomonidan hibsga olinib, umrbod qamoq jazosiga hukm etildi. 1941 yili adliyaviy taftish natijasida ozod qilindi. 1944 yil 12 noyabrda Sharqiy Turkiston jumhuriyati e’lon qilinib, Alixonto’ra Muvaqqat inqilobiy hukumat raisligiga saylandi. Milliy qo’shin tashabbuskori bo’ldi va unga qo’mondon etib tayinlandi. 1946 yil iyunda sho’ro ayg’oqchilari tomonidan maxfiy ravishda tazyiq bilan G’uljadan olib chiqib ketilgan Alixonto’ra umrining oxirigacha Toshkentda yashadi.
Ahmad Donishning «Navodir-ul vaqoe», Darvish Ali Changiyning «Musiqa risolasi», shuningdek «Temur tuzuklari» kabi asarlarni tarjima qildi. Alixonto’raning «Devoni Sog’uniy» she’riy to’plami, «Tarixi Muhammadiy», «Shifo ul-ilal» («Xastaliklar davosi») va b. asarlari bor.
Alixonto’ra tarixiy me’morlik obidalari va qadimiy qo’lyozmalarni saqlab qolishda jonkuyarlik qilgan. Toshkentdagi Shayx Zayniddin bobo qabristoniga dafn etilgan.
O’zbekiston mustaqillikka erishgach, Alixonto’raning xotirasini abadiylashtirish maqsadida Toshkentning Yakkasaroy tumanidagi o’rta maktabga, Chilonzor tumanidagi mahallaga, Shayxontohur tumanidagi ko’chaga uning nomi berildi. (O’zbekiston Milliy Entsiklopediyasidan)

VATAN VA ILM YOKI YETTI YULDUZ

Eshit mendin, Vatan o’g’li, nasihat,
Qabul qilsang kelur boshingga davlat.
Jahon ko’rgan qarining so’zin olg’il,
Amal aylab, ani ko’nglingga solg’il.

Yigitlik davrini ish vaqti deb bil,
G’animatdir, kerak ishni bilib qil.
Jahon xalqi o’likdir yo tirikdir,
Tirik yurgan ilmsizlar o’likdir.

Hayot ichra urushmoq yo topishmoq,
Ikkoviga zarurdir ilm o’qimoq.
Ilmsizlik nechuk qildi elingni,
Ilm-chun bog’lagil emdi belingni.

Siyosatda agar bo’lsang Temurdek,
Yoqarsan ilmi yo’qlarni ko’mirdek.
Ilmsizlar bo’lur har ishda holsiz,
Urushga kirsa bo’lg’aymu qurolsiz?

Ilm bilgil, tilin bil do’stu dushman,
Ikkovi bo’lmasa bergay sena pand.
O’qi har kancha bilsang, kuch ko’rursan,
Vale bir ishni qilsang kuch bo’lursan.

Ul ish ersa unutma o’zligingni,
Tanitkil barchaga o’zbekligingni.
Birovlar soyasida turma zinhor,
Zaharnin sarqitidan totma zinhor.

Birovlar soyasida kun ko’rishlik,
Erur yaxshi ish qilmay o’lishlik.
Vatan asli seningdur O’zbekiston,
O’g’uzdan kolmish erdi bu guliston.

Vatan ahli Vatan merosxo’ridur,
Otadin kolsa mol farzandnikidur.
Onadur bu — Vatan aslini so’rsang,
Seni tug’mish budur, yaxshi tushunsang.

Chiqarmish sen uchun turlik yemishlar,
Ko’tarmish yelkasida yozu qishlar.
Tiriklar bu Vatan bo’yniga mingay,
O’liklar ham aning qo’yniga kirgay.

Vatanni do’st tutish imondan ermish,
Oning-chun haq Rasuldin naql bo’lmish.
Vatanni sevmaganlar bizdin ermas,
Buni kim bilmasa imonga kirmas.

Hayoting sharti bo’ldi ilm o’qimoq,
Ilmsiz mumkin emasdir ko’z ochmok,
Qaro nag’uvdir jahon boshdan-oyog’i,
Ilmdir doimiy yongan chirog’i.

Dema: «Vaqt o’tdi, endi foyda bermas»,
Kishi oqil esa bu so’zni qilmas.
Agar bo’lsa o’qi o’qdon ichinda,
Bo’lur sayd etsa vaqti kelganinda.

O’qur bo’lsang o’q urgaysan ko’ziga,
Asaldek bo’lsa aldanmas so’ziga.
Kishi umri sanoqlikdur bilursan,
Ani o’lmaydi debmu shak qilursan.

Jahonning turmushi har turlik ishdur,
Ko’rursankim, oxiri o’zgarishdur.
O’qir bo’lsang, jahonda bilim ko’pdur,
Kifoya qilmas, umring oz bo’libdur.

Aziz umringni tanlab sarf qilgil
Va lekin tarix ilmin ko’p o’qigil.
Ulug’ tarix egasi O’zbekiston,
Qozog’u, qirg’izu ham Turkmaniston,

O’qur bo’lsang bilursan kimligingni,
Unutmassan yana o’zbekligingni.
Buxoroda tug’ildi Ibni Sino.
Aningdek yo’q edi qimmatli dono.

Buning ustozi erdi Nasri Forob,
Bilay desang bularning tarixin top.
Tug’ulg’on joyi erdi shahri O’tror,
Bobo Arslon u yerda, bilsang ey yor.
Burun Forob edi bu shahri O’tror,
Unutma bu so’zimni, ayla takror.

Uchinchisi, Abu Rayhon erur, bil,
Aning tarixin ayturman, eshitgil.
Erur Ibn Sinolar qatori,
Zamondosh erur, ham erdi yori.

Tug’ulg’on joyidur Xorazm, bilsang,
Tuganmas fazlini har qancha qilsang.
Bularning har biri bir yuzdan ortiq,
Yozibdurlar kitob uch yuzdin ortiq.

Borini fan uza yozg’on edilar,
Jahon ahliga qolg’izg’on edilar.
Eshitdikim, na qilmish bu uchovlon,
Tug’ulg’on joylaridurkim O’zbekiston.

Alardin bu kitoblarkim qolibdur,
Butun tillarga qolmay yo’tkalibdur.
Vale qolmish quruq, o’z ahli andin,
Ilmsiz bo’lsa haydalg’ay Vatandin.

Yana chiqqan bu joydin bir ulug’ er,
Bilur bo’lsang, aning otin Temur der.
Tug’ilmishdur bu sher Shahrisabzda,
Bilay desang aning tarixin izda.

Yigirma yetti markaz olmish erdi,
Jahonni ostin-ustin qilmish erdi.
O’zi tuzgan «Tuzukot»ni o’qib ko’r,
Temur qandoq kishidur anda aytur.

Jahonda o’ttiz uch yil davr surgan,
Emasdir hech urushda u yengilgan.
Jahonda ko’p bahodirlar o’tibdur,
Temurdek kahramonni kim ko’ribdur?

Ikkinchi— Shohruh o’g’li Ulug’bek,
Ilmda hech kim bo’lmadi aningdek.
Samarqandda munajjimxona soldi,
Rasadxona degan joyni u qildi.

Hisobu handasa ilmiga omil,
Funun hay’at ichida erdi komil.
Shuning-chun «Zij Ko’ragonni» u yozdi,
To’liqlab hay’at ilmini chiqozdi.
Jahon xalqi Ulug’bekni ulug’lar,
Bo’lib olimlari har yerda so’zlar.

Uchinchi dohiy erdi Mirzo Bobur,
Siyosat bobida ko’p erdi mohir.
Ilmni ham siyosatni olibdur,
Kitob yozib o’z otin qoldiribdur.

Nabira bo’lg’usi Sohibqirong’a,
Yetar besh ota birlan kahramong’a.
O’qib ko’rsang, uning yozg’on kitobin,
Bilursan, shunda ul qandoq ekonin.

Bilay desang, oning qo’lyozmasi bor,
O’qib ko’r, izla, «Boburnoma»si bor.
O’qib, yod ayla «Boburnoma»ni san,
Aniq o’zbek tilin shunda bilursan.

Yana aytay, Alisher Navoiy,
Ulug’ o’zbek elining rahnamoi.
Quyosh yongliq, desam ham yolg’on ermas,
Tushunganlar, bu noto’g’ri, deyolmas.

To’liq oy oz erur vasfin qilurda,
Etolmas bizga foyda yetkirurda.
Biza bu er ulug’ xizmat qilibdur,
Tugamas yaxshilikni qoldiribdur.

Otasi ul erur o’zbek tilini,
Kishi bilmas oning bilganlarini.
Zamona tillarin yaxshi bilurdi
Va lekin o’z tilin ortiq ko’rurdi.

Na yozdi ersa, yozmish turk tilida,
O’z elin o’ylamish bu qilg’onida.
Agar bul bo’lmasa, til kim bilurdi,
Oning qilg’on ishini kim qilurdi?!

Agar ul tutmasa o’zbek tilini,
Bilolmas erdi hech kim borlig’ini.
Unutsa o’z tilin har qaysi millat,
Xiyonatdur, kechilmas bu xiyonat.
Bu ishdin qutqargan bizni Navoiy,
Aning ruhini shod ayla ilohi.

Agar qadrig’a yetsa O’zbekiston,
Atab nomig’a qilsun bog’u bo’ston.
Sifatin ayladim bu yetti erning —
Bari o’g’loni edilar bu yerning.

Falak ustida yetti yulduz o’xshash,
Bulardin ibrat olsin har qari—yosh.
Kel, ey Sog’uniy so’zni ko’p uzotma,
Ko’zing och, uyg’onib g’aflatda yotma,

O’tibdur barcha umring dardu g’amda,
G’animatdur na qilsang ham shu damda.
Yoshing yetmishdin o’tmishdur, na chora,
Ko’ngil xalq kayg’usidin pora-pora.

Ayiruv bo’lsalar jonimni shandin,
Vatanning ayrilmas sevgisi mandin.
Degaylar: Yetti qat bu yerni bilsang,
Chuqur o’ylab qara, yaxshi tushunsang.

Bobolar so’ngagi bir qat bo’lubdur,
Bularning tanlaridin yer to’libdur.
Ona deydur: Vatanni ondin ortiq,
Bilursang, senga sut bergandin ortiq.

Bosarsan yelkasiga, yurganingda,
Quchog’ida yotursan o’lganingda.
Vatanni saqlamabdur qaysi inson,
Ko’rar turlik balolarni u hayvon.

Ota merosimizdur O’zbekiston,
Yetkandur bizga emdi bu guliston.
Vatandin ajradi — o’ldi, demakdur,
Boqib dushmanga, termuldi, demakdur.

1962 yil, 26 fevral. Toshkent shahri

BORMIKAN?

Biz qamaldik bu temir qo’rg’on ichida ingranib,
Bu zulm ko’rg’on qopusin sindirar kun bormikan?

Barcha olam yo’llari ochiq erur, bizga yopiq,
Ey Xudo, haj yo’li bizlarga ochiq kun bormikan?

Barcha olam ahli o’z maqsadlarini topdilar,
O’zbekiston xalqiga bu ish bo’lar kun bormikan?

Ruslar bosdi Vatanni, kopladi seldek kelib,
Bu falokatdan, Xudoyo, qutular kun bormikan?

Sog’uniy darddin ezildi, bu Vatanning dardida,
Kim bilur, bu dardima darmon topar kun bormikan?

……………………………………………………
Kayg’ulik tunlar o’zarda tong otar kun bormikan?

1959-1960 yillar

TIL HAQIDA

Mening bu so’zimni eshitsun G’ani*
Kirishsin buning chorasin ko’rgani.
O’zidin kishi himmati oshmasa,
Jahonda bo’lurmu bir ish qilgali.

Hayot ichra kimdan asar qolmasa,
Barobar erur yurgani-yu, o’lgani.
Jahonda o’tubdur necha yaxshilar,
Oti o’chmamishdur asar yozgani.

Buxoroda bo’lmish edi Bu Ali,
U yozgan necha xil kitoblar qani?
Butun tillarda tarjima qildilar,
Yo’q emdi alar bizga qoldirgani.

Asar yozding ersa, ona tilda yoz,
Yo’q esa aning yozgani — buzgani.
Taralmish butun Yer yuza ilmu fan,
To’liq til kerakdir ani bilgani.

To’liq til qarindosh ona til erur,
Bo’lurmu kishi andin ayrilgani?
Kishi o’z tilin yaxshi bilmas agar,
Bilingkim, ham ishdan keyin qolgani.

Agar xo’rlasa kishi o’z tilin,
Vatan xoinidur, Vatan dushmani.
Sut emganda kirgan ona til erur,
Onayu ota hakki, saqla ani.

Uyong’il bu so’zdin, tiling saqlagil,
Tili o’zdi ersa kishi o’zgani.
Yoshi yetmish olti erur bilsangiz,
Yozibdur bu so’zni Ota Sog’uniy.

1962 yil, fevral. Toshkent
______________
* Marhum geolog olim, akademik G’ani Mavlonov nazarda tutilgan.

UYG’ON

Borlig’im saqlay desang, ilmu hunardin qil yaroq,
Yo’q esa olg’ay baringni, qilmag’ay hech kim so’roq.
Yer yuzi o’zgardi, ammo o’zgarishdin bizda yo’q,
Sindi Turkiston elining boshida yuz ming tayoq.

Och ko’zing, Turon eli, zing’irt bo’lurmu qo’ychivon,
Bormu bu yanglig’ bo’lon payqab kara boshdan-oyoq?
Har o’g’il voris bo’lur qolg’on atoning moliga,
Bo’ldi Turkiston elining vorisi yuzsiz qaroq.

QATRALAR

«Temur tuyauklari» asarini va uni o’zbekchaga qayta o’girgan tarjimonni nohaq tanqid qiluvchilarga so’nggi javob:

Tosh urib sindirsa oltin kosani,
Toshning qadri oshmagay, oltin bahosi tushmagay.

1968 yil, yanvar.

* * *

So’z qadriga yetmagan yolg’on olimlar haqida shu quyidagi she’r aytilmishdur:

QOLUR YOLG’UZ

She’r ta’mini totmagan odam,
Chekidan tash6ari qilur har so’z.

Xafa bo’lmang ani eshitganlar,
Gul isini kachon bilur qo’ng’uz?

Guli rayhon ochilg’onin boqmay,
Turtadur yerni har qachon to’ng’uz.

O’z tilini yaxshi bilmagan odam,
Elidin ayrilib qoladur yolg’uz.

TARIXIY YODGOR

Farg’onani o’rus bosqinchilari olganda o’shal zamon turk shoirlaridan birovi tubandagi turkona to’rt misra baytni ularning shum qadamlari yetganiga to’g’ri tarix topmish ekandur.
Bayt:

Yurtimizni o’ris kelib oldi,
Hukmi haq deb hamma bo’yin soldi.
Yig’lab ustodi aql shomu sahar,
Topdi tarixini «kamoli zarar».

Ma’lum bo’lg’aykim, «kamoli zarar» harflari hisobi abjad koidasicha 1291 dur (melodiy 1871 yil). Bu shumoyoqlar kelgan kunidan zararlari boshlangan bo’lsa ham, ayniqsa, dinsizlar
tarixi (1917 yil)dan tortib hozirgi kunda kamoliga yetdi.

1960 yil, Toshkent

SHOBDON BOTIRGA

Tilim, turk xalqiga ko’p ofarin qil,
Na yanglig’ maqtasang ozdir, aniq bil.
Yarash chog’ida mehmondek o’tirg’ay,
Urush kunlarida arslondek otilg’ay.

* * *

Qadri yo’q gavhar so’zing olchoq kishilar oldida,
Durni taqsang na bilur, it og’ziga tashla suyak.

HAZAR QIL

Haqiqat sirriga hech kimsa yetmas,
Shariat ushlaganlar yo’lda qolmas.

Hasaddin saqla o’zni, ey birodar,
Bu so’zni aytdilar barcha payg’ambar.

Hasad o’ti jahannam o’tidir, bil,
Ani ko’rmay desang mundin hazar qil.

* * *

Nechun «bo»birla «sin» kelmishdi «Qur’on» bosh-oyog’ida?
Aniq ikki jahonning rahbari-chun «bas» demakdur.

* * *

Sabr qil, bog’lar zamon dushman qo’lin orqasiga,
Vaqtin o’tkuzma o’shanda, dushmaning ur boshiga.