Атоқли ўзбек олими Ҳоди Зарифнинг аниқлашича, жонли оғзаки ижро шароитларида асрлар давомида куйлаб келинаётган “Алпомиш” достони илмий доираларга 1890 йилдагина маълум бўлган. Рус шарқшуноси Е. Ф. Каль ўз кундалигида 1890 йилнинг октябрида Термиз шаҳри яқинидаги Солиҳобод қишлоғи ўзбек-қўнғирот уруғининг айнли аймоҚига мансуб бахши Омонназардан достон тинглаганлигини, у уч соатга яқин тўхтовсиз дўмбирада куйлаганлигини ёзади.

Б О Қ И Й  С Ў З
Ўзбекистон Республикаси фан арбоби
Тўра Мирзаев билан суҳбат
Суҳбатдош: Михли САФАРОВ

Тўра Мирзаев 1936 йилда туғилган. Бухоро давлат педагогика институтини 1957 йилда тамомлаган. 1960 йилгача Сурхондарё вилоятида ўқитувчилик қилган. 1961 йилдан буён Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги тил ва адабиёт институтида аспирант, кичик илмий ходим, катта илмий ходим, бўлим мудири, институт директори вазифаларида ишлаган. Ўзбекистон Республикаси фан арбоби, филология фанлари доктори, профессор Тўра Мирзаевнинг “Алпомиш” достонининг ўзбек вариантлари”, “Халқ бахшиларининг эпик репертуари”, “Достон ва бахши” моногарафиялари ҳамда йигирмадан ортиқ рисола ва китоблари нашр этилган.

— Ўтган ва ўтаётган ҳар бир кунимизда мамлакатимиз ва халқимизнинг туб манфаатларига алоқадор бирор воқеа содир бўлмокда ёки тарихан муҳим бир қарор қабул қилинмоқда. Бу — мустақил ривожланишимиз самарасидир. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Алпомиш” достони яратилганлигининг 1000 йиллигини нишонлаш тўғрисида”ги Қарори ҳам юртимизда содир бўлаётган салмоқли ўзгаришлар оқимида алоҳида ўрин тутадиган катта воқеа бўлди. Вазирлар Маҳқамасининг ушбу қарори қабул қилинганидан бери бир ярим йилдан кўпроқ вақт ўтди. Аввало, айтингчи, қарорда кўзда тутилган вазифаларни бажаришда масъул шахслардан бири сифатида унинг аҳамиятини бугун қандай шарҳлаган бўлар эдингиз?

— Фольклоршунослигимиз тарихида биринчи марта бундай кенг кўламли қарор қабул қилинишининг аҳамиятини идрок этиш учун яқин ўтмишда содир бўлган биргина воқеага назар ташлаш кифоядир. Узоқ эмас, 1952 йилда “Аппомиш” достони қатағон қилиниб, уни ўқиш, у ҳақда ёзиш ман этилиб қўйилган, достон ҳақида тадқиқотлар олиб борган олимлар қувғин остига олинган эди. Йиллар давомида бундай ғайриилмий, Қайриинсоний ҳаракатларнинг олдини олиш жуда оғирлик билан кечди. Ҳатто достоннинг тўла нашрини амалга ошириш имконияти ҳам бўлмади. Фақат юртимиз мустақил тараққиёт йўлига киргандан кейингина бу борада кенг уфқлар очилди. Бунга яна шуни ҳам қўшиш керакки, халқ фаҳри бўлган бирор йирик асарнинг 1000 йиллиги ёки юбилей санасини умумхалқ байрами сифатида кенг миқёсда нишонлаш илгари ҳеч бўлмаган эди. “Хамса”нинг 500 йиллиги, “Қутадғу билиг”нинг 900 йиллиги, “Шоҳнома”нинг 1000 йиллиги шунчаки расмият учун ўтказилган эди, холос. “Манас”нинг 1000 йиллигини кенг нишонлаш имкониятига қирғиз дўстларимиз ҳам фақат ўз давлат мустақилликларига эришгандан кейингина муяссар бўлдилар.

“Алпомиш” достони ўзининг барча жиҳатлари билан жаҳоннинг “Илиада”, “Одиссея”, “Маҳобхорат”, “Рамаяна”, “Шоҳнома”, “Манас” каби буюк эпослари билан бир қаторда туради. Шунинг учун ҳам бизнинг бу достонга юз буришимиз, унинг яратилишини умумхалқ байрами сифатида нишонлашимиз ўзимизни жаҳоний тафаккурга мослаётганимиздан, жаҳон тараққиёти билан ҳамқадам ривожланаётганимиздан дарак беради.

“Алпомиш” достонини ҳар томонлама ўрганиш ўзлигимизни, ўз қудрат ва буюклигимизни теран англаш демакдир.

Бир қарашда, қарорда “Алпомиш” достонининг фақат 1000 йиллигини нишонлаш кўзда тутилгандек туюлиши мумкин. Аслида эса, шу билан бирга, унинг қамров доираси Ғоятда кенгдир. Биргина “Ўзбек фольклори ёдгорликлари”  100 жилдлигини нашр этиш зарурлиги масаласини олиб кўрайлик. Бу нима дегани? Яқин 20-25 йилга мўлжалланган илмий режа дегани эмасми? Қарорда “Алпомиш”нинг мустақил ривожланиш даврида миллат бирлиги ва маънавий уйғониши, миллий ғурур ва ўз-ўзини англаш рамзига айланган” достон сифатида баҳоланганлиги уни янги йўналишларда, яъни, фақат фольклористик-филологик жиҳатдангина эмас, балки кенг ижтимоий-фалсафий томондан ҳар томонлама ва чуқур тадқиқ этишга рағбатлантиради.

— Қарорда “Алпомиш” достонининг тўла, академик, танланма, хорижий тиллардаги нашрларини амалга ошириш, унинг сюжети ва мотивлари асосида театр спектакллари, адабий-бадиий композициялар, ҳужжатли, мультипликацион, бадиий, видео, телефильмлар яратиш, фольклор-этнографик кўргазмалар, замонавий дам олиш иншоотлари ва кичик спорт майдонларига эга бўлган “Алпомиш” боғларини ташкил этиш, почта маркалари, откриткалар, конвертлар туркумини чиқариш, фольклор асарлари ижрочиларининг кўрик-танловларини, миллий спорт тарғиботига қаратилган Алпомиш ўйинлари фестивалини ўтказиш каби турли-туман тадбирлар белгиланган эди. Бу тадбирларнинг аксарияти бажарилди ва бажарилмокда. Газетхонларни, жумладан, Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси зиммасига юклатилган вазифаларнинг бажарилиши, мутахассис олимларнинг олиб бораётган ишлари қизиқтирмоқда. Шулар ҳақида батафсилроқ сўзласангиз?

— Чиндан ҳам, Вазирлар Маҳкамасининг қарори “Алпомиш” достонини ўрганиш ва нашр этишда янги босқични бошлаб берди. Ўтган йилнинг охирларида атоқли достончи Фозил Йўлдош ўғли варианти асосида достон ўзбек ва рус тилларида тўла равишда босилиб чиқди. Бунда маданиятимизнинг улкан корхонаси “Шарқ” нашриёт-матбаа концернининг меҳнатини алоҳида таъкидлаш зарур.

Фольклоршунослигимиз тарихида биринчи марта достоннинг академик нашри тайёрланди. “Фан” нашриётида чоп этилаётган 53 босма табоқ ҳажмидаги бу китоб яқин кунларда китобхонлар қўлига бориб етади. Достоннинг Пўлкан ва Эргаш Жуманбулбул ўғли, Берди бахши, Бекмурод Жўрабой ўғли вариантлари алоҳида-алоҳида китоб сифатида нашр этилмоқда. Улкан достончи Саидмурод Паноҳ ўғли варианти “Ёдгор” достони билан биргаликда лотинча имлодаги янги ўзбек алифбосида нашрга тайёрланди. Шунингдек, достоннинг қорақалпоқ версиясининг Ғиёс Жиров вариантидан парчалар нота ёзуви билан биргаликда китоб ҳолида чоп этилди. Профессор Файзулла Кароматли тайёрлаган бу хилдаги нашр фольклоршунослигимиз тарихида биринчи марта амалга оширилди. Шу кунларда “Алпомиш” — ўзбек халқ қаҳрамонлик эпоси” номли тадқиқотлар тўплами, “Алпомиш” достони ва жаҳон халқлари эпик ижодиёти” мавзуидаги халқаро конференция маърузаларининг тезислари чоп этилмоқда.

— Демак, достоннинг юзага чиқишида бахшилар билан бир қаторда олимларнинг ҳам катта хизмати бор. Шу муносабат билан “Алпомиш” достонининг халқ бахшиларидан ёзиб олиниши, унинг нашрлари ва илмий ўрганилиши тарихи тўғрисида гаплашсак…

— “Алпомиш” достони, унинг миллий версия ва вариантларини ёзиб олиш, нашр этиш ва ўрганиш тарихи Ғоятда бой, зиддиятли, шу билан бирга анча самаралидир.

Атоқли ўзбек олими Ҳоди Зарифнинг аниқлашича, жонли оғзаки ижро шароитларида асрлар давомида куйлаб келинаётган “Алпомиш” достони илмий доираларга 1890 йилдагина маълум бўлган. Рус шарқшуноси Е. Ф. Каль ўз кундалигида 1890 йилнинг октябрида Термиз шаҳри яқинидаги Солиҳобод қишлоғи ўзбек-қўнғирот уруғининг айнли аймоҚига мансуб бахши Омонназардан достон тинглаганлигини, у уч соатга яқин тўхтовсиз дўмбирада куйлаганлигини ёзади.

“Алпомиш” достони ҳақидаги кейинги маълумот А. Диваевга тегишлидир. У 1896 йилда “Рус археология жамияти шарқ бўлими хабарномаси”да қозоқлар орасида “Алпамис ботир” достони мавжудлигини, Сирдарё вилояти Амударё бўлимининг бошлиҚи генерал-майор К. И. Разгоновга тўрткўллик жиров Жиемурод Бекмуҳаммедовдан ёзиб олинган достон вариантини олганлигини хабар қилган эди. Достоннинг қорақалпоқ версиясининг асосан биринчи қисмидан иборат бўлган бу қўлёзмани у янглиш равишда қозоқ достони, деб ўйлаб, тилини ҳам бироз қозоқчага якинлаштириб, рус тилига таржимаси билан биргаликда 1901 йилда Тошкентда нашр эттиради.

Бизнинг назаримизда, XIX асрнинг охирида тўрткўллик қорақалпоқ жирови Жиемурод Бекмуҳаммедовдан ёзиб олинган нусха “Алпомиш” достони қорақалпоқ версиясининг бир варианти сифатида нашр этилиши ва ўрганилиши керак. Кейинроқ, яъни 1934, 1955, 1956, 1957, 1959 йилларда Қорақалпоқ олимлари достоннинг яна етти вариатини ёзиб олганлар.

“Алпомиш” достонининг татар, бошқирд, олтой версиялари ҳам кейинги 50-60 йил давомида ёзиб олиниб, нашр этилиб, ҳар томонлама ўрганилиб келинмоқда.

Бу ўринда “Алпомиш” достонининг тожик вариантлари ва арабча эртак ҳақида алоҳида тўхташга тўғри келади. Чунки улар ўзбек достони сюжетининг ниҳоятда сиқиқлаштирилган ҳолда, баъзан бошқа сюжетлар билан аралаш-қуралаш тарзда, иккинчи бир тилда айтиб бериш асосида юзага келган оралиқ шакллар, кўпроқ эртакка яқин баёнлардир.

“Алпомиш” достони ўзбек версияси вариантларини ёзиб ола бошлаш ишлари 1922 йилдан бошланган. 1922 йилнинг ёзида биринчи ўзбек профессори ўози Олим Юнусов Сирдарё ва Самарқанд вилоятларида илмий сафарда бўлди. Сафар давомида ўзбек шевалари ва этнографиясига оид кўпгина материаллар тўплаш билан бир қаторда Ҳамроқул бахши ва Фозил Йўлдош ўғлидан “Алпомиш” достонининг бир қисмини ёзиб олди. У “Туркистон” газетасининг 1922 йил 18 декабрь сонида ўз экспедицияси ҳақида “Ўзбекларда элтаниш иши” номли мақола эълон қилиб, “Алпомиш” достонини биринчи бўлиб “Одиссея” билан қиёс қилди ва унга юксак баҳо берди. “Билим ўчоҚи” журналининг 1923 йилги сонларида эса, кичик бир сўз боши билан достондан парчалар эълон қилди. ўози Олим кўлёзмаси бизгача етиб келмаган, 1937 йилда бу улкан олимнинг қатаҚон қилиниши муносабати билан унинг илмий мероси ҳам йўқотиб юборилган. Шу боис, илмий жиҳатданда аҳамиятли бўлган бу қўлёзма ҳақида тўла маълумот бериш имкониятига эга эмасмиз. Аммо журнал саҳифасида сақланиб қолган парчанинг ўзи ҳам жуда катта илмий-амалий аҳамиятга эга. Шунинг учун ҳам 20-йилларда “Алпомиш” ҳақида мулоҳазалар асосан Ғози Олим Юнусов материаллари доирасида бўлди. Атоқли олим Фитрат 1928 йилда “Ўзбек адабиёти намуналари” тўпламида Фозил Йўлдош ўғлидан ёзиб олинган парчани қайта нашр этди.

“Алпомиш” достони тўла вариантларини ёзиб олиш ишлари 1926 йилдан бошлаб ташкил этишди. Бу ишга қишлоқларда бахшилар билан ёнма-ён яшаётган зиёлилар ҳам жалб қилинди. Натижада шу йили маҳаллий суд котиби Муҳаммадиса Эрназар ўғли Хатирчи тумани Қатағон қишлоғида яшовчи Пўлкан шоирдан достоннинг бир вари-антини ёзиб олди. Атоқли фольклоршунос Ҳоди Зарифнинг айтишича, достонни ёзиб олиш жараёнига Эргаш Жуманбулбул ўғли ҳам иштирок этган ва унинг айрим ўринларини ўз номидан ёзиб ҳам берган. Шунинг учун ҳам бу нусхани “Пўлкан ва Эргаш Жуманбулбул ўғли варианти” сифатида баҳолаш зарур.

Яна 1925 йили шоир Абдулла Алавий Пискент туман Эвалак қишлоқлик Берди бахшидан (Бердиёр Пиримқул ўғлидан) достоннинг бошқа бир вариантини ёзиб олди. Ундан бир парча 1928 йилда Фитратнинг “Ўзбек адабиёти намуналари” хрестоматиясида (40-43-бетлар), каттагина қисми эса, 1935 йилда Миёнбузрук Солиҳовнинг “Октябргача бўлган ўзбек оғзаки адабиёти (фольклор)” тўпламида (86-146-бетлар) эълон қилинди. Достон тўла равишда камина томонидан нашрга тайёрланди ва у икки марта 1969, 1999 йилларда сўз боши билан, алоҳида китоблар тарзида чоп этилди. Бу вариантнинг немис тилига таржимаси устида Бонн университетининг профессори Карл Райхл кўпдан бери иш олиб бормоқда. У ўзбек халқ достончилиги ҳақидаги монографик тадқиқотини инглиз тилида 1992 йилда эълон қилган.

Достон сюжетини ҳар томонлама ўрганиш учун унинг мазмунини тўла ёки қисман ёзиб олиш ҳам катта аҳамиятга эга. Бахшиларнинг ўзлари достонни куйламай, унинг мазмунини ҳикоя қилиб беришни “эртак қилиб айтмоқ” деб юритадилар. “Алпомиш” достони бахшилардан шундай ҳолатларда ҳам ёзиб олинган.

Достоннинг ғоявий-бадиий ва композицион қурилиш жиҳатидан энг мукаммал варианти атоқли достончи Фозил Йўлдош ўғлидан 1928 йилда машҳур фольклор тўпловчи Маҳмуд Зарифов ёзиб олган нусха ҳисобланади. Унинг биринчи қисми қисқартирилган ҳолда 1939 йилда Ҳоди Зарифнинг “Ўзбек фольклори” хрестоматиясида (80-128-бетлар), нашр этилди. Шундан бери Фозил Йўлдош ўғли вариантидан парчалар (асосан Ҳоди Зариф нашри асосида) мактаб хрестоматиялари, ўқув кўлланмалари, турли тўпламлар, вақтли матбуотда мунтазам равишда чоп этилиб келинмоқда.

“Алпомиш” достонининг Фозил Йўлдош ўғли вариантини қисқартириб, аммо сюжет курилишини тўла сақлаган ҳолда биринчи марта нашр этиш атоқли ўзбек шоири Ҳамид Олимжонга насиб қилди. 1939 йилда босилиб чиққан бу китобда (1957 ва 1958 йилларда унинг иккинчи ва учинчи нашрлари амалга оширилди) 1928 йилда ёзиб олинган матн деярли икки бараварга қисқартирилган бўлсада, достоннинг ғоявий-бадиий хусусиятлари ва композицион қурилиш тўла равишда сақланган.

Достоннинг Ҳамид Олимжон нашридан кейин уни рус тилига таржима қилиш ишлари ҳам бошлаб юборилди. Дастлаб 1943 йилда ундан парчалар, 1944 йилда эса, биринчи қисми академик В. М. Жирмунскийнинг сўз бошиси билан Тошкентда алоҳида китоблар тарзида босилиб чиқди. Шоир-таржимон Л. М. Пеньковский достон таржимаси устида бир неча йиллар муттасил ишлади. Ҳоди Зарифнинг айтишича, Л. М. Пеньковский таржима давомида ҳоди Зариф, Ҳамид Олимжон, Фозил шоирлар билан доимий мулоқотда бўлган, зарурий маслаҳатлар олиб турган. Натижада достоннинг анча мукаммал бадиий таржимаси юзага келган. Бу таржима 1949 йилда Тошкентда М. Шайхзода сўз бошиси билан, Москвада В. М. Жирмунский изоҳлари билан нашр этилди. Шундан кейин яна бир неча марта достоннинг рус тилидаги Тошкент (1958, 1974, 1998), Москва (1950, 1958), Ленинград (1982) нашрлари амалга оширилди. Рус тилидаги таржимаси асосида унинг словак тилида насрий баёни, инглиз тилида парчалар босилиб чиқди.

“Алпомиш” достони вариантларини ёзиб олиш 30-40- йилларда ҳам давом эттирилди. 1937 йилда Юсуф Султонов Кўқоннинг Бешкапа қишлоғида Бўри Содиқ ўғлидан, 1938 йилда Шамси Муродов қизилтепалик кекса достончи Саидмурод Паноҳ ўғлидан достон вариантларини ёзиб олдилар. Бу ўринда Саидмурод Паноҳ ўғли варианти ҳақида алоҳида тўхташга тўғри келади. Биринчидан, достонни айтувчи Саидмурод Паноҳ ўғли асар ёзиб олинган пайтда 80 ёшда бўлган, унинг ёзиб олувчиси Шамси Муродов эса, 13 ёшли мактаб ўқувчиси эди. Бу нарса бахши анча кексайиб қолганига қарамай, хотираси ва ҳофиза қудратини мустаҳкам сақлаб қолганлигидан далолат беради. Иккинчидан, у 1960 йилда ўиждувон туманининг Заҳкаш қишлоғида Амин Малик ўғлидан фольклоршунос Малик Муродов ёзиб олган вариант билан биргалиқда Бухоро вилоятида достоннинг куйланиши ва тарқалиши хусусиятларини ўрганишда аҳамиятга эга.

“Алпомиш” достони вариантларини тўплаш ва авлодлар учун сақлаб қолишда кекса авлод фольклоршунослари чинаккам фидойилик намуналарини кўрсатганлар. Масалан, иккинчи жаҳон урушидан оғир ярадор бўлиб қайтган Мансур Афзалов 1944 йилнинг ёзида Нурота туманининг чекка бир қишлоғи — Қўтир қишлокда Бекмурод Жўрабой ўғли деган достончи яшаётганлиги ҳақида хабар топади. Ўзининг соғлиги ва йўл азобига қарамай, сафарга отланади. Қўтир қишлокда бир неча кун бўлиб, бахшидан “Алпомиш” достонининг яна бир вариантини ёзиб олади ҳамда Нуротанинг шимолий қишлоқларида яшаган ўнлаб бахшилар ҳақида фанга маълум бўлмаган янги маълумотлар тўплайди.

“Алпомиш” достони вариантлари кўпгина вилоятлардан ёзиб олинганлигига қарамай, Сурхондарё ва Қашқадарё воҳалари бўйича фақат айрим маълумотларгина мавжуд эди. Бундай кемтикликни тўлдириш мақсадда 1945 йилда бу воҳаларга махсус фольклор экспедицияси уюштирилди. Қосим Муҳаммедов Шеробод туманининг Чиғатой қишлоғида яшовчи устазода бахши Мардонақул Авлиёқул ўғлидан “Алпомиш”нинг иккинчи қисмини ёзиб олди. Бу воҳалардан фольклор асарлари тўплаш кейинги даврларда ҳам изчил давом этди. Бунда Абдумўмин Қахҳоров, Чори Ҳамро, Абдуолим Эргашев каби фольклоршуносларнинг муносиб ўрни бор. Жумладан, 1955 йилда Зубайда Ҳусаинова Китоб тумани Қайнарбулоқ қишлоғида яшовчи Абдулла шоирдан, Зубайда Ҳусаинова билан Музайяна Алавия шу туманнинг Шотири қишлоғида яшовчи Ҳамро Эргаш ўғлидан, Мансур Афзалов Шаҳрисабзда турувчи Зоҳир Кўчқор ўғлидан, 1956 йилда Охунжон Собиров Деҳқонобод тумани Қорашина қишлоғида турувчи Умир шоирдан, 1958 йилда яна Мансур Афзалов Жарқўрғон тумани Жалойир қишлоғида яшовчи Маматрайим бахшидан достон вариантларини ёзиб олдилар. 1963 йилда Тожикистоннинг Колхозобод тумани Пахтаорол қишлоғида турувчи Бўрибой Аҳмедовдан ёзиб олинган вариант ҳам аслида Шеробод достончилик мактабига тегишлидир. Бу айтилганларга 1998 йилда Тоштемир Турдиев томонидан нашр этилган Хўшбоқ Мардонақулов вариантини ҳам қўшсак, достон вариантлари Сурхондарё ва Қашқадарёдан энг кўп ёзиб олинганлиги аён бўлади.

“Алпомиш” достонини ёзиб олиш ва нашр этиш билан бир қаторда уни илмий равишда ўрганиш ишларига ҳам асос топилди. Юқорида эслатилгандек, Ғози Олим, Ҳамид Олимжон, В. М. Жирмунский, Мақсуд Шайхзода каби олим ва ёзувчиларнинг достон нашрларига ёзган муқаддима ва кириш мақолалари бу йўлдаги дастлабки қадамлар бўлди.

1956 йилнинг сентябрь ойида “Алпомиш” достонини ўрганиш масалаларига бағишлаб, Тошкентда ўтказилган минтақавий илмий конференция катта аҳамиятга эга бўлди. Конференция арафаси ва ундан кейин Ҳоди Зариф, Мансур Афзалов, Мақсуд Шайхзода, Ҳамид Сулаймон, Исмоил Сағитов, Шарифа Абдуллаева, Худойберди Дониёров, Нуриддин Шукуров, Сайдулла Мирзаев каби олимларнинг газета ва журналларда мақолалари эълон қилинди.

“Алпомиш” достонини ҳақиқий миллий эпос сифатида ўрганишда мустақиллик даврида катта имкониятлар яратилди. Юқорида эслатилганидек унинг фундаментал нашрлари амалга оширилди. Энг муҳими, достоннинг илмий-академик нашри устидан тадқиқотлар якунланди.

“Халқ сўзи”, 1999 йил 15 октябрь

Суратда: Тўра Мирзаев   Ўзбекистон халқ бахшиси Шоберди Болтаев, германиялик фольклоршунос олим Карл Райҳл ва филология фанлари доктори Жаббор Эшонқул билан.

B O Q I Y S O’ Z
O’zbekiston Respublikasi fan arbobi
To’ra Mirzaev bilan suhbat
Suhbatdosh: Mixli SAFAROV

To’ra Mirzaev 1936 yilda tug’ilgan. Buxoro davlat pedagogika institutini 1957 yilda tamomlagan. 1960 yilgacha Surxondaryo viloyatida o’qituvchilik qilgan. 1961 yildan buyon O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi til va adabiyot institutida aspirant, kichik ilmiy xodim, katta ilmiy xodim, bo’lim mudiri, institut direktori vazifalarida ishlagan. O’zbekiston Respublikasi fan arbobi, filologiya fanlari doktori, professor To’ra Mirzaevning “Alpomish” dostonining o’zbek variantlari”, “Xalq baxshilarining epik repertuari”, “Doston va baxshi” monogarafiyalari hamda yigirmadan ortiq risola va kitoblari nashr etilgan.

— O’tgan va o’tayotgan har bir kunimizda mamlakatimiz va xalqimizning tub manfaatlariga aloqador biror voqea sodir bo’lmokda yoki tarixan muhim bir qaror qabul qilinmoqda. Bu — mustaqil rivojlanishimiz samarasidir. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Alpomish” dostoni yaratilganligining 1000 yilligini nishonlash to’g’risida”gi Qarori ham yurtimizda sodir bo’layotgan salmoqli o’zgarishlar oqimida alohida o’rin tutadigan katta voqea bo’ldi. Vazirlar Mahqamasining ushbu qarori qabul qilinganidan beri bir yarim yildan ko’proq vaqt o’tdi. Avvalo, aytingchi, qarorda ko’zda tutilgan vazifalarni bajarishda mas’ul shaxslardan biri sifatida uning ahamiyatini bugun qanday sharhlagan bo’lar edingiz?

— Fol`klorshunosligimiz tarixida birinchi marta bunday keng ko’lamli qaror qabul qilinishining ahamiyatini idrok etish uchun yaqin o’tmishda sodir bo’lgan birgina voqeaga nazar tashlash kifoyadir. Uzoq emas, 1952 yilda “Appomish” dostoni qatag’on qilinib, uni o’qish, u haqda yozish man etilib qo’yilgan, doston haqida tadqiqotlar olib borgan olimlar quvg’in ostiga olingan edi. Yillar davomida bunday g’ayriilmiy, Qayriinsoniy harakatlarning oldini olish juda og’irlik bilan kechdi. Hatto dostonning to’la nashrini amalga oshirish imkoniyati ham bo’lmadi. Faqat yurtimiz mustaqil taraqqiyot yo’liga kirgandan keyingina bu borada keng ufqlar ochildi. Bunga yana shuni ham qo’shish kerakki, xalq fahri bo’lgan biror yirik asarning 1000 yilligi yoki yubiley sanasini umumxalq bayrami sifatida keng miqyosda nishonlash ilgari hech bo’lmagan edi. “Xamsa”ning 500 yilligi, “Qutadg’u bilig”ning 900 yilligi, “Shohnoma”ning 1000 yilligi shunchaki rasmiyat uchun o’tkazilgan edi, xolos. “Manas”ning 1000 yilligini keng nishonlash imkoniyatiga qirg’iz do’stlarimiz ham faqat o’z davlat mustaqilliklariga erishgandan keyingina muyassar bo’ldilar.

“Alpomish” dostoni o’zining barcha jihatlari bilan jahonning “Iliada”, “Odisseya”, “Mahobxorat”, “Ramayana”, “Shohnoma”, “Manas” kabi buyuk eposlari bilan bir qatorda turadi. Shuning uchun ham bizning bu dostonga yuz burishimiz, uning yaratilishini umumxalq bayrami sifatida nishonlashimiz o’zimizni jahoniy tafakkurga moslayotganimizdan, jahon taraqqiyoti bilan hamqadam rivojlanayotganimizdan darak beradi.

“Alpomish” dostonini har tomonlama o’rganish o’zligimizni, o’z qudrat va buyukligimizni teran anglash demakdir.

Bir qarashda, qarorda “Alpomish” dostonining faqat 1000 yilligini nishonlash ko’zda tutilgandek tuyulishi mumkin. Aslida esa, shu bilan birga, uning qamrov doirasi G’oyatda kengdir. Birgina “O’zbek fol`klori yodgorliklari” 100 jildligini nashr etish zarurligi masalasini olib ko’raylik. Bu nima degani? Yaqin 20-25 yilga mo’ljallangan ilmiy reja degani emasmi? Qarorda “Alpomish”ning mustaqil rivojlanish davrida millat birligi va ma’naviy uyg’onishi, milliy g’urur va o’z-o’zini anglash ramziga aylangan” doston sifatida baholanganligi uni yangi yo’nalishlarda, ya’ni, faqat fol`kloristik-filologik jihatdangina emas, balki keng ijtimoiy-falsafiy tomondan har tomonlama va chuqur tadqiq etishga rag’batlantiradi.

— Qarorda “Alpomish” dostonining to’la, akademik, tanlanma, xorijiy tillardagi nashrlarini amalga oshirish, uning syujeti va motivlari asosida teatr spektakllari, adabiy-badiiy kompozitsiyalar, hujjatli, mul`tiplikatsion, badiiy, video, telefil`mlar yaratish, fol`klor-etnografik ko’rgazmalar, zamonaviy dam olish inshootlari va kichik sport maydonlariga ega bo’lgan “Alpomish” bog’larini tashkil etish, pochta markalari, otkritkalar, konvertlar turkumini chiqarish, fol`klor asarlari ijrochilarining ko’rik-tanlovlarini, milliy sport targ’ibotiga qaratilgan Alpomish o’yinlari festivalini o’tkazish kabi turli-tuman tadbirlar belgilangan edi. Bu tadbirlarning aksariyati bajarildi va bajarilmokda. Gazetxonlarni, jumladan, O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi zimmasiga yuklatilgan vazifalarning bajarilishi, mutaxassis olimlarning olib borayotgan ishlari qiziqtirmoqda. Shular haqida batafsilroq so’zlasangiz?

— Chindan ham, Vazirlar Mahkamasining qarori “Alpomish” dostonini o’rganish va nashr etishda yangi bosqichni boshlab berdi. O’tgan yilning oxirlarida atoqli dostonchi Fozil Yo’ldosh
o’g’li varianti asosida doston o’zbek va rus tillarida to’la ravishda bosilib chiqdi. Bunda madaniyatimizning ulkan korxonasi “Sharq” nashriyot-matbaa kontsernining mehnatini alohida ta’kidlash zarur.

Fol`klorshunosligimiz tarixida birinchi marta dostonning akademik nashri tayyorlandi. “Fan” nashriyotida chop etilayotgan 53 bosma taboq hajmidagi bu kitob yaqin kunlarda kitobxonlar qo’liga borib yetadi. Dostonning Po’lkan va Ergash Jumanbulbul o’g’li, Berdi baxshi, Bekmurod Jo’raboy o’g’li variantlari alohida-alohida kitob sifatida nashr etilmoqda. Ulkan dostonchi Saidmurod Panoh o’g’li varianti “Yodgor” dostoni bilan birgalikda lotincha imlodagi yangi o’zbek alifbosida nashrga tayyorlandi. Shuningdek, dostonning qoraqalpoq versiyasining G’iyos Jirov variantidan parchalar nota yozuvi bilan birgalikda kitob holida chop etildi. Professor Fayzulla Karomatli tayyorlagan bu xildagi nashr fol`klorshunosligimiz tarixida birinchi marta amalga oshirildi. Shu kunlarda “Alpomish” — o’zbek xalq qahramonlik eposi” nomli tadqiqotlar to’plami, “Alpomish” dostoni va jahon xalqlari epik ijodiyoti” mavzuidagi xalqaro konferentsiya ma’ruzalarining tezislari chop etilmoqda.

— Demak, dostonning yuzaga chiqishida baxshilar bilan bir qatorda olimlarning ham katta xizmati bor. Shu munosabat bilan “Alpomish” dostonining xalq baxshilaridan yozib olinishi, uning nashrlari va ilmiy o’rganilishi tarixi to’g’risida gaplashsak…

— “Alpomish” dostoni, uning milliy versiya va variantlarini yozib olish, nashr etish va o’rganish tarixi G’oyatda boy, ziddiyatli, shu bilan birga ancha samaralidir.

Atoqli o’zbek olimi Hodi Zarifning aniqlashicha, jonli og’zaki ijro sharoitlarida asrlar davomida kuylab kelinayotgan “Alpomish” dostoni ilmiy doiralarga 1890 yildagina ma’lum bo’lgan. Rus sharqshunosi YE. F. Kal` o’z kundaligida 1890 yilning oktyabrida Termiz shahri yaqinidagi Solihobod qishlog’i o’zbek-qo’ng’irot urug’ining aynli aymoQiga mansub baxshi Omonnazardan doston tinglaganligini, u uch soatga yaqin to’xtovsiz do’mbirada kuylaganligini yozadi.

“Alpomish” dostoni haqidagi keyingi ma’lumot A. Divaevga tegishlidir. U 1896 yilda “Rus arxeologiya jamiyati sharq bo’limi xabarnomasi”da qozoqlar orasida “Alpamis botir” dostoni mavjudligini, Sirdaryo viloyati Amudaryo bo’limining boshliQi general-mayor K. I. Razgonovga to’rtko’llik jirov Jiemurod Bekmuhammedovdan yozib olingan doston variantini olganligini xabar qilgan edi. Dostonning qoraqalpoq versiyasining asosan birinchi qismidan iborat bo’lgan bu qo’lyozmani u yanglish ravishda qozoq dostoni, deb o’ylab, tilini ham biroz qozoqchaga yakinlashtirib, rus tiliga tarjimasi bilan birgalikda 1901 yilda Toshkentda nashr ettiradi.

Bizning nazarimizda, XIX asrning oxirida to’rtko’llik qoraqalpoq jirovi Jiemurod Bekmuhammedovdan yozib olingan nusxa “Alpomish” dostoni qoraqalpoq versiyasining bir varianti sifatida nashr etilishi va o’rganilishi kerak. Keyinroq, ya’ni 1934, 1955, 1956, 1957, 1959 yillarda Qoraqalpoq olimlari dostonning yana yetti variatini yozib olganlar.

“Alpomish” dostonining tatar, boshqird, oltoy versiyalari ham keyingi 50-60 yil davomida yozib olinib, nashr etilib, har tomonlama o’rganilib kelinmoqda.

Bu o’rinda “Alpomish” dostonining tojik variantlari va arabcha ertak haqida alohida to’xtashga to’g’ri keladi. Chunki ular o’zbek dostoni syujetining nihoyatda siqiqlashtirilgan holda, ba’zan boshqa syujetlar bilan aralash-quralash tarzda, ikkinchi bir tilda aytib berish asosida yuzaga kelgan oraliq shakllar, ko’proq ertakka yaqin bayonlardir.

“Alpomish” dostoni o’zbek versiyasi variantlarini yozib ola boshlash ishlari 1922 yildan boshlangan. 1922 yilning yozida birinchi o’zbek professori o’ozi Olim Yunusov Sirdaryo va Samarqand viloyatlarida ilmiy safarda bo’ldi. Safar davomida o’zbek shevalari va etnografiyasiga oid ko’pgina materiallar to’plash bilan bir qatorda Hamroqul baxshi va Fozil Yo’ldosh o’g’lidan “Alpomish” dostonining bir qismini yozib oldi. U “Turkiston” gazetasining 1922 yil 18 dekabr` sonida o’z ekspeditsiyasi haqida “O’zbeklarda eltanish ishi” nomli maqola e’lon qilib, “Alpomish” dostonini birinchi bo’lib “Odisseya” bilan qiyos qildi va unga yuksak baho berdi. “Bilim o’choQi” jurnalining 1923 yilgi sonlarida esa, kichik bir so’z boshi bilan dostondan parchalar e’lon qildi. o’ozi Olim ko’lyozmasi bizgacha yetib kelmagan, 1937 yilda bu ulkan olimning qataQon qilinishi munosabati bilan uning ilmiy merosi ham yo’qotib yuborilgan. Shu bois, ilmiy jihatdanda ahamiyatli bo’lgan bu qo’lyozma haqida to’la ma’lumot berish imkoniyatiga ega emasmiz. Ammo jurnal sahifasida saqlanib qolgan parchaning o’zi ham juda katta ilmiy-amaliy ahamiyatga ega. Shuning uchun ham 20-yillarda “Alpomish” haqida mulohazalar asosan G’ozi Olim Yunusov materiallari doirasida bo’ldi. Atoqli olim Fitrat 1928 yilda “O’zbek adabiyoti namunalari” to’plamida Fozil Yo’ldosh o’g’lidan yozib olingan parchani qayta nashr etdi.

“Alpomish” dostoni to’la variantlarini yozib olish ishlari 1926 yildan boshlab tashkil etishdi. Bu ishga qishloqlarda baxshilar bilan yonma-yon yashayotgan ziyolilar ham jalb qilindi. Natijada shu yili mahalliy sud kotibi Muhammadisa Ernazar o’g’li Xatirchi tumani Qatag’on qishlog’ida yashovchi Po’lkan shoirdan dostonning bir vari-antini yozib oldi. Atoqli fol`klorshunos Hodi Zarifning aytishicha, dostonni yozib olish jarayoniga Ergash Jumanbulbul o’g’li ham ishtirok etgan va uning ayrim o’rinlarini o’z nomidan yozib ham bergan. Shuning uchun ham bu nusxani “Po’lkan va Ergash Jumanbulbul o’g’li varianti” sifatida baholash zarur.

Yana 1925 yili shoir Abdulla Alaviy Piskent tuman Evalak qishloqlik Berdi baxshidan (Berdiyor Pirimqul o’g’lidan) dostonning boshqa bir variantini yozib oldi. Undan bir parcha 1928 yilda Fitratning “O’zbek adabiyoti namunalari” xrestomatiyasida (40-43-betlar), kattagina qismi esa, 1935 yilda Miyonbuzruk Solihovning “Oktyabrgacha bo’lgan o’zbek og’zaki adabiyoti (fol`klor)” to’plamida (86-146-betlar) e’lon qilindi. Doston to’la ravishda kamina tomonidan nashrga tayyorlandi va u ikki marta 1969, 1999 yillarda so’z boshi bilan, alohida kitoblar tarzida chop etildi. Bu variantning nemis tiliga tarjimasi ustida Bonn universitetining professori Karl Rayxl ko’pdan beri ish olib bormoqda. U o’zbek xalq dostonchiligi haqidagi monografik tadqiqotini ingliz tilida 1992 yilda e’lon qilgan.

Doston syujetini har tomonlama o’rganish uchun uning mazmunini to’la yoki qisman yozib olish ham katta ahamiyatga ega. Baxshilarning o’zlari dostonni kuylamay, uning mazmunini hikoya qilib berishni “ertak qilib aytmoq” deb yuritadilar. “Alpomish” dostoni baxshilardan shunday holatlarda ham yozib olingan.

Dostonning g’oyaviy-badiiy va kompozitsion qurilish jihatidan eng mukammal varianti atoqli dostonchi Fozil Yo’ldosh o’g’lidan 1928 yilda mashhur fol`klor to’plovchi Mahmud Zarifov yozib olgan nusxa hisoblanadi. Uning birinchi qismi qisqartirilgan holda 1939 yilda Hodi Zarifning “O’zbek fol`klori” xrestomatiyasida (80-128-betlar), nashr etildi. Shundan beri Fozil Io’ldosh o’g’li variantidan parchalar (asosan Hodi Zarif nashri asosida) maktab xrestomatiyalari, o’quv ko’llanmalari, turli to’plamlar, vaqtli matbuotda muntazam ravishda chop etilib kelinmoqda.

“Alpomish” dostonining Fozil Yo’ldosh o’g’li variantini qisqartirib, ammo syujet kurilishini to’la saqlagan holda birinchi marta nashr etish atoqli o’zbek shoiri Hamid Olimjonga nasib qildi. 1939 yilda bosilib chiqqan bu kitobda (1957 va 1958 yillarda uning ikkinchi va uchinchi nashrlari amalga oshirildi) 1928 yilda yozib olingan matn deyarli ikki baravarga qisqartirilgan bo’lsada, dostonning g’oyaviy-badiiy xususiyatlari va kompozitsion qurilish to’la ravishda saqlangan.

Dostonning Hamid Olimjon nashridan keyin uni rus tiliga tarjima qilish ishlari ham boshlab yuborildi. Dastlab 1943 yilda undan parchalar, 1944 yilda esa, birinchi qismi akademik V. M. Jirmunskiyning so’z boshisi bilan Toshkentda alohida kitoblar tarzida bosilib chiqdi. Shoir-tarjimon L. M. Pen`kovskiy doston tarjimasi ustida bir necha yillar muttasil ishladi. Hodi Zarifning aytishicha, L. M. Pen`kovskiy tarjima davomida hodi Zarif, Hamid Olimjon, Fozil shoirlar bilan doimiy muloqotda bo’lgan, zaruriy maslahatlar olib turgan. Natijada dostonning ancha mukammal badiiy tarjimasi yuzaga kelgan. Bu tarjima 1949 yilda Toshkentda M. Shayxzoda so’z boshisi bilan, Moskvada V. M. Jirmunskiy izohlari bilan nashr etildi. Shundan keyin yana bir necha marta dostonning rus tilidagi Toshkent (1958, 1974, 1998), Moskva (1950, 1958), Leningrad (1982) nashrlari amalga oshirildi. Rus tilidagi tarjimasi asosida uning slovak tilida nasriy bayoni, ingliz tilida parchalar bosilib chiqdi.

“Alpomish” dostoni variantlarini yozib olish 30-40- yillarda ham davom ettirildi. 1937 yilda Yusuf Sultonov Ko’qonning Beshkapa qishlog’ida Bo’ri Sodiq o’g’lidan, 1938 yilda Shamsi Murodov qiziltepalik keksa dostonchi Saidmurod Panoh o’g’lidan doston variantlarini yozib oldilar. Bu o’rinda Saidmurod Panoh o’g’li varianti haqida alohida to’xtashga to’g’ri keladi. Birinchidan, dostonni aytuvchi Saidmurod Panoh o’g’li asar yozib olingan paytda 80 yoshda bo’lgan, uning yozib oluvchisi Shamsi Murodov esa, 13 yoshli maktab o’quvchisi edi. Bu narsa baxshi ancha keksayib qolganiga qaramay, xotirasi va hofiza qudratini mustahkam saqlab qolganligidan dalolat beradi. Ikkinchidan, u 1960 yilda o’ijduvon tumanining Zahkash qishlog’ida Amin Malik o’g’lidan fol`klorshunos Malik Murodov yozib olgan variant bilan birgaliqda Buxoro viloyatida dostonning kuylanishi va tarqalishi xususiyatlarini o’rganishda ahamiyatga ega.

“Alpomish” dostoni variantlarini to’plash va avlodlar uchun saqlab qolishda keksa avlod fol`klorshunoslari chinakkam fidoyilik namunalarini ko’rsatganlar. Masalan, ikkinchi jahon urushidan og’ir yarador bo’lib qaytgan Mansur Afzalov 1944 yilning yozida Nurota tumanining chekka bir qishlog’i — Qo’tir qishlokda Bekmurod Jo’raboy o’g’li degan dostonchi yashayotganligi haqida xabar topadi. O’zining sog’ligi va yo’l azobiga qaramay, safarga otlanadi. Qo’tir qishlokda bir necha kun bo’lib, baxshidan “Alpomish” dostonining yana bir variantini yozib oladi hamda Nurotaning shimoliy qishloqlarida yashagan o’nlab baxshilar haqida fanga ma’lum bo’lmagan yangi ma’lumotlar to’playdi.

“Alpomish” dostoni variantlari ko’pgina viloyatlardan yozib olinganligiga qaramay, Surxondaryo va Qashqadaryo vohalari bo’yicha faqat ayrim ma’lumotlargina mavjud edi. Bunday kemtiklikni to’ldirish maqsadda 1945 yilda bu vohalarga maxsus fol`klor ekspeditsiyasi uyushtirildi. Qosim Muhammedov Sherobod tumanining Chig’atoy qishlog’ida yashovchi ustazoda baxshi Mardonaqul Avliyoqul o’g’lidan “Alpomish”ning ikkinchi qismini yozib oldi. Bu vohalardan fol`klor asarlari to’plash keyingi davrlarda ham izchil davom etdi. Bunda Abdumo’min Qaxhorov, Chori Hamro, Abduolim Ergashev kabi fol`klorshunoslarning munosib o’rni bor. Jumladan, 1955 yilda Zubayda Husainova Kitob tumani Qaynarbuloq qishlog’ida yashovchi Abdulla shoirdan, Zubayda Husainova bilan Muzayyana Alaviya shu tumanning Shotiri qishlog’ida yashovchi Hamro Ergash o’g’lidan, Mansur Afzalov Shahrisabzda turuvchi Zohir Ko’chqor o’g’lidan, 1956 yilda Oxunjon Sobirov Dehqonobod tumani Qorashina qishlog’ida turuvchi Umir shoirdan, 1958 yilda yana Mansur Afzalov Jarqo’rg’on tumani Jaloyir qishlog’ida yashovchi Mamatrayim baxshidan doston variantlarini yozib oldilar. 1963 yilda Tojikistonning Kolxozobod tumani Paxtaorol qishlog’ida turuvchi Bo’riboy Ahmedovdan yozib olingan variant ham aslida Sherobod dostonchilik maktabiga tegishlidir. Bu aytilganlarga 1998 yilda Toshtemir Turdiev tomonidan nashr etilgan Xo’shboq Mardonaqulov variantini ham qo’shsak, doston variantlari Surxondaryo va Qashqadaryodan eng ko’p yozib olinganligi ayon bo’ladi.

“Alpomish” dostonini yozib olish va nashr etish bilan bir qatorda uni ilmiy ravishda o’rganish ishlariga ham asos topildi. Yuqorida eslatilgandek, G’ozi Olim, Hamid Olimjon, V. M. Jirmunskiy, Maqsud Shayxzoda kabi olim va yozuvchilarning doston nashrlariga yozgan muqaddima va kirish maqolalari bu yo’ldagi dastlabki qadamlar bo’ldi.

1956 yilning sentyabr` oyida “Alpomish” dostonini o’rganish masalalariga bag’ishlab, Toshkentda o’tkazilgan mintaqaviy ilmiy konferentsiya katta ahamiyatga ega bo’ldi. Konferentsiya arafasi va undan keyin Hodi Zarif, Mansur Afzalov, Maqsud Shayxzoda, Hamid Sulaymon, Ismoil Sag’itov, Sharifa Abdullaeva, Xudoyberdi Doniyorov, Nuriddin Shukurov, Saydulla Mirzaev kabi olimlarning gazeta va jurnallarda maqolalari e’lon qilindi.

“Alpomish” dostonini haqiqiy milliy epos sifatida o’rganishda mustaqillik davrida katta imkoniyatlar yaratildi. Yuqorida eslatilganidek uning fundamental nashrlari amalga oshirildi. Eng muhimi, dostonning ilmiy-akademik nashri ustidan tadqiqotlar yakunlandi.

“Xalq so’zi”, 1999 yil 15 oktyabr`