Куни-кечаги Турктилли ёш шоирларнинг «Самарқанд шеър оқшомлари» анжуманида бўлиб ўтган бир суҳбатда Ўзбекистон халқ шоири Усмон Азим Асқарали Шароповни эслаб, жумладан шундай деди: «Яқинда Асқарали аканинг ўтган асрнинг 80-йилларида нашр этилган китобларини қайта варақлаб, ўша пайтда адабиётга кириб келган ёшларга бағишланган мақолаларини ўқир эканман, кўз ўнгимда  узоқни кўра билган  синчи қиёфаси  гавдаланди.  Кимларниким «Бундан шоир чиқади» деб  баҳолаган бўлса, мана орадан 30-40 йил ўтиб, ўшалар чинакам шоир бўлиб бўй кўрсатди;  Кимларгаким «Бундан шоир чиқаши даргумон» деб баҳо берилган бўлса,  арзирли бир ижодий ишлар қила олмай ному нишонсиз  кетгани  ҳам маълум бўлди».

Асқарали Шаропов Шоҳимардонда туғилган, Самарқанд Давлат Университетида таҳсил олган ва узоқ йиллар Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриётида фаолият юритган,юзлаб китобларга муҳаррирлик,тўпловчилик қилган ношир, ўзбек адабиётининг заҳматкаш ва фидойи тадқиқотчиларидан бири эди. Асқарали ака ўзбек шеъриятининг энг гуллаган мавсуми — 80-йиллари Ғафур Ғулом нашриётида, шеърият бўлимининг энг эсда қоларли ижодий гуруҳи (Омон Матжон, Шавкат Раҳмон, Қутлибика Раҳимбоева…) таркибида салмоқли ишларни амалга оширганини айтмасликнинг иложи йўқ.

Ҳар сафар бу ажойиб инсонни эслаганимда,унинг ўзига хос табассуми ёритган чеҳраси кўз ўнгимда пайдо бўлади. Асқарали ака  Усмон Азим, Шавкат Раҳмон, каминага беқиёс меҳр ва эътибор билан қараган, ҳар биримизга фақат адабиётда эмас, ҳаётда ҳам беғараз кўмаклашган, турмушда учраган қийинчиликларни енгишимизга доимо ёрдам берган меҳрибон Акамиз эди. Шахсан мен Асқарали аканинг хонадонининг нону тузидан кўп маротиба баҳраманд бўлганман.

Оллоҳдан Асқарали акага раҳмат тилайман.

Хуршид Даврон

Асқарали Шаропов
РУҲИЙ ЭҲТИЁЖ ВА
МАСЪУЛИЯТ ҲИССИ*

       Донишманд Гераклит поэзияни “кутилган тасодиф” деб баҳолаган экан. Ўқувчи қалбини қачондан бери қийнаб келган, лекин эътибор бермаган ҳаётий ҳақиқатни, фикрни топа билиш, уни гўзаллик сифатида гавдалантира олиш шоирнинг, у ёшми ёхуд кексами, ўзига хослигини белгилайди. Ўзгалар диққат-эътиборидан, мушоҳадасидан четда қолган фикрни топишга уриниш жараёни ўз-ўзидан янгича фикрлашга олиб боради. Оригиналлик эса ана шу янгича фикрлаш жараёнининг маҳсулидир. Тинимсиз изланиш, инсон қалбини тўлқинлантира оладиган мушоҳадалар бериш жараёни анча мураккабдир. Чунки у инсон қалби ҳамда шууридаги турфа хил руҳий ва оний тебранишлар силсиласини кечинмаларда поэтик борлиқ сифатида гавдалантиришни талаб этади.

Бундан беш ярим аср муқаддам битилган буюк Алишер Навоийнинг:

Ани назм этки, тархинг тоза бўлғай,
Улусқа майли беандоза бўлғай.
Йўқ эрса, назм қилғанни халойиқ,
Муқаррар айламак сендан не лойиқ, —

каби сатрларида ҳам худди ана шу талаб қўйилган эди.

Буюк Александр Пушкиннинг Баратинский ҳақидаги “У оригинал шоир, чунки фикрлайди”, деган ибратли мулоҳазаси заминида ҳам ана шу талабнинг руҳи белгиловчидир.

Тархи тозалик ва оригинал фикрлаш бўлмаган ерда ҳақиқий шеърият ҳақида гап бўлиши мумкин ҳам эмас. Шеъриятнинг қолган барча фазилатлари ана шу бетакрор ва асосий хусусиятдан бошланади. Оригинал фикрлаш ҳайратнинг ҳам, завқнинг ҳам, зариф туйғуларнинг ҳам асоси, уларни юзага келтирган ҳаётий заминдир.

Шу ўринда машҳур испан шоири Федерико Гарсиа Лорканинг қуйидаги мулоҳазаси характерлидир. У ёзади: “Шоир кўкатлар остидаги чумолилар шивирини англашни истайди. У дарахтнинг беўхшов танасида сизаётган обиҳаётнинг сирли оҳангини уқишни истайди”.

Поэтик образнинг яшовчанлиги, таъсирчанлиги энг аввало ана шу ўта синовчанликнинг ўзига хослиги, бетакрорлиги билан боғлиқ ҳодисадир.

Маълумки, шеърият борлиқни тадқиқ қилишнинг ўзига хос воситасидир. Поэтик асар қайси мавзуда ёзилган бўлмасин, унинг асосида ҳар бир ижодкорнинг ўзига хос тадқиқ ва фикрлаш усули ётади. Ҳатто классик шеъриятимизда яратилган мухаммаслар мисолида ҳам биз бундай оригинал образли фикрлашнинг бетакрор кўринишларининг шоҳиди бўламиз. Мухаммас боғлаган шоир ўзга ижодкор ғазалидаги образли ифода кўламини ҳам, лирик кечинма оқимини ҳам кенгайтиради. Оҳанг, ранг товланишларини бойитади. Муайян ғазалдаги тадқиқ этилган объектга кенгкўламлик бахш этади. Буларнинг ҳаммаси борлиқда ёмби тарзида учрайдиган нарсалар эмас, уларнинг барчасини шоир кашф этади, уларни мантиқий ички алоқадорлик асосида тартибга келтириб, яхлит гўзаллик сифатида гавдалантиради.

Хуллас, ҳар қандай шеърдаги гўзаллик, кутилмаган ҳайрат ва завқ борлиқни поэтик-мантиқий идрок этиш жараёнида кашф этилади. Соф интим туйғуларни ҳам ўзгаларни такрорламай янгича поэтик тадқиқ этилсагина, лирик кечинма оқимида ўзгача бир психологик ҳолат, ўзига хос бир талқин содир бўлади. Шунинг учун ҳам оригинал фикрлаш ҳамма даврлар шеърияти учун асосий мезон бўлиб қола беради. Бу талаб даврлар ўтиши билан, ўтмишдаги тажрибаларни мухтасар этиб, янада қатъийлик касб этиб боради. Зеро, янгилик, қанчалар қийинчилик ва тўсиқлар билан бунёд бўлмасин, инсон ҳаммавақт унга ўч бўлади. Ҳар қандай кашфиёт, янгилик заминида доимо қандайдир ҳайрат, кутилмаганлик, гўзаллик мавжуд бўлиб, инсон фикрлашининг чексизлиги, бетакрорлиги ҳам ана шунда. Янгиликка интилиш, гўзалликни кашф этиш инсоннинг боқий муддаоси. Шу жараёнда у фақат борлиқдаги гўзалликнигина эмас, ўзини ҳам, ўз қалбини ҳам қайтадан кашф этади, ундан янги-янги олмос қирралар топаверади. Бу – ният ва муддао боқийлигидир. Шунинг учун А.С.Пушкиннинг: “Буюк инсоннинг фикрлари силсиласини кузатиш энг мароқли, қизиқарли фандир”, деган мулоҳазаси бевосита шоирнинг борлиқни тадқиқ этишдаги ўзига хослигига ҳам бевосита алоқадордир. Шу нуқтаи-назардан ёшларнинг дастлабки тўпламларига муносабат билдириш улардаги нурли ва сояли томонларни ёритишга имкон беради, деб ўйлаймиз.

Етмишинчи йиллар ўзбек шеъриятида ёшларнинг ҳиссаси аввалги босқичларга нисбатан сезиларли бўлди. Танқидчиликда ўринли таъкидланганидек, шеъриятга истеъдодли ёшларнинг янги бир бўғини кириб келди. Улар шеъриятимизни сон жиҳатидангина эмас, сифат жиҳатидан ўсишига ҳам ўзларининг салмоқли улушларини қўшиб келмоқдаларки, бу қувонарли, мақтагулик ҳодисадир.

Авваламбор, 70-йилларга келиб бутун мамлакатимизда бўлганидек, республикамизда ҳам ижодкор ёшларга ғамхўрлик янада камол топди, уларнинг баралла ва кенг қулоч ёзиши учун муайян шарт-шароитлар яратилди. Улар учун “Ёшлик баёзи” номли махсус тўплам нашр этила бошланди,кейин эса бунга яна “Ёшлик” альманахи қўшилди, “Шарқ юлдузи”, “Гулистон” журналларининг йилда бир сони ёшлар ижодига бағишланадиган бўлди.

Иккинчидан, республикамизда биринчи бўлиб Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриётининг шеърият редакцияси “Авторнинг илк китоби” сериясида ёшларнинг асарларини нашр этишни йўлга қўйди. Мазкур серияда дастлаб шеърлари журнал ва газеталарда, “Баёз”да эълон қилинган Усмон Азим, Муҳаммад Солиҳ, Шавкат Раҳмон, Азим Суюн, Хуршид Даврон, Муҳаммаджон Раҳмон, Мукаррама Ғаффорова, Жонибек Сувонқулов, Абдухалил Қорабоев кабиларнинг дастлабки китоблари чоп этилди. Нашриёт ўтган давр ичида ўттиздан ортиқ ёшларнинг илк тўпламлари билан кенг китобхонлар оммасини топиштирди, янги-янги истеъдодли ёшларни кашф этишда давом этмоқда.

Тўпламларнинг аксарияти ҳақида танқидчи ва адабиётшунос олимларимиз томонидан холис, объектив фикрлар билдирилди. “Авторнинг илк китоби” сериясининг илк қалдирғочлари иккинчи, ҳатто айримлари учинчи китобларини ҳам ўқувчилар ҳукмига ҳавола қилишди. Бу ҳам қувонарли ҳодиса…

     Хуршид Давроннинг “Қадрдон қуёш” тўпламига кирган шеърларида табиат ва инсондаги уйғунлик, она-Ерга садоқат, уруш қолдирган жароҳатлар андуҳи, муҳаббатнинг қадрдон ва изтиробли онлари қаламга олинади. У борлиққа ошиқлигини тенгдошларидан фарқли ўлароқ ўта босиқлик, қандайдир бир ёқимли меҳр билан ифода этади. “Яшилгина майсалар”га лаб босиб, уларни эркалаб, она – замин олдидаги фарзандлик бурчини адо этишга уринади. Унинг баҳор ҳақидаги битикларидан ялпиз, чучмома, майсалар, жийда гулининг ҳиди анқиб туради. Гўзалликка ташналик уни далалар бағрига, ой чўмилган кечалар қаърига етаклайди. Намунча севмаса, дегинг келади, бу йигит ялпизни…

Меҳмон бўлиб келади шамол
Ялпиз ҳидин босиб бағрига.

Даста ялпиз “доридан дим” хонага илк баҳорни етаклаб келади. Шунда унга дунё ҳам ялпиз бўлиб кўринади.

Баъзан одамда шундай ҳолат содир бўлади. У нимадандир хафа, нимадандир юраги ғаш. Нимаданлигини билмайди. Шунда сокин табиат қучоғидан ўзига бир хилват излайди. Уни топгач, табиатнинг такрорланмас, ногаҳий бир кўриниши билан юзма-юз келгач, бирдан унут бўлади ўша ғашлик. Руҳида мувозанат юзага келади. Мувозанат ялпиз ҳидидан баҳра олган руҳий ҳолатни эслатади кишига. Шоир тасвирнинг ишонарли, аниқ, таъсирчан чиқиши учун узоқ, кўп ишлайди. Баъзан табиатдаги рангу-оҳанглар шеърга шундай кириб келгандек туюлади кишига:

Ҳали осмон дилимдай хира,
Ҳали қуёш ҳам ғира-шира.
Кўзларини уқалар толзор,
Ҳали қуёш ўзи тафтга зор.
Қиш ва баҳор ўртаси бир кун.

Баҳорда эса “осмонда қуёш гуллайди”. Аниқ, тиниқ ва қадрдон манзара.

Шеърият ҳамма ерда яшайди. Кишиларнинг бир-бирига, табиатга муносабатида ҳам сўзда очиқ ифодаланмаган шеърият бор, нафосат бор. Шоир ана шуларни кашф этади, холос.

Бир аёл бор. Унинг қўллари ҳам, кийими ҳам дағал, беўхшов. Эри уни таҳқирлайди, эрта-кеч. Лекин унинг қалби-чи?

Кеча ногоҳ йўлнинг четида
Кўриб қолдим ўша аёлни6
У ҳидларди мен сезмай ўтган
Миттигина марваридгулни.

У булоқ сувида юзини ювмайди, олис юлдузларга тикилиб энтикмайди. Бироқ таҳқирларга қасдма-қасд ўзгалар сезмай, эҳтимол, топтаб ўтган миттигина гулдан қандайдир таскин излайди, гўзаллик излаб ҳидлайди. Шеърдаги соддалик оддий, бошқалар учун аҳамиятсиз бўлган нарсалардаги гўзалликни ҳис қилишдек туюлади.

Тўғрироғи, аёлнинг ҳаракати борлиқдаги гўзалликни эсга солади. Шоирлар ана шу пинғоний гўзалликнинг кашфиётчиларидек туюлади ўқувчига.

Хуршид Давроннинг шеърларида она-Ерга, қадрдон диёрга бўлган қайноқ меҳрнинг битмас-туганмас чашмаларидан бири яширингандек. Рангларнинг сержилолиги ва аниқлиги, ҳайратомуз тасвирлардаги шукуҳ ва ташналик руҳи унинг чизгиларига алоҳидалик бахш этади:

Далаларнинг қоқ ўртасида
Еру-осмон аро бир эртак –
Юлдузларнинг майин сасидан
Тебранади оппоқ беланчак.

Майин ва осуда кеча. Ҳориган ота, сулув келинчак ҳам, ҳатто ариқчада жилдираган сув ҳам уйқуда. Бедор чақалоққина “онасига ўхшаган ой”га талпинади, холос. Фақат ойгина унга сутдек нур тўкади. Сўнг:

Сўнг аллалар айтиб, ўксиниб,
Беланчакни тебратар шамол.

Шоир ҳолат нозиклигини теран ҳис қилгани учун ҳам ташбеҳларни ўта синчковлик билан қўллайди. Майинлик ва осудаликка, бедор чақалоқнинг кўзларидаги ҳайратга зид биронта сўз ишлатмайди. Натижада кашф этилган гўзалликдек гавдаланади.

Хуршид Даврон нарса, воқеа, ҳолатларни муқояса қилиш жараёнидан ҳам ўзига хос завқланиб, ўзига хос туйғулар излайди. Бу узоқ фикрлаш, шеър устида тинмай ишлаш маҳсули. Бир шеърида у ҳамма нарсага – дарёларга, қора тун, ботаётган сўлғин қуёш, футболчи Криуф ва Тиёншанга дўстлар билан биргалашиб боқишга розиман:

Бироқ, қабо ечаётган шўх аёлни
Кузат, юрак, ҳайрат билан ёлғиз ўзинг, —

дейди. Асрий мавзу. Бироқ фикрлаш янги. Шоир хулосаси кутилмаган.

У табиатнинг ҳар бир кўриниши, инсон ҳаётининг зиддиятли дақиқаларини ўзича кашф этади, ўзгалар борган йўлдан бормай, қандайдир ёлғизоёқ сўқмоқлар излайди.

От ўляпти дейлик. Хўш, нима бўпти? Ўлса ўлипти-да? Биз учун бу – жониворнинг оддий қисмати. Ахир, бу алғов-далғовли, нотинч ва безовта заминнинг турли бурчакларида ҳар куни, ҳар дақиқада минг-минглаб бегуноҳ одамлар қирилиб кетаётганда, бир от ўлса ўлипти-да? Лекин шоир учун бу шунчаки отнинг ўлими эмас, бу қалбларни ларзага соладиган бутун бир фожиа.

От ўляпти… Унинг армонли қорачиғида эса ям-яшил қирлар, яғринини ювган ёмғирлар акс этмоқда. Унинг армонли қорачиғида юлдуз ёнмоқда. Шудрингда ялпиз чайқалмоқда, мовий осмон сўниб бормоқда интиҳосига…

Ўлаётган отнинг қорачиғида
Бир тасвир бор – заминдан оғир.

Биз гоҳида инсон бошига тушган фожиани шундай чуқур ҳис қила олмаймиз. Ҳис қилганлар эса баъзан ишонарли ифодалай олмайди, ўша фожиани. Дардни дард чеккан кишидек ифодаланмаса, ўқувчи бунга ишонмайди. Эҳтимол, халқимизнинг “Чумолига ҳам озор бермагин” деган ҳикмати ана шундай турфа хил фожиаларга бефарқ қараш борасида айтилгандир.

Хуршид Давроннинг қатор шеърлари (“Совуқ шамол…”, “Қўшоқ ака, ухламайсиз”, “Фронтоёвик ҳақида баллада” ва бошқалар) уруш воқеалари, унинг кишилар қалбидаги қайғули, ғамгин акс-садоларига бағишланган.

“Совуқ шамол…” шеърида узундан-узоқ тавсиф йўқ, шоир бунда ҳам, ўз одатига кўра, қисқаликка интилади. Шеър Улуғ Ватан урушида ҳалок бўлганлар хотирасига бағишланган. Унда қарама-қарши қўйиш усули воситасида уруш қолдирган жароҳатларнинг яна бир қирраси ёритилади. Шоир шеърни “Нуриддин тоҳам хотирасига бағишлайман”, деса-да, ундаги умумлаштириш кучи, ғамгин оҳанг ва мушоҳада урушнинг ҳатто шарпаси тегиб ўтган қалбни ҳам изтиробга солади:

…Совуқ шамол мени қувади
Сокин шаҳар кўчаларида.
Қизлар эса мени севади
Олис баҳор кечаларида.

Сизни севган у қиз тирикми?
Қийнайдими хотира расми?

Тунлар унинг боши эгикми,
Нуриддинми ўғлининг исми?

Домла Ойбекнинг “Шеър – фикрнинг гули” деган фикри бежиз айтилмаганини ёдга келтиради мазкур сатрлар. Дастлаб “совуқ шамол” ва “Сокин шаҳар кўчаларида” қувилиш. Кутилмаганда “Олис баҳор кечаларию” қизлар севгиси… Мантиқсизмикан? Йўқ. Биринчи банддаги совуқ шамолу сокин шаҳар бирикмалари ва у билан боғлиқ ҳолатлар иккинчи, якунловчи банддаги уруш билан боғлиқ фожиа қисматни ифодалаш учун асосий йўналиш нуқтаси бўлган.

Иккинчи банддаги шартли мурожаат усули ўта ишонарли чиққан. Унинг таъсирчанлиги ҳам шунда. Ахир ҳали-ҳануз девордаги йиллар чангида сарғайиб кетган суратларга боқиб, ҳар тонгни бедор кутаётган аёллару-оналар камми? Севган ёрининг исми қулоғига чалинса, беҳад изтиробга тушадиган “мангуга келинчак бўлиб қолган”лар учрамайдими? Шунинг учун ҳам “шеър – фикрнинг гули” бўлса керак.

Хуршид Даврон уруш мавзуини ўзига хос талқин қиладиган шоирлардан. “Қўшоқ ака, ухламайсиз” сатрлари билан бошланувчи шеъридаги:

Соғиндими ё ўнг оёқ
Кесилган чап оёқни.
Ярим тунда қишлоқ аро
Учар ғамгин хаёллар.
Эрларини, ўғилларин
Ёд этарди аёллар… –

каби сатрларда ҳам Хуршид Даврон оригинал фикрлашга, ўзига хос ифодалар излашга ҳаракат қилади. Натижада, бу топилдиқлар китобхон руҳига, тасаввурига айрича таъсир этиб, уни бу бетиним дунёнинг ташвишли онларидаги воқеалар моҳияти билан ошно қилади.

“Фронтовик ҳақида баллада” шеърида ҳам ана ўша уруш қолдирган жароҳатлар мавзуси. Лекин талқин ўзгача. Чунки у ўзга поэтик-психологик ҳолатлар асосида ёритилади. Фронтовик ҳали ҳам бедор. Тунлари уйқусираб ўз батальонини яна жангга бошлайди. Унга мангуга кўз юмган қуролдош дўстларининг хотираси тинчлик бермайди. У ўзини жанговар сафда ҳис этиб, кимнидир чақиради, олдинга ундайди:

Хотини уйғотар…
Бироқ урушнинг
Ваҳмидан қутулиб кетолмас қалби.
Қўлда папироснинг рангин қутиси
Ғижимланар сўнгги обойма каби.

Кўриниб турибдики, шоирнинг тадқиқ усуллари хилма-хил психологик ҳолатлар, деталлар асосига қурилган. Кашф этган образли деталлари ҳам янги, ана шу ҳолатларга мос тушади. Ўз қуролдош дўстларини олға боришга чақираётган фронтовик қўлида “папирос қутиси”, “сўнгги обойма каби ғижимланади”.

Эрлари, ўғилларини қўмсаган аёлларнинг ўйлари эса “Ярим тунда ғамгин хаёл” бўлиб учади. Натижада ягона мавзунинг ранг-баранг қирралари такрорланмас ифодавийлик касб этади.

Бева ҳовлисига тун олдин кирар…

Ёридан гулдайин даврида айрилиб , бева қолган аёлнинг ғамгин руҳий ҳолатини ифодаловчи қанчалар аниқ тасвир. Тун унинг ҳовлисига 1941 ёхуд 1942 йилдаёқ кирган. Ҳали ҳам у девордаги кулиб турган йигит ва мулойим жилмайиб турган бокира қиз суратига термилгани-термилган. Унга оғир, лекин у ҳали ҳам ана шу сурат ёди билан яшайди.

Оқшомлари қийин бўлар бевага:
Хотиралар дилга кирар қуралаш.
Оғир бўлса ҳамки, тасвир бўлса ҳам
Суратга жилмаяр кўз ёш аралаш.

Хуршид Давроннинг “Учишни истайман” деган романтик руҳдаги шеъри бор. Шеъридаги ифода усули романтик, холос. Аслида ундаги туйғу замон дарди билан ҳамоҳанг.

Учаман энг чиркин орзулар,
Ясама туйғулар устидан.
Оламни гулларга ўрайман,
Узаман уларни кўксимдан…

Шеърдаги ҳаётнинг майда-чуйда ташвишларига берилиб, юксак туйғулардан бенасиб бўлиб қолган ожиз кимсаларга муросасизлик руҳи ҳукмрон. Инсон фақат бугуним, ўтар куним деб яшамайди ахир. Шунинг учун ҳам бу тинчимас инсон қўлларига қанот боғлаб юксак миноралардан ўзини ташлади ерга. Унинг ҳаёлида учиш эди. У ана шу ҳаёл билан тирик эди. космос забт этилаётган даврга келиб, айрим кимсаларда лоқайдлик, ўз қобиғига ўралиб яшаш ҳисси юзага келди. Баъзан шеърларда ҳам шундай ҳодисалар содир бўлди. Шеърни ҳаёлсиз тасаввур этиш мутлоқ мумкин эмас. Айниқса, бизнинг тезкор ХХ-асрда:

Ахир аср учмоқда,
Юксак
Туйғулар-ла учайлик ҳар дам.
Руҳи учқур фарзандлар керак
Учаётган она-Ерга ҳам.

Хуршид Давроннинг тўпламидан югурик, ҳаёлнинг бундай кашфиётларини кўплаб топиш мумкин. Унинг ташбеҳлари янги, кутилмаган:

Уйғонар оқаётган сувлар шаклидаги вақт.

Кипригимга бир томчи сув илинди,
Ул томчи сув оқиб кетган ёр эди.

Ўртамизда қийналди чироқ…

Дайди ит каби
Орқага чекинар нимқоронғилик.

…Биз “Авторнинг илк китоби” серияси ҳақидаги кузатишларимизга энг муваффақиятли ва ночор тўпламларни атайлаб танлаганимиз йўқ. Усмон Азим,Муҳаммад Солиҳ,Шавкат Раҳмон,Хуршид Даврон кабилар илк китоблари нашр этилгандан кейин ана шу ютуқларини газета,журналларда эълон қилган шеърлари ва янги тўпламлари билан янада мустаҳкамладилар.Албатта,бу мисоллар сонини яна ҳам кўпайтиришимиз мумкин эди. Азим Суюн, Муҳаммад Раҳмон, Қутлибика Раҳимбоева кабиларнинг тўпламларидаги оригинал,юрак ҳарорати билан ёзилган шеърлар ҳақидаги мулоҳазаларимизни ҳам келтиришимиз мумкин эди. Бироқ, улар ҳақида мавриди билан фикрлашиб олармиз,деган хаёлдаман…

1980

* Мақоладан  парча
M: Asqarali Sharopov. Yulduzli osmon sehri. Adabiy-tanqidiy maqolalar. T, 1983

Kuni-kechagi Turktilli yosh shoirlarning “Samarqand sheʼr oqshomlari” anjumanida boʻlib oʻtgan bir suhbatda Oʻzbeкiston xalq shoiri Usmon Azim Asqarali Sharopovni eslab, jumladan shunday dedi: “Yaqinda Asqarali akaning oʻtgan asrning 80-yillarida nashr etilgan kitoblarini qayta varaqlab, oʻsha paytda adabiyotga kirib kelgan yoshlarga bagʻishlangan maqolalarini oʻqir ekanman, koʻz oʻngimda uzoqni koʻra bilgan sinchi qiyofasi gavdalandi. Kimlarnikim ”Bundan shoir chiqadi“ deb baholagan boʻlsa, mana oradan 30-40 yil oʻtib, oʻshalar chinakam shoir boʻlib boʻy koʻrsatdi; Kimlargakim ”Bundan shoir chiqashi dargumon“ deb baho berilgan boʻlsa, arzirli bir ijodiy ishlar qila olmay nomu nishonsiz ketgani ham maʼlum boʻldi”.

Asqarali Sharopov Shohimardonda tugʻilgan, Samarqand Davlat Universitetida tahsil olgan va uzoq yillar Gʻafur Gʻulom nomidagi Adabiyot va sanʼat nashriyotida faoliyat yuritgan,yuzlab kitoblarga muharrirlik,toʻplovchilik qilgan noshir, oʻzbek adabiyotining zahmatkash va fidoyi tadqiqotchilaridan biri edi. Asqarali aka oʻzbek sheʼriyatining eng gullagan mavsumi — 80-yillari Gʻafur Gʻulom nashriyotida, sheʼriyat boʻlimining eng esda qolarli ijodiy guruhi (Omon Matjon, Shavkat Rahmon, Qutlibika Rahimboyeva…) tarkibida salmoqli ishlarni amalga oshirganini aytmaslikning iloji yoʻq.

Har safar bu ajoyib insonni eslaganimda,uning oʻziga xos tabassumi yoritgan chehrasi koʻz oʻngimda paydo boʻladi. Asqarali aka Usmon Azim, Shavkat Rahmon, kaminaga beqiyos mehr va eʼtibor bilan qaragan, har birimizga faqat adabiyotda emas, hayotda ham begʻaraz koʻmaklashgan, turmushda uchragan qiyinchiliklarni yengishimizga doimo yordam bergan mehribon Akamiz edi. Shaxsan men Asqarali akaning xonadonining nonu tuzidan koʻp marotiba bahramand boʻlganman.

Ollohdan Asqarali akaga rahmat tilayman.

Xurshid Davron

Asqarali Sharopov
RUHIY EHTIYOJ VA
MASʼULIYAT HISSI*

Donishmand Geraklit poeziyani “kutilgan tasodif” deb baholagan ekan. Oʻquvchi qalbini qachondan beri qiynab kelgan, lekin eʼtibor bermagan hayotiy haqiqatni, fikrni topa bilish, uni goʻzallik sifatida gavdalantira olish shoirning, u yoshmi yoxud keksami, oʻziga xosligini belgilaydi. Oʻzgalar diqqat-eʼtiboridan, mushohadasidan chetda qolgan fikrni topishga urinish jarayoni oʻz-oʻzidan yangicha fikrlashga olib boradi. Originallik esa ana shu yangicha fikrlash jarayonining mahsulidir. Tinimsiz izlanish, inson qalbini toʻlqinlantira oladigan mushohadalar berish jarayoni ancha murakkabdir. Chunki u inson qalbi hamda shuuridagi turfa xil ruhiy va oniy tebranishlar silsilasini kechinmalarda poetik borliq sifatida gavdalantirishni talab etadi.

Bundan besh yarim asr muqaddam bitilgan buyuk Alisher Navoiyning:

Ani nazm etki, tarxing toza boʻlgʻay,
Ulusqa mayli beandoza boʻlgʻay.
Yoʻq ersa, nazm qilgʻanni xaloyiq,
Muqarrar aylamak sendan ne loyiq, —

kabi satrlarida ham xuddi ana shu talab qoʻyilgan edi.

Buyuk Aleksandr Pushkinning Baratinskiy haqidagi “U original shoir, chunki fikrlaydi”, degan ibratli mulohazasi zaminida ham ana shu talabning ruhi belgilovchidir.

Tarxi tozalik va original fikrlash boʻlmagan yerda haqiqiy sheʼriyat haqida gap boʻlishi mumkin ham emas. Sheʼriyatning qolgan barcha fazilatlari ana shu betakror va asosiy xususiyatdan boshlanadi. Original fikrlash hayratning ham, zavqning ham, zarif tuygʻularning ham asosi, ularni yuzaga keltirgan hayotiy zamindir.

Shu oʻrinda mashhur ispan shoiri Federiko Garsia Lorkaning quyidagi mulohazasi xarakterlidir. U yozadi: “Shoir koʻkatlar ostidagi chumolilar shivirini anglashni istaydi. U daraxtning beoʻxshov tanasida sizayotgan obihayotning sirli ohangini uqishni istaydi”.

Poetik obrazning yashovchanligi, taʼsirchanligi eng avvalo ana shu oʻta sinovchanlikning oʻziga xosligi, betakrorligi bilan bogʻliq hodisadir.

Maʼlumki, sheʼriyat borliqni tadqiq qilishning oʻziga xos vositasidir. Poetik asar qaysi mavzuda yozilgan boʻlmasin, uning asosida har bir ijodkorning oʻziga xos tadqiq va fikrlash usuli yotadi. Hatto klassik sheʼriyatimizda yaratilgan muxammaslar misolida ham biz bunday original obrazli fikrlashning betakror koʻrinishlarining shohidi boʻlamiz. Muxammas bogʻlagan shoir oʻzga ijodkor gʻazalidagi obrazli ifoda koʻlamini ham, lirik kechinma oqimini ham kengaytiradi. Ohang, rang tovlanishlarini boyitadi. Muayyan gʻazaldagi tadqiq etilgan obyektga kengkoʻlamlik baxsh etadi. Bularning hammasi borliqda yombi tarzida uchraydigan narsalar emas, ularning barchasini shoir kashf etadi, ularni mantiqiy ichki aloqadorlik asosida tartibga keltirib, yaxlit goʻzallik sifatida gavdalantiradi.

Xullas, har qanday sheʼrdagi goʻzallik, kutilmagan hayrat va zavq borliqni poetik-mantiqiy idrok etish jarayonida kashf etiladi. Sof intim tuygʻularni ham oʻzgalarni takrorlamay yangicha poetik tadqiq etilsagina, lirik kechinma oqimida oʻzgacha bir psixologik holat, oʻziga xos bir talqin sodir boʻladi. Shuning uchun ham original fikrlash hamma davrlar sheʼriyati uchun asosiy mezon boʻlib qola beradi. Bu talab davrlar oʻtishi bilan, oʻtmishdagi tajribalarni muxtasar etib, yanada qatʼiylik kasb etib boradi. Zero, yangilik, qanchalar qiyinchilik va toʻsiqlar bilan bunyod boʻlmasin, inson hammavaqt unga oʻch boʻladi. Har qanday kashfiyot, yangilik zaminida doimo qandaydir hayrat, kutilmaganlik, goʻzallik mavjud boʻlib, inson fikrlashining cheksizligi, betakrorligi ham ana shunda. Yangilikka intilish, goʻzallikni kashf etish insonning boqiy muddaosi. Shu jarayonda u faqat borliqdagi goʻzalliknigina emas, oʻzini ham, oʻz qalbini ham qaytadan kashf etadi, undan yangi-yangi olmos qirralar topaveradi. Bu – niyat va muddao boqiyligidir. Shuning uchun A.S.Pushkinning: “Buyuk insonning fikrlari silsilasini kuzatish eng maroqli, qiziqarli fandir”, degan mulohazasi bevosita shoirning borliqni tadqiq etishdagi oʻziga xosligiga ham bevosita aloqadordir. Shu nuqtai-nazardan yoshlarning dastlabki toʻplamlariga munosabat bildirish ulardagi nurli va soyali tomonlarni yoritishga imkon beradi, deb oʻylaymiz.

Yetmishinchi yillar oʻzbek sheʼriyatida yoshlarning hissasi avvalgi bosqichlarga nisbatan sezilarli boʻldi. Tanqidchilikda oʻrinli taʼkidlanganidek, sheʼriyatga isteʼdodli yoshlarning yangi bir boʻgʻini kirib keldi. Ular sheʼriyatimizni son jihatidangina emas, sifat jihatidan oʻsishiga ham oʻzlarining salmoqli ulushlarini qoʻshib kelmoqdalarki, bu quvonarli, maqtagulik hodisadir.

Avvalambor, 70-yillarga kelib butun mamlakatimizda boʻlganidek, respublikamizda ham ijodkor yoshlarga gʻamxoʻrlik yanada kamol topdi, ularning baralla va keng quloch yozishi uchun muayyan shart-sharoitlar yaratildi. Ular uchun “Yoshlik bayozi” nomli maxsus toʻplam nashr etila boshlandi,keyin esa bunga yana “Yoshlik” almanaxi qoʻshildi, “Sharq yulduzi”, “Guliston” jurnallarining yilda bir soni yoshlar ijodiga bagʻishlanadigan boʻldi.

Ikkinchidan, respublikamizda birinchi boʻlib Gʻafur Gʻulom nomidagi Adabiyot va sanʼat nashriyotining sheʼriyat redaksiyasi “Avtorning ilk kitobi” seriyasida yoshlarning asarlarini nashr etishni yoʻlga qoʻydi. Mazkur seriyada dastlab sheʼrlari jurnal va gazetalarda, “Bayoz”da eʼlon qilingan Usmon Azim, Muhammad Solih, Shavkat Rahmon, Azim Suyun, Xurshid Davron, Muhammadjon Rahmon, Mukarrama Gʻafforova, Jonibek Suvonqulov, Abduxalil Qoraboyev kabilarning dastlabki kitoblari chop etildi. Nashriyot oʻtgan davr ichida oʻttizdan ortiq yoshlarning ilk toʻplamlari bilan keng kitobxonlar ommasini topishtirdi, yangi-yangi isteʼdodli yoshlarni kashf etishda davom etmoqda.

Toʻplamlarning aksariyati haqida tanqidchi va adabiyotshunos olimlarimiz tomonidan xolis, obyektiv fikrlar bildirildi. “Avtorning ilk kitobi” seriyasining ilk qaldirgʻochlari ikkinchi, hatto ayrimlari uchinchi kitoblarini ham oʻquvchilar hukmiga havola qilishdi. Bu ham quvonarli hodisa…

Xurshid Davronning “Qadrdon quyosh” toʻplamiga kirgan sheʼrlarida tabiat va insondagi uygʻunlik, ona-Yerga sadoqat, urush qoldirgan jarohatlar anduhi, muhabbatning qadrdon va iztirobli onlari qalamga olinadi. U borliqqa oshiqligini tengdoshlaridan farqli oʻlaroq oʻta bosiqlik, qandaydir bir yoqimli mehr bilan ifoda etadi. “Yashilgina maysalar”ga lab bosib, ularni erkalab, ona – zamin oldidagi farzandlik burchini ado etishga urinadi. Uning bahor haqidagi bitiklaridan yalpiz, chuchmoma, maysalar, jiyda gulining hidi anqib turadi. Goʻzallikka tashnalik uni dalalar bagʻriga, oy choʻmilgan kechalar qaʼriga yetaklaydi. Namuncha sevmasa, deging keladi, bu yigit yalpizni…

Mehmon boʻlib keladi shamol
Yalpiz hidin bosib bagʻriga.

Dasta yalpiz “doridan dim” xonaga ilk bahorni yetaklab keladi. Shunda unga dunyo ham yalpiz boʻlib koʻrinadi.

Baʼzan odamda shunday holat sodir boʻladi. U nimadandir xafa, nimadandir yuragi gʻash. Nimadanligini bilmaydi. Shunda sokin tabiat quchogʻidan oʻziga bir xilvat izlaydi. Uni topgach, tabiatning takrorlanmas, nogahiy bir koʻrinishi bilan yuzma-yuz kelgach, birdan unut boʻladi oʻsha gʻashlik. Ruhida muvozanat yuzaga keladi. Muvozanat yalpiz hididan bahra olgan ruhiy holatni eslatadi kishiga. Shoir tasvirning ishonarli, aniq, taʼsirchan chiqishi uchun uzoq, koʻp ishlaydi. Baʼzan tabiatdagi rangu-ohanglar sheʼrga shunday kirib kelgandek tuyuladi kishiga:

Hali osmon dilimday xira,
Hali quyosh ham gʻira-shira.
Koʻzlarini uqalar tolzor,
Hali quyosh oʻzi taftga zor.
Qish va bahor oʻrtasi bir kun.

Bahorda esa “osmonda quyosh gullaydi”. Aniq, tiniq va qadrdon manzara.

Sheʼriyat hamma yerda yashaydi. Kishilarning bir-biriga, tabiatga munosabatida ham soʻzda ochiq ifodalanmagan sheʼriyat bor, nafosat bor. Shoir ana shularni kashf etadi, xolos.

Bir ayol bor. Uning qoʻllari ham, kiyimi ham dagʻal, beoʻxshov. Eri uni tahqirlaydi, erta-kech. Lekin uning qalbi-chi?

Kecha nogoh yoʻlning chetida
Koʻrib qoldim oʻsha ayolni6
U hidlardi men sezmay oʻtgan
Mittigina marvaridgulni.

U buloq suvida yuzini yuvmaydi, olis yulduzlarga tikilib entikmaydi. Biroq tahqirlarga qasdma-qasd oʻzgalar sezmay, ehtimol, toptab oʻtgan mittigina guldan qandaydir taskin izlaydi, goʻzallik izlab hidlaydi. Sheʼrdagi soddalik oddiy, boshqalar uchun ahamiyatsiz boʻlgan narsalardagi goʻzallikni his qilishdek tuyuladi.
Toʻgʻrirogʻi, ayolning harakati borliqdagi goʻzallikni esga soladi. Shoirlar ana shu pingʻoniy goʻzallikning kashfiyotchilaridek tuyuladi oʻquvchiga.

Xurshid Davronning sheʼrlarida ona-Yerga, qadrdon diyorga boʻlgan qaynoq mehrning bitmas-tuganmas chashmalaridan biri yashiringandek. Ranglarning serjiloligi va aniqligi, hayratomuz tasvirlardagi shukuh va tashnalik ruhi uning chizgilariga alohidalik baxsh etadi:

Dalalarning qoq oʻrtasida
Yeru-osmon aro bir ertak –
Yulduzlarning mayin sasidan
Tebranadi oppoq belanchak.

Mayin va osuda kecha. Horigan ota, suluv kelinchak ham, hatto ariqchada jildiragan suv ham uyquda. Bedor chaqaloqqina “onasiga oʻxshagan oy”ga talpinadi, xolos. Faqat oygina unga sutdek nur toʻkadi. Soʻng:

Soʻng allalar aytib, oʻksinib,
Belanchakni tebratar shamol.

Shoir holat nozikligini teran his qilgani uchun ham tashbehlarni oʻta sinchkovlik bilan qoʻllaydi. Mayinlik va osudalikka, bedor chaqaloqning koʻzlaridagi hayratga zid bironta soʻz ishlatmaydi. Natijada kashf etilgan goʻzallikdek gavdalanadi.

Xurshid Davron narsa, voqea, holatlarni muqoyasa qilish jarayonidan ham oʻziga xos zavqlanib, oʻziga xos tuygʻular izlaydi. Bu uzoq fikrlash, sheʼr ustida tinmay ishlash mahsuli. Bir sheʼrida u hamma narsaga – daryolarga, qora tun, botayotgan soʻlgʻin quyosh, futbolchi Kriuf va Tiyonshanga doʻstlar bilan birgalashib boqishga roziman:

Biroq, qabo yechayotgan shoʻx ayolni
Kuzat, yurak, hayrat bilan yolgʻiz oʻzing, —

deydi. Asriy mavzu. Biroq fikrlash yangi. Shoir xulosasi kutilmagan.

U tabiatning har bir koʻrinishi, inson hayotining ziddiyatli daqiqalarini oʻzicha kashf etadi, oʻzgalar borgan yoʻldan bormay, qandaydir yolgʻizoyoq soʻqmoqlar izlaydi.

Ot oʻlyapti deylik. Xoʻsh, nima boʻpti? Oʻlsa oʻlipti-da? Biz uchun bu – jonivorning oddiy qismati. Axir, bu algʻov-dalgʻovli, notinch va bezovta zaminning turli burchaklarida har kuni, har daqiqada ming-minglab begunoh odamlar qirilib ketayotganda, bir ot oʻlsa oʻlipti-da? Lekin shoir uchun bu shunchaki otning oʻlimi emas, bu qalblarni larzaga soladigan butun bir fojia.

Ot oʻlyapti… Uning armonli qorachigʻida esa yam-yashil qirlar, yagʻrinini yuvgan yomgʻirlar aks etmoqda. Uning armonli qorachigʻida yulduz yonmoqda. Shudringda yalpiz chayqalmoqda, moviy osmon soʻnib bormoqda intihosiga…

Oʻlayotgan otning qorachigʻida
Bir tasvir bor – zamindan ogʻir.

Biz gohida inson boshiga tushgan fojiani shunday chuqur his qila olmaymiz. His qilganlar esa baʼzan ishonarli ifodalay olmaydi, oʻsha fojiani. Dardni dard chekkan kishidek ifodalanmasa, oʻquvchi bunga ishonmaydi. Ehtimol, xalqimizning “Chumoliga ham ozor bermagin” degan hikmati ana shunday turfa xil fojialarga befarq qarash borasida aytilgandir.

Xurshid Davronning qator sheʼrlari (“Sovuq shamol…”, “Qoʻshoq aka, uxlamaysiz”, “Frontoyovik haqida ballada” va boshqalar) urush voqealari, uning kishilar qalbidagi qaygʻuli, gʻamgin aks-sadolariga bagʻishlangan.

“Sovuq shamol…” sheʼrida uzundan-uzoq tavsif yoʻq, shoir bunda ham, oʻz odatiga koʻra, qisqalikka intiladi. Sheʼr Ulugʻ Vatan urushida halok boʻlganlar xotirasiga bagʻishlangan. Unda qarama-qarshi qoʻyish usuli vositasida urush qoldirgan jarohatlarning yana bir qirrasi yoritiladi. Shoir sheʼrni “Nuriddin toham xotirasiga bagʻishlayman”, desa-da, undagi umumlashtirish kuchi, gʻamgin ohang va mushohada urushning hatto sharpasi tegib oʻtgan qalbni ham iztirobga soladi:

…Sovuq shamol meni quvadi
Sokin shahar koʻchalarida.
Qizlar esa meni sevadi
Olis bahor kechalarida.

Sizni sevgan u qiz tirikmi?
Qiynaydimi xotira rasmi?

Tunlar uning boshi egikmi,
Nuriddinmi oʻgʻlining ismi?

Domla Oybekning “Sheʼr – fikrning guli” degan fikri bejiz aytilmaganini yodga keltiradi mazkur satrlar. Dastlab “sovuq shamol” va “Sokin shahar koʻchalarida” quvilish. Kutilmaganda “Olis bahor kechalariyu” qizlar sevgisi… Mantiqsizmikan? Yoʻq. Birinchi banddagi sovuq shamolu sokin shahar birikmalari va u bilan bogʻliq holatlar ikkinchi, yakunlovchi banddagi urush bilan bogʻliq fojia qismatni ifodalash uchun asosiy yoʻnalish nuqtasi boʻlgan.

Ikkinchi banddagi shartli murojaat usuli oʻta ishonarli chiqqan. Uning taʼsirchanligi ham shunda. Axir hali-hanuz devordagi yillar changida sargʻayib ketgan suratlarga boqib, har tongni bedor kutayotgan ayollaru-onalar kammi? Sevgan yorining ismi qulogʻiga chalinsa, behad iztirobga tushadigan “manguga kelinchak boʻlib qolgan”lar uchramaydimi? Shuning uchun ham “sheʼr – fikrning guli” boʻlsa kerak.

Xurshid Davron urush mavzuini oʻziga xos talqin qiladigan shoirlardan. “Qoʻshoq aka, uxlamaysiz” satrlari bilan boshlanuvchi sheʼridagi:

Sogʻindimi yo oʻng oyoq
Kesilgan chap oyoqni.
Yarim tunda qishloq aro
Uchar gʻamgin xayollar.
Erlarini, oʻgʻillarin
Yod etardi ayollar… –

kabi satrlarda ham Xurshid Davron original fikrlashga, oʻziga xos ifodalar izlashga harakat qiladi. Natijada, bu topildiqlar kitobxon ruhiga, tasavvuriga ayricha taʼsir etib, uni bu betinim dunyoning tashvishli onlaridagi voqealar mohiyati bilan oshno qiladi.

“Frontovik haqida ballada” sheʼrida ham ana oʻsha urush qoldirgan jarohatlar mavzusi. Lekin talqin oʻzgacha. Chunki u oʻzga poetik-psixologik holatlar asosida yoritiladi. Frontovik hali ham bedor. Tunlari uyqusirab oʻz batalonini yana jangga boshlaydi. Unga manguga koʻz yumgan quroldosh doʻstlarining xotirasi tinchlik bermaydi. U oʻzini jangovar safda his etib, kimnidir chaqiradi, oldinga undaydi:

Xotini uygʻotar…
Biroq urushning
Vahmidan qutulib ketolmas qalbi.
Qoʻlda papirosning rangin qutisi
Gʻijimlanar soʻnggi oboyma kabi.

Koʻrinib turibdiki, shoirning tadqiq usullari xilma-xil psixologik holatlar, detallar asosiga qurilgan. Kashf etgan obrazli detallari ham yangi, ana shu holatlarga mos tushadi. Oʻz quroldosh doʻstlarini olgʻa borishga chaqirayotgan frontovik qoʻlida “papiros qutisi”, “soʻnggi oboyma kabi gʻijimlanadi”.

Erlari, oʻgʻillarini qoʻmsagan ayollarning oʻylari esa “Yarim tunda gʻamgin xayol” boʻlib uchadi. Natijada yagona mavzuning rang-barang qirralari takrorlanmas ifodaviylik kasb etadi.

Beva hovlisiga tun oldin kirar…

Yoridan guldayin davrida ayrilib , beva qolgan ayolning gʻamgin ruhiy holatini ifodalovchi qanchalar aniq tasvir. Tun uning hovlisiga 1941 yoxud 1942 yildayoq kirgan. Hali ham u devordagi kulib turgan yigit va muloyim jilmayib turgan bokira qiz suratiga termilgani-termilgan. Unga ogʻir, lekin u hali ham ana shu surat yodi bilan yashaydi.

Oqshomlari qiyin boʻlar bevaga:
Xotiralar dilga kirar quralash.
Ogʻir boʻlsa hamki, tasvir boʻlsa ham
Suratga jilmayar koʻz yosh aralash.

Xurshid Davronning “Uchishni istayman” degan romantik ruhdagi sheʼri bor. Sheʼridagi ifoda usuli romantik, xolos. Aslida undagi tuygʻu zamon dardi bilan hamohang.

Uchaman eng chirkin orzular,
Yasama tuygʻular ustidan.
Olamni gullarga oʻrayman,
Uzaman ularni koʻksimdan…

Sheʼrdagi hayotning mayda-chuyda tashvishlariga berilib, yuksak tuygʻulardan benasib boʻlib qolgan ojiz kimsalarga murosasizlik ruhi hukmron. Inson faqat bugunim, oʻtar kunim deb yashamaydi axir. Shuning uchun ham bu tinchimas inson qoʻllariga qanot bogʻlab yuksak minoralardan oʻzini tashladi yerga. Uning hayolida uchish edi. U ana shu hayol bilan tirik edi. kosmos zabt etilayotgan davrga kelib, ayrim kimsalarda loqaydlik, oʻz qobigʻiga oʻralib yashash hissi yuzaga keldi. Baʼzan sheʼrlarda ham shunday hodisalar sodir boʻldi. Sheʼrni hayolsiz tasavvur etish mutloq mumkin emas. Ayniqsa, bizning tezkor XX-asrda:

Axir asr uchmoqda,
Yuksak
Tuygʻular-la uchaylik har dam.
Ruhi uchqur farzandlar kerak
Uchayotgan ona-Yerga ham.

Xurshid Davronning toʻplamidan yugurik, hayolning bunday kashfiyotlarini koʻplab topish mumkin. Uning tashbehlari yangi, kutilmagan:

Uygʻonar oqayotgan suvlar shaklidagi vaqt.

Kiprigimga bir tomchi suv ilindi,
Ul tomchi suv oqib ketgan yor edi.

Oʻrtamizda qiynaldi chiroq…

Daydi it kabi
Orqaga chekinar nimqorongʻilik.

…Biz “Avtorning ilk kitobi” seriyasi haqidagi kuzatishlarimizga eng muvaffaqiyatli va nochor toʻplamlarni ataylab tanlaganimiz yoʻq. Usmon Azim,Muhammad Solih,Shavkat Rahmon,Xurshid Davron kabilar ilk kitoblari nashr etilgandan keyin ana shu yutuqlarini gazeta,jurnallarda eʼlon qilgan sheʼrlari va yangi toʻplamlari bilan yanada mustahkamladilar.Albatta,bu misollar sonini yana ham koʻpaytirishimiz mumkin edi. Azim Suyun, Muhammad Rahmon, Qutlibika Rahimboyeva kabilarning toʻplamlaridagi original,yurak harorati bilan yozilgan sheʼrlar haqidagi mulohazalarimizni ham keltirishimiz mumkin edi. Biroq, ular haqida mavridi bilan fikrlashib olarmiz,degan xayoldaman…

1980

* Maqoladan parcha
M: Asqarali Sharopov. Yulduzli osmon sehri. Adabiy-tanqidiy maqolalar. T, 1983