Ўзбек театр ва кино санъатининг ёрқин юлдузи,бетакрор истеъдод соҳибаси, халқ томонидан «Ая» деб эъзозланган Лутфихоним Саримсоқова талқинида дунёга келган образлар ҳаётий, жонли ва табиийлиги билан алоҳида ажралиб туради. Улар шу даражада моҳирона ижро этилганки, бирини иккинчисидан устун қўйиш, камситиш мумкин эмас. Ўзбек театр саҳнасида етук образлар яратган актриса кинода ҳам ёрқин, эсда қоларли образлар яратиб, кино санъатида ўз ўрни ва ижодий услубига эга бўлди.

  Лутфихоним Саримсоқова (1896.8.5, Фарғона вилояти Риштон тумани — 1991.14.1, Тошкент) — актриса, хонанда. Ўзбекистон халқ артисти (1937). Ижодий фаолиятини 1924 й. Қўқон хотин-қизлар ҳаваскорлик тўгарагида бошлаган. Қўқон (1926—28), Андижон (1928—31), Марғилон (1931—34) театрларида, Ўзбек давлат мусиқа театрида (1934—39), Муқимий театрида (1940—73) ишлаган. Ўзбекистон давлат филармонияси қошидаги дуторчи хотин-қизлар ансамблининг ташкилотчиси ва бадиий раҳбари (1939—40).
Халқ санъатига хос бўлган соддалик ва мукаммаллик, ўткир ҳажв ва заковат, самимият ва қудрат, мазмундорлик ва таъсирчанлик каби хислатлар актриса ижодий услубининг асосини ташкил қилади. Лутфихоним Саримсоқова ҳам лирик, ҳам фожиавий, ҳам ҳажвий актриса бўлиб, халқ қўшикларининг моҳир ижрочиси, ҳозиржавоб аскиячи, уста раққоса ва яхшигина дуторчи сифатида ҳам танилган. Кўқон театрида саҳналаштирилган «Аршинмололон» (У.Ҳожибеков) мусиқали комедиясида дастлаб Зебо, кейинроқ Жаҳон хола, Гулчеҳра, «Лайли ва Мажнун», «Фарҳод ва Ширин» (Хуршид) спектаклларида Лайли ва Ширин образларини яратган. Туғма истеъдод, шижоат, ўз касбига муҳаббат, ҳаракатчанлик натижасида Адельма (К. Гоцци, «Маликаи Турандот»), Смеральдина (К.Гольдони, «Икки бойга бир малай»), Турсун (В.Ян, Чўлпон, «Ҳужум») каби образларни маҳорат б-н яратди. Актриса ижодида, асосан, 2 йўналиш етакчилик қилди: бири лироэпик тарздаги муштипар оналар образи бўлса, иккинчиси салбий ва сатирик роллардир. Иккала йўналишда ҳам Лутфихоним Саримсоқова чинакам маҳорат чўққиларини эгаллади. Ойсара (К.Яшин, «Гулсара»), Она (Ғ.Зафарий,«Ҳалима»), Ёсуман (Хуршид, «Фарҳод ва Ширин») роллари бунга мисоддир. Актриса айниқса Ёсуман образини халқ санъати воситалари ёрдамида юксак бадиий умумлашма даражасига кўтарди. Уни ёвузлик, разиллик, макр-ҳийла тимсоли сифатида гавдалантирди. «Майсаранинг иши» (Ҳамза) комедиясидаги Майсаpa образида ўз имкониятларини аёл эрки ва қадр-қимматини ҳимоя қилишга қаратган бўлса, «Паранжи сирлари»даги Мастура сатанг образида, аксинча, аыл-идроки ва куч-қудратини аёлларнинг ҳуқуқ ва туйғуларини поймол қилишга сарфлайди. Халча хола («Қурбон Умаров»), Хайри хола («Офтобхон»), Жамол опа («Олтин кўл»), Рисолат чевар («Муқимий»), Хадича хола («Фарғона тонг отгунча») каби муштипар, мунис оналарнинг ранг- баранг образлари б-н ўзбек театри ва актёрлик санъати ривожига катта ҳисса қўшган. Айниқса, актриса ижросидаги Кимё («Нурхон») образи ўз жигарбандининг эркин нафас олиши учун ҳар қандай қийинчиликларга бардошли, оқ кўнгил оналар образининг мумтоз намунаси бўлиб, ижроси соддалиги, гўзаллиги б-н ажралиб туради.
Лутфихоним Саримсоқова ўзбек кино санъати тараққиётига улкан ҳисса қўшган. Унинг кино роллари саҳна фаолиятининг давоми бўлиб, бу ерда ҳам меҳрибон, мунис, жафокаш ўзбек оналари образини яратган. Она («Қасам»), Шарофат («Опа-сингил Раҳмоновалар») ва б. образларда актриса ўзига хос қиёфа касб этди. Лутфихоним Саримсоқова энг кичик ролни ҳам ниҳоятда моҳирлик б-н ижро этиб, унга улкан мавзу ва ҳаётий ҳақиқатни мужассамлаштирган, мустақил ва йирик образ ярата олиш мумкинлигини телба аёл («Фарзандлар») роли б-н исботлади. Актрисанинг кино санъатидаги ҳақиқий истеъдоди ва маҳорати Мехринисо («Мақаллада дувдув ran»), Фотима опа («Сен етим эмассан») образларида тўла намоён бўлди. Мехринисо образи орқали оддий оналарнинг феъл-атвори ва руҳиятини табиий бўёклар б-н ифодалаган бўлса, Фотима опа образида 14 етим болани ўз бағрига олиб тарбиялаган ўзбек аёлининг оқ кўнгил, куюнчаклиги, саховати, одамийлиги ва буюк иродасини юксак маҳорат б-н етказа олди. Лутфихоним Саримсоқова хонанда сифатида «Қулинг», «Ўзганча», «Ёр-ёр», «Ҳаккалакам ўйнасам ман», «Жамбилхон», «Ёргинам», «Омон бўлайлик», «Қилпиллама» каби ўзбек хотин-қизларининг халқ ашула, қўшиқ ва лапарларини маҳорат б-н ижро этган.
Лутфихоним Саримсоқова ҳаёти ва ижодига бағишланган «Ая» (1976), «Лутфихон ая» ҳужжатли фильмлари ишланган. Вафотидан сўнг «Буюк хизматлари учун» ордени б-н мукофотланган (2001) (Ўзбекистон миллий энциклопедиясидан).

Рауф Парфи
ЛУТФИХОНИМ. «УЙҒОН, БОЛАМ!»
(1943)

Ёлғиз сен ухлайсан, ёлғизим, болам,
Майсалар шивирлар ҳайқиради тоғ.
Шовуллар дарёлар, далалар уйғоқ,
Қасамга ботирар туби йўқ олам.

Умиднинг кўзи кўр, аччиқдир фироқ,
Ахир мен аламман — чинқирар алам.
Бу ғолиб туркуда бўлмиш эди жам,
Она юртим, элим, топталган тупроқ.

Уйғон, уйғон, болам, уйғонгил эй дил,
Уйғондан иборат уйғотлик дунё.
Инон, сени ўйлаб кетмакдаман, бил.

Сенгадир, жон болам, мушкилот, ғавғо,
Уйғон, уйғон, дея инграйди наво —
Сенга бу Ватандир, сенга туркий тил.

1981

Ҳамидулла Акбаров
ЛУТФИХОНИМ САРИМСОҚОВА

     Лутфихоним Саримсоқова ҳақида шингил ҳикояларни онамдан — композитор Хафияхон Муҳамедовадан эшитиб, у киши билан учрашишни, суҳбатини олишни орзу қилиб юрардим. Тошкентнинг «Оқ мачит» даҳасидаги маҳаллаларга электр қуввати етмай қолар, кўп қатори бизнинг болохонали хонадонимизда ҳам лампа чироқ ёқилар, ярим тунга қадар сандал атрофида ўтириб ҳикоя, латифа, мусиқа эшитардик. Ғира-шира ёритилган, лекин илиққина хонанинг бир четида савлат тўкиб турган қоп-қора пианинонинг оқ ва қора клавишларига онамизнинг нозик бармоқлари текканида атроф ёришиб кетгандек бўларди. Ёқимли куй, лирик тароналар зулматни енгиб, ҳар биримизга хушкайфият бағишларди.

«Омон ёр», «Қилпиллама, ёр», «Барно йигит», «Фабриканинг йўлида рўмолча топиб олдим» каби қўшиқларни хиргойи қилиб, уларнинг оҳангидан завқ олиб бизни қоронғи тунда овутаётган онамиз: «Мана бу қўшиқни Лутфихон аядан ёзиб олганмиз. Бу машҳур хонанда, уста санаъткорни Марғилондан излаб топганмиз!» — дерди.

   Шокилали зирак таққан, ироқи дўппи кийган, узун, тим қора сочларини орқага ташлаб олган Лутфихон аянинг хонадонига борганимизда у бироз таажжубланди. Мени эслагандек бўлди. Лекин ёнимдаги пешонасига тўр дуррача танғиб олган рус аёлини кўриб ҳайратомуз тикилиб қолди. Салом-аликдан кейин нима важдан келганимизни айтдим:
— Қўшиқларингизни нотага олишга келдик. Ҳамроҳим Елена Евгеневна Романовская. Петербург консерваториясини битирган. Ҳозир Тошкентда истиқомат қилади. Елена опа маданиятимизга меҳр қўйган. Қуръонни билади. Ҳозир водийда аёллар айтадиган қўшиқларни ёзиш билан бандмиз.
— Осон бўлмаётгандир. Аёлларимиз жуда тортинчоқ-да, — қизиқиб қолди мезбон. Ичкарига таклиф этдию, биздан яна маълумот олишга ошиқарди. — Тўй-ҳашам, қизлар даврасида ўртага тенгдошларимни, ёш қизалоқларни тортмоқчи бўламан. Ҳеч унашмайди.

— Қайси хонадонга бормайлик, бажонидил сўрашиб, дастурхон ёзиб, чой узатишади. Лекин «Бир жуфт ашула айтиб беринг, дугоналарингиз сизни тавсия этишди», деб илтимос қилсак, дуррачалари билан юзларини беркитиб «Ким айтди? Ашула, ўйинни билмаймиз. Артистлар бор-ку, ўшаларга айтинг. Қойил қилиб айтиб беришади» деб ҳеч кўнмайдилар. Лутфихон ая тажрибалари билан ўртоқлашгандек бўлди:

— Бир учрашувдан кейин улар дарҳол ўртага тушиб, ўйнаб, хиргойи қилиб, катта ашулаларни баралла айтиб бериши амримаҳол. Сиз кетганингиздан кейин эшикни тамбалаб, лапар ҳам айтишади, дугоналари билан аския ҳам қилишади. Фарғонача рақс тушишини айтмайсизми? — дейди ва деворга осиғлиқ дуторни олиб уни шунақанги сайратдики, биз опа билан (Елена Евгеневнага шу тарзда мурожаат этардим) шошиб қолдик. Чамадондан метирономни — оҳангнинг янграш суръатини белгилайдиган учбурчак шаклдаги асбобни олиб, уни дарҳол ишга солишга уриндик. Нота тагига кичикроқ патнис қўйиб, янграётган товушларни махсус белгилар билан қоғозга тушира бошладик.

Қўшиқ кетма-кет айтилди. Шоша-пиша биримиз ашуланинг сўзини, биримиз эса оҳангни илғаб олиб нотага муҳрлаш билан банд бўлдик. Уч-тўрт қўшиқ айтиб бўлгач, пиёладаги совиб қолган чойни ҳўплаб, нотага тикилиб қолди:
— Шу нуқталар билан ҳозир мен айтган ашулаларни ёзиб олдингизми? — деб қаҳқаҳа уриб кулиб юборди. Чамаси, «ҳаракатингиз беҳуда» демоқчи бўларди.
— Ҳа. Оҳанг ҳам, айтилиш мароми, сўзларини ҳам ёзиб олдик.
— Йўғ-э. Айтиб беринг-чи? Ҳеч янглишмайсизми? — бу таклиф адо этилишига ишонқирамай ёзувимизга қараб қолди.
— Сизникидек янгроқ овозим йўқ. Лекин сўзингиз ҳурмати уннаб кўраман дедим-да, Лутфихон аянинг қўлидаги дуторга ишора қилиб:
— Дуторингизни ишонасизми? — деб сўрадим.

Мезбон бизни фақат ёзувчи, шарҳловчи, мусиқа тўпловчи сифатида қабул қилган экан, шекилли, таажжубини яширмай созини узатди. Олдин водийнинг шаҳар ва қишлоқларида ёзиб олган «Ёр-ёр» ашуласи турли оҳангда, ранг-баранг сўзлар билан айтилишини эслатдим. Лутфихон ая бағримга босиб олган дутор косасида ҳаракат қилиб торлардан майин товушни «тортиб олаётган» бармоқларимга қараб кўзларига ишонмай ўтирди. «Ёр-ёр»нинг эркакларга хос йўллари бошланиб, мен сунъий равишда баритон овози билан айтмоқчи бўлганимда, мезбон «Кўп яшанг! Бормисиз!» дедию, ўзи ҳам қўшилиб, машҳур «Ёр-ёр»нинг Фарғона йўлида айтиладиганини баланд овоз билан ижро эта бошлади.

Бизга таниш бўлган куй ўзгача сўз билан айтилди. Опа иккимиз бир-биримизга имо-ишора қилишга улгурдик. Қўшиқнинг Лутфихон ая ижросидаги нусхаси ҳам ёзиб олинди. Фурсат ўтмай ҳозиргина нотага олинган куй-қўшиқларни попурри шаклида кетма-кет чалиб, ашуласини ҳам баҳоли қудрат айтдик. Шунда Лутфихон ая ўрнидан туриб юзини-юзимизга қўйиб:
— Айланай сиздан! Шундай иш билан бандмисиз? Авлодларимизга сақланиб қоладими биз айтиб юрган ашулалар? — деди-да, бироз жиддийлашиб, — лекин буни савоб иш дея олмайман. Мусиқани қоғозга ёзиш динимизда ножоиз иш эмасми? — деб сўради. Бу мулоҳазага жавоб ҳам борлигига ишора қилиб ўрнидан туриб кетди. Ошхонага бориб сариқ самоварга ўтин қалашга киришган мезбонга қарашдим.

— Ўзим қайнатаман самоварни. Хизматга қўйдик сизни, — деб яна гап бошлаган эдим, суҳбатдошимиздан садо ҳам чиқмади. Ўша пайтда тарғиботчилар кўп бўларди. Улар сингари мен ҳам ташвиқот қила бошладим. — Тошкентда ҳам шундай воқеа рўй берган эди. Фарғона ва Тошкент мақомларининг устаси Шораҳим ота Шоумаровдан «Дугоҳ Ҳусайин», «Баёт», «Чоргоҳ», «Гулёр-Шаҳноз» ёзиб олинди.

— Мақом ижросининг ўзи анча мураккаб. Уни ёзиб олиш ундан ҳам қийин бўлгандир. Қай йўсинда ўтди ўша дамлар? — Лутфихон ая тобора ишимизга кўпроқ қизиқа бошлади. — Шораҳим ота танбур чертиб, мақомни қай тарзда айтса ўша маромда, ўша паузалар билан ёзиб олинди. Петербургдан юртимизга келган, мусиқамизни севиб қолган композитор, этнограф билимдон олим ва ижодкор Виктор Успенский Илёс Акбаров билан мақомни тўлалигича ёза бошлаганида уларга қарши чиққанлар кўп бўлди. «Номувофиқ ишни қилдинг. Оҳангни қоғозга ёзиб бўладими? Ҳеч ким қилмаган иш бу…» деб айниқса, Шораҳим ота ва Виктор Александровични таъқиб қилишган эди. Шунда тумонат одам йиғилиб, Баландмачитдаги мусиқа билим юртининг катта хонасида кескин тортишув бўлиб, Шораҳим танбурчини, ҳофизни имонсизга чиқариб қўйишларига оз қолди.

Ўшанда Виктор Успенский саҳнада қўлини пахса қилиб гапираётган бир нотиқни олдига Шораҳим отани бошлаб олиб чиқди-да, «Ҳозир шашмақомнинг сиз танлаган ашула йўлларидан бирини Шораҳим созанда ва хонанда сифатида ижро этади. Мен уни айни бир вақтда ёзиб оламан. Ижродан кейин Шораҳимга жавоб берамиз-да, мен мана бу пианинода ўша куйни айнан чалиб бераман», деб саҳнадаги пианинога ишора қилди. Ҳамма ҳайрон бўлиб созандага қараб қолди. У эса шашмақомдан олинган парчаларни аста чала бошлади. Виктор Успенский ёзишга улгураяптими-йўқми, дея унга тез-тез қараб қўяр, ишора ҳам қилар, айрим мусиқа жумлаларини қайта ижро этарди… Ижро ниҳоясига етгач, созанда саҳнани тарк этди. Успенский эса ҳозиргина ёзиб олган куйни нотага қараб завқ-шавқ билан ижро этди. Йиғилганлар ҳанг-манг бўлиб қолди… Шораҳим отадан узр сўрагандек бўлиб тарқалдилар.

Бу воқеа Лутфихон аяга таъсир этди, шекилли, гоҳ дуторни, гоҳ эса оддий ликопчани чертиб кетма-кет халқ қўшиқларини шунақанги берилиб, эҳтирос ва қизалоқларга хос назокат билан айта бошладики, биз Елена опа билан товушни нотага олиш, шеърий мисраларнинг ўзига хос талаффузини — транскрипциясини қоғозга муҳрлашни унутаёзибмиз. Рақс тушиб, бир зум тўхтаб ашулаларнинг авжини айтиб, сўнгра жозибали рақсида давом этаётган ая дафъатан бизга мурожаат этиб қолди:

— Нимага чапак чалиб ўтирибсизлар? Сизларга кўпчиликни ўзбек рақси, мусиқаси, шўх ва ўйчан, ҳазил-мутойибага бой, баъзан эса киноя, кесатиқлардан ҳам холи бўлмаган қўшиқлари билан таништирсин, деб лапар айтсаму, қўлингизга қалам ҳам олмай, томоша қилиб ўтираверсангиз, — деб чойдан ҳўплаган мезбон ироқи дўппини ечди. Токчадаги қалампир расми солинган Қўқон дўппини олиб пешонаси аралаш бостириб кийди. Катта ашулага ҳозирлангандек кўринган эди шу чоғ. Лекин таълим-тарбияга оид шўх ашуласини бошлаб юборди. Хонанданинг бу чиқишини у ҳозиргина бизга ҳазил аралаш айтган кинояли сўзларининг давомидек қабул қила бошладик:

— Бозор борайми, қизим,
Шолпар олайми, қизим?
— Йўқ, йўқ, жон дадажон,
Асло очилмайди кўзим.
— Бозор борайми, қизим,
Атлас олайми, қизим?
— Йўқ, йўқ, жон дадажон,
Аста очилмайди кўзим.
— Бозор борайми, қизим,
Санга эр олайми, қизим?
— Йўқ, йўқ, жон дадажон,
Аста очилмайди кўзим.
— Бозор борайми, қизим,
Мактаб берайми, қизим?
— Ҳа, ҳа, жон дадажон,
Энди очилди кўзим!

Дастлабки мусиқа жумлаларини нотага туширдик, бирламчи тўртликни сўзма-сўз ёзиб олдик. Ундан сўнг Лутфихон ая шундай ҳаракат, нигоҳ, имо-ишора билан айтаётган шўх қўшиқни бошлаб юбордики, ёзолмадик. Қотиб-қотиб кулар, «дадажон» бўлиб эрка қизининг кўнглини овламоқчи бўлган хонанданинг йўғон овоз билан савол айлашига қойил қолар, фурсат ўтмай шўх, эркатойнинг ҳозиржавоблигини, Марғилоннинг атласини эмас, ёрни ҳам эмас, ўқишни истаган қизалоқнинг ҳолатини, ҳатто жозибали қиёфасини майин овоз, ноз-карашмалар билан бизга етказишидан завқланиб, оддий томошабин ва тингловчига айландик. Бу хонанда ва раққосанинг унча катта бўлмаган сўрида худди саҳнадагидек ҳаракат қилишини, ҳар бир қаҳрамонининг ҳолатига кира олишига маҳлиё бўлиб қолган ҳамроҳим Елена Романовская тўлқинланиб:

— Қандай серқирра истеъдод! Ритмни ҳис этиб туришини қаранг. У хонанда, раққосагина эмас, актриса, зўр актриса-ку! -деб аяни қучоқлаб олди. Ҳали ҳолатдан чиқишга улгурмаган Лутфихон эса одатда режиссёр актёрга айтадиган сўзларини бизга йўллаб:
— Бу қўшиқ қаҳрамони зукко қиз. Фаҳм-фаросатли, билимга ташна қизалоқ дадажониси ҳузуридагина ўзини бироз эрка тутади. Падари бузруквори ҳам сержаҳл, қаҳри қаттиқ эмас, дийдаси бўш, кўнгилчан киши. Қаранг, кичкинагина қўшиқда ота ва қизнинг ўйлари, ўзаро муносабатлари очилган.

Елена опа ҳозиргина айтилган қўшиқни хиргойи қилиб, қалин дафтарга нималарнидир ёзиб қўйди. Ая менга юзланди:
— Бу овруполик аёл ўзбек қўшиғини ҳиргойи қилиб ўтирибдими?
— Ҳа, Елена Евгеневна куйларимизни ёқтиради. Куйларимиз тилидан тушмайди. Айниқса, «Ёр-ёр»ни кўп айтади. Биз уни «Ёр-ёр шайдоси» деймиз. Саволларимизни уларга ўзингиз бераверинг, -деб суҳбатимиздан баҳраманд бўлиб, кулимсираб ўтирган Елена Романовскаяга ишора қилдим. Лутфи ая билан Елена опанинг ўртасидаги суҳбатнинг ўзи бир достон… Машҳур ўзбек қизи Петербургда таҳсил кўрган, Полшада истиқомат қилган, лекин юртимизга меҳр қўйиб, унинг мусиқасини тўплаш, нашр этишда ташаббус кўрсатган, бу йўлда мусиқашунос-этнограф сифатида иш кўрган Е.Романовская билан дарҳол тил топишгани, биргалашиб қўшиқ айтгани, рақс тушгани — бу дақиқаларни унутиб бўлмайди.

Кўчага чиққанимизда қоронғу тушган эди. Тошкентда учрашишни ният этиб, хайрлашдик. Волидаи меҳрибонимиз Хафия Муҳамедова ҳикоялари билан тиклашга уринган учрашув, суҳбат, тадқиқот ишларининг биргина кўриниши, аввало, Лутфихон Саримсоқовага таъриф ва тавсиф беради. Аниқроғи, етуклик бўсағасидаги хонанда, раққоса, ижрочилик санъатини намоён эта бошлаган истеъдод соҳибининг 1933-1934 йиллардаги ижодий мавқеи, даражаси ҳақида фикр юритиш учун эстетик даражадаги ахборот беради.

Кейинчалик мамлакатимизнинг шаҳар ва қишлоқларида актрисага барча «Ая» деб мурожаат эта бошлади. Зеро, театр ва кинода ўнлаб меҳри дарё Она образларини яратиб шуҳрат қозонган Л.Саримсоқова саҳнага, экранга файз киритган дамлар бўлди. Лекин аянинг мусиқа, вокал соҳасидаги билими, имкониятларидан кинода бир марта — «Стадионда учрашамиз» (1956) комедиясида кенг фойдаланилди. Ваҳоланки, экрандаги биринчи ролларидаёқ ая ашула айтиб ҳам қаҳрамонининг характерини очиб бериши мумкинлигини кўрсатган эди. «Асал»да (1940) Лутфихон ая қўшиқ айтиб, фироқ ўтида ёнган қизини юпатади.

«Насриддин Бухорода» (1943) комедиясида унинг қаҳрамони башанг аёл, айш-ишратга берилган таннозхон тошойна олдида кўз ёшини тўкаётган келинчакка қалин ўсма, упа-сурма қўйиб, сатанг аёлларга ўхшатиши саҳнасида чапани қўшиқ айтган ҳолда намоён бўлади. Бошқа бирорта филмда актрисанинг вокал имкониятларидан фойдаланилмади. Ая узоқ йиллар давомида мусиқали театрнинг етакчи актрисаси сифатида самарали ижод этиб келди. Бу ҳақидаги ҳикоямизни, серқирра истеъдод соҳибаси бўлган аямиз билан бўлган суҳбатларимизни давом эттириш ниятидамиз.

Шаҳримизнинг Кўкча ва Оқлон маҳаллаларига яқин жойда «Катта ҳовуз» деб аталмиш файзли гузар бўларди. Ҳар томондан қад кўтара бошлаган иморатлар ўша машҳур ҳовузни бамисоли қуршовга олиб, сатҳини торайтира борди. Бора-бора у кўлмакка айланди. Ниҳоят, суви қуриб, ўша ердаги ҳамиша гавжум чойхонанинг кичкина гулзорига айланди. Лекин «Катта ҳовуз» номи билан қолди.

Ўша чойхонанинг ёнгинасидаги бир мўътабар хонадонга бориб «Ҳовузнинг ўзи йўғу, номи қолган» деб таажжублансам, Тожизода исмли машҳур актёр бир гал бундай жавоб қилган эди: «Бир йигит уйининг атрофига бақатерак новдаларини қадаб, парвариш қилиб, вояга етказганда, унинг исмига «бақатерак» сўзини қўшиб айтадиган бўлишибди. Боғбон йигит жаҳли чиқиб барча теракларни арралабдию, тўнкалар бақрайиб ўтган-кетганнинг ғашига тегибди. Энди «Карим тўнка» лақабини олган йигит чидай олмай тўнкаларни таг-туги билан қўпориб ташлабдию, йиғилган тупроқдан супачалар ясаб, текислаб, сув сепиб ўша ерга қайта чирой киритибди. Шунда у «Карим — саранжом» лақабини олибди…»

-Маҳалламиздаги ҳовуз аллақачон қуриб қолган бўлса ҳам «Катта ҳовуз» номи қолди, — деб ичкарига таклиф этди уй бекаси Лутфихоним Саримсоқова. — Тожизода акангиз менга айтмайдиган гапларини сизга айтади. Аёлларга очилиб-сочилиб сўзламайди. Ҳозир сизни «Карим бақатерак», «Карим тўнка», «Карим саранжом» деб кулдирганини эшитиб, мен ҳам баҳраманд бўлдим. Уларга кўпроқ мен гапираман. Айниқса рол устида ишлаётганимда. «Сурайё» филмини суратга олишаётганида бир қиз — Сайрам Исаеванинг қаҳрамони сенарий бўйича йиғлаши талаб этилганди. Ҳеч йиғламаса денг. Режиссёр Учқун Назаровнинг хуноби чиқди. Менга эса уйини, қишлоғини севган йигити деб тарк этаётган ўша довюрак қизнинг онаси ролини ўйнаш топширилганди.

Уйга вақт хуфтондан ўтган пайтда келганимда Тожизода акангиз «Нима бўлди, яна ўйнай олмадими? деб сўради. Мўмин-қобил акангизнинг жаҳли чиқиб, дабдурустдан «мана сенга, деб, қулоғининг тагига солмайсизми. Уйини ташлаб кетаётган қизнинг адабини берардингиз. Бошқаларга ибрат бўларди» деб қолди. Бу маслаҳат менга тескари таъсир кўрсатди: уриш, сўкишбилан эмас, меҳрли сўзлар ила, мулойим муомала қилиш йўли билан ёш актриса юрагига таъсир этиш мумкин-ку, деб ўйлаб қолдим.
Эртасига суратга олиш майдончасига борганимда Сайрам билан оналардек кўришдим. Ҳол-аҳвол сўрадим. Пардозхонадан чиқиб камера рўпарасида пайдо бўлганимизда «Она қизим Сайрам, узоқ Хўжанддан келдинг-а, неча ой бўлди онангни, отангни кўрмаганингга, онаизор Хўжандда, бепарво қиз павилонда! Соғинмадингми волидаи меҳрибонингни? — деганимни биламан, Сайрам Исаева ҳўнг-ҳўнг йиғлаб юборса бўладими?! «Мотор!» буйруғи эшитилди. Камера ишлаб кетди. Сайрамнинг катта-катта кўзларидан ёш оқиб, оппоқ кўйлагига томаётгани суратга олинди.

Актрисанинг устахонаси сирларига оид бир сирни билмоқчи бўлиб савол бердим:
— «Сурайё» филмида умр йўлдошингиз Тожизода мулоҳазаларига нисбатан тескари иш қилиб, вазиятдан чиқибсиз. Ҳар гал бундай бўлмас. Имо-ишора, нигоҳ ташлаш, умуман, жисмоний ҳаракат, руҳий ҳолатларни ифода этувчи сўз оҳангини, орзу-умидлар ифодасини топишингиз жараёни қандай кечади? «Маҳаллада дув-дув гап»да қаҳрамонингиз Меҳри холанинг узоқ сафардан қайтган ўғлига бўлган муносабатининг теран ифодасини топганингиздан ҳайратга келамиз…

— Тожизода акангиз билан кўп ўзбек оилалари каби болажонмиз. Уруш етимларини биз ҳам уйимизга олиб келганмиз. Актёрнинг ўзида эҳтирос, меҳр бўлмаса бундай руҳий тўлқинларни ифодалаб бера олмайди. Актёр учун яна бир хазина: ҳаёт оқими, замондошлари қиёфаси, сўзлаш оҳанги, юриш-туриши, рўмол ўраши, сочини тараши.…

Чорсу билан Эски Жўва оралиғида бир аёлни кўрардим.Сочи таги билан олинган, узун кўйлак кийган ҳолда бошяланг юрарди. «Ая-я! Ая-я!» деб ўтган-кетганга нималарнидир айтмоқчи бўларди. Уни кўп кузатганман. «Фарзандлар» филмида эса шундай ҳолатни тасвирлашим талаб этилди. Чор Россияси ҳукмронлик қилган йиллари сувсиз, нонсиз, бошпанасиз қолган ўзбек қишлоғи аҳолиси қаергадир кўчиб кета бошлайди. Биргина қари аёл — менинг қаҳрамоним пиёла кўтариб «сув беринг, сув бера қолинг» деб ҳувиллаб қолган қишлоқ кўчалари бўйлаб юради. Бу эпизодда бир шахснинг эмас, қашшоқ қишлоқнинг фожиаси тасвирланади. Кузатишларимни ўрганиш, ўзлаштиришга бўлган интилишимни кўрган, менга ишонган режиссёр Зоҳид Собитов эркинлик берди.

Кино тасмасини аямади. Образнинг филмда тутган ўрни ҳақида мулоҳаза қилди, холос. Ижод жараёнига эса суқилиб кирмади.
— Ташқи қиёфангизни пардоз усталарига топширасизми ёки ўзингиз танлаган кўриниш, портретлар ҳам бўладими?
— Сценарийдан келиб чиқамиз, албатта. Бу жараёнда режиссёр, баъзан либослар бўйича рассом ҳам иштирок этади. Лекин, менга қолса, бу ўринда актёр ёки актриса ўз қаҳрамонини режиссёрдан ҳам кўпроқ билиши, ҳар дақиқа уни кўриб, эшитиб, сезиб туриши керак. Шунда у ташқи кўринишини қаҳрамонига мослаб ўзгартира олади.

Мен 38 ёшимда қари кампир ролини ўйнаганман. «Қасам» филмидаги (1936) она келини паранжини ташлаганини эшитиб, дод-фарёд кўтаради, айни пайтда у пичоғини яланғочлаб «иснод келтирган», паранжисиз кўчага чиққан келинни чавақлаб ташламоқчи бўлган ўғлига таскин бермоқчи бўлади. Зоминдаги қишлоқлардан бирида хонадонга кирдим-у, сочимга упа сепиб оқартирдим, тишимга қора сақич ёпиштирдим, кўйлагимга ямоқ солдим, оёқ-қўлимга тупроқ суртиб ўтган асрнинг 20-йилларидаги қишлоқнинг манзарасига мос келадиган кампирнинг кўринишини яратгандек бўлдим. Кейин экранда ёйилиб ётган сочимнинг оқлари, ора-сира «сақланиб қолган» тишларим, жазирама иссиқ ва чангдан «ёрилиб» кетаёзган оёқ ва қўлларим, жулдур кийимим эпизодга, умуман, филмга мос келибди.

— Бундай изланишингизда сизга киночилар кўмаклашадими? Сиз танлаган кийим-кечак, кўриниш, қиёфа кино тасмасида ҳам ўз мазмунини, моҳиятини сиз ўйлаган даражада сақлаб қолиши учун операторнинг камераси «зийрак» режиссёрнинг фикри теран, маданияти юксак бўлиши, ниҳоят сизнинг партнёрингиз малакали бўлиши зарур эмасми?

— Бу ҳақда мен кўп ўйлайман. Шерик актёрни олайлик. Ёнимда ҳамиша дуруст ижрочилар бўлади. Улар билан ёнма-ён туриб ижод этиш менга маъқул. Фақат Қудрат Хўжаев билан бирорта филмда рол ўйнамаганимдан афсусланаман. Салбий ролларни қиёмига етказиб ўйнайди. У билан кинода суратга тушмаганимдан армондаман. Суратга олиш гуруҳининг бошқа аъзолари ҳақида мулоҳаза қилсам З.Собитовни, Ш.Аббосовни, Ҳ.Файзиевни тилга олардим. Бири тажрибали режиссёр, иккинчиси эндигина кинога кириб келган санъаткор, учинчиси эса оператор. Улар билан бажонидил ишлайман. Чунки актёрни чекламайди, уни тинглайди, бирор сўзини эътиборсиз қолдирмайди. Собитов- актёрларнинг энг яқин дўсти. Ҳар биримизнинг имкониятларимизни кўра билади, дадиллик билан гоҳ чуқур психологик, гоҳ ҳажвий, гоҳ фожеавий унсурларга бой бўлган ролларни топширади. Натижада ижронинг турли қирралари намоён бўлиб, актёр хазинаси бойиб боради.

Кинога келибманки, менга эзилган, муштипар, заҳмат чеккан аёл образи топширилади. «Қасам»да (1936), «Асал»да (1940), «Ер фарзанди»да (1965) — бундай филмлар кўп — бир хил образларни ўйнаб келдим. Зоҳид Собитов эса «Стадионда учрашамиз» комедиясида қувноқ, ҳазил-мутойибани севадиган, турмуш ўртоғи билан ҳам шундай мулоқотда бўладиган ўзбек аёли образини менга ишониб топширди. Худди шу режиссёр «Фарзандлар» тарихий драмасида (1958) ночорлик, адолатсизликдан руҳий касалликка чалинган шахс образини яратишни менга топширганида сенарийни, ролимни, ҳатто филмнинг метражини ўзгартирдик. Бу кинода камдан-кам бўладиган воқеа. Бир кичкина эпизод уч-тўрт катта эпизодга айланди. Актёрга эрк берилди. Кинотасмаси аялмади. Мен қўлимда бўм-бўш пиёлани ушлаганимча кимсасиз қолган қишлоқни кезиб юраман. Сўз билан эмас, нигоҳ, жисмоний ҳаракат, сезилар-сезилмас ишора билан фожиага учраганини ўзи ҳам англамаган аёлнинг мураккаб образини кўрсатишга ҳаракат қилганман. Режиссёрдан бирор марта мени тўхтатиб ҳолатдан чиқиб кетишимга йўл қўймагани учун миннатдорман.

Кинокамералар у вақтда баҳайбат, қўпол эди. Қўлда кўтариб юриб суратга олиш амримаҳол эди. Кичкина аравачага камерани ўрнатиб гоҳ орқамдан, гоҳ ёнимдан суратга олаверган. «Сув беринг!» деб кулишим, гоҳ ёлворишим ҳам тасмага айнан ёзилган. Усти қамиш билан ёпилган бир ҳужрага кириб қолганимда йирик планда суратга олинган кадрлар кўпинча ўзимга ҳам маъқул бўлади. Сочларим ёйилган. Бўз рўмолнинг бир четигина елкамга илиниб қолган. Қўлимдаги катта бўм-бўш пиёлага термулиб аччиқ қисмат ҳақида ўйлаётган муштипар аёлнинг руҳий ҳолати акс этган. Оператор Ҳотамжон Файзиевдан норози бўлган вақтларим кўп бўлган.

   «Сен етим эмассан» филмида кадрни шунчалик узоқ қўяр эдики, тоқатимиз тоқ бўларди. Иссиқ кунда электр ёғдулари қиздириб юборган павилонда ўтираверардик. Кўп машаққат чекардик. Барибир миннатдорман ундан. Суратга олган кадрларини кўрганимизда санъатига қойил қолардик. Воқеа бир текисда ривожланиб боради. Актёрнинг хуноби чиққани, оператор эртадан-кечгача «кадрни қўйгани» сезилмайди. Бунда режиссёр Шуҳрат Аббосовнинг хизмати катта. Истиқболи порлоқда бу йигитнинг!

Лутфихон Саримсоқованинг сўзларини «бўлиб» шуни қайд этмоқчиманки, актриса Ш.Аббосов эндигина («Маҳаллада дув-дув гап» (1961 й.), «Сен етим эмассан» (1963 й.) филмларини яратгану, аммо ҳали мақтов сўзларни эшитмаган, ҳеч қандай мукофотга муносиб топилмаган, биронта соврин ҳам олмаган дамда унинг серқирра истеъдодини, порлоқ истиқболини ая кўра билган эди.

Тилга олинган бу санъаткор кейинчалик «Абу Райҳон Беруний», «Тошкент — нон шаҳри», «Муҳаббат можароси», «Қалбингда қуёш» каби турли жанрда, бадиий услубда суратга олган филмлари билан шуҳрат қозонганидан бугунги томошабин хабардор. Ая ҳикоясини давом эттирди: -Кино мухлисининг диди нозиклашди, талаби ўсди. Унга лойиқ асар яратиш машаққати менга кўп қатори маълум. Эсимда, 20-йилларда Андижонда овозсиз филмлар кўрсатиларди.

Ашур картиначи тахаллусини олган узун бўйли киши экраннинг ёнида турарди-да, барча воқеаларни тушунтириб борарди. Ҳозир бу ҳол кўпчиликда кулги уйғотади. Ўша йиллари эса бу «шарҳловчи» кино кўригининг ажралмас, жуда зарур жонли бўлаги ҳисобланарди. У нос отмоқчи бўлиб ёки пиёладаги чойидан бир хўплам ичиш учун бир зум жим қолса, «Гапиринг, нима бўлаяпти. У нега югуриб кетаяпти?» каби саволлар ёғилиб кетарди. Шу боис Ашур картиначи ёд бўлиб кетган кадрларни қайта-қайта кўришга, «Тунда кутилмаган меҳмон келди», «Осуда қишлоқ уйқуда» деб ёки кадрдаги тасвирни айнан қайтариб «Қаранг, ёмғир эзиб ёғаяпти. Камбағал йигит эса эшикма-эшик юриб, ишини битира олмаяпти» каби жумлалар билан томошабинга хабар бериб турарди.

Ҳозир эса кино ихлосмандлари билан бирга кинонинг ўзи ҳам кескин равишда ўсиши зарур. Бунинг учун, аввало, ижодкорлар имкониятидан фойдаланиш учун нималар қилиш кераклиги ҳақида ўйлаш даркор! Мен ўзбек аёлининг мукаммал, ҳар жиҳатдан камол топган образини яратсам, дейман! Она, мураббий, олим, севикли ва севадиган ёр, санъаткор!.. Буларнинг фаолиятида, ҳаётида қанчадан-қанча мураккабликлар мавжуд! Мен шундай ролни ўйнашга бажонидил рози бўлардим.

Лутфихон аянинг бу сўзларини эшитганимда, истеъдод эгасининг кинода бир хил ролларни ўйнашга мажбур бўлганини эсладим. Ҳатто бақувват асар ҳисобланмиш «Сен етим эмассан»да ҳам аянинг қаҳрамони Фотима кўп ўринда иккинчи планга ўтиб қолган. Театрда эса яйраб ижод этган вақтлари кўп бўлди. Саҳнадаги роллари, ранг-баранг образлари кўпинча катта адабиётдан олинди…

Аямиз сўнгги суҳбатда ҳам ҳали ўйналмаган роллари, ушалмаган орзулари ҳақида сўзлаган эди. Мўътабар 90 ёшида ҳам ёқимли табассуми юзидан аримади. Ўша кезлари у «Катта ҳовуз» маҳалласидан янги — «экспериментал уй»га кўчиб ўтган эди. Ўша хонадон ҳозирги «Ғунча» кинотеатрининг орқа томонида жойлашган.

Oʻzbek teatr va kino sanʼatining yorqin yulduzi,betakror isteʼdod sohibasi, xalq tomonidan “Aya” deb eʼzozlangan Lutfixonim Sarimsoqova talqinida dunyoga kelgan obrazlar hayotiy, jonli va tabiiyligi bilan alohida ajralib turadi. Ular shu darajada mohirona ijro etilganki, birini ikkinchisidan ustun qoʻyish, kamsitish mumkin emas. Oʻzbek teatr sahnasida yetuk obrazlar yaratgan aktrisa kinoda ham yorqin, esda qolarli obrazlar yaratib, kino sanʼatida oʻz oʻrni va ijodiy uslubiga ega boʻldi.

Lutfixonim Sarimsoqova (1896.8.5, Fargʻona viloyati Rishton tumani — 1991.14.1, Toshkent) — aktrisa, xonanda. Oʻzbekiston xalq artisti (1937). Ijodiy faoliyatini 1924 y. Qoʻqon xotin-qizlar havaskorlik toʻgaragida boshlagan. Qoʻqon (1926—28), Andijon (1928—31), Margʻilon (1931—34) teatrlarida, Oʻzbek davlat musiqa teatrida (1934—39), Muqimiy teatrida (1940—73) ishlagan. Oʻzbekiston davlat filarmoniyasi qoshidagi dutorchi xotin-qizlar ansamblining tashkilotchisi va badiiy rahbari (1939—40).
Xalq sanʼatiga xos boʻlgan soddalik va mukammallik, oʻtkir hajv va zakovat, samimiyat va qudrat, mazmundorlik va taʼsirchanlik kabi xislatlar aktrisa ijodiy uslubining asosini tashkil qiladi. Lutfixonim Sarimsoqova ham lirik, ham fojiaviy, ham hajviy aktrisa boʻlib, xalq qoʻshiklarining mohir ijrochisi, hozirjavob askiyachi, usta raqqosa va yaxshigina dutorchi sifatida ham tanilgan. Koʻqon teatrida sahnalashtirilgan “Arshinmololon” (U.Hojibekov) musiqali komediyasida dastlab Zebo, keyinroq Jahon xola, Gulchehra, “Layli va Majnun”, “Farhod va Shirin” (Xurshid) spektakllarida Layli va Shirin obrazlarini yaratgan. Tugʻma isteʼdod, shijoat, oʻz kasbiga muhabbat, harakatchanlik natijasida Adelma (K. Gossi, “Malikai Turandot”), Smeraldina (K.Goldoni, “Ikki boyga bir malay”), Tursun (V.Yan, Choʻlpon, “Hujum”) kabi obrazlarni mahorat b-n yaratdi. Aktrisa ijodida, asosan, 2 yoʻnalish yetakchilik qildi: biri liroepik tarzdagi mushtipar onalar obrazi boʻlsa, ikkinchisi salbiy va satirik rollardir. Ikkala yoʻnalishda ham Lutfixonim Sarimsoqova chinakam mahorat choʻqqilarini egalladi. Oysara (K.Yashin, “Gulsara”), Ona (Gʻ.Zafariy,“Halima”), Yosuman (Xurshid, “Farhod va Shirin”) rollari bunga misoddir. Aktrisa ayniqsa Yosuman obrazini xalq sanʼati vositalari yordamida yuksak badiiy umumlashma darajasiga koʻtardi. Uni yovuzlik, razillik, makr-hiyla timsoli sifatida gavdalantirdi. “Maysaraning ishi” (Hamza) komediyasidagi Maysapa obrazida oʻz imkoniyatlarini ayol erki va qadr-qimmatini himoya qilishga qaratgan boʻlsa, “Paranji sirlari”dagi Mastura satang obrazida, aksincha, aыl-idroki va kuch-qudratini ayollarning huquq va tuygʻularini poymol qilishga sarflaydi. Xalcha xola (“Qurbon Umarov”), Xayri xola (“Oftobxon”), Jamol opa (“Oltin koʻl”), Risolat chevar (“Muqimiy”), Xadicha xola (“Fargʻona tong otguncha”) kabi mushtipar, munis onalarning rang- barang obrazlari b-n oʻzbek teatri va aktyorlik sanʼati rivojiga katta hissa qoʻshgan. Ayniqsa, aktrisa ijrosidagi Kimyo (“Nurxon”) obrazi oʻz jigarbandining erkin nafas olishi uchun har qanday qiyinchiliklarga bardoshli, oq koʻngil onalar obrazining mumtoz namunasi boʻlib, ijrosi soddaligi, goʻzalligi b-n ajralib turadi.
Lutfixonim Sarimsoqova oʻzbek kino sanʼati taraqqiyotiga ulkan hissa qoʻshgan. Uning kino rollari sahna faoliyatining davomi boʻlib, bu yerda ham mehribon, munis, jafokash oʻzbek onalari obrazini yaratgan. Ona (“Qasam”), Sharofat (“Opa-singil Rahmonovalar”) va b. obrazlarda aktrisa oʻziga xos qiyofa kasb etdi. Lutfixonim Sarimsoqova eng kichik rolni ham nihoyatda mohirlik b-n ijro etib, unga ulkan mavzu va hayotiy haqiqatni mujassamlashtirgan, mustaqil va yirik obraz yarata olish mumkinligini telba ayol (“Farzandlar”) roli b-n isbotladi. Aktrisaning kino sanʼatidagi haqiqiy isteʼdodi va mahorati Mexriniso (“Maqallada duvduv ran”), Fotima opa (“Sen yetim emassan”) obrazlarida toʻla namoyon boʻldi. Mexriniso obrazi orqali oddiy onalarning feʼl-atvori va ruhiyatini tabiiy boʻyoklar b-n ifodalagan boʻlsa, Fotima opa obrazida 14 yetim bolani oʻz bagʻriga olib tarbiyalagan oʻzbek ayolining oq koʻngil, kuyunchakligi, saxovati, odamiyligi va buyuk irodasini yuksak mahorat b-n yetkaza oldi. Lutfixonim Sarimsoqova xonanda sifatida “Quling”, “Oʻzgancha”, “Yor-yor”, “Hakkalakam oʻynasam man”, “Jambilxon”, “Yorginam”, “Omon boʻlaylik”, “Qilpillama” kabi oʻzbek xotin-qizlarining xalq ashula, qoʻshiq va laparlarini mahorat b-n ijro etgan.
Lutfixonim Sarimsoqova hayoti va ijodiga bagʻishlangan “Aya” (1976), “Lutfixon aya” hujjatli filmlari ishlangan. Vafotidan soʻng “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni b-n mukofotlangan (2001) (Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasidan).

Rauf Parfi
LUTFIXONIM. “UYGʻON, BOLAM!”
(1943)

Yolgʻiz sen uxlaysan, yolgʻizim, bolam,
Maysalar shivirlar hayqiradi togʻ.
Shovullar daryolar, dalalar uygʻoq,
Qasamga botirar tubi yoʻq olam.

Umidning koʻzi koʻr, achchiqdir firoq,
Axir men alamman — chinqirar alam.
Bu gʻolib turkuda boʻlmish edi jam,
Ona yurtim, elim, toptalgan tuproq.

Uygʻon, uygʻon, bolam, uygʻongil ey dil,
Uygʻondan iborat uygʻotlik dunyo.
Inon, seni oʻylab ketmakdaman, bil.

Sengadir, jon bolam, mushkilot, gʻavgʻo,
Uygʻon, uygʻon, deya ingraydi navo —
Senga bu Vatandir, senga turkiy til.

1981

Hamidulla Akbarov
LUTFIXONIM SARIMSOQOVA

 Lutfixonim Sarimsoqova haqida shingil hikoyalarni onamdan — kompozitor Xafiyaxon Muhamedovadan eshitib, u kishi bilan uchrashishni, suhbatini olishni orzu qilib yurardim. Toshkentning “Oq machit” dahasidagi mahallalarga elektr quvvati yetmay qolar, koʻp qatori bizning boloxonali xonadonimizda ham lampa chiroq yoqilar, yarim tunga qadar sandal atrofida oʻtirib hikoya, latifa, musiqa eshitardik. Gʻira-shira yoritilgan, lekin iliqqina xonaning bir chetida savlat toʻkib turgan qop-qora pianinoning oq va qora klavishlariga onamizning nozik barmoqlari tekkanida atrof yorishib ketgandek boʻlardi. Yoqimli kuy, lirik taronalar zulmatni yengib, har birimizga xushkayfiyat bagʻishlardi.

“Omon yor”, “Qilpillama, yor”, “Barno yigit”, “Fabrikaning yoʻlida roʻmolcha topib oldim” kabi qoʻshiqlarni xirgoyi qilib, ularning ohangidan zavq olib bizni qorongʻi tunda ovutayotgan onamiz: “Mana bu qoʻshiqni Lutfixon ayadan yozib olganmiz. Bu mashhur xonanda, usta sanaʼtkorni Margʻilondan izlab topganmiz!” — derdi.

Shokilali zirak taqqan, iroqi doʻppi kiygan, uzun, tim qora sochlarini orqaga tashlab olgan Lutfixon ayaning xonadoniga borganimizda u biroz taajjublandi. Meni eslagandek boʻldi. Lekin yonimdagi peshonasiga toʻr durracha tangʻib olgan rus ayolini koʻrib hayratomuz tikilib qoldi. Salom-alikdan keyin nima vajdan kelganimizni aytdim:
— Qoʻshiqlaringizni notaga olishga keldik. Hamrohim Yelena Yevgenevna Romanovskaya. Peterburg konservatoriyasini bitirgan. Hozir Toshkentda istiqomat qiladi. Yelena opa madaniyatimizga mehr qoʻygan. Qurʼonni biladi. Hozir vodiyda ayollar aytadigan qoʻshiqlarni yozish bilan bandmiz.
— Oson boʻlmayotgandir. Ayollarimiz juda tortinchoq-da, — qiziqib qoldi mezbon. Ichkariga taklif etdiyu, bizdan yana maʼlumot olishga oshiqardi. — Toʻy-hasham, qizlar davrasida oʻrtaga tengdoshlarimni, yosh qizaloqlarni tortmoqchi boʻlaman. Hech unashmaydi.

— Qaysi xonadonga bormaylik, bajonidil soʻrashib, dasturxon yozib, choy uzatishadi. Lekin “Bir juft ashula aytib bering, dugonalaringiz sizni tavsiya etishdi”, deb iltimos qilsak, durrachalari bilan yuzlarini berkitib “Kim aytdi? Ashula, oʻyinni bilmaymiz. Artistlar bor-ku, oʻshalarga ayting. Qoyil qilib aytib berishadi” deb hech koʻnmaydilar. Lutfixon aya tajribalari bilan oʻrtoqlashgandek boʻldi:

— Bir uchrashuvdan keyin ular darhol oʻrtaga tushib, oʻynab, xirgoyi qilib, katta ashulalarni baralla aytib berishi amrimahol. Siz ketganingizdan keyin eshikni tambalab, lapar ham aytishadi, dugonalari bilan askiya ham qilishadi. Fargʻonacha raqs tushishini aytmaysizmi? — deydi va devorga osigʻliq dutorni olib uni shunaqangi sayratdiki, biz opa bilan (Yelena Yevgenevnaga shu tarzda murojaat etardim) shoshib qoldik. Chamadondan metironomni — ohangning yangrash surʼatini belgilaydigan uchburchak shakldagi asbobni olib, uni darhol ishga solishga urindik. Nota tagiga kichikroq patnis qoʻyib, yangrayotgan tovushlarni maxsus belgilar bilan qogʻozga tushira boshladik.

Qoʻshiq ketma-ket aytildi. Shosha-pisha birimiz ashulaning soʻzini, birimiz esa ohangni ilgʻab olib notaga muhrlash bilan band boʻldik. Uch-toʻrt qoʻshiq aytib boʻlgach, piyoladagi sovib qolgan choyni hoʻplab, notaga tikilib qoldi:
— Shu nuqtalar bilan hozir men aytgan ashulalarni yozib oldingizmi? — deb qahqaha urib kulib yubordi. Chamasi, “harakatingiz behuda” demoqchi boʻlardi.
— Ha. Ohang ham, aytilish maromi, soʻzlarini ham yozib oldik.
— Yoʻgʻ-e. Aytib bering-chi? Hech yanglishmaysizmi? — bu taklif ado etilishiga ishonqiramay yozuvimizga qarab qoldi.
— Siznikidek yangroq ovozim yoʻq. Lekin soʻzingiz hurmati unnab koʻraman dedim-da, Lutfixon ayaning qoʻlidagi dutorga ishora qilib:
— Dutoringizni ishonasizmi? — deb soʻradim.

Mezbon bizni faqat yozuvchi, sharhlovchi, musiqa toʻplovchi sifatida qabul qilgan ekan, shekilli, taajjubini yashirmay sozini uzatdi. Oldin vodiyning shahar va qishloqlarida yozib olgan “Yor-yor” ashulasi turli ohangda, rang-barang soʻzlar bilan aytilishini eslatdim. Lutfixon aya bagʻrimga bosib olgan dutor kosasida harakat qilib torlardan mayin tovushni “tortib olayotgan” barmoqlarimga qarab koʻzlariga ishonmay oʻtirdi. “Yor-yor”ning erkaklarga xos yoʻllari boshlanib, men sunʼiy ravishda bariton ovozi bilan aytmoqchi boʻlganimda, mezbon “Koʻp yashang! Bormisiz!” dediyu, oʻzi ham qoʻshilib, mashhur “Yor-yor”ning Fargʻona yoʻlida aytiladiganini baland ovoz bilan ijro eta boshladi.

Bizga tanish boʻlgan kuy oʻzgacha soʻz bilan aytildi. Opa ikkimiz bir-birimizga imo-ishora qilishga ulgurdik. Qoʻshiqning Lutfixon aya ijrosidagi nusxasi ham yozib olindi. Fursat oʻtmay hozirgina notaga olingan kuy-qoʻshiqlarni popurri shaklida ketma-ket chalib, ashulasini ham baholi qudrat aytdik. Shunda Lutfixon aya oʻrnidan turib yuzini-yuzimizga qoʻyib:

— Aylanay sizdan! Shunday ish bilan bandmisiz? Avlodlarimizga saqlanib qoladimi biz aytib yurgan ashulalar? — dedi-da, biroz jiddiylashib, — lekin buni savob ish deya olmayman. Musiqani qogʻozga yozish dinimizda nojoiz ish emasmi? — deb soʻradi. Bu mulohazaga javob ham borligiga ishora qilib oʻrnidan turib ketdi. Oshxonaga borib sariq samovarga oʻtin qalashga kirishgan mezbonga qarashdim.

— Oʻzim qaynataman samovarni. Xizmatga qoʻydik sizni, — deb yana gap boshlagan edim, suhbatdoshimizdan sado ham chiqmadi. Oʻsha paytda targʻibotchilar koʻp boʻlardi. Ular singari men ham tashviqot qila boshladim. — Toshkentda ham shunday voqea roʻy bergan edi. Fargʻona va Toshkent maqomlarining ustasi Shorahim ota Shoumarovdan “Dugoh Husayin”, “Bayot”, “Chorgoh”, “Gulyor-Shahnoz” yozib olindi.

— Maqom ijrosining oʻzi ancha murakkab. Uni yozib olish undan ham qiyin boʻlgandir. Qay yoʻsinda oʻtdi oʻsha damlar? — Lutfixon aya tobora ishimizga koʻproq qiziqa boshladi. — Shorahim ota tanbur chertib, maqomni qay tarzda aytsa oʻsha maromda, oʻsha pauzalar bilan yozib olindi. Peterburgdan yurtimizga kelgan, musiqamizni sevib qolgan kompozitor, etnograf bilimdon olim va ijodkor Viktor Uspenskiy Ilyos Akbarov bilan maqomni toʻlaligicha yoza boshlaganida ularga qarshi chiqqanlar koʻp boʻldi. “Nomuvofiq ishni qilding. Ohangni qogʻozga yozib boʻladimi? Hech kim qilmagan ish bu…” deb ayniqsa, Shorahim ota va Viktor Aleksandrovichni taʼqib qilishgan edi. Shunda tumonat odam yigʻilib, Balandmachitdagi musiqa bilim yurtining katta xonasida keskin tortishuv boʻlib, Shorahim tanburchini, hofizni imonsizga chiqarib qoʻyishlariga oz qoldi.

Oʻshanda Viktor Uspenskiy sahnada qoʻlini paxsa qilib gapirayotgan bir notiqni oldiga Shorahim otani boshlab olib chiqdi-da, “Hozir shashmaqomning siz tanlagan ashula yoʻllaridan birini Shorahim sozanda va xonanda sifatida ijro etadi. Men uni ayni bir vaqtda yozib olaman. Ijrodan keyin Shorahimga javob beramiz-da, men mana bu pianinoda oʻsha kuyni aynan chalib beraman”, deb sahnadagi pianinoga ishora qildi. Hamma hayron boʻlib sozandaga qarab qoldi. U esa shashmaqomdan olingan parchalarni asta chala boshladi. Viktor Uspenskiy yozishga ulgurayaptimi-yoʻqmi, deya unga tez-tez qarab qoʻyar, ishora ham qilar, ayrim musiqa jumlalarini qayta ijro etardi… Ijro nihoyasiga yetgach, sozanda sahnani tark etdi. Uspenskiy esa hozirgina yozib olgan kuyni notaga qarab zavq-shavq bilan ijro etdi. Yigʻilganlar hang-mang boʻlib qoldi… Shorahim otadan uzr soʻragandek boʻlib tarqaldilar.

Bu voqea Lutfixon ayaga taʼsir etdi, shekilli, goh dutorni, goh esa oddiy likopchani chertib ketma-ket xalq qoʻshiqlarini shunaqangi berilib, ehtiros va qizaloqlarga xos nazokat bilan ayta boshladiki, biz Yelena opa bilan tovushni notaga olish, sheʼriy misralarning oʻziga xos talaffuzini — transkripsiyasini qogʻozga muhrlashni unutayozibmiz. Raqs tushib, bir zum toʻxtab ashulalarning avjini aytib, soʻngra jozibali raqsida davom etayotgan aya dafʼatan bizga murojaat etib qoldi:

— Nimaga chapak chalib oʻtiribsizlar? Sizlarga koʻpchilikni oʻzbek raqsi, musiqasi, shoʻx va oʻychan, hazil-mutoyibaga boy, baʼzan esa kinoya, kesatiqlardan ham xoli boʻlmagan qoʻshiqlari bilan tanishtirsin, deb lapar aytsamu, qoʻlingizga qalam ham olmay, tomosha qilib oʻtiraversangiz, — deb choydan hoʻplagan mezbon iroqi doʻppini yechdi. Tokchadagi qalampir rasmi solingan Qoʻqon doʻppini olib peshonasi aralash bostirib kiydi. Katta ashulaga hozirlangandek koʻringan edi shu chogʻ. Lekin taʼlim-tarbiyaga oid shoʻx ashulasini boshlab yubordi. Xonandaning bu chiqishini u hozirgina bizga hazil aralash aytgan kinoyali soʻzlarining davomidek qabul qila boshladik:

— Bozor boraymi, qizim,
Sholpar olaymi, qizim?
— Yoʻq, yoʻq, jon dadajon,
Aslo ochilmaydi koʻzim.
— Bozor boraymi, qizim,
Atlas olaymi, qizim?
— Yoʻq, yoʻq, jon dadajon,
Asta ochilmaydi koʻzim.
— Bozor boraymi, qizim,
Sanga er olaymi, qizim?
— Yoʻq, yoʻq, jon dadajon,
Asta ochilmaydi koʻzim.
— Bozor boraymi, qizim,
Maktab beraymi, qizim?
— Ha, ha, jon dadajon,
Endi ochildi koʻzim!

Dastlabki musiqa jumlalarini notaga tushirdik, birlamchi toʻrtlikni soʻzma-soʻz yozib oldik. Undan soʻng Lutfixon aya shunday harakat, nigoh, imo-ishora bilan aytayotgan shoʻx qoʻshiqni boshlab yubordiki, yozolmadik. Qotib-qotib kular, “dadajon” boʻlib erka qizining koʻnglini ovlamoqchi boʻlgan xonandaning yoʻgʻon ovoz bilan savol aylashiga qoyil qolar, fursat oʻtmay shoʻx, erkatoyning hozirjavobligini, Margʻilonning atlasini emas, yorni ham emas, oʻqishni istagan qizaloqning holatini, hatto jozibali qiyofasini mayin ovoz, noz-karashmalar bilan bizga yetkazishidan zavqlanib, oddiy tomoshabin va tinglovchiga aylandik. Bu xonanda va raqqosaning uncha katta boʻlmagan soʻrida xuddi sahnadagidek harakat qilishini, har bir qahramonining holatiga kira olishiga mahliyo boʻlib qolgan hamrohim Yelena Romanovskaya toʻlqinlanib:

— Qanday serqirra isteʼdod! Ritmni his etib turishini qarang. U xonanda, raqqosagina emas, aktrisa, zoʻr aktrisa-ku! -deb ayani quchoqlab oldi. Hali holatdan chiqishga ulgurmagan Lutfixon esa odatda rejissyor aktyorga aytadigan soʻzlarini bizga yoʻllab:
— Bu qoʻshiq qahramoni zukko qiz. Fahm-farosatli, bilimga tashna qizaloq dadajonisi huzuridagina oʻzini biroz erka tutadi. Padari buzrukvori ham serjahl, qahri qattiq emas, diydasi boʻsh, koʻngilchan kishi. Qarang, kichkinagina qoʻshiqda ota va qizning oʻylari, oʻzaro munosabatlari ochilgan.

Yelena opa hozirgina aytilgan qoʻshiqni xirgoyi qilib, qalin daftarga nimalarnidir yozib qoʻydi. Aya menga yuzlandi:
— Bu ovrupolik ayol oʻzbek qoʻshigʻini hirgoyi qilib oʻtiribdimi?
— Ha, Yelena Yevgenevna kuylarimizni yoqtiradi. Kuylarimiz tilidan tushmaydi. Ayniqsa, “Yor-yor”ni koʻp aytadi. Biz uni “Yor-yor shaydosi” deymiz. Savollarimizni ularga oʻzingiz beravering, -deb suhbatimizdan bahramand boʻlib, kulimsirab oʻtirgan Yelena Romanovskayaga ishora qildim. Lutfi aya bilan Yelena opaning oʻrtasidagi suhbatning oʻzi bir doston… Mashhur oʻzbek qizi Peterburgda tahsil koʻrgan, Polshada istiqomat qilgan, lekin yurtimizga mehr qoʻyib, uning musiqasini toʻplash, nashr etishda tashabbus koʻrsatgan, bu yoʻlda musiqashunos-etnograf sifatida ish koʻrgan Ye.Romanovskaya bilan darhol til topishgani, birgalashib qoʻshiq aytgani, raqs tushgani — bu daqiqalarni unutib boʻlmaydi.

Koʻchaga chiqqanimizda qorongʻu tushgan edi. Toshkentda uchrashishni niyat etib, xayrlashdik. Volidai mehribonimiz Xafiya Muhamedova hikoyalari bilan tiklashga uringan uchrashuv, suhbat, tadqiqot ishlarining birgina koʻrinishi, avvalo, Lutfixon Sarimsoqovaga taʼrif va tavsif beradi. Aniqrogʻi, yetuklik boʻsagʻasidagi xonanda, raqqosa, ijrochilik sanʼatini namoyon eta boshlagan isteʼdod sohibining 1933-1934 yillardagi ijodiy mavqei, darajasi haqida fikr yuritish uchun estetik darajadagi axborot beradi.

Keyinchalik mamlakatimizning shahar va qishloqlarida aktrisaga barcha “Aya” deb murojaat eta boshladi. Zero, teatr va kinoda oʻnlab mehri daryo Ona obrazlarini yaratib shuhrat qozongan L.Sarimsoqova sahnaga, ekranga fayz kiritgan damlar boʻldi. Lekin ayaning musiqa, vokal sohasidagi bilimi, imkoniyatlaridan kinoda bir marta — “Stadionda uchrashamiz” (1956) komediyasida keng foydalanildi. Vaholanki, ekrandagi birinchi rollaridayoq aya ashula aytib ham qahramonining xarakterini ochib berishi mumkinligini koʻrsatgan edi. “Asal”da (1940) Lutfixon aya qoʻshiq aytib, firoq oʻtida yongan qizini yupatadi.

“Nasriddin Buxoroda” (1943) komediyasida uning qahramoni bashang ayol, aysh-ishratga berilgan tannozxon toshoyna oldida koʻz yoshini toʻkayotgan kelinchakka qalin oʻsma, upa-surma qoʻyib, satang ayollarga oʻxshatishi sahnasida chapani qoʻshiq aytgan holda namoyon boʻladi. Boshqa birorta filmda aktrisaning vokal imkoniyatlaridan foydalanilmadi. Aya uzoq yillar davomida musiqali teatrning yetakchi aktrisasi sifatida samarali ijod etib keldi. Bu haqidagi hikoyamizni, serqirra isteʼdod sohibasi boʻlgan ayamiz bilan boʻlgan suhbatlarimizni davom ettirish niyatidamiz.

Shahrimizning Koʻkcha va Oqlon mahallalariga yaqin joyda “Katta hovuz” deb atalmish fayzli guzar boʻlardi. Har tomondan qad koʻtara boshlagan imoratlar oʻsha mashhur hovuzni bamisoli qurshovga olib, sathini toraytira bordi. Bora-bora u koʻlmakka aylandi. Nihoyat, suvi qurib, oʻsha yerdagi hamisha gavjum choyxonaning kichkina gulzoriga aylandi. Lekin “Katta hovuz” nomi bilan qoldi.

Oʻsha choyxonaning yonginasidagi bir moʻtabar xonadonga borib “Hovuzning oʻzi yoʻgʻu, nomi qolgan” deb taajjublansam, Tojizoda ismli mashhur aktyor bir gal bunday javob qilgan edi: “Bir yigit uyining atrofiga baqaterak novdalarini qadab, parvarish qilib, voyaga yetkazganda, uning ismiga «baqaterak” soʻzini qoʻshib aytadigan boʻlishibdi. Bogʻbon yigit jahli chiqib barcha teraklarni arralabdiyu, toʻnkalar baqrayib oʻtgan-ketganning gʻashiga tegibdi. Endi “Karim toʻnka” laqabini olgan yigit chiday olmay toʻnkalarni tag-tugi bilan qoʻporib tashlabdiyu, yigʻilgan tuproqdan supachalar yasab, tekislab, suv sepib oʻsha yerga qayta chiroy kiritibdi. Shunda u “Karim — saranjom” laqabini olibdi…»

-Mahallamizdagi hovuz allaqachon qurib qolgan boʻlsa ham “Katta hovuz” nomi qoldi, — deb ichkariga taklif etdi uy bekasi Lutfixonim Sarimsoqova. — Tojizoda akangiz menga aytmaydigan gaplarini sizga aytadi. Ayollarga ochilib-sochilib soʻzlamaydi. Hozir sizni “Karim baqaterak”, “Karim toʻnka”, “Karim saranjom” deb kuldirganini eshitib, men ham bahramand boʻldim. Ularga koʻproq men gapiraman. Ayniqsa rol ustida ishlayotganimda. “Surayyo” filmini suratga olishayotganida bir qiz — Sayram Isayevaning qahramoni senariy boʻyicha yigʻlashi talab etilgandi. Hech yigʻlamasa deng. Rejissyor Uchqun Nazarovning xunobi chiqdi. Menga esa uyini, qishlogʻini sevgan yigiti deb tark etayotgan oʻsha dovyurak qizning onasi rolini oʻynash topshirilgandi.

Uyga vaqt xuftondan oʻtgan paytda kelganimda Tojizoda akangiz “Nima boʻldi, yana oʻynay olmadimi? deb soʻradi. Moʻmin-qobil akangizning jahli chiqib, dabdurustdan «mana senga, deb, qulogʻining tagiga solmaysizmi. Uyini tashlab ketayotgan qizning adabini berardingiz. Boshqalarga ibrat boʻlardi” deb qoldi. Bu maslahat menga teskari taʼsir koʻrsatdi: urish, soʻkishbilan emas, mehrli soʻzlar ila, muloyim muomala qilish yoʻli bilan yosh aktrisa yuragiga taʼsir etish mumkin-ku, deb oʻylab qoldim.
Ertasiga suratga olish maydonchasiga borganimda Sayram bilan onalardek koʻrishdim. Hol-ahvol soʻradim. Pardozxonadan chiqib kamera roʻparasida paydo boʻlganimizda “Ona qizim Sayram, uzoq Xoʻjanddan kelding-a, necha oy boʻldi onangni, otangni koʻrmaganingga, onaizor Xoʻjandda, beparvo qiz pavilonda! Sogʻinmadingmi volidai mehriboningni? — deganimni bilaman, Sayram Isayeva hoʻng-hoʻng yigʻlab yuborsa boʻladimi?! «Motor!” buyrugʻi eshitildi. Kamera ishlab ketdi. Sayramning katta-katta koʻzlaridan yosh oqib, oppoq koʻylagiga tomayotgani suratga olindi.

Aktrisaning ustaxonasi sirlariga oid bir sirni bilmoqchi boʻlib savol berdim:
— “Surayyo” filmida umr yoʻldoshingiz Tojizoda mulohazalariga nisbatan teskari ish qilib, vaziyatdan chiqibsiz. Har gal bunday boʻlmas. Imo-ishora, nigoh tashlash, umuman, jismoniy harakat, ruhiy holatlarni ifoda etuvchi soʻz ohangini, orzu-umidlar ifodasini topishingiz jarayoni qanday kechadi? “Mahallada duv-duv gap”da qahramoningiz Mehri xolaning uzoq safardan qaytgan oʻgʻliga boʻlgan munosabatining teran ifodasini topganingizdan hayratga kelamiz…

— Tojizoda akangiz bilan koʻp oʻzbek oilalari kabi bolajonmiz. Urush yetimlarini biz ham uyimizga olib kelganmiz. Aktyorning oʻzida ehtiros, mehr boʻlmasa bunday ruhiy toʻlqinlarni ifodalab bera olmaydi. Aktyor uchun yana bir xazina: hayot oqimi, zamondoshlari qiyofasi, soʻzlash ohangi, yurish-turishi, roʻmol oʻrashi, sochini tarashi.…

Chorsu bilan Eski Joʻva oraligʻida bir ayolni koʻrardim.Sochi tagi bilan olingan, uzun koʻylak kiygan holda boshyalang yurardi. “Aya-ya! Aya-ya!” deb oʻtgan-ketganga nimalarnidir aytmoqchi boʻlardi. Uni koʻp kuzatganman. “Farzandlar” filmida esa shunday holatni tasvirlashim talab etildi. Chor Rossiyasi hukmronlik qilgan yillari suvsiz, nonsiz, boshpanasiz qolgan oʻzbek qishlogʻi aholisi qayergadir koʻchib keta boshlaydi. Birgina qari ayol — mening qahramonim piyola koʻtarib “suv bering, suv bera qoling” deb huvillab qolgan qishloq koʻchalari boʻylab yuradi. Bu epizodda bir shaxsning emas, qashshoq qishloqning fojiasi tasvirlanadi. Kuzatishlarimni oʻrganish, oʻzlashtirishga boʻlgan intilishimni koʻrgan, menga ishongan rejissyor Zohid Sobitov erkinlik berdi.

Kino tasmasini ayamadi. Obrazning filmda tutgan oʻrni haqida mulohaza qildi, xolos. Ijod jarayoniga esa suqilib kirmadi.
— Tashqi qiyofangizni pardoz ustalariga topshirasizmi yoki oʻzingiz tanlagan koʻrinish, portretlar ham boʻladimi?
— Ssenariydan kelib chiqamiz, albatta. Bu jarayonda rejissyor, baʼzan liboslar boʻyicha rassom ham ishtirok etadi. Lekin, menga qolsa, bu oʻrinda aktyor yoki aktrisa oʻz qahramonini rejissyordan ham koʻproq bilishi, har daqiqa uni koʻrib, eshitib, sezib turishi kerak. Shunda u tashqi koʻrinishini qahramoniga moslab oʻzgartira oladi.

Men 38 yoshimda qari kampir rolini oʻynaganman. “Qasam” filmidagi (1936) ona kelini paranjini tashlaganini eshitib, dod-faryod koʻtaradi, ayni paytda u pichogʻini yalangʻochlab “isnod keltirgan”, paranjisiz koʻchaga chiqqan kelinni chavaqlab tashlamoqchi boʻlgan oʻgʻliga taskin bermoqchi boʻladi. Zomindagi qishloqlardan birida xonadonga kirdim-u, sochimga upa sepib oqartirdim, tishimga qora saqich yopishtirdim, koʻylagimga yamoq soldim, oyoq-qoʻlimga tuproq surtib oʻtgan asrning 20-yillaridagi qishloqning manzarasiga mos keladigan kampirning koʻrinishini yaratgandek boʻldim. Keyin ekranda yoyilib yotgan sochimning oqlari, ora-sira “saqlanib qolgan” tishlarim, jazirama issiq va changdan “yorilib” ketayozgan oyoq va qoʻllarim, juldur kiyimim epizodga, umuman, filmga mos kelibdi.

— Bunday izlanishingizda sizga kinochilar koʻmaklashadimi? Siz tanlagan kiyim-kechak, koʻrinish, qiyofa kino tasmasida ham oʻz mazmunini, mohiyatini siz oʻylagan darajada saqlab qolishi uchun operatorning kamerasi “ziyrak” rejissyorning fikri teran, madaniyati yuksak boʻlishi, nihoyat sizning partnyoringiz malakali boʻlishi zarur emasmi?

— Bu haqda men koʻp oʻylayman. Sherik aktyorni olaylik. Yonimda hamisha durust ijrochilar boʻladi. Ular bilan yonma-yon turib ijod etish menga maʼqul. Faqat Qudrat Xoʻjayev bilan birorta filmda rol oʻynamaganimdan afsuslanaman. Salbiy rollarni qiyomiga yetkazib oʻynaydi. U bilan kinoda suratga tushmaganimdan armondaman. Suratga olish guruhining boshqa aʼzolari haqida mulohaza qilsam Z.Sobitovni, Sh.Abbosovni, H.Fayziyevni tilga olardim. Biri tajribali rejissyor, ikkinchisi endigina kinoga kirib kelgan sanʼatkor, uchinchisi esa operator. Ular bilan bajonidil ishlayman. Chunki aktyorni cheklamaydi, uni tinglaydi, biror soʻzini eʼtiborsiz qoldirmaydi. Sobitov- aktyorlarning eng yaqin doʻsti. Har birimizning imkoniyatlarimizni koʻra biladi, dadillik bilan goh chuqur psixologik, goh hajviy, goh fojeaviy unsurlarga boy boʻlgan rollarni topshiradi. Natijada ijroning turli qirralari namoyon boʻlib, aktyor xazinasi boyib boradi.

Kinoga kelibmanki, menga ezilgan, mushtipar, zahmat chekkan ayol obrazi topshiriladi. “Qasam”da (1936), “Asal”da (1940), “Yer farzandi”da (1965) — bunday filmlar koʻp — bir xil obrazlarni oʻynab keldim. Zohid Sobitov esa “Stadionda uchrashamiz” komediyasida quvnoq, hazil-mutoyibani sevadigan, turmush oʻrtogʻi bilan ham shunday muloqotda boʻladigan oʻzbek ayoli obrazini menga ishonib topshirdi. Xuddi shu rejissyor “Farzandlar” tarixiy dramasida (1958) nochorlik, adolatsizlikdan ruhiy kasallikka chalingan shaxs obrazini yaratishni menga topshirganida senariyni, rolimni, hatto filmning metrajini oʻzgartirdik. Bu kinoda kamdan-kam boʻladigan voqea. Bir kichkina epizod uch-toʻrt katta epizodga aylandi. Aktyorga erk berildi. Kinotasmasi ayalmadi. Men qoʻlimda boʻm-boʻsh piyolani ushlaganimcha kimsasiz qolgan qishloqni kezib yuraman. Soʻz bilan emas, nigoh, jismoniy harakat, sezilar-sezilmas ishora bilan fojiaga uchraganini oʻzi ham anglamagan ayolning murakkab obrazini koʻrsatishga harakat qilganman. Rejissyordan biror marta meni toʻxtatib holatdan chiqib ketishimga yoʻl qoʻymagani uchun minnatdorman.

Kinokameralar u vaqtda bahaybat, qoʻpol edi. Qoʻlda koʻtarib yurib suratga olish amrimahol edi. Kichkina aravachaga kamerani oʻrnatib goh orqamdan, goh yonimdan suratga olavergan. “Suv bering!” deb kulishim, goh yolvorishim ham tasmaga aynan yozilgan. Usti qamish bilan yopilgan bir hujraga kirib qolganimda yirik planda suratga olingan kadrlar koʻpincha oʻzimga ham maʼqul boʻladi. Sochlarim yoyilgan. Boʻz roʻmolning bir chetigina yelkamga ilinib qolgan. Qoʻlimdagi katta boʻm-boʻsh piyolaga termulib achchiq qismat haqida oʻylayotgan mushtipar ayolning ruhiy holati aks etgan. Operator Hotamjon Fayziyevdan norozi boʻlgan vaqtlarim koʻp boʻlgan.

“Sen yetim emassan” filmida kadrni shunchalik uzoq qoʻyar ediki, toqatimiz toq boʻlardi. Issiq kunda elektr yogʻdulari qizdirib yuborgan pavilonda oʻtiraverardik. Koʻp mashaqqat chekardik. Baribir minnatdorman undan. Suratga olgan kadrlarini koʻrganimizda sanʼatiga qoyil qolardik. Voqea bir tekisda rivojlanib boradi. Aktyorning xunobi chiqqani, operator ertadan-kechgacha “kadrni qoʻygani” sezilmaydi. Bunda rejissyor Shuhrat Abbosovning xizmati katta. Istiqboli porloqda bu yigitning!

Lutfixon Sarimsoqovaning soʻzlarini “boʻlib” shuni qayd etmoqchimanki, aktrisa Sh.Abbosov endigina (“Mahallada duv-duv gap” (1961 y.), “Sen yetim emassan” (1963 y.) filmlarini yaratganu, ammo hali maqtov soʻzlarni eshitmagan, hech qanday mukofotga munosib topilmagan, bironta sovrin ham olmagan damda uning serqirra isteʼdodini, porloq istiqbolini aya koʻra bilgan edi.

Tilga olingan bu sanʼatkor keyinchalik “Abu Rayhon Beruniy”, “Toshkent — non shahri”, “Muhabbat mojarosi”, “Qalbingda quyosh” kabi turli janrda, badiiy uslubda suratga olgan filmlari bilan shuhrat qozonganidan bugungi tomoshabin xabardor. Aya hikoyasini davom ettirdi: -Kino muxlisining didi noziklashdi, talabi oʻsdi. Unga loyiq asar yaratish mashaqqati menga koʻp qatori maʼlum. Esimda, 20-yillarda Andijonda ovozsiz filmlar koʻrsatilardi.

Ashur kartinachi taxallusini olgan uzun boʻyli kishi ekranning yonida turardi-da, barcha voqealarni tushuntirib borardi. Hozir bu hol koʻpchilikda kulgi uygʻotadi. Oʻsha yillari esa bu “sharhlovchi” kino koʻrigining ajralmas, juda zarur jonli boʻlagi hisoblanardi. U nos otmoqchi boʻlib yoki piyoladagi choyidan bir xoʻplam ichish uchun bir zum jim qolsa, “Gapiring, nima boʻlayapti. U nega yugurib ketayapti?” kabi savollar yogʻilib ketardi. Shu bois Ashur kartinachi yod boʻlib ketgan kadrlarni qayta-qayta koʻrishga, “Tunda kutilmagan mehmon keldi”, “Osuda qishloq uyquda” deb yoki kadrdagi tasvirni aynan qaytarib “Qarang, yomgʻir ezib yogʻayapti. Kambagʻal yigit esa eshikma-eshik yurib, ishini bitira olmayapti” kabi jumlalar bilan tomoshabinga xabar berib turardi.

Hozir esa kino ixlosmandlari bilan birga kinoning oʻzi ham keskin ravishda oʻsishi zarur. Buning uchun, avvalo, ijodkorlar imkoniyatidan foydalanish uchun nimalar qilish kerakligi haqida oʻylash darkor! Men oʻzbek ayolining mukammal, har jihatdan kamol topgan obrazini yaratsam, deyman! Ona, murabbiy, olim, sevikli va sevadigan yor, sanʼatkor!.. Bularning faoliyatida, hayotida qanchadan-qancha murakkabliklar mavjud! Men shunday rolni oʻynashga bajonidil rozi boʻlardim.

Lutfixon ayaning bu soʻzlarini eshitganimda, isteʼdod egasining kinoda bir xil rollarni oʻynashga majbur boʻlganini esladim. Hatto baquvvat asar hisoblanmish “Sen yetim emassan”da ham ayaning qahramoni Fotima koʻp oʻrinda ikkinchi planga oʻtib qolgan. Teatrda esa yayrab ijod etgan vaqtlari koʻp boʻldi. Sahnadagi rollari, rang-barang obrazlari koʻpincha katta adabiyotdan olindi…

Ayamiz soʻnggi suhbatda ham hali oʻynalmagan rollari, ushalmagan orzulari haqida soʻzlagan edi. Moʻtabar 90 yoshida ham yoqimli tabassumi yuzidan arimadi. Oʻsha kezlari u “Katta hovuz” mahallasidan yangi — “eksperimental uy”ga koʻchib oʻtgan edi. Oʻsha xonadon hozirgi “Gʻuncha” kinoteatrining orqa tomonida joylashgan.