Хуршид кўпинча қисқа-қисқа шеърлар ёзади. Альфонс Доденинг бир гапи бор. Булбулдан сўрабдилар: қўшиқларинг жуда ажойиб-у, лекин бунча қисқа бўлмаса? Булбул жавоб берибди: қўшиқларим жуда кўп, лекин, уларни куйлаб улгуришим керак. Мен Хуршиднинг шеърларини ўқиганимда шу ривояти эсимга тушади…
Бахтиёр Назаров
ЮРАГИМНИНГ ДЕРАЗАЛАРИ
(Мақоладан парча)
Ранг-баранглик, сероҳанглик билан камол топиб бораётган ёш ўзбек шеъриятининг пешқадам вакиллари ёзаётган китоблар дўкон расталарида узоқ туриб қолаётгани йўқ. Муҳаммад Солиҳнинг ҳам, Усмон Азимовнинг ҳам, Хуршид Давроннинг ҳам бугун ўз ўқувчилари, ихлосмандлари бор. Уларнинг номи остида чиққан асарни дарҳол завқ билан ўқишга чоғланадиган мухлислари бор. Бу менимча ёш ижодкор учун катта бахт, тинимсиз меҳнат, ўзига хосликка интилиш эвазига берилган мукофотдир…
Хуршиднинг аксар шеърлари кўпинча табиат тасвиридан ташкил топувчи тиниқ ва бокира образлар уйғунлиги билан нафас олади. Пировардида, шеър финалда, бирор ижтимоий масалани ёритиш даражасига кўтарилади. Масалан, унинг биргина “Эриб кетар хира туманлар” деб бошланувчи шеърига назар ташлайлик. Шеър бир қараганда фақат баҳор тасвирига бағишлангандек бўлиб кўринади. Унда ялпизлар капалакдек уйғонади, қайрағочнинг гули оддий нафис япроқларгина эмас, улар бамисоли митти жом-у, унинг жарангидан атирлар таралади, тушга ҳам оддийгина ям-яшил далалар эмас, майсаларни қучоқлаган адирлар киради, гуллаётган олчани кўриб, сабр-тоқати чидамай деразалар кўксини очиб юборади.
Шеър шундай якунланади:
Ёритганча то юрак ичин
Сабза ўтлар шабнамга қонар.
Ватанига сиғинмоқ учун
Ер остида жангчи уйғонар.
Шу тариқа табиат тасвири шеър ниҳоясида ижтимоий маъно билан йўғрилади. Шоир: баҳор кезларида диёр нақадар гўзал, Ватанни севинг деб насиҳат бериб ўтирмайди. Агар шундай қилганида шеър қофияга солинган маълум гапга айланиб қоларди, холос. Хуршид бу фикрни айтиш учун ўз йўлини қидиради ва топади. Табиатнинг ўзгалар илғамаган гўзал чиройини чизади, бу шундай гўзалликки, ҳатто унга сиғиниш учун ер остида ётган жангчилар уйғонади. Бу менимча жуда гўзлал шеър. Хуршиднинг бундай шеърлари кўп. Энг асосийси, улар ўзига хос, тиниқ ва гўзал. Агар Муҳаммад Солиҳ шеърлари учун сўзларнинг олис қатларига яширинган сирлилик, наинки мисраларга, ҳатто сўзлардаги образларга алоҳида маънолар юклаш хос бўлса, Усмон Азимов шеърлари учун эса, қаҳрамон ҳолати ва ҳаракатидаги асабийлик, безовталик характерли бўлиб кўринса, Хуршид Даврон шеърлари учун кўпроқ тиниқлик, майинлик, самимийлик ва дилкашларча суҳбат вужудидан келиб чиқувчи қалб дардлари ва севинчларини тўкиб солиш хосдир. Бироқ, энг асосийси, бу майинлик, бу самимий сокинлик унинг шеърларида ўз тенгқур дўстлари каби даврнинг, замондошнинг, халқнинг қалбида, фикрида тебраниб турган муҳим, мураккаб ва зиддиятли фикрларни ифода этишга тўсқинлик қилмайди.
Хуршид шеърларида топиб айтилган чиройли образлар вужудимизга худди қуёш нурларидай эркин сингишиб кетади, кўклам шабадасидек энтикарди, болаликнинг ширин хотираларидек ҳаяжонга солади. Унинг шеърларида меҳмон бўлиб келаётган шамоллар ҳам оддий эмас, рангсиз ва иссиз эмас, бу шамоллар бағрига ялпиз ҳидини босиб келади.
Болаликда ким илк севгини, болаликнинг мурғак севгисини бошдан ўтказмаган, дейсиз? Ким уни топишга улгурмасдан туриб, йўқотмаган дейсиз. Хуршид болаликдаги бу ҳолатларнинг дилбар манзараларини бера олади: болаликда болишга томган кўзёшлар унинг шеърида исирғадек ёниб туради, илк севгининг ўзи эса бамисоли киприкдек узун. Эътибор беринг: киприкдек калта эмас, киприкдек узун. Бу севги жуда тез ўтиб кетади, лекин қалбдаги муҳри чеҳрадаги узун киприкдек гўзал ва абадийдир, ардоқлидир. Хуршид Даврон болаликдаги муҳаббатим сўлди, нобуд бўлди, ундан айрилдим, ҳажр ўтида ёниб адойи тамом бўлдим деб ёзмайди. Унинг шеърларида умид ва ишонч, эртанги ҳаёт гўзалликларини баҳрга босиб яшаш устуворлик қилади. Унинг шеърларида майса, яшил ўт, нур ва айниқса оқ ранг образларининг мўл учраши шундан. Шунинг учун ҳам унинг шеърларида баъзи тенгқурлари асарларида бўлганидек, тун эртанги саҳарга уйқусизлик азоби натижаларини эмас, янги очилажак куртакларни ташлаб кетади. Хуршид шеърларининг осмонида қуёш гуллайди. Бу фақат осмондаги қуёшгина эмас, болаликнинг, ёшликнинг орзулари, умидлари. Шу тариқа Хуршид кўкдаги қуёшга қўшиб орзулари, умидларини гуллата олади. “Ҳали осмон дилимдай хира” деб бошланадиган бу кичкинагина шеърида шоир ўктам умумлашмалар чиқаради. Эрта тонгда қуёш гуллашидаги рамзий маънога эртанги кунга, келажакка бўлган умидлар яширинган.
Хуршид кўпинча қисқа-қисқа шеърлар ёзади. Альфонс Доденинг бир гапи бор. Булбулдан сўрабдилар: қўшиқларинг жуда ажойиб-у, лекин бунча қисқа бўлмаса? Булбул жавоб берибди: қўшиқларим жуда кўп, лекин, уларни куйлаб улгуришим керак. Мен Хуршиднинг шеърларини ўқиганимда шу ривояти эсимга тушади. У баъзан қисқа-қисқа шеърларига ҳам халқ қиёфасининг характери фазилатларини, меҳнаткаш инсоннинг гўзал қалбини жойлай олади. Хуршиднинг “У аёлнинг қўллари дағал…” деган саккиз мисрали шеъри бор. Бу шеърида у ҳаётда баъзан учраб туриши мумкин бўлган – тақдирнинг аччиқ қисматли вазифаларида ҳам инсон қалбидаги гўзалликка ташналик туйғуси йўқолмаслигини тасвирлаб беради. Бу аёлнинг кўйлаги дағал. Жоҳил эрнинг калтакларидан юзида ҳар кун кўкарган доғлар. Дафъатан бир кун шоир ҳар кун ўзи юрган йўл четида ўзи сира сезмай юрган миттигина марваридгулни шу ёш ҳузурланиб ҳидлаётганини кўриб қолади. Шеърдаги бор гап шу. Бироқ унинг замирига қанчалар чуқур ҳаётий, некбин маънолар яширинган. Шу тариқа ҳаёт манзарасини ва одам қалбини фақат тасвирлаш ёки тушунтириш эмас, балки асосан кўрсатиш Хуршид шеърларига хос бўлган хусусиятлардан биридир. Энг асосийси, Хуршид умидбахш, тоза туйғулар куйчиси. Юқорида айтганимиздек, унинг шеърларида оқ ранг образи мўл ишлатилишининг боиси шундан. Мана улар: оппоқ мезонлар, оппоқ шийпонлар, кечалар, кўчалар, дунё ва ёмғир ҳам оқ ва ҳатто кўз ёши ҳам гулдайин оппоқ, оқ маржон, оқ от ва ҳатто тиббиёт ҳам унинг хаёлида оқ халат кийган ақл…
Лирика ҳаётнинг, ҳаяжоннинг оний ҳолатларини куйлашини биламиз. Лекин шу оний ҳолатлар ўзининг муайян сабаби ва натижаларидан маҳрум бўлмагандагина асар ўзининг таъсир кучини йўқотмайди. Акс ҳолда асардан қутилган мақсад ўзини оқлаши қийин бўлиб қолади. Хуршиднинг мана шундай шеърлари ҳам йўқ эмас. “Жийда гулин исладим…” шеърида шоир болалигини излагани, олис-олисларга қуёшдай сингиб кетишни орзу қилганини айтади ва ёзади:
Бироқ ўтга кўмилиб
Йиғлагим келса, нетай?
Асар давомида миттигина бойчечак унинг қўлидан ушлаб, йиғлама деб юпатгани, далда бергани ҳақида гап боради ва шу билан шеър тугайди. Бизнинг эса билгимиз келади: нима учун бу қаҳрамон ўтга кўмилиб йиғламоқчи? Бунинг сабаби нима? Бироқ, шеърдан бунинг сабабини билолмаймиз. Балки қаҳрамон ёки, айтайлик, шоирнинг ўзи болалигини қўмсаганидан шундай ҳолатга тушаётгандир? Лекин шундай бўлган тақдирда ҳам биз бу ҳолатга тушишнинг сабабини билгимиз келади. Ҳаётда, дўстимиз бизга бунинг сабабини айтмаслиги мумкин. бу унинг кўнгил иши. Бироқ, бадиий асар буни бизга айтиши керак.
Қаҳрамон туйғуларининг етарлича очилмай қолиш ҳолатига Хуршиднинг “Дунёнинг безавол тонгида…” деб бошланадиган шеърида ҳам дуч келамиз. Шеърда эрта кўклам тонгида ялпизлар кўз очгани, саратон келгач улар ғойиб бўлгани тасвирланади. Табиатнинг бу дилбар онлари жуда тез ўтиб кетганидан шоир астойдил қайғуради. Шеърдаги асосий гап шундан иборат. Тўғри, бу фикрга бирор бир эътироз билдириш ўринли эмасдир, балки. Чунки ҳар қандай нозик дидли, ҳаяжонга тез берилувчи, табиатнинг гўзаллиги билан энтикиб яшовчи кишида бундай ҳолнинг рўй бериши табиийдир. Бироқ, табиатнинг бу ҳолати туфайли, шеърда тасвирланганидек, шоир ёки лирик қаҳрамон кўзларидан ёшлар тош бўлиб тўкилиши, бўғзига тонг тиқилиб қолиши ва бошқалар, назаримизда, ҳақиқий ҳолат билан унинг талқинидаги меъёрнинг бузилиши, туйғу тасвирининг зўрма-зўраки бўрттирилиши сифатидагина баҳоланиши мумкин. Чунки шоир айтаётган руҳий ҳолат инсон бошига ҳаддан ташқари катта дард ва ташвиш тушгандагина рўй бериши мумкин. ялпиз бўй кўрсатиб, тезгина ўтиб кетганлиги учунгина бу ҳолатга тушиш одамга жуда оғирлик қилади. Шунинг учун ҳам бир қарашда анчагина чиройли бўлиб кўринган шеър ниҳоясига етгач бирмунча сунъийроқ туйғулар асосига қурилгандек таассурот қолдиради.
Хуршиднинг шеърлари учун кўпсўзлилик, асосий фикр ва мақсаднинг юзини тўсиб қўювчи ортиқча сўзларга ўрин бериш, умуман олганда, ёт нарса. Бироқ, шоирнинг ўзига ва асарларига талабчанлиги ўзи билмаган ҳолда бирмунча сусайган ўринда ана шу камчилик кўриниш бериб қолади. Унинг “Ҳозир борсам…” деб бошланадиган шеъридаги ушбу мисраларга эътибор берайлик:
Ҳозир борсам топаманми мен уйингни,
Уйнинг ичра кўраманми гул юзингни
Ва юзингда топаманми дилдан суйган
Тундай қора, ойдай ёруғ шўх кўзингни?
Даставвал ҳеч қандай эътироз уйғотмайдигандек бўлиб кўринган бу парчага чуқурроқ эътибор берсак, юзингни “уйнинг ичра кўраманми”, кўзингни “юзингдан топаманми” деган иборалар, жумлалар, кўпсўзлилик, ортиқча сўзлилик эканлигини сезмаслик мумкин эмас.
Лекин, Хуршид дастлабки шеърларида кўринган бундай камчиликлардан тез қутула олди. Йиллар ўтган сайин унинг шеърларида ибора ва жумлагина эмас, ҳатто ҳар бир сўзга алоҳида эътибор билан қараш кучайди. Мурғак гўдакка нисбатан айтилган “Митти оёқчаси ой каби оппоқ”, бева аёлга нисбат бериб ишлатилган “Бева ҳовлисига тун олдин кирар”, теримчи қизларга нисбатан қўлланган “Қуёш иси анқиб турар чеҳраларидан” каби сатрларда ҳам тиниқ картина яратиш, ҳам чуқур ҳаётий маъно беришга интилиш Хуршид шеърларининг асосий хусусиятига айлана борди.
Хуршид устозлар ижодини чуқур ўрганишга, уларнинг асарларидаги маҳорат сирларини топишга астойдил интилаётган ёшлардан бири. Бу борада унга сўнгги йилларда, айниқса, Ойбек поэзиясидаги тиниқлик ва гўзаллик сезиларли таъсир кўрсатмоқда. Хуршид Ойбек поэзиясига шу қадар чуқур шўнғидики, баъзан устоз шеъриятидаги “сирли капалаклар” (“Юрагимни яширганман” шеъридан) ўз шеърига учиб ўтганини, “сувлар шаклида оқаётган вақтнинг (“Албатта уйғонамиз…” шеъридан) ўз шеърларига сувдек эркин оқиб кириб келганини, “най куйи – соғинч байти” (“Атрофда қора кеча…” шеъридан) унинг ўз шеърларида ҳам куйлай бошлаганини ўзи сезмай қолади. Булар мутлақ Ойбек образларини кўчириш ёки унга тақлид қилиш эмас, ойбекона тиниқ, кутилмаган янги образлар топишга интилиш натижаларидир. Хуршид Ойбек шеъриятидан бу каби ихчам, тиниқ образлиликнигина эмас, энг асосийси, улар замирига чуқур ижтимоий фикрларни ва ҳаётий туйғуларни сингдириш сирларини ҳам ўрганишга интилади. Хуршиднинг шеърларида аёл куйлаганда наинки одамзод, ҳатто қуриган шохлар ҳам гулларни тишлаганча уйғона бошлайди, куртаклар аёлни қаршилаш учун кўз очади, қуёш аёл исмини айтиб уфқдан бош кўтаради.
Кейинги йилларда Хуршид табиатнинг кичик-кичик лавҳаларини, инсон қалбидаги айрим туйғуларни, кечинмаларни куйлашдан секин-аста чуқур ижтимоий мавзуларни, халқ, мамлакат ҳаётида рўй берган катта тарихий ҳодисаларнинг ватандош тақдирида қолдираётган ўчмас изларини куйлашга ўта бошлади. Мана шу йўналишдаги сезиларли ютуқлардан бири унинг “Тун, бева аёл ва деразадаги соялар” номли балладасида кўзга ташланган эди. уруш лаънатланган, у қолдирган даҳшатли излар бадиий гавдалантирилган асарлар поэзиямизда оз эмас. Бироқ, уруш туфайли бева қолган аёл қалбидаги туғёнларнинг нозик ва ингичка қатламлари теран ва ўзига хос янги бир лирик планда акс эттирилган Хуршиднинг балладаси аёл қалбида кечиши мумкин бўлган аччиқ ҳақиқатларнинг бадиий нидоси сифатида бугунги шеъриятимизнинг гўзал намуналари қаторидан ўрин олган.
Ёшлар шеъриятидаги мавзу биқиқлиги, мавзу торлиги ҳақида танқидчилик айтаётган танбеҳларда жон бор. Назаримизда, бу танбеҳлар беиз кетмади. Ўзига талабчан, жамоатчилик фикрига ҳурмат билан қаровчи ёшлар бу фикрлардан ўзларига тегишли хулосалар чиқардилар. Хуршиднинг шеърлари ҳам сўнгги йилларда мавзу, проблема, қаҳрамон нуқтаи-назаридан анча ранг-баранглашди. У шу куннинг мавзулари билан бир қаторда узоқ ўтмиш мавзуларини, фаластин жангчиси ҳаётидан тортиб, ҳозирги испан шоирлари ҳаётидаги ҳодисаларни, инқилоб чавандозлари жасорати ва Улуғ Ватан уруши даври воқеаларини, Велемир Хлебников, Ояр Вациетис, М.Аветисян, В.Шкловский, А.Қодирий, Ойбек, Малик Қаюмов сингари шоир, ёзувчи, мусаввир ва олимлар қиёфасини ёритишга ҳаракат қилади. Хуршид сўнгги йилларда тарихий мавзуларга ҳам кўпроқ мурожаат эта бошлади. Прозага нисбатан поэзияда, айниқса лирикада бу вазифани маҳорат билан амалга ошириш мураккаб иш. Чунки, узоқ мозий манзараларидаги характерли белгиларни, қаҳрамонлар ҳаёти ва фаолиятидаги муҳим хусусиятларни аниқлай олиш ва саралай билиш ҳамда буларнинг барчасидаги ҳозирги ҳаёт билан боғлиқ бўлган фазилатларни бир неча ўн сатрдагина гавдалантира олиш осон эмас. Хуршиднинг бу йўналишидаги изланишлари шу талабларга жавоб бериши нуқтаи-назаридан эътиборни жалб қилади. Хуршидни узоқ ўтмиш манзаралари ўзига маҳлиё қилиш жиҳатидан эмас, тарихий воқеа-ҳодиса, қаҳрамонлар орқали шу кунги замондошимизни тарбиялашга, янада камол топтиришга хизмат қилиши жиҳатидан жалб қилади. СССР ёзувчилари союзи 50 йиллигига бағишланган Пленум материалларида ҳам бу масалага алоҳида урғу берилган эди. Хуршиднинг “Кошғарий”, “Девонул луғатит-турк” оҳанглари”, “Широқ ҳақида ривоят”, “Абдулхай сўзи”, “Қадимий битикни варақлаб бир қур…” сингари шеърлари ҳам замондошимизни тарих воситаси орқали тарбиялаш ишига хизмат қилади. Хуршид ўтмиш ҳақида шеър ёзар экан, унинг мақсади мозийни улуғлаш, кечмишга ҳамду-сано ўқиш эмас, тарихнинг бугунимиз билан боғлиқ ёғдуларини, нурларини бадиий гавдалантиришдан иборатдир. Шунинг учун ҳам таниқли олима Г.А.Пугаченковага бағишланган “Бу деворлар – бизнинг елкамиз…” шеъридаги битик тошлар узоқ авлодлар қалбидан отилиб чиққан армонли ва умидли қўшиқ парчалари; Самоний мақбараси – боболарнинг равшан имони. Шунинг учун бу обидаларни кўз қорачиғидек асрамоқ керак. “Кошғарий” шеърининг асосини ҳам ўтмиш билан бугуннинг узилмас ришталарини куйлаш ташкил этади. Шоир яхши билади: халқ сўзи ўлмас экан, унинг ўзи ҳам ҳеч қачон ўлмайди. Шунинг учун ҳам Кошғарий меҳнатининг аҳамияти шоир талқинича халқ сўзларини, халқ тилини асраб-авайлаб қолишидагина эмас, умуман шу тил мансуб бўлган халқни ҳам тарих бағрида “забун” қилмай, қутқариб қолинишидир. Бу шеърнинг ғояси Хуршиднинг “Девонул луғатит-турк” оҳанглари”да янада давом эттирилади ва ривожлантирилади. Бироқ, шеърда стализация нуқтаи-назаридан ҳозирги китобхон идрок этиши оғир бўлган қатор тарихан эскирган, истеъмолдан қолган сўзлар ҳам ишлатилиб, унинг тушунилишини маълум даражада мураккаблаштиради. Тўғри, муаллиф, бу сўзларни Кошғарийнинг ўзидан олади ва асарнинг тарихий руҳини очишга бўйсундиришга ҳаракат қилади. Лекин, бундан қатъи назар, агар улар билан ёнма-ён равишда шу тарихий сўзларнинг ҳозир ишлатилаётган намуналари ҳам берилганда ёмон бўлмасди.
Бироқ, энг асосийси, асарнинг етакчи руҳи, шеърда айтилганидек, мозийни бугунга уламоқдан иборатдир. Шеърни ўқиш давомида буни биз чуқур ҳис этиб борамиз:
Аркўзлардан ҳатлаб, сойларни ичиб
Ятика шуъласин боламдек қучиб.
Ўтлоқлар қўйнини оҳудек кечиб,
Етаман – эшикни аста чертаман,
Кошғарий чиқади эшикни очиб.
…………………………………………………
— Хайр! – демас. – Салом, — дер, — салом, набирам!
Бу маъно айни вақтда Кошғарий бобонинг ёш шоирни, ҳозирги замондошимизни ўз боласидек бағрига олишини ҳам ифодалайди. Узоқ мозийдан туриб бу олимнинг ёш авлодга хайр эмас, салом дейишида ҳам катта рамзий маъно бор. У бугун билан тарихнинг яхлитлигига, бугуннинг ўтмишдан узилиб қолмаганига ишорадир. Бу шеър ўзбек халқи социализм даврига келиб ўзининг она ўтмишидан узилиб қолган, тарихга мурожаат қилиш, уни эслашга ҳукумат ёки Москва томонидан йўл қўйилмайди деювчи ғарбдаги буржуа советологларининг уйдирмаларини кескин рад эта олади ва уларга ўзига хос зарба беради.
Хуршид шеърларида фақат мазмун ранг-баранглиги эмас, шаклий ранг-барангликка ҳам интилади. Унинг шеърларидаги шакл кўпинча мазмун моҳияти ва фикр шиддатига мутаносиб равишда ўзгариб туради. Лекин у ҳаётнинг одми, оддий, кундалик ташвишларини беришда, шунга монанд шаклдаги соддаликка интиламан деб баъзан жўн прозаизмга йўл қўйганини сезмай қолади. Унинг “Оила” деган яхшигина бир шеъри бор. Шеърда бир оила бошига тушган ташвишларнинг, турмуш уринишларининг ўзига хос лавҳалари худди ҳаётнинг ўзидек ҳам соддагина, ҳам айни вақтда, чуқур ички коллизациялар замирида акс эттирилади. Лекин, шаклда керагидан ортиқ даражада соддаликка интилиш бу шеърнинг айрим парчаларидаги таъсир кучига анча путур етказади:
Ҳозиргина даладан қайтдим,
Сув тарадим ғўзаларимга.
Мана тонг отяпти,
Хотиним далага кетган –
Мен уни яхши кўраман…
Болаларим ухлаб ётибди,
Кейин улар ҳам кетар далага –
Ёлғиз Нуржон қолар
Ухлай десам Нуржон қўймайди.
Бари бир кундуз кун ухлай олмайман –
Ташвишлар елкамдан эзганидан бу.
Бу парчада маълум бир мақсад, мазмун йўқ эмас, албатта. шоир бир оила тимсолида пахтакор меҳнатининг машаққатини, пахтакорнинг меҳнатга фидойижон муносабатини кўрсатмоқчи: тун бўйи мироб ота далада, тонгда уйга қайтса, хотини далага кетган, ғўза парваришининг бу долзарб дамларида эр-хотин бир-бирининг дийдорига ҳам тўёлмай қолади, бундай кезлар ҳатто болаларнинг ҳам асосий жойи – дала, фақат икки яшар Нуржонгина далага чиқмайди. Даладан тонгда қайтган ота кундуз ҳам тинчгина ухлолмайди: ғўза ташвишига қоришиб кетган турмуш ташвишлари унга уйқу бермайди. Кўриниб турибдики, шеърнинг асосий мақсади, муаллифнинг нияти ёмон эмас. Лекин мана шу ниятнинг ўқувчи қалбига, тафаккурига “жиз” этиб тегишига, уни тўлқинлантириб, ўзига шерик қилишига шеърдаги жўн шакл ва прозаик услуб анчагина тўсқинлик қилади.
Баъзан бир образли фикр Хуршиднинг бир неча шеърларида такрор ишлатиладиган ҳолларга ҳам дуч келамиз. Масалан, “Мезон кечди…” шеъридаги “Ҳосил тўла араваси лойларга ботиб” мисраси катта ўзгаришсиз “Кузни ўйла” шеърида “Ғилдираги лойга ботиб қолган арава” тарзида, “Кузни олиб ўтди деҳқонлар” шеърида эса бу фикр
Кузни олиб ўтди деҳқонлар
Аравада олмалар билан.
Тўлиб кетди чексиз сайҳонлар
Ғилдираклар ғирчиллашидан,
тарзида яна такрорланади. Бу камчилик Хуршид шеърлари учун характерли бўлмаса ҳам, бу ҳодиса унинг шеърларида фақат аҳён-аҳёндагина кўзга ташланса ҳам, бари бир бу жузъий нуқсон муаллифнинг ҳар бир образга, ҳар бир мисрага алоҳида диққат-эътибор билан қарашни кучайтириши лозимлигини кўрсатади.
Некрасовнинг чиройли бир гапи бор. Инсон юрагининг оддий сўзларга очилмайдиган шундай дарчалари бўладики, уни фақат шеъриятнинг сеҳрли тили билангина очиш мумкин, дейди у. Биз уй қурганда деразамизни доимо қуёш томонга жойлаштирамиз. Бу –уйда ёруғлик мўл бўлиши истаги туфайлигина эмас. Ёғду тўла хонадон қуёшнинг қадрига, қуёшли кунларнинг қадрига кўпроқ етади дейишади. Шунга ўхшаб ўзини танигандан бошлаб инсон юрагининг деразалари ҳам шеъриятга маҳтал бўлади. Чунки шеърият юракни эрта занглашдан асрайди, умримизни мазмунлироқ, ҳаётни янада гўзалроқ қилади, яшамоқ ва курашмоқнинг сеҳрли сирларини ўргатади.
Қисқагина назар ташлаганимиз Хуршид Даврон шеърлари ҳам ўз ўқувчилари юрагининг деразаларини топа олади.
1984
Xurshid ko‘pincha qisqa-qisqa she’rlar yozadi. Alfons Dodening bir gapi bor. Bulbuldan so‘rabdilar: qo‘shiqlaring juda ajoyib-u, lekin buncha qisqa bo‘lmasa? Bulbul javob beribdi: qo‘shiqlarim juda ko‘p, lekin, ularni kuylab ulgurishim kerak. Men Xurshidning she’rlarini o‘qiganimda shu rivoyati esimga tushadi…
Baxtiyor Nazarov
YURAGIMNING DЕRAZALARI
(Maqoladan parcha)
Rang-baranglik, serohanglik bilan kamol topib borayotgan yosh o‘zbek she’riyatining peshqadam vakillari yozayotgan kitoblar do‘kon rastalarida uzoq turib qolayotgani yo‘q. Muhammad Solihning ham, Usmon Azimovning ham, Xurshid Davronning ham bugun o‘z o‘quvchilari, ixlosmandlari bor. Ularning nomi ostida chiqqan asarni darhol zavq bilan o‘qishga chog‘lanadigan muxlislari bor. Bu menimcha yosh ijodkor uchun katta baxt, tinimsiz mehnat, o‘ziga xoslikka intilish evaziga berilgan mukofotdir…
Xurshidning aksar she’rlari ko‘pincha tabiat tasviridan tashkil topuvchi tiniq va bokira obrazlar uyg‘unligi bilan nafas oladi. Pirovardida, she’r finalda, biror ijtimoiy masalani yoritish darajasiga ko‘tariladi. Masalan, uning birgina “Erib ketar xira tumanlar” deb boshlanuvchi she’riga nazar tashlaylik. She’r bir qaraganda faqat bahor tasviriga bag‘ishlangandek bo‘lib ko‘rinadi. Unda yalpizlar kapalakdek uyg‘onadi, qayrag‘ochning guli oddiy nafis yaproqlargina emas, ular bamisoli mitti jom-u, uning jarangidan atirlar taraladi, tushga ham oddiygina yam-yashil dalalar emas, maysalarni quchoqlagan adirlar kiradi, gullayotgan olchani ko‘rib, sabr-toqati chidamay derazalar ko‘ksini ochib yuboradi.
She’r shunday yakunlanadi:
Yoritgancha to yurak ichin
Sabza o‘tlar shabnamga qonar.
Vataniga sig‘inmoq uchun
Yer ostida jangchi uyg‘onar.
Shu tariqa tabiat tasviri she’r nihoyasida ijtimoiy ma’no bilan yo‘g‘riladi. Shoir: bahor kezlarida diyor naqadar go‘zal, Vatanni seving deb nasihat berib o‘tirmaydi. Agar shunday qilganida she’r qofiyaga solingan ma’lum gapga aylanib qolardi, xolos. Xurshid bu fikrni aytish uchun o‘z yo‘lini qidiradi va topadi. Tabiatning o‘zgalar ilg‘amagan go‘zal chiroyini chizadi, bu shunday go‘zallikki, hatto unga sig‘inish uchun yer ostida yotgan jangchilar uyg‘onadi. Bu menimcha juda go‘zlal she’r. Xurshidning bunday she’rlari ko‘p. Eng asosiysi, ular o‘ziga xos, tiniq va go‘zal. Agar Muhammad Solih she’rlari uchun so‘zlarning olis qatlariga yashiringan sirlilik, nainki misralarga, hatto so‘zlardagi obrazlarga alohida ma’nolar yuklash xos bo‘lsa, Usmon Azimov she’rlari uchun esa, qahramon holati va harakatidagi asabiylik, bezovtalik xarakterli bo‘lib ko‘rinsa, Xurshid Davron she’rlari uchun ko‘proq tiniqlik, mayinlik, samimiylik va dilkashlarcha suhbat vujudidan kelib chiquvchi qalb dardlari va sevinchlarini to‘kib solish xosdir. Biroq, eng asosiysi, bu mayinlik, bu samimiy sokinlik uning she’rlarida o‘z tengqur do‘stlari kabi davrning, zamondoshning, xalqning qalbida, fikrida tebranib turgan muhim, murakkab va ziddiyatli fikrlarni ifoda etishga to‘sqinlik qilmaydi.
Xurshid she’rlarida topib aytilgan chiroyli obrazlar vujudimizga xuddi quyosh nurlariday erkin singishib ketadi, ko‘klam shabadasidek entikardi, bolalikning shirin xotiralaridek hayajonga soladi. Uning she’rlarida mehmon bo‘lib kelayotgan shamollar ham oddiy emas, rangsiz va issiz emas, bu shamollar bag‘riga yalpiz hidini bosib keladi.
Bolalikda kim ilk sevgini, bolalikning murg‘ak sevgisini boshdan o‘tkazmagan, deysiz? Kim uni topishga ulgurmasdan turib, yo‘qotmagan deysiz. Xurshid bolalikdagi bu holatlarning dilbar manzaralarini bera oladi: bolalikda bolishga tomgan ko‘zyoshlar uning she’rida isirg‘adek yonib turadi, ilk sevgining o‘zi esa bamisoli kiprikdek uzun. E’tibor bering: kiprikdek kalta emas, kiprikdek uzun. Bu sevgi juda tez o‘tib ketadi, lekin qalbdagi muhri chehradagi uzun kiprikdek go‘zal va abadiydir, ardoqlidir. Xurshid Davron bolalikdagi muhabbatim so‘ldi, nobud bo‘ldi, undan ayrildim, hajr o‘tida yonib adoyi tamom bo‘ldim deb yozmaydi. Uning she’rlarida umid va ishonch, ertangi hayot go‘zalliklarini bahrga bosib yashash ustuvorlik qiladi. Uning she’rlarida maysa, yashil o‘t, nur va ayniqsa oq rang obrazlarining mo‘l uchrashi shundan. Shuning uchun ham uning she’rlarida ba’zi tengqurlari asarlarida bo‘lganidek, tun ertangi saharga uyqusizlik azobi natijalarini emas, yangi ochilajak kurtaklarni tashlab ketadi. Xurshid she’rlarining osmonida quyosh gullaydi. Bu faqat osmondagi quyoshgina emas, bolalikning, yoshlikning orzulari, umidlari. Shu tariqa Xurshid ko‘kdagi quyoshga qo‘shib orzulari, umidlarini gullata oladi. “Hali osmon dilimday xira” deb boshlanadigan bu kichkinagina she’rida shoir o‘ktam umumlashmalar chiqaradi. Erta tongda quyosh gullashidagi ramziy ma’noga ertangi kunga, kelajakka bo‘lgan umidlar yashiringan.
Xurshid ko‘pincha qisqa-qisqa she’rlar yozadi. Alfons Dodening bir gapi bor. Bulbuldan so‘rabdilar: qo‘shiqlaring juda ajoyib-u, lekin buncha qisqa bo‘lmasa? Bulbul javob beribdi: qo‘shiqlarim juda ko‘p, lekin, ularni kuylab ulgurishim kerak. Men Xurshidning she’rlarini o‘qiganimda shu rivoyati esimga tushadi. U ba’zan qisqa-qisqa she’rlariga ham xalq qiyofasining xarakteri fazilatlarini, mehnatkash insonning go‘zal qalbini joylay oladi. Xurshidning “U ayolning qo‘llari dag‘al…” degan sakkiz misrali she’ri bor. Bu she’rida u hayotda ba’zan uchrab turishi mumkin bo‘lgan – taqdirning achchiq qismatli vazifalarida ham inson qalbidagi go‘zallikka tashnalik tuyg‘usi yo‘qolmasligini tasvirlab beradi. Bu ayolning ko‘ylagi dag‘al. Johil erning kaltaklaridan yuzida har kun ko‘kargan dog‘lar. Daf’atan bir kun shoir har kun o‘zi yurgan yo‘l chetida o‘zi sira sezmay yurgan mittigina marvaridgulni shu yosh huzurlanib hidlayotganini ko‘rib qoladi. She’rdagi bor gap shu. Biroq uning zamiriga qanchalar chuqur hayotiy, nekbin ma’nolar yashiringan. Shu tariqa hayot manzarasini va odam qalbini faqat tasvirlash yoki tushuntirish emas, balki asosan ko‘rsatish Xurshid she’rlariga xos bo‘lgan xususiyatlardan biridir. Eng asosiysi, Xurshid umidbaxsh, toza tuyg‘ular kuychisi. Yuqorida aytganimizdek, uning she’rlarida oq rang obrazi mo‘l ishlatilishining boisi shundan. Mana ular: oppoq mezonlar, oppoq shiyponlar, kechalar, ko‘chalar, dunyo va yomg‘ir ham oq va hatto ko‘z yoshi ham guldayin oppoq, oq marjon, oq ot va hatto tibbiyot ham uning xayolida oq xalat kiygan aql…
Lirika hayotning, hayajonning oniy holatlarini kuylashini bilamiz. Lekin shu oniy holatlar o‘zining muayyan sababi va natijalaridan mahrum bo‘lmagandagina asar o‘zining ta’sir kuchini yo‘qotmaydi. Aks holda asardan qutilgan maqsad o‘zini oqlashi qiyin bo‘lib qoladi. Xurshidning mana shunday she’rlari ham yo‘q emas. “Jiyda gulin isladim…” she’rida shoir bolaligini izlagani, olis-olislarga quyoshday singib ketishni orzu qilganini aytadi va yozadi:
Biroq o‘tga ko‘milib
Yig‘lagim kelsa, netay?
Asar davomida mittigina boychechak uning qo‘lidan ushlab, yig‘lama deb yupatgani, dalda bergani haqida gap boradi va shu bilan she’r tugaydi. Bizning esa bilgimiz keladi: nima uchun bu qahramon o‘tga ko‘milib yig‘lamoqchi? Buning sababi nima? Biroq, she’rdan buning sababini bilolmaymiz. Balki qahramon yoki, aytaylik, shoirning o‘zi bolaligini qo‘msaganidan shunday holatga tushayotgandir? Lekin shunday bo‘lgan taqdirda ham biz bu holatga tushishning sababini bilgimiz keladi. Hayotda, do‘stimiz bizga buning sababini aytmasligi mumkin. bu uning ko‘ngil ishi. Biroq, badiiy asar buni bizga aytishi kerak.
Qahramon tuyg‘ularining yetarlicha ochilmay qolish holatiga Xurshidning “Dunyoning bezavol tongida…” deb boshlanadigan she’rida ham duch kelamiz. She’rda erta ko‘klam tongida yalpizlar ko‘z ochgani, saraton kelgach ular g‘oyib bo‘lgani tasvirlanadi. Tabiatning bu dilbar onlari juda tez o‘tib ketganidan shoir astoydil qayg‘uradi. She’rdagi asosiy gap shundan iborat. To‘g‘ri, bu fikrga biror bir e’tiroz bildirish o‘rinli emasdir, balki. Chunki har qanday nozik didli, hayajonga tez beriluvchi, tabiatning go‘zalligi bilan entikib yashovchi kishida bunday holning ro‘y berishi tabiiydir. Biroq, tabiatning bu holati tufayli, she’rda tasvirlanganidek, shoir yoki lirik qahramon ko‘zlaridan yoshlar tosh bo‘lib to‘kilishi, bo‘g‘ziga tong tiqilib qolishi va boshqalar, nazarimizda, haqiqiy holat bilan uning talqinidagi me’yorning buzilishi, tuyg‘u tasvirining zo‘rma-zo‘raki bo‘rttirilishi sifatidagina baholanishi mumkin. Chunki shoir aytayotgan ruhiy holat inson boshiga haddan tashqari katta dard va tashvish tushgandagina ro‘y berishi mumkin. yalpiz bo‘y ko‘rsatib, tezgina o‘tib ketganligi uchungina bu holatga tushish odamga juda ohirlik qiladi. Shuning uchun ham bir qarashda anchagina chiroyli bo‘lib ko‘ringan she’r nihoyasiga yetgach birmuncha sun’iyroq tuyg‘ular asosiga qurilgandek taassurot qoldiradi.
Xurshidning she’rlari uchun ko‘pso‘zlilik, asosiy fikr va maqsadning yuzini to‘sib qo‘yuvchi ortiqcha so‘zlarga o‘rin berish, umuman olganda, yot narsa. Biroq, shoirning o‘ziga va asarlariga talabchanligi o‘zi bilmagan holda birmuncha susaygan o‘rinda ana shu kamchilik ko‘rinish berib qoladi. Uning “Hozir borsam…” deb boshlanadigan she’ridagi ushbu misralarga e’tibor beraylik:
Hozir borsam topamanmi men uyingni,
Uyning ichra ko‘ramanmi gul yuzingni
Va yuzingda topamanmi dildan suygan
Tunday qora, oyday yorug‘ sho‘x ko‘zingni?
Dastavval hech qanday e’tiroz uyg‘otmaydigandek bo‘lib ko‘ringan bu parchaga chuqurroq e’tibor bersak, yuzingni “uyning ichra ko‘ramanmi”, ko‘zingni “yuzingdan topamanmi” degan iboralar, jumlalar, ko‘pso‘zlilik, ortiqcha so‘zlilik ekanligini sezmaslik mumkin emas.
Lekin, Xurshid dastlabki she’rlarida ko‘ringan bunday kamchiliklardan tez qutula oldi. Yillar o‘tgan sayin uning she’rlarida ibora va jumlagina emas, hatto har bir so‘zga alohida e’tibor bilan qarash kuchaydi. Murg‘ak go‘dakka nisbatan aytilgan “Mitti oyoqchasi oy kabi oppoq”, beva ayolga nisbat berib ishlatilgan “Beva hovlisiga tun oldin kirar”, terimchi qizlarga nisbatan qo‘llangan “Quyosh isi anqib turar chehralaridan” kabi satrlarda ham tiniq kartina yaratish, ham chuqur hayotiy ma’no berishga intilish Xurshid she’rlarining asosiy xususiyatiga aylana bordi.
Xurshid ustozlar ijodini chuqur o‘rganishga, ularning asarlaridagi mahorat sirlarini topishga astoydil intilayotgan yoshlardan biri. Bu borada unga so‘nggi yillarda, ayniqsa, Oybek poeziyasidagi tiniqlik va go‘zallik sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Xurshid Oybek poeziyasiga shu qadar chuqur sho‘ng‘idiki, ba’zan ustoz she’riyatidagi “sirli kapalaklar” (“Yuragimni yashirganman” she’ridan) o‘z she’riga uchib o‘tganini, “suvlar shaklida oqayotgan vaqtning (“Albatta uyg‘onamiz…” she’ridan) o‘z she’rlariga suvdek erkin oqib kirib kelganini, “nay kuyi – sog‘inch bayti” (“Atrofda qora kecha…” she’ridan) uning o‘z she’rlarida ham kuylay boshlaganini o‘zi sezmay qoladi. Bular mutlaq Oybek obrazlarini ko‘chirish yoki unga taqlid qilish emas, oybekona tiniq, kutilmagan yangi obrazlar topishga intilish natijalaridir. Xurshid Oybek she’riyatidan bu kabi ixcham, tiniq obrazliliknigina emas, eng asosiysi, ular zamiriga chuqur ijtimoiy fikrlarni va hayotiy tuyg‘ularni singdirish sirlarini ham o‘rganishga intiladi. Xurshidning she’rlarida ayol kuylaganda nainki odamzod, hatto qurigan shoxlar ham gullarni tishlagancha uyg‘ona boshlaydi, kurtaklar ayolni qarshilash uchun ko‘z ochadi, quyosh ayol ismini aytib ufqdan bosh ko‘taradi.
Keyingi yillarda Xurshid tabiatning kichik-kichik lavhalarini, inson qalbidagi ayrim tuyg‘ularni, kechinmalarni kuylashdan sekin-asta chuqur ijtimoiy mavzularni, xalq, mamlakat hayotida ro‘y bergan katta tarixiy hodisalarning vatandosh taqdirida qoldirayotgan o‘chmas izlarini kuylashga o‘ta boshladi. Mana shu yo‘nalishdagi sezilarli yutuqlardan biri uning “Tun, beva ayol va derazadagi soyalar” nomli balladasida ko‘zga tashlangan edi. urush la’natlangan, u qoldirgan dahshatli izlar badiiy gavdalantirilgan asarlar poeziyamizda oz emas. Biroq, urush tufayli beva qolgan ayol qalbidagi tug‘yonlarning nozik va ingichka qatlamlari teran va o‘ziga xos yangi bir lirik planda aks ettirilgan Xurshidning balladasi ayol qalbida kechishi mumkin bo‘lgan achchiq haqiqatlarning badiiy nidosi sifatida bugungi she’riyatimizning go‘zal namunalari qatoridan o‘rin olgan.
Yoshlar she’riyatidagi mavzu biqiqligi, mavzu torligi haqida tanqidchilik aytayotgan tanbehlarda jon bor. Nazarimizda, bu tanbehlar beiz ketmadi. O‘ziga talabchan, jamoatchilik fikriga hurmat bilan qarovchi yoshlar bu fikrlardan o‘zlariga tegishli xulosalar chiqardilar. Xurshidning she’rlari ham so‘nggi yillarda mavzu, problema, qahramon nuqtai-nazaridan ancha rang-baranglashdi. U shu kunning mavzulari bilan bir qatorda uzoq o‘tmish mavzularini, falastin jangchisi hayotidan tortib, hozirgi ispan shoirlari hayotidagi hodisalarni, inqilob chavandozlari jasorati va Ulug‘ Vatan urushi davri voqealarini, Velemir Xlebnikov, Oyar Vatsiyetis, M.Avetisyan, V.Shklovskiy, A.Qodiriy, Oybek, Malik Qayumov singari shoir, yozuvchi, musavvir va olimlar qiyofasini yoritishga harakat qiladi. Xurshid so‘nggi yillarda tarixiy mavzularga ham ko‘proq murojaat eta boshladi. Prozaga nisbatan poeziyada, ayniqsa lirikada bu vazifani mahorat bilan amalga oshirish murakkab ish. Chunki, uzoq moziy manzaralaridagi xarakterli belgilarni, qahramonlar hayoti va faoliyatidagi muhim xususiyatlarni aniqlay olish va saralay bilish hamda bularning barchasidagi hozirgi hayot bilan bog‘liq bo‘lgan fazilatlarni bir necha o‘n satrdagina gavdalantira olish oson emas. Xurshidning bu yo‘nalishidagi izlanishlari shu talablarga javob berishi nuqtai-nazaridan e’tiborni jalb qiladi. Xurshidni uzoq o‘tmish manzaralari o‘ziga mahliyo qilish jihatidan emas, tarixiy voqea-hodisa, qahramonlar orqali shu kungi zamondoshimizni tarbiyalashga, yanada kamol toptirishga xizmat qilishi jihatidan jalb qiladi. SSSR yozuvchilari soyuzi 50 yilligiga bag‘ishlangan Plenum materiallarida ham bu masalaga alohida urg‘u berilgan edi. Xurshidning “Koshg‘ariy”, “Devonul lug‘atit-turk” ohanglari”, “Shiroq haqida rivoyat”, “Abdulxay so‘zi”, “Qadimiy bitikni varaqlab bir qur…” singari she’rlari ham zamondoshimizni tarix vositasi orqali tarbiyalash ishiga xizmat qiladi. Xurshid o‘tmish haqida she’r yozar ekan, uning maqsadi moziyni ulug‘lash, kechmishga hamdu-sano o‘qish emas, tarixning bugunimiz bilan bog‘liq yog‘dularini, nurlarini badiiy gavdalantirishdan iboratdir. Shuning uchun ham taniqli olima G.A.Pugachenkovaga bag‘ishlangan “Bu devorlar – bizning yelkamiz…” she’ridagi bitik toshlar uzoq avlodlar qalbidan otilib chiqqan armonli va umidli qo‘shiq parchalari; Samoniy maqbarasi – bobolarning ravshan imoni. Shuning uchun bu obidalarni ko‘z qorachig‘idek asramoq kerak. “Koshg‘ariy” she’rining asosini ham o‘tmish bilan bugunning uzilmas rishtalarini kuylash tashkil etadi. Shoir yaxshi biladi: xalq so‘zi o‘lmas ekan, uning o‘zi ham hech qachon o‘lmaydi. Shuning uchun ham Koshg‘ariy mehnatining ahamiyati shoir talqinicha xalq so‘zlarini, xalq tilini asrab-avaylab qolishidagina emas, umuman shu til mansub bo‘lgan xalqni ham tarix bag‘rida “zabun” qilmay, qutqarib qolinishidir. Bu she’rning g‘oyasi Xurshidning “Devonul lug‘atit-turk” ohanglari”da yanada davom ettiriladi va rivojlantiriladi. Biroq, she’rda stalizatsiya nuqtai-nazaridan hozirgi kitobxon idrok etishi og‘ir bo‘lgan qator tarixan eskirgan, iste’moldan qolgan so‘zlar ham ishlatilib, uning tushunilishini ma’lum darajada murakkablashtiradi. To‘g‘ri, muallif, bu so‘zlarni Koshg‘ariyning o‘zidan oladi va asarning tarixiy ruhini ochishga bo‘ysundirishga harakat qiladi. Lekin, bundan qat’i nazar, agar ular bilan yonma-yon ravishda shu tarixiy so‘zlarning hozir ishlatilayotgan namunalari ham berilganda yomon bo‘lmasdi.
Biroq, eng asosiysi, asarning yetakchi ruhi, she’rda aytilganidek, moziyni bugunga ulamoqdan iboratdir. She’rni o‘qish davomida buni biz chuqur his etib boramiz:
Arko‘zlardan hatlab, soylarni ichib
Yatika shu’lasin bolamdek quchib.
O‘tloqlar qo‘ynini ohudek kechib,
Yetaman – eshikni asta chertaman,
Koshg‘ariy chiqadi eshikni ochib.
…………………………………………………
— Xayr! – demas. – Salom, — der, — salom, nabiram!
Bu ma’no ayni vaqtda Koshg‘ariy boboning yosh shoirni, hozirgi zamondoshimizni o‘z bolasidek bag‘riga olishini ham ifodalaydi. Uzoq moziydan turib bu olimning yosh avlodga xayr emas, salom deyishida ham katta ramziy ma’no bor. U bugun bilan tarixning yaxlitligiga, bugunning o‘tmishdan uzilib qolmaganiga ishoradir. Bu she’r o‘zbek xalqi sotsializm davriga kelib o‘zining ona o‘tmishidan uzilib qolgan, tarixga murojaat qilish, uni eslashga hukumat yoki Moskva tomonidan yo‘l qo‘yilmaydi deyuvchi g‘arbdagi burjua sovetologlarining uydirmalarini keskin rad eta oladi va ularga o‘ziga xos zarba beradi.
Xurshid she’rlarida faqat mazmun rang-barangligi emas, shakliy rang-baranglikka ham intiladi. Uning she’rlaridagi shakl ko‘pincha mazmun mohiyati va fikr shiddatiga mutanosib ravishda o‘zgarib turadi. Lekin u hayotning odmi, oddiy, kundalik tashvishlarini berishda, shunga monand shakldagi soddalikka intilaman deb ba’zan jo‘n prozaizmga yo‘l qo‘yganini sezmay qoladi. Uning “Oila” degan yaxshigi na bir she’ri bor. She’rda bir oila boshiga tushgan tashvishlarning, turmush urinishlarining o‘ziga xos lavhalari xuddi hayotning o‘zidek ham soddagina, ham ayni vaqtda, chuqur ichki kollizatsiyalar zamirida aks ettiriladi. Lekin, shaklda keragidan ortiq darajada soddalikka intilish bu she’rning ayrim parchalaridagi ta’sir kuchiga ancha putur yetkazadi:
Hozirgina daladan qaytdim,
Suv taradim g‘o‘zalarimga.
Mana tong otyapti,
Xotinim dalaga ketgan –
Men uni yaxshi ko‘raman…
Bolalarim uxlab yotibdi,
Keyin ular ham ketar dalaga –
Yolg‘iz Nurjon qolar
Uxlay desam Nurjon qo‘ymaydi.
Bari bir kunduz kun uxlay olmayman –
Tashvishlar yelkamdan ezganidan bu.
Bu parchada ma’lum bir maqsad, mazmun yo‘q emas, albatta. shoir bir oila timsolida paxtakor mehnatining mashaqqatini, paxtakorning mehnatga fidoyijon munosabatini ko‘rsatmoqchi: tun bo‘yi mirob ota dalada, tongda uyga qaytsa, xotini dalaga ketgan, g‘o‘za parvarishining bu dolzarb damlarida er-xotin bir-birining diydoriga ham to‘yolmay qoladi, bunday kezlar hatto bolalarning ham asosiy joyi – dala, faqat ikki yashar Nurjongina dalaga chiqmaydi. Daladan tongda qaytgan ota kunduz ham tinchgina uxlolmaydi: g‘o‘za tashvishiga qorishib ketgan turmush tashvishlari unga uyqu bermaydi. Ko‘rinib turibdiki, she’rning asosiy maqsadi, muallifning niyati yomon emas. Lekin mana shu niyatning o‘quvchi qalbiga, tafakkuriga “jiz” etib tegishiga, uni to‘lqinlantirib, o‘ziga sherik qilishiga she’rdagi jo‘n shakl va prozaik uslub anchagina to‘sqinlik qiladi.
Ba’zan bir obrazli fikr Xurshidning bir necha she’rlarida takror ishlatiladigan hollarga ham duch kelamiz. Masalan, “Mezon kechdi…” she’ridagi “Hosil to‘la aravasi loylarga botib” misrasi katta o‘zgarishsiz “Kuzni o‘yla” she’rida “G‘ildiragi loyga botib qolgan arava” tarzida, “Kuzni olib o‘tdi dehqonlar” she’rida esa bu fikr
Kuzni olib o‘tdi dehqonlar
Aravada olmalar bilan.
To‘lib ketdi cheksiz sayhonlar
G‘ildiraklar g‘irchillashidan,
tarzida yana takrorlanadi. Bu kamchilik Xurshid she’rlari uchun xarakterli bo‘lmasa ham, bu hodisa uning she’rlarida faqat ahyon-ahyondagina ko‘zga tashlansa ham, bari bir bu juz’iy nuqson muallifning har bir obrazga, har bir misraga alohida diqqat-e’tibor bilan qarashni kuchaytirishi lozimligini ko‘rsatadi.
Nekrasovning chiroyli bir gapi bor. Inson yuragining oddiy so‘zlarga ochilmaydigan shunday darchalari bo‘ladiki, uni faqat she’riyatning sehrli tili bilangina ochish mumkin, deydi u. Biz uy qurganda derazamizni doimo quyosh tomonga joylashtiramiz. Bu –uyda yorug‘lik mo‘l bo‘lishi istagi tufayligina emas. Yog‘du to‘la xonadon quyoshning qadriga, quyoshli kunlarning qadriga ko‘proq yetadi deyishadi. Shunga o‘xshab o‘zini tanigandan boshlab inson yuragining derazalari ham she’riyatga mahtal bo‘ladi. Chunki she’riyat yurakni erta zanglashdan asraydi, umrimizni mazmunliroq, hayotni yanada go‘zalroq qiladi, yashamoq va kurashmoqning sehrli sirlarini o‘rgatadi.
Qisqagina nazar tashlaganimiz Xurshid Davron she’rlari ham o‘z o‘quvchilari yuragining derazalarini topa oladi.
1984
Xurshid Davron. Uchib boraman qushlar bilan — 1983 by Khurshid Davron on Scribd
