ХУРШИД ДAВРОННИНГ
МЕДИТAТИВ (СОФ) ЛИРИКAСИ
Ф.Н.Бўриева — Ўзбекистон-Финляндия педагогика институти
ўқитувчиси , Самарқанд
Шеърият-истеъдодли кишилар кўнгил ойнаси. Лирик шакллар қанчалик турфа бўлмасин, ҳар бир ижодкорнинг қай даражада чин қалб эгаси эканлигини кўрсатувчи, унинг маҳорат ва услубини белгиловчи мезон унинг медитатив(соф) лирикасидир. Чунки лириканинг бу шакли жуда қадимий бўлиб, илдизи мумтоз адабиёт чашмаларидан сув ичади.
Хуршид Даврон индивидуал услубига кўра, шоирда юқориларда таъкидлангандек, халқпарварлик, юртсеварлик мавзулари асосий ўринда. Ижодкор шеъриятида эпиклик унсурларининг кўпроқ кўзга ташланиши ҳам шундан. Лекин шоирда севги, дўстлик, меҳр каби муқаддас туйғулар мавзу этиб олинган самимий шеърлар ҳам ҳам бир талай. Aйниқса, шоир ижодининг дастлабки йилларидаги энг мукаммал шеърлари асосан шундай шеърлар бўлганлигини таъкидлаб ўтмоқ жоиз. Шоирнинг дастлабки тўплами “Қадрдон қуёш” га киритилган “Мен эртага”, “Сайҳонликдаги хилват четида”, “Оппоқ эди бошда бу дунё”, Болалигим ўғирлаб”, “Жийда гулин”, “Дунёнинг безавол”, “Қор ёғаётган оқшом”, “Ярим тунда”, “Ҳозир борсам” каби шеърлар шоир “мен”ини кўрсатувчи, соф ва самимий туйғулар ифодаси сифатида юзага келган шеърий намуналаридир. Бир ижодкорнинг асарларини талқин қилганда унинг ижод этган умри паллаларига эътибор бериш, албатта, муҳим. Жумладан, Хуршид Даврон ҳам илк тўпламини нашр эттирганда (1979) эндигина йигирма етти ёшда бўлган, тўпламга киритилган шеърлар эса чоп этилмасдан аввалроқ ёзилганлигини назарда тутсак, шеърлар таҳлилида лирик қаҳрамон ва унинг кечинмаларини аниқроқ ҳис қилиб талқин эта оламиз.
Шоирнинг бу йиллардаги ижоди ҳақида адабиётшунос олим Aҳмад Aъзам шундай деган эди: “Хуршид табиатан ёруғ кечинмалар, некбин қарашлар шоири. Унинг кўзёшлари қанақадир тиниқ, дардларида маъсум бир тортинчоқлик бор. У ҳатто қаҳрамонларининг фожиий кечинмаларини ёритишга интилганда ҳам маъсумлигича қолади”. Бизнингча, бу шоирнинг дастлабки йиллардаги ижодига берилган энг тўғри таъриф. Aлбатта, инсон табиати кўп ҳам ўзгармайди: биз шоирнинг кейинги йиллардаги ижодида ҳам “ёруғ ва некбинлик, тиниқ кўзёшлар”ни кўришимиз мумкин. Лекин маъсумлик-бу ёшликка хос хусусият бўлиб, шоирнинг илк тўпламидаги шеърлари бадииятини кўрсатиб турувчи асосий белги-маъсумият ва самимийликдир. Шоирнинг тўпламга киритилган аксарият шеърларида болаликни қўмсаш туйғулари ўз ифодасини топган. Шеърларда келтирилган қисқа хотиралар, деталлар, образлар, бетакрор ўхшатишларнинг барчаси кишига беғуборлик улашади. Масалан,
…Мовийлашди кейин барчаси…
Болалигим термулди маҳзун:
Қорачиғи — туннинг парчаси,
Илк севгиси киприкдек узун…
(“Оппоқ эди”) банддаги оқ рангнинг мовийланиши, яъни болаликнинг бошқа рангга дўниши ва илк севгининг узунлиги киприкка қиёсланишининг ўзиёқ ниҳоятда беғубор. Чунки мовийлик оқ бўлмаса-да, барибир тиниқ ва чексизлик рамзи эканлиги маълум; севгининг киприкка ўхшатилиши унинг узунлиги эмас, нозик ва қисқа давом этиши. Бу тасвирлар шоирнинг ўхшатиш ва кўчимларда янглишганидан эмас, балки айнан болалик ва ўсмирликнинг тасвирини яратмоқчи эканлигидан далолат. Шоир яна бир шеърида
Ҳув, олис-олисларга
Қуёшдай сингиб кетай,
Бироқ ўтга кўмилиб
Йиғлагим келса, нетай. (“Жийда гулин”)
Ёки
Қайларга бекитдинг изларинг
Боғларда мудраган саратон.
Тун бўйи қуш бўлиб бўзладим,
Бўғзимга тиқилиб олди тонг. (“Дунёнинг безавол тонгида”)
Бу мисралар ҳам кишида некбин туйғуларни уйғотади. Далада қуёшнинг ботиб кетишини кузатиш, ўтга кўмилиб йиғлаш- бу болаликдаги ҳолатлар бўлиб, фақат фавқулодда кузатувчан ва самимий инсонларгина бу хотираларни шуурида сақлайди. Ёки кейинги тўртликда йиғи тасвири берилган бўлса-да, у қайғудан эмас, ўсмирнинг илк севгидаги хархашаларидан эканлиги ифодалана олган. Бунга шеърнинг номи (”Дунёнинг безавол тонгида”) ҳам ишора қилиб турибди. Шеърий парчалардан кўрамизки, шоирнинг “мен”ида, ўзлигидаги камтаринлик, инжа таъсирчанлик унинг кейинги йиллардаги тўпламларига кирган медитатив лирикасида ҳам кўзга ташланади. Шоирнинг “Учиб бораман қушлар билан” тўпламига киритилган. “Видо”, “Сенинг хонангда”, “Епитафия”, “Нега бахт тўлдирса, юрак ичини”, “Мен сени кўрганман фақат бир марта”, “Ҳижрон” каби шеърлари шулар жумласидандир. Саналган назм намуналари аксарият муҳаббат мавзусида.
Видо
Мен сендан кетмоқ истайман,
Ёмғирдек эмас –
Ёмғир яна қайтиб келади.
Шамолдек эмас-
Шамол яна қайтиб елади
Мен сендан кетмоқ истайман
Муҳаббат каби…
Нисбатан қисқа ушбу шеърда руҳиятнинг тушкун лаҳзаларидаги ғамгин ҳолат, дард ифодаланган. Шеър якунидаги кетмоқнинг муҳаббатга ўхшатилиши ниҳоятда бетакрор бўлиб, баҳсга ҳожат қолдирмас даражада қуйма сатрни юзага келтиради. Ҳақиқатан ҳам, муҳаббат қайтмас туйғу, бу халқимизда “қолган кўнгил топилмас” дея эътироф этилади. Шу ўринда адабиётшунос Иброҳим Ҳаққулнинг ушбу фикрларини эсламоқ жоиз: “Шеър тили учун рангдорлик хос, латофат, сеҳр, завқ олови ва таъсирчанлик зарур. Ҳар бир шеър, хоҳ тириклик, хоҳ ўлим баҳсида бўлсин, у гўё охирги ҳукм, фикрий кўтарилиш. Сўнгги зарб”. Чиндан ҳам, ҳақиқий шеърда якун қатъий бўлади, шоир айтмоқчи бўлган асосий “гап”ини охирига қолдиради-ю юқоридаги барча сатрлар, улардаги жамики сўзлар ана шу “портлаш”ни юзага келтириш учун уюштирилади гўё. Шоирнинг “Учиб бораман қушлар билан” тўпламига кирган медитатив (соф) лирикасига мансуб қуйидаги шеър ҳам эътиборга молик.
Сенинг хонангда чироқлар кулар,
Сенинг хонангда яшар кулгулар.
Сенинг дарчангдан бошланар осмон,
Менинг дарчамдан бошланар замин.
Сенинг гулларинг байроқдек ёнар,
Менинг гулларим юзида қон йўқ.
Сенинг ҳовлингни итлар қўриқлар,
Менинг ҳовлимнинг девори ҳам йўқ.
Сен ўз севгингни қилмайсан ошкор,
Менинг севгимни қушлар ҳам билар.
Шеър иккиликлар шаклида ифодаланган бўлиб, унда бошдан оёқ қиёс усули орқали ошиқ ўзини ёр билан таққослайди ва турли шеърий санъатларни қўллайди: чироқлар кулар, яшар кулгулар(жонлантириш), бошланар осмон-бошланар замин, байроқдек ёнар- юзида қон йўқ, итлар қўриқлар-девори ҳам йўқ, қилмайсан ошкор-қушлар ҳам билар (қаршилантириш). Бундай усул анъанавий бўлиб, шеъриятда учрайди, “Сен яхши-ю мен ёмон” (халқ қўшиғи) “Барча шодлик сенга бўлсин, бор ситам зорлик менга(Э.Воҳидов) кабилар ҳам шундай назм намуналаридир. Шоир Хуршид Даврон ушбу анъанани муваффақиятли давом эттирган ҳолда янги ҳислар, янги рамз-у тимсоллар билан шеър яратади. Бунда ҳам якун ниҳоятда оҳорли:ошиқнинг ишқини ҳамма билиши “қушлар ҳам билар” дея шоирона ифодаланади. Бундаги сирнинг ошкорлиги ошиқнинг қиёфасини ҳам кўз ўнгимизда жонлантириб юборади. Шоирнинг ишқий шеърларидаги образи жуда хокисор, лекин уни телба деб бўлмайди. Шунингдек, унинг ҳаётий тажрибаси бўлмаган ёш инсон эканлиги билинади. Бошқа шоирлардаги лирик қаҳрамонлар билан қиёслаганда, масалан, Усмон Aзимда ошиқнинг хокисорлигидан кўра кўпроқ жунунвашлиги намоён бўлади, шунингдек, шоир шеъриятидаги ошиқлар, асосан, бир-бирини узоқ кутиб умри ўтган севишганлар (“Мен бир дарахт”, “Сиз ёққансиз менга ҳамиша”). Хуршид Давронда эса муҳаббат лирикаси асосан шоир ижодининг дастлабки йилларида кўпроқ ёзилганлиги учун ошиқ-маъшуқлар кўпинча ўсмир ёшлар ва лирик қаҳрамон шоирнинг ўзи дейишга тўла асосларимиз бор. Шоирнинг муҳаббат мавзусидаги шеърларидаги туйғулар, қайғулар асил. Улар бизга ҳали олис қишлоғимиздаги содда муносабатларни эслатади, хотирамизда қачондир ҳис қилган ва турмуш ташвишлари туфайли унутилган покиза дардларимизни намоён этади.
Сўнгги хат
Қор кечиб, боғчани кезаман,
Кўзимни яшириб ёруғдан.
Мен балки қочишни истайман,
Юракда уйғонган оғриқдан.
Боғчага очилган дераза
Таратар навони- ёғдуни.
Мен эса тушаман ларзага,
Йўқотиб қадрдон туйғуни.
Қўлимда сен ёзган сўнгги хат,
Вужудда кезади қалтироқ.
Мактубинг шу қадар қисқаки,
Оғриқнинг азоби узунроқ…
Ҳижрон мавзусидаги ушбу шеърда ифодаланган кечинма кўпчиликнинг қисматидан ўтган бўлиши керак. Чунки муҳаббатга дучор бўлган ошиққа ёр ёдигина эмас, у туфайли пайдо бўлган туйғулар ҳам қадрдонлашиб қолади, яъни кеча-ю кундуз хаёли ва қалбини банд этади. Шеърда ширин туйғулари ҳижроннинг аччиқ азобига айланган ошиқнинг ҳолати ўта ёрқин ифода этиб берилган. Ва сўнгги сатрда мактубнинг қисқалиги билан оғриқ азобининг узунлиги қаршилантириш усули орқали қиёсланиб лирик қаҳрамоннинг таранг фожиий ҳолатини кўз ўнгимизга келтиради. Юқорида таҳлили берилган (“Сенинг хонангда чироқлар кулар”) ҳамда ушбу(“Сўнгги хат”) шеърларини таҳлил этар эканмиз, Хуршид Давроннинг кечималар тасвирида самимий, руҳий ҳолатларни теран ҳис этувчан ижодкор эканлигини яна бир бор эътироф қиламиз. Шунингдек, ушбу шеърлардаги умумий жиҳат бўлган якунланишнинг бетакрор, хулосанинг мутлоқ экани ҳам шоирнинг ёшлик даврларидаёқ анчагина маҳоратга эга бўлганлигини кўрсатади. Ваҳоланки, “Шеърни қандай бошлаб, нима билан тугатишни билиш-санъат. Лекин бу санъатга бирдан эришиб бўлмайди” .
Юқорида Хуршид Давроннинг медитатив лирикаси асосан унинг ёшлик пайтларига, ижодининг дастлабки дамларига хослигини айтиб ўтдик. Бу йилларда шоир шеърияти мавзулари у қадар кенг қамровли бўлмасдан, кейинчалик унинг услубини характерли жиҳатини кўрсатган тарихий мавзулар ҳам эндигина кўрина бошлаган эди. Ижод оламига илк бор кириб келган кўпгина ёшлар каби шоирнинг дастлабки тўпламларидаги шеърлар баъзи камчиликлардан холи эмасди. Шунинг учун шоир индивидуал услубини аниқлашда бу йиллардаги ижоди асос бўла олмайди. Унинг мазкур йиллардаги ижоди ҳақида адабиётшунос Aҳмад Aъзамнинг қуйидаги танқидий фикрлари диққатга молик:”Хуршид Давроннинг тўпламларини қайта кўздан кечирган киши унинг айниқса шу балоғат палласи хийла машаққатли кечганини билиб олади. Унинг тажрибаларида ўзига хос самимияти билан бир қаторда Ойбекка, япон, испан, француз шеъриятига, кейинги авлоддан Рауф Парфига руҳий эргашиш ҳам сезилиб турар эди. Унинг шоир сифатида оёққа туриб олишида Шавкат Раҳмон, Муҳаммад Солиҳ, Усмон Aзим, Шукур Қурбон, Aзим Суюн каби шеъриятимизга бир даврда кириб келган, янгича нафас олишга интилган тенгқурлари ўртасида доимий ижодий мусобақанинг мадади катта бўлди”. Биз Хуршид Давроннинг дастлабки тўпламларидан баъзи шеърларини таҳлилга тортар эканмиз, у ҳақда адабиётшуносликда берилган бу каби фикрларни ҳам назарда тутдик, албатта.
Юқорида берилган таърифларда келтирилганидек, медитатив лирика фақат севикли ёрга нисбатан интим туйғуларда намоён бўлмайди. Қуйида шоирнинг муҳаббатдан ўзга ҳислари, ички кечинмалари акс этган шеърларига тўхталамиз. Шоирнинг медитатив (соф) лирикасида яқинларига, онаси, отаси, синглиси ва бошқаларга бўлган меҳр туйғуси ифодаланган шеърлар ҳам бир талай бўлиб, бундай шеърларда ижодкорнинг ҳаёт фалсафасини теран тушунган ҳолда ўғиллик, акалик мажбуриятларини бажаришда баъзан ўзини айбдор сезиши, ғамхўрлик, соғиниш туйғуларинининг ёрқин ифодасини сезамиз. Бундай шеърлардаги лирик қаҳрамон ҳам камтарин, тортинчоқ ва мулоҳазали инсон, яъни шоирнинг ўзи.
Болалик ҳақида шеър
Ҳали унутганимча йўқ
дарахтларнинг тилини,
қушлар билан луғатсиз сўзлаша оламан-
ҳали унутганимча йўқ.
Ҳалиям ишонаман ва қайғураман
Юлдуз учса тунги осмондан.
Майсаларни мажақлайман-
майсалар дарахтга айланишига
ишончимни йўқотмабман ҳали.
Ҳамон қўрқаман –
болаликда қўшнимизнинг итидан
қўрқардим,
эртак китобларим тугаб қолишидан
қўрқардим.
Бугун эса онамнинг оппоқ
сочларига боқиб-
қўрқаман…
Эркин вазнда ёзилган ушбу шеърда шоирнинг ҳаёт ҳақидаги бир қанча мушоҳадалари, ўйлари лирик ҳиссиётга қоришиқ ҳолда бирма-бир келтирилади. Шеърдаги “қушлар билан луғатсиз сўзлашиш”, “осмонда юлдуз учса ишониш”, “майсаларнинг дарахтга айланишига ишониш”, қўрқув туйғусининг болаликдаги ифодаси- буларнинг бари орқали шоир ўзининг ўзгармаганлигини, қалбининг болаликда қандай бўлса, шундайлигича қолганлигини айтиш учун келтирилган шоирона “далиллар” бўлиб, шеър якуни ўйга толдирувчи: дунёдаги энг азиз ва суянган, ишонган инсонимиз бўлган оналаримиз ҳақида хотираларга етаклайди. Ҳа, биз болаликнинг беғубор назари билан таниган ҳар нарсага қодир, барча истакларимизни муҳайё этувчи, жамики инжиқликларимизни, эркаликларимизни кўтарувчи ва ҳеч қачон қаримайди деб ўйлаган оналаримиз ҳам ғанимат бўлиши мумкинлиги ҳақиқатдан ҳам қўрқишга, ларзага тушишга арзирли ҳолат. Шеърдаги мулоҳаза ниҳоятда қалтис бўлгани учун ҳам вазнга сиғмаган (эркин вазнда), ундаги мисраларнинг зинама-зина берилиши ҳам гўё қўрқувнинг оҳангини ифодалайди.
Шоирнинг медитатив лирикага мансуб шеърларига яна “Тўмариснинг кўзлари” тўпламидаги “Бу кундуз бир қадаҳдир”, “Тун яримлаб қолганда”, “Мен истайман шеъримда”; “Шаҳардаги олма дарахти” тўпламидаги “Ҳаммани унутиб қўйибман”, “Бу дунёда орзу қилиш соатлари бор”, “Сен келасан” каби шеърларни киритиш мумкин. Шунингдек, унинг бошқа тўпламларида ҳам бундай соф лирик шеърлар учрайди.
Aдабиётда турларни ажратиш нисбий тушунча бўлганидек, лирик тур шаклларини ажратиш нисбийдир. Баъзан шоирнинг ижтимоий ёки воқеабанд шеърлари таркибида интим туйғулар ифодаси бўлган сатрларни учратишимиз мумкин. Умуман олганда, шоирнинг медитатив лирикаси баъзан шеърнинг бошдан оёқ кўнгил кечинмалари ифодаси эканлиги, баъзан эса шеърнинг ичидаги қайсидир сатрлари соф лирика маҳсули сифатида кўриниб туради:
Мен гулларга айтдим сирларим,
сени ёдга солди ислари.
Учаётган булутга айтдим,
Ёмғир бўлиб қошимга қайтди.
Ёки
Мен бир қўшиқ битмоқ бўламан…
Уни айтган сира толмасин,
Бу қўшиқни бир одам қанча
Уринмасин, айта олмасин.
Яна
Тош қисган шаҳарда турибсан ҳайрон,
Кўксингда уйғониб мунгли нидолар.
Сени чақирдими ё ёлғиз райҳон.
Тоғдан эсганида майин саболар каби шеърий парчалар шоир ички кечинмаларини ифодалаб турган бетакрор шеърий мисралардир.
Демак, медитатив лириканинг тасвир предмети кўнгил. Ижодкор энг ички туйғуларини ушбу лирик шаклда ифодалаб, ўзлигини намоён этади. Бундай шеърлар шоир билан унинг ўқувчисини бир-бирига яқинлаштиради. Ундаги мавзулар ҳам абадий бўлиб, шунинг учун ҳам умрбоқийлик касб этади.
Адабиётлар рўйхати
1.“Aдабий турлар ва жанрлар” Уч жилдлик. 2-жилд, Тошкент, ЎзФA “Фан “ нашриёти, 1992-йил-248 бет.
2.Аҳмад Аъзамов. Масъул сўз. Иброҳим Ҳаққулов. Бадиий сўз шукуҳи. Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. Тошкент. 1987.-264 бет.
3.Д.Қуронов “Aдабиётшуносликка кириш”Тошкент. ЎзФA “Фан” нашриёти. 2007.-228 бет.
4.Хуршид Даврон. Қадрдон қуёш” Ғафур Ғулом номидаги Aдабиёт ва санъат нашриёти, 1979-йил.-55 бет.
5.Хуршид Даврон. Учиб бораман қушлар билан. Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. Тошкент. 1983.-81 бет.
6.Хуршид Даврон. Тунги боғлар. “Ёш гвардия” нашриёти. Тошкент. 1981.-71 бет.
7.Хуршид Даврон. Шаҳардаги олма дарахти. «Ёш гвардия” нашриёти” Тошкент-1979, 39 бет.
8.Хуршид Даврон., Қақнус. “Ёш гвардия”. Тошкент. 1987.- 208 бет.
9. Poetique. Academic.ru/302/медитативная лирика.
Mazkur maqola lirikaning alohida yo‘nalishi bo‘lgan meditativ(sof) lirika haqida. Shoir Xurshid Davron o‘z ijodining ilk davrlarida ko‘ngil chizgilarini ifodalovchi nazmiy tasvirlarga e’tibor ajratib, ko‘proq muhabbat, yaqinlarga bo‘lgan mehr, do‘stlik, sog‘inch tuyg‘ulari haqida qalam tebratgan. Va ulardagi hissiy kechinmalar asosan shoirning o‘ziga tegishli bo‘lib, ijodkorning o‘zligini, “men”ini ifodalaydi. Shoirning bu yillardagi ijodi nihoyatda samimiyligi bilan e’tiborga molikdir. Maqolada meditativ lirikani ta’riflovchi nazariy qoidalar asosida shoirning she’rlari tahlil etildi.
XURSHID DAVRONNING
MЕDITATIV (SOF) LIRIKASI
F.N.Bo‘riyeva — O‘zbekiston-Finlyandiya pedagogika instituti
o‘qituvchisi , Samarqand
She’riyat-iste’dodli kishilar ko‘ngil oynasi. Lirik shakllar qanchalik turfa bo‘lmasin, har bir ijodkorning qay darajada chin qalb egasi ekanligini ko‘rsatuvchi, uning mahorat va uslubini belgilovchi mezon uning meditativ(sof) lirikasidir. Chunki lirikaning bu shakli juda qadimiy bo‘lib, ildizi mumtoz adabiyot chashmalaridan suv ichadi.
Quyida biz Xurshid Davronning ko‘ngil kechinmalari, o‘zligini namoyon etuvchi lirikasiga nazar solmoqchimiz. Avvalo, lirikaning ushbu shakliga berilgan ta’riflarga e’tibor qilsak: “Meditatio so‘zi lotincha, “emotsional fikrlash” degan ma’noni bildiradi (Ilmiy an’analarga ko‘ra, biz ham bu atamaning o‘zini qoldirdik). Emotsional, hissiy fikrlash lirikaga xos bo‘lgan asosiy, “o‘zgarmas”, doimiy belgidir. U subyekt va obyekt aloqasi, qalb dialektikasi, kechinma, his va poetik fikr kabi to‘rtta masalani qamrab oladi”. “Avtopsixologik she’rlarning bir ko‘rinishi sifatida olingan meditativ lirikaning predmeti shoir ko‘nglidirki, bunda shoir ko‘nglidan kechayotgan oniy kechinmalar, doim ham mantiqiy idrok etish va tushuntirish mushkul tuyg‘ular ifodalanadi (shu bois ham hozirda buni ko‘ngil she’riyati» deb atamoqdalar). Umuman, lirikaga xos bo‘lgan lirik meditatsiya (hissiy mushohada, his-tuyg‘uga yo‘g‘rilgan mushohada) meditativ she’riyatning asosini tashkil qiladi”. “Meditatsion lirika — (dan meditatsiya) shoirning hayot va o‘lim, tabiat, sevgi, do‘stlik haqidagi tajribalarini, mulohazalarini yetkazadi (A. De Lamartin Meditations poetiques poetik fikrlar); uning o‘ziga xos janri elegiya” (Bolshoy Ensiklopedicheskiy slovar) Ta’riflardan ko‘rinadiki, meditativ lirika shoirning hayot, borliq, odamlar, munosabatlar haqidagi his-tuyg‘uga qorishiq fikrlari. Unda asosan lirik qahramon shoirning o‘zi bo‘ladi. Shunisi bilan ushbu lirik shakl boshqalaridan farqlanadi. Demak, biz shoirni “tanimoqchi” bo‘lsak, uning meditativ lirikasiga nazar tashlaymiz.
Xurshid Davron individual uslubiga ko‘ra, shoirda yuqorilarda ta’kidlangandek, xalqparvarlik, yurtsevarlik mavzulari asosiy o‘rinda. Ijodkor she’riyatida epiklik unsurlarining ko‘proq ko‘zga tashlanishi ham shundan. Lekin shoirda sevgi, do‘stlik, mehr kabi muqaddas tuyg‘ular mavzu etib olingan samimiy she’rlar ham ham bir talay. Ayniqsa, shoir ijodining dastlabki yillaridagi eng mukammal she’rlari asosan shunday she’rlar bo‘lganligini ta’kidlab o‘tmoq joiz. Shoirning dastlabki to‘plami “Qadrdon quyosh” ga kiritilgan “Men ertaga”, “Sayhonlikdagi xilvat chetida”, “Oppoq edi boshda bu dunyo”, Bolaligim o‘g‘irlab”, “Jiyda gulin”, “Dunyoning bezavol”, “Qor yog‘ayotgan oqshom”, “Yarim tunda”, “Hozir borsam” kabi she’rlar shoir “men”ini ko‘rsatuvchi, sof va samimiy tuyg‘ular ifodasi sifatida yuzaga kelgan she’riy namunalaridir. Bir ijodkorning asarlarini talqin qilganda uning ijod etgan umri pallalariga e’tibor berish, albatta, muhim. Jumladan, Xurshid Davron ham ilk to‘plamini nashr ettirganda (1979) endigina yigirma yetti yoshda bo‘lgan, to‘plamga kiritilgan she’rlar esa chop etilmasdan avvalroq yozilganligini nazarda tutsak, she’rlar tahlilida lirik qahramon va uning kechinmalarini aniqroq his qilib talqin eta olamiz.
Shoirning bu yillardagi ijodi haqida adabiyotshunos olim Ahmad A’zam shunday degan edi: “Xurshid tabiatan yorug‘ kechinmalar, nekbin qarashlar shoiri. Uning ko‘zyoshlari qanaqadir tiniq, dardlarida ma’sum bir tortinchoqlik bor. U hatto qahramonlarining fojiiy kechinmalarini yoritishga intilganda ham ma’sumligicha qoladi”. Bizningcha, bu shoirning dastlabki yillardagi ijodiga berilgan eng to‘g‘ri ta’rif. Albatta, inson tabiati ko‘p ham o‘zgarmaydi: biz shoirning keyingi yillardagi ijodida ham “yorug‘ va nekbinlik, tiniq ko‘zyoshlar”ni ko‘rishimiz mumkin. Lekin ma’sumlik-bu yoshlikka xos xususiyat bo‘lib, shoirning ilk to‘plamidagi she’rlari badiiyatini ko‘rsatib turuvchi asosiy belgi-ma’sumiyat va samimiylikdir. Shoirning to‘plamga kiritilgan aksariyat she’rlarida bolalikni qo‘msash tuyg‘ulari o‘z ifodasini topgan. She’rlarda keltirilgan qisqa xotiralar, detallar, obrazlar, betakror o‘xshatishlarning barchasi kishiga beg‘uborlik ulashadi. Masalan,
…Moviylashdi keyin barchasi…
Bolaligim termuldi mahzun:
Qorachig‘i — tunning parchasi,
Ilk sevgisi kiprikdek uzun…
(“Oppoq edi”) banddagi oq rangning moviylanishi, ya’ni bolalikning boshqa rangga do‘nishi va ilk sevgining uzunligi kiprikka qiyoslanishining o‘ziyoq nihoyatda beg‘ubor. Chunki moviylik oq bo‘lmasa-da, baribir tiniq va cheksizlik ramzi ekanligi ma’lum; sevgining kiprikka o‘xshatilishi uning uzunligi emas, nozik va qisqa davom etishi. Bu tasvirlar shoirning o‘xshatish va ko‘chimlarda yanglishganidan emas, balki aynan bolalik va o‘smirlikning tasvirini yaratmoqchi ekanligidan dalolat. Shoir yana bir she’rida
Huv, olis-olislarga
Quyoshday singib ketay,
Biroq o‘tga ko‘milib
Yig‘lagim kelsa, netay. (“Jiyda gulin”)
Yoki
Qaylarga bekitding izlaring
Bog‘larda mudragan saraton.
Tun bo‘yi qush bo‘lib bo‘zladim,
Bo‘g‘zimga tiqilib oldi tong. (“Dunyoning bezavol tongida”)
Bu misralar ham kishida nekbin tuyg‘ularni uyg‘otadi. Dalada quyoshning botib ketishini kuzatish, o‘tga ko‘milib yig‘lash- bu bolalikdagi holatlar bo‘lib, faqat favqulodda kuzatuvchan va samimiy insonlargina bu xotiralarni shuurida saqlaydi. Yoki keyingi to‘rtlikda yig‘i tasviri berilgan bo‘lsa-da, u qayg‘udan emas, o‘smirning ilk sevgidagi xarxashalaridan ekanligi ifodalana olgan. Bunga she’rning nomi (”Dunyoning bezavol tongida”) ham ishora qilib turibdi. She’riy parchalardan ko‘ramizki, shoirning “men”ida, o‘zligidagi kamtarinlik, inja ta’sirchanlik uning keyingi yillardagi to‘plamlariga kirgan meditativ lirikasida ham ko‘zga tashlanadi. Shoirning “Uchib boraman qushlar bilan” to‘plamiga kiritilgan. “Vido”, “Sening xonangda”, “Yepitafiya”, “Nega baxt to‘ldirsa, yurak ichini”, “Men seni ko‘rganman faqat bir marta”, “Hijron” kabi she’rlari shular jumlasidandir. Sanalgan nazm namunalari aksariyat muhabbat mavzusida.
Vido
Men sendan ketmoq istayman,
Yomg‘irdek emas –
Yomg‘ir yana qaytib keladi.
Shamoldek emas-
Shamol yana qaytib yeladi
Men sendan ketmoq istayman
Muhabbat kabi…
Nisbatan qisqa ushbu she’rda ruhiyatning tushkun lahzalaridagi g‘amgin holat, dard ifodalangan. She’r yakunidagi ketmoqning muhabbatga o‘xshatilishi nihoyatda betakror bo‘lib, bahsga hojat qoldirmas darajada quyma satrni yuzaga keltiradi. Haqiqatan ham, muhabbat qaytmas tuyg‘u, bu xalqimizda “qolgan ko‘ngil topilmas” deya e’tirof etiladi. Shu o‘rinda adabiyotshunos Ibrohim Haqqulning ushbu fikrlarini eslamoq joiz: “She’r tili uchun rangdorlik xos, latofat, sehr, zavq olovi va ta’sirchanlik zarur. Har bir she’r, xoh tiriklik, xoh o‘lim bahsida bo‘lsin, u go‘yo oxirgi hukm, fikriy ko‘tarilish. So‘nggi zarb”. Chindan ham, haqiqiy she’rda yakun qat’iy bo‘ladi, shoir aytmoqchi bo‘lgan asosiy “gap”ini oxiriga qoldiradi-yu yuqoridagi barcha satrlar, ulardagi jamiki so‘zlar ana shu “portlash”ni yuzaga keltirish uchun uyushtiriladi go‘yo. Shoirning “Uchib boraman qushlar bilan” to‘plamiga kirgan meditativ (sof) lirikasiga mansub quyidagi she’r ham e’tiborga molik.
Sening xonangda chiroqlar kular,
Sening xonangda yashar kulgular.
Sening darchangdan boshlanar osmon,
Mening darchamdan boshlanar zamin.
Sening gullaring bayroqdek yonar,
Mening gullarim yuzida qon yo‘q.
Sening hovlingni itlar qo‘riqlar,
Mening hovlimning devori ham yo‘q.
Sen o‘z sevgingni qilmaysan oshkor,
Mening sevgimni qushlar ham bilar.
She’r ikkiliklar shaklida ifodalangan bo‘lib, unda boshdan oyoq qiyos usuli orqali oshiq o‘zini yor bilan taqqoslaydi va turli she’riy san’atlarni qo‘llaydi: chiroqlar kular, yashar kulgular(jonlantirish), boshlanar osmon-boshlanar zamin, bayroqdek yonar- yuzida qon yo‘q, itlar qo‘riqlar-devori ham yo‘q, qilmaysan oshkor-qushlar ham bilar (qarshilantirish). Bunday usul an’anaviy bo‘lib, she’riyatda uchraydi, “Sen yaxshi-yu men yomon” (xalq qo‘shig‘i) “Barcha shodlik senga bo‘lsin, bor sitam zorlik menga(E.Vohidov) kabilar ham shunday nazm namunalaridir. Shoir Xurshid Davron ushbu an’anani muvaffaqiyatli davom ettirgan holda yangi hislar, yangi ramz-u timsollar bilan she’r yaratadi. Bunda ham yakun nihoyatda ohorli:oshiqning ishqini hamma bilishi “qushlar ham bilar” deya shoirona ifodalanadi. Bundagi sirning oshkorligi oshiqning qiyofasini ham ko‘z o‘ngimizda jonlantirib yuboradi. Shoirning ishqiy she’rlaridagi obrazi juda xokisor, lekin uni telba deb bo‘lmaydi. Shuningdek, uning hayotiy tajribasi bo‘lmagan yosh inson ekanligi bilinadi. Boshqa shoirlardagi lirik qahramonlar bilan qiyoslaganda, masalan, Usmon Azimda oshiqning xokisorligidan ko‘ra ko‘proq jununvashligi namoyon bo‘ladi, shuningdek, shoir she’riyatidagi oshiqlar, asosan, bir-birini uzoq kutib umri o‘tgan sevishganlar (“Men bir daraxt”, “Siz yoqqansiz menga hamisha”). Xurshid Davronda esa muhabbat lirikasi asosan shoir ijodining dastlabki yillarida ko‘proq yozilganligi uchun oshiq-ma’shuqlar ko‘pincha o‘smir yoshlar va lirik qahramon shoirning o‘zi deyishga to‘la asoslarimiz bor. Shoirning muhabbat mavzusidagi she’rlaridagi tuyg‘ular, qayg‘ular asil. Ular bizga hali olis qishlog‘imizdagi sodda munosabatlarni eslatadi, xotiramizda qachondir his qilgan va turmush tashvishlari tufayli unutilgan pokiza dardlarimizni namoyon etadi.
So‘nggi xat
Qor kechib, bog‘chani kezaman,
Ko‘zimni yashirib yorug‘dan.
Men balki qochishni istayman,
Yurakda uyg‘ongan og‘riqdan.
Bog‘chaga ochilgan deraza
Taratar navoni- yog‘duni.
Men esa tushaman larzaga,
Yo‘qotib qadrdon tuyg‘uni.
Qo‘limda sen yozgan so‘nggi xat,
Vujudda kezadi qaltiroq.
Maktubing shu qadar qisqaki,
Og‘riqning azobi uzunroq…
Hijron mavzusidagi ushbu she’rda ifodalangan kechinma ko‘pchilikning qismatidan o‘tgan bo‘lishi kerak. Chunki muhabbatga duchor bo‘lgan oshiqqa yor yodigina emas, u tufayli paydo bo‘lgan tuyg‘ular ham qadrdonlashib qoladi, ya’ni kecha-yu kunduz xayoli va qalbini band etadi. She’rda shirin tuyg‘ulari hijronning achchiq azobiga aylangan oshiqning holati o‘ta yorqin ifoda etib berilgan. Va so‘nggi satrda maktubning qisqaligi bilan og‘riq azobining uzunligi qarshilantirish usuli orqali qiyoslanib lirik qahramonning tarang fojiiy holatini ko‘z o‘ngimizga keltiradi. Yuqorida tahlili berilgan (“Sening xonangda chiroqlar kular”) hamda ushbu(“So‘nggi xat”) she’rlarini tahlil etar ekanmiz, Xurshid Davronning kechimalar tasvirida samimiy, ruhiy holatlarni teran his etuvchan ijodkor ekanligini yana bir bor e’tirof qilamiz. Shuningdek, ushbu she’rlardagi umumiy jihat bo‘lgan yakunlanishning betakror, xulosaning mutloq ekani ham shoirning yoshlik davrlaridayoq anchagina mahoratga ega bo‘lganligini ko‘rsatadi. Vaholanki, “She’rni qanday boshlab, nima bilan tugatishni bilish-san’at. Lekin bu san’atga birdan erishib bo‘lmaydi” .
Yuqorida Xurshid Davronning meditativ lirikasi asosan uning yoshlik paytlariga, ijodining dastlabki damlariga xosligini aytib o‘tdik. Bu yillarda shoir she’riyati mavzulari u qadar keng qamrovli bo‘lmasdan, keyinchalik uning uslubini xarakterli jihatini ko‘rsatgan tarixiy mavzular ham endigina ko‘rina boshlagan edi. Ijod olamiga ilk bor kirib kelgan ko‘pgina yoshlar kabi shoirning dastlabki to‘plamlaridagi she’rlar ba’zi kamchiliklardan xoli emasdi. Shuning uchun shoir individual uslubini aniqlashda bu yillardagi ijodi asos bo‘la olmaydi. Uning mazkur yillardagi ijodi haqida adabiyotshunos Ahmad A’zamning quyidagi tanqidiy fikrlari diqqatga molik:”Xurshid Davronning to‘plamlarini qayta ko‘zdan kechirgan kishi uning ayniqsa shu balog‘at pallasi xiyla mashaqqatli kechganini bilib oladi. Uning tajribalarida o‘ziga xos samimiyati bilan bir qatorda Oybekka, yapon, ispan, fransuz she’riyatiga, keyingi avloddan Rauf Parfiga ruhiy ergashish ham sezilib turar edi. Uning shoir sifatida oyoqqa turib olishida Shavkat Rahmon, Muhammad Solih, Usmon Azim, Shukur Qurbon, Azim Suyun kabi she’riyatimizga bir davrda kirib kelgan, yangicha nafas olishga intilgan tengqurlari o‘rtasida doimiy ijodiy musobaqaning madadi katta bo‘ldi”. Biz Xurshid Davronning dastlabki to‘plamlaridan ba’zi she’rlarini tahlilga tortar ekanmiz, u haqda adabiyotshunoslikda berilgan bu kabi fikrlarni ham nazarda tutdik, albatta.
Yuqorida berilgan ta’riflarda keltirilganidek, meditativ lirika faqat sevikli yorga nisbatan intim tuyg‘ularda namoyon bo‘lmaydi. Quyida shoirning muhabbatdan o‘zga hislari, ichki kechinmalari aks etgan she’rlariga to‘xtalamiz. Shoirning meditativ (sof) lirikasida yaqinlariga, onasi, otasi, singlisi va boshqalarga bo‘lgan mehr tuyg‘usi ifodalangan she’rlar ham bir talay bo‘lib, bunday she’rlarda ijodkorning hayot falsafasini teran tushungan holda o‘g‘illik, akalik majburiyatlarini bajarishda ba’zan o‘zini aybdor sezishi, g‘amxo‘rlik, sog‘inish tuyg‘ularinining yorqin ifodasini sezamiz. Bunday she’rlardagi lirik qahramon ham kamtarin, tortinchoq va mulohazali inson, ya’ni shoirning o‘zi.
Bolalik haqida she’r
Hali unutganimcha yo‘q
daraxtlarning tilini,
qushlar bilan lug‘atsiz so‘zlasha olaman-
hali unutganimcha yo‘q.
Haliyam ishonaman va qayg‘uraman
Yulduz uchsa tungi osmondan.
Maysalarni majaqlayman-
maysalar daraxtga aylanishiga
ishonchimni yo‘qotmabman hali.
Hamon qo‘rqaman –
bolalikda qo‘shnimizning itidan
qo‘rqardim,
ertak kitoblarim tugab qolishidan
qo‘rqardim.
Bugun esa onamning oppoq
sochlariga boqib-
qo‘rqaman…
Erkin vaznda yozilgan ushbu she’rda shoirning hayot haqidagi bir qancha mushohadalari, o‘ylari lirik hissiyotga qorishiq holda birma-bir keltiriladi. She’rdagi “qushlar bilan lug‘atsiz so‘zlashish”, “osmonda yulduz uchsa ishonish”, “maysalarning daraxtga aylanishiga ishonish”, qo‘rquv tuyg‘usining bolalikdagi ifodasi- bularning bari orqali shoir o‘zining o‘zgarmaganligini, qalbining bolalikda qanday bo‘lsa, shundayligicha qolganligini aytish uchun keltirilgan shoirona “dalillar” bo‘lib, she’r yakuni o‘yga toldiruvchi: dunyodagi eng aziz va suyangan, ishongan insonimiz bo‘lgan onalarimiz haqida xotiralarga yetaklaydi. Ha, biz bolalikning beg‘ubor nazari bilan tanigan har narsaga qodir, barcha istaklarimizni muhayyo etuvchi, jamiki injiqliklarimizni, erkaliklarimizni ko‘taruvchi va hech qachon qarimaydi deb o‘ylagan onalarimiz ham g‘animat bo‘lishi mumkinligi haqiqatdan ham qo‘rqishga, larzaga tushishga arzirli holat. She’rdagi mulohaza nihoyatda qaltis bo‘lgani uchun ham vaznga sig‘magan (erkin vaznda), undagi misralarning zinama-zina berilishi ham go‘yo qo‘rquvning ohangini ifodalaydi.
Shoirning meditativ lirikaga mansub she’rlariga yana “To‘marisning ko‘zlari” to‘plamidagi “Bu kunduz bir qadahdir”, “Tun yarimlab qolganda”, “Men istayman she’rimda”; “Shahardagi olma daraxti” to‘plamidagi “Hammani unutib qo‘yibman”, “Bu dunyoda orzu qilish soatlari bor”, “Sen kelasan” kabi she’rlarni kiritish mumkin. Shuningdek, uning boshqa to‘plamlarida ham bunday sof lirik she’rlar uchraydi.
Adabiyotda turlarni ajratish nisbiy tushuncha bo‘lganidek, lirik tur shakllarini ajratish nisbiydir. Ba’zan shoirning ijtimoiy yoki voqeaband she’rlari tarkibida intim tuyg‘ular ifodasi bo‘lgan satrlarni uchratishimiz mumkin. Umuman olganda, shoirning meditativ lirikasi ba’zan she’rning boshdan oyoq ko‘ngil kechinmalari ifodasi ekanligi, ba’zan esa she’rning ichidagi qaysidir satrlari sof lirika mahsuli sifatida ko‘rinib turadi:
Men gullarga aytdim sirlarim,
seni yodga soldi islari.
Uchayotgan bulutga aytdim,
Yomg‘ir bo‘lib qoshimga qaytdi.
Yoki
Men bir qo‘shiq bitmoq bo‘laman…
Uni aytgan sira tolmasin,
Bu qo‘shiqni bir odam qancha
Urinmasin, ayta olmasin.
Yana
Tosh qisgan shaharda turibsan hayron,
Ko‘ksingda uyg‘onib mungli nidolar.
Seni chaqirdimi yo yolg‘iz rayhon.
Tog‘dan esganida mayin sabolar kabi she’riy parchalar shoir ichki kechinmalarini ifodalab turgan betakror she’riy misralardir.
Demak, meditativ lirikaning tasvir predmeti ko‘ngil. Ijodkor eng ichki tuyg‘ularini ushbu lirik shaklda ifodalab, o‘zligini namoyon etadi. Bunday she’rlar shoir bilan uning o‘quvchisini bir-biriga yaqinlashtiradi. Undagi mavzular ham abadiy bo‘lib, shuning uchun ham umrboqiylik kasb etadi.
Adabiyotlar ro‘yxati
1.“Adabiy turlar va janrlar” Uch jildlik. 2-jild, Toshkent, O‘zFA “Fan “ nashriyoti, 1992-yil-248 bet.
2.Ahmad A’zamov. Mas’ul so‘z. Ibrohim Haqqulov. Badiiy so‘z shukuhi. G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. Toshkent. 1987.-264 bet.
3.D.Quronov “Adabiyotshunoslikka kirish”Toshkent. O‘zFA “Fan” nashriyoti. 2007.-228 bet.
4.Xurshid Davron. Qadrdon quyosh” G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1979-yil.-55 bet.
5.Xurshid Davron. Uchib boraman qushlar bilan. G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. Toshkent. 1983.-81 bet.
6.Xurshid Davron. Tungi bog‘lar. “Yosh gvardiya” nashriyoti. Toshkent. 1981.-71 bet.
7.Xurshid Davron. Shahardagi olma daraxti. «Yosh gvardiya” nashriyoti” Toshkent-1979, 39 bet.
8.Xurshid Davron., Qaqnus. “Yosh gvardiya”. Toshkent. 1987.- 208 bet.
9. Poetique. Academic.ru/302/meditativnaya lirika.
