МЎЙҚАЛАМДА ЯШАГАН ТИТРОҚ
Саъдулло Қуронов — филология фанлари
бўйича фалсафа доктори, докторант
Жаҳон адабиётшунослигининг ҳозирги кундаги энг катта муаммоларидан бири санъатлараро синтезни ўрганиш бўлиб қолмоқда. Зеро, глобаллашув даврида муайян санъатни иккинчи бир санъат туридан айро ҳолда ўрганиб, тўлақонли тушуниб бўлмайди. Санъат турларининг ўзаро синтези муайян санъатни ўзгасининг ифодавий имкониятлари билан бойитиб, бадиий образнинг эстетик қувватини оширади. Бугунги адабиётшунослигимиз томонидан бадиий адабиётни тасвирий санъат, кино, театр ва мусиқа билан бир қаторда, уларнинг ўзаро чоғиштирган ҳолда ўрганилиши, аввало, даврнинг талабидир.
70-80-йилларда, умуман, замонавий ўзбек шеъриятидаги лисоний визуал тасвирда шоир Хуршид Даврон ижодининг ўрни беқиёс. Унинг шеърлари рангтасвир санъатига бошқалардан кўра кўпроқ яқинлашади.
Тасвирлари эса ҳаққоний ва таъсирлироқ чиқади:
Ер устида нурлар сояси…
Ойдин тун бу!
Гўё жодугар
Шаҳар узра ҳарир оқ дока
Ташлаб қўйиб томоша қилар…
(Даврон Х. Баҳордан бир кун олдин. Т.: Шарқ, 1997. – Б. 15).
Шоир Хуршид Давроннинг 1980 йилда ёзилган “Самарқандда ойдин тун” номли шеърида яхлит манзара тасвирланади. Яъни, шеърни ўқиркансиз, кўҳна Самарқанднинг тунги – ойдин манзаралари кўз ўнгингизда жонлана бошлайди: Самарқанд шаҳри… Тун… Тўлин ой шу қадар ёрқинки, кўчада бино ва дарахтлар соя ташлаган… Аммо шоирнинг мақсади фақатгина гўзал манзарани тасвирлашдан иборат эмас. Адабиётшунос Б.Назаров Х.Даврон лирикаси ҳақида сўз юритиб дейди: “Хуршиднинг аксар шеърлари кўпинча табиат тасвиридан ташкил топувчи тиниқ ва бокира образлар уйғунлиги билан нафас олади. Пировардида, шеър финалида, бирор ижтимоий масалани ёритиш даражасига кўтарилади” (http://kh-davron.uz/ijod/adib/baxtiyor-nazarov-yuragimning-derazalari.html). “Самарқандда ойдин тун” шеърида ҳам айни шу жиҳатни кўриш мумкин. У ўзи “чизаётган” манзара қаърига катта ижтимоий дардни яширган. Кейинги бандларда ижодкорнинг бу мақсади янада ойдинроқ кўринади:
Осмон гулхан чўғлари тушиб
Милт-милт этиб ёнаётган шол.
Арвоҳларнинг безовта туши –
Чинорларни силкитган шамол…
Осмондаги юлдузлар гўзал истиора билан чўғга, осмоннинг ўзи эса секин-аста ёнишни бошлаган шолга (бўйинга осиб ёки тешигидан кийгизиб қўйиладиган жазо тахтаси) ўхшатилади. Бу ўринда шоир мустабитнинг секин-аста емирилиб, тугаб бораётган истибдодига ишора этаётганини кўришимиз мумкин. Безовта руҳлар эса улуғ аждодларимиз, буюк ўтмишимизга ишора. Лекин шоир бу икки бадиий ташбеҳни-да муайян тасвир асосида берадики, сиз шеърни ўқиб рамзлар тили билан тасвирни эмас, балки тасвир воситасида рамзлар тилига кириб борасиз. “Самарқандда ойдин тун” шеърида ўтган асрнинг 80-йилларида халқимиз зиёлилари ичида янада оловланган истиқлол орзусининг тафтини ҳис этиш мумкин. Зеро, шоир тасвирлаётган манзаранинг ҳар бир детали истиқлол туйғусига ишора этади. Аммо бу шеърда бизнинг эътиборимизни тортган энг муҳим жиҳат асар ортидаги субъектнинг шоирга ўхшамаслиги, у кўпроқ ўз ҳисларини тасвир асосида етказишга уринаётган “мусаввир” эканлиги бўлди. Зеро, мусаввир ўз томошабинига нутқи воситасида сўзламайди. У тасвир, бўёқлар тилида сўзлайди.
Хуршид Даврон шеъриятига таъриф бераркан, адабиётшунос И.Ғафуров шундай ёзади: “Клод Лоррен сувратларини кўрганман. Уларда қасрларнинг вайроналари жуда қадим замонлардан қиссалар айтаётгандай. Сокин кўрфазлар, қанотли малоикалар, кўпириб ётган оқ булутлар, тонглар, тунлар, сўлим чошгоҳлар… Хуршид Давроннинг шеърларини ўқиганда Клод Лоррен сувратлари ёдимга тушади” (Даврон Х. Баҳордан бир кун олдин. – Т.: Шарқ, 1997. – Б. 3). Адабиётшунос шоир асарларини Лоррен суратларига ўхшатаркан, қуйидаги шеърни назарда тутган бўлса ажаб эмас:
Булутлар юзади…
Ой боқар ҳайрон…
Булутлар оловда ёнган даланинг
Ўртасида турган қадим қалъанинг
Деворлари каби куюк ва вайрон…
(Даврон Х. Тўмариснинг кўзлари. – Т.: Ёш гвардия, 1984. – Б. 84).
Хуршид Давроннинг лирикада кўпроқ тасвирийликка интилиши тасодиф эмас. Бунда, энг аввало, воқеликни кўриш орқали эстетик идрок этиш қобилияти талаб қилинади. Шоир ўз ҳис-туйғуларини ифода этаркан, бу ифода ижодкорнинг эстетик қобилиятлари билан ҳамоҳанг тарзда кечади. Дейлик, шоирда мусиқани ҳис қилиш (музыкальний слух) қобилияти кучли бўлса, бу ўз-ўзидан унинг шеъриятидаги мусиқийликни таъминлайди. Мусаввирларда ва бу соҳани тушунадиган, рангларни ҳис қила оладиган инсонларда эса эстетик кўриш (эстетическое видение) оддий одамларга қараганда бир неча бор устунроқ бўлади. Улар оддий кўз илғамаган нарсаларни “кўради”. Эстетик нигоҳи ўткир одамлар табиатдаги ранглар уйғунлигини ҳам, шаклларнинг бошқалар кўзидан пинҳон мазмунини ҳам ҳис қила оладилар. Бундай одамларда таассурот олиш ва тасаввур қилиш хусусиятлари ҳам бошқаларга ўхшамаган тарзда кечади. Улар табиий шаклларни бирор нарсага ўхшата оладилар. Осмондаги булутларни кемаларга, тоғу тошларни турли ҳайвонларга ўхшата олиши улардаги “кўриш”нинг ўзиёқ образлиликда кечишидан далолат беради.
Шоир Хуршид Даврон ёшлигида тасвирий санъат билан жиддий шуғулланган. Бу борада анчагина қобилиятли бўлган ижодкор кейинчалик ҳам ушбу санъат билан яқинликни йўқотмади. Яъни, уни нафақат истеъдодли шоир, балки тасвирий санъат тарихи, назариясидан яхшигина хабардор бўлган мусаввир сифатида ҳам таниш мумкин. У ёшлигидан Алишер Мирзаев, Исфандиёр Ҳайдаров ва Шуҳрат Абдурашидов каби рассомлар билан яқин дўст, маслакдош бўлган. Бу эса Хуршид Давроннинг шоир сифатидаги ижодий жараёнида ҳам тасвирий санъат билан яқинликни ҳис этишига туртки бўлади. Шу сабабдан унинг шеърларидаги мусаввирона нигоҳни пайқаш қийин эмас. Шоир шеърлари худди суратдай, шоирнинг ўзи эса мусаввирдай гўё:
Дала…
Ҳорғин бўз туман
Сузиб боради
Жарликларнинг ичида
Қалқиб туради…
(Даврон Х. Баҳордан бир кун олдин. – Т.: Шарқ, 1997. – Б. 3).
У яратган образларнинг аксарияти визуаллик хусусиятига эга бўлиб, шеърларида тасвирийлик етакчи. Ижодкор табиатнинг маълум бир манзарасини тасвирлар (чизар) экан, бу реал манзаранинг айнан нусхаси бўлмайди. Манзара шоир ёки рассом қалб қўрида қайта “кўрилади”, ишлов берилади. Тасвир таъсирдор образлар билан бойитилар экан, уни “кўраётган” ўқувчи худди рассом чизган сурат қаршисидаги завқни туя бошлайди:
Ҳовузда чайганча кумуш сочларин,
Қуш инида эримай ётган қордек
Оқариб порлайди дарахт узра ой…
(Даврон Х. Тўмариснинг кўзлари. – Т.: Ёш гвардия, 1984. – Б. 92).
Хуршид Даврон ижодида фақат рангтасвирга хос хусусиятларнинг акс этишини кўриб қолмай, балки бу санъат тарихи, унинг намоёндалари, тасвирий санъат моҳиятига бағишлаб ёзилган шеърларни ҳам жуда кўп учратишимиз мумкин. Бундай шеърлар сирасига “Беҳзод”, “Мусаввир бўлмоқ эрсанг”, “Мусаввир устахонаси”, “Мусаввир”, “Абулҳай сўзи”, “Ван Гог” каби асарларни киритиш мумкин. Айнан шу шеърлар шоирнинг бу санъат борасида хақиқий билимдон эканлигини кўрсатади. Шоир етук мусаввирлардай рангни ҳис этади, унинг асл моҳиятини англай олади. Хуршид Даврон “Мусаввир бўлмоқ эрсанг” шеърида шундай мисралар бор:
Мусаввир бўлмоқ эрсанг,
Тилингни суғуриб ол
Ва ярадан тўкилган
Қон рангига қулоқ сол…
(Даврон Х. Болаликнинг овози. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1986. – Б. 141).
Рангтасвирнинг асл моҳиятига олиб борувчи бу сўзлар мусаввир-шоир тилидангина айтилиши мумкин. Хуршид Давроннинг рангтасвир билан боғлиқ шеърларидаги эътиборли жиҳат ҳам шунда. Ижодкор шу мавзудаги деярли барча шеърларида рангтасвирнинг хос хусусиятларини теран мушоҳада этади:
Ранг таниш − ҳаётни англамоқ, бўтам,
Ранг таниш − қўрқувдан бўлмоқдир озод
(Даврон Х. Болаликнинг овози. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1986. – Б. 9).
Шоир учун чин рассомларгагина хос туйғулар, кечинмалар (“Санъат”, “Чюрлёнис”, “Биз шундай яшаймиз”) ҳам ёт эмас. Хуршид Даврон рассом ижодий жараёни ва илҳомланган санъаткор кечинмаларини мусаввирона ҳис эта олади. Бу эса унинг шеърларида ҳам ўз аксини топган:
Деразада муздан қатқалоқ,
Рассом йиғлар, кўзлари хира.
Уни қийнар олис хотира −
Мўйқаламда яшаган титроқ…
Шоирнинг рангтасвир санъатига қўйган муҳаббати унинг “Мусаввир бўлмоғ эрсанг” (kh-davron.uz/ijod/maqolalar/xurshid-davron-musavvir.html) номли эссесида янада ёрқинроқ кўринади. Бу эссе машҳур рассом Исфандиёр Ҳайдаров ижодига бағишланган. Эссе биз учун рассом ва шоир ўртасидаги яқинликни янада теран ҳис қилишда жуда катта қийматга эга: “Исфандиёр Ҳайдар шеърни жуда иштиёқ, ҳис-ҳаяжон билан ўқийди. Гўё у чизаётган сувратларга кўчмаган юракнинг ботиний садоларини жаранглатишга имкон топгандай, гўё у яна бўёқлар сукунатига қайтишдан қўрқаётгандай бақириб-бақириб, изтироб билан шеър ўқийди”, ‒ деб ёзади шоир. Гўё у мусаввирнинг шеъриятга талпинишидаги асл ҳақиқатни, сабабиятни илғагандек. Хуршид Даврон рассом дўстининг сувратларини шеърга ўхшатади. Уни севиб ўқишини айтади: “Исфандиёр чизган сувратларни кўрган кишигина унинг бу даражада куйиб-ёниб шеър ўқиши сабабини англайди ва унга ишонади. Исфандиёр чизган сувратлар ҳам шеърдек жаранглайди. Мен бу шеърларни севаман ва севиб тинглайман”. Муаллиф бу эсседа мусаввирнинг айрим сувратларини шоирона нигоҳ билан шарҳлайди. Улардаги оддий одамлар нигоҳидан пинҳон гўзалликларни кўришга, ранглар қўшиғини тинглашга уринади. Масалан “Бахмалда куз” (РАСМ) картинасига шундай таъриф берилади: “Бахмалда куз. Дарахтлар гулхани борлиқни чулғаган. Остонада тўхтаб қоласан: Сочилиб ётган хазонлар шундай чиройлики, босиб олмай деб хижолат тортасан. Ҳали ёғиб улгурмаган ёмғирлар осмонда. Ҳали дарахт сеҳргарлик билан овора. Ҳали йўллар яқин. Ҳали кутиш мумкин. Тераклар улкан ёнғиннинг тиллари каби осмонга сапчиб турибди. Дарвоза олдидаги аёл ‒ онам ва қизалоқ ‒ синглим қайтишимни кутиб ўтиришгандек…”
Хуршид Даврон шеъриятида тасвирийлик фақатгина рангтасвир санъати билан уйғунликда кечмайди. Унинг ижодида кино санъати хусусиятларини экс эттирувчи асарларини ҳам кўплаб учратишимиз мумкин.
Кино, албатта, инсониятнинг буюк кашфиёти. Бу санъатда бир неча санъат турларининг синтезлашув ҳолатини кузатиш мумкин. Кинемотография оламни эстетик кўрсатиши, у ҳақда информацияларни бошқа тур санъатлардан кўра бир қадар кучлироқ етказиши билан инсониятнинг чин эҳтиёжидаги санъат бўлиб қолмоқда. Ҳозирда кино кўрмайдиган, унга қизиқмайдиган одамларни топиш мушкул. Кино аллақачон ҳаётимизнинг бир бўлагига айланиб улгурган. Хуршид Даврон кинонинг ана шу аҳамиятга молик ифода усулларидан фойдалана олади. У объектни лаҳзалик, қотиб турган ҳолатинигина эмас, балки бир қанча муддат давомида, кетма-кетликда содир бўлувчи воқеа (кичик эпизод)ларни ҳам “тасвирга туширади”. Бундай шеърлар сирасига “Рўмол ўраб кўчага чиқди…”, “Жавзо туни…”, “Қуш ўғриси”, “Осмонда булут йўқ…”, “Эшик очилади…” каби шеърларни киритиш мумкин:
Эшик очилади,
Дайди ит каби
Орқага чекинар нимқоронғулик…
Бир эркак чиқади кўчага эснаб,
Гўдак йиғисини яширар эшик.
Эркак қора рангли ёмғирпўшининг
Ёзилган ёқасин кўтариб олар,
Эриниб излайди папиросини,
Шошмасдан тутатар, ўйланиб қолар.
Кейин деразага қарайди сўлғин,
Оҳиста бош силкиб қўяди унсиз.
Бир аёл ойнадан силкитади қўл
Ва эркакни олиб кетади кундуз…
(Даврон Х. Болаликнинг овози. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1986. – Б. 24).
Шеърда оддий бир кишининг кундалик юмушларига отланиш пайти тасвирланган. Кичик бир эпизодик тасвирда эркакнинг дардлари, бир зайлда давом этувчи кунларнинг азоби ва шунга маҳкум бўлган инсон тақдири ўзига хос тарзда ифодаланади. Шеър тўлалигича тасвир (ҳаракатдаги тасвир) асосида ёзилиб, унинг эстетик таъсири ҳам ана шу кинемотографик лавҳага сингдирилган. Бунда шоир ҳеч қандай изоҳ ва тавсифларсиз бир неча сониялик эпизодни келтиради. У айтмоқчи бўлган фикрларнинг бари ўқувчи кўз олдида жонланаётган ана шу тасвир воситасида етказилади.
“Xurshid Davron ijodining ma’naviy- ma’rifiy ahamiyati” mavzusida o’tkazilgan respublika ilmiy konferentsiyasida (19.01.2022) taqdim etilgan maqolada shoirning she’rlari rangtasvir san’atiga boshqalardan ko’ra ko’proq yaqinligi haqida so’z yuritiladi.
MO’YQALAMDA YASHAGAN TITROQ
Sa’dullo Quronov — filologiya fanlari
bo‘yicha falsafa doktori,
doktorant
Jahon adabiyotshunosligining hozirgi kundagi eng katta muammolaridan biri san’atlararo sintezni o’rganish bo’lib qolmoqda. Zero, globallashuv davrida muayyan san’atni ikkinchi bir san’at turidan ayro holda o’rganib, to’laqonli tushunib bo’lmaydi. San’at turlarining o’zaro sintezi muayyan san’atni o’zgasining ifodaviy imkoniyatlari bilan boyitib, badiiy obrazning estetik quvvatini oshiradi. Bugungi adabiyotshunosligimiz tomonidan badiiy adabiyotni tasviriy san’at, kino, teatr va musiqa bilan bir qatorda, ularning o’zaro chog’ishtirgan holda o’rganilishi, avvalo, davrning talabidir.
70-80-yillarda, umuman, zamonaviy o’zbek she’riyatidagi lisoniy vizual tasvirda shoir Xurshid Davron ijodining o’rni beqiyos. Uning she’rlari rangtasvir san’atiga boshqalardan ko’ra ko’proq yaqinlashadi.
Tasvirlari esa haqqoniy va ta’sirliroq chiqadi:
Yer ustida nurlar soyasi…
Oydin tun bu!
Go’yo jodugar
Shahar uzra harir oq doka
Tashlab qo’yib tomosha qilar…
(Davron X. Bahordan bir kun oldin. T.: Sharq, 1997. – B. 15).
Shoir Xurshid Davronning 1980 yilda yozilgan “Samarqandda oydin tun” nomli she’rida yaxlit manzara tasvirlanadi. Ya’ni, she’rni o’qirkansiz, ko’hna Samarqandning tungi – oydin manzaralari ko’z o’ngingizda jonlana boshlaydi: Samarqand shahri… Tun… To’lin oy shu qadar yorqinki, ko’chada bino va daraxtlar soya tashlagan… Ammo shoirning maqsadi faqatgina go’zal manzarani tasvirlashdan iborat emas. Adabiyotshunos B.Nazarov X.Davron lirikasi haqida so’z yuritib deydi: “Xurshidning aksar she’rlari ko’pincha tabiat tasviridan tashkil topuvchi tiniq va bokira obrazlar uyg’unligi bilan nafas oladi. Pirovardida, she’r finalida, biror ijtimoiy masalani yoritish darajasiga ko’tariladi” (http://kh-davron.uz/ijod/adib/baxtiyor-nazarov-yuragimning-derazalari.html). “Samarqandda oydin tun” she’rida ham ayni shu jihatni ko’rish mumkin. U o’zi “chizayotgan” manzara qa’riga katta ijtimoiy dardni yashirgan. Keyingi bandlarda ijodkorning bu maqsadi yanada oydinroq ko’rinadi:
Osmon gulxan cho’g’lari tushib
Milt-milt etib yonayotgan shol.
Arvohlarning bezovta tushi –
Chinorlarni silkitgan shamol.
Osmondagi yulduzlar go’zal istiora bilan cho’g’ga, osmonning o’zi esa sekin-asta yonishni boshlagan sholga (bo’yinga osib yoki teshigidan kiygizib qo’yiladigan jazo taxtasi) o’xshatiladi. Bu o’rinda shoir mustabitning sekin-asta yemirilib, tugab borayotgan istibdodiga ishora etayotganini ko’rishimiz mumkin. Bezovta ruhlar esa ulug’ ajdodlarimiz, buyuk o’tmishimizga ishora. Lekin shoir bu ikki badiiy tashbehni-da muayyan tasvir asosida beradiki, siz she’rni o’qib ramzlar tili bilan tasvirni emas, balki tasvir vositasida ramzlar tiliga kirib borasiz. “Samarqandda oydin tun” she’rida o’tgan asrning 80-yillarida xalqimiz ziyolilari ichida yanada olovlangan istiqlol orzusining taftini his etish mumkin. Zero, shoir tasvirlayotgan manzaraning har bir detali istiqlol tuyg’usiga ishora etadi. Ammo bu she’rda bizning e’tiborimizni tortgan eng muhim jihat asar ortidagi sub’ektning shoirga o’xshamasligi, u ko’proq o’z hislarini tasvir asosida yetkazishga urinayotgan “musavvir” ekanligi bo’ldi. Zero, musavvir o’z tomoshabiniga nutqi vositasida so’zlamaydi. U tasvir, bo’yoqlar tilida so’zlaydi.
Xurshid Davron she’riyatiga ta’rif berarkan, adabiyotshunos I.G’afurov shunday yozadi: “Klod Lorren suvratlarini ko’rganman. Ularda qasrlarning vayronalari juda qadim zamonlardan qissalar aytayotganday. Sokin ko’rfazlar, qanotli maloikalar, ko’pirib yotgan oq bulutlar, tonglar, tunlar, so’lim choshgohlar… Xurshid Davronning she’rlarini o’qiganda Klod Lorren suvratlari yodimga tushadi” (Davron X. Bahordan bir kun oldin. – T.: Sharq, 1997. – B. 3). Adabiyotshunos shoir asarlarini Lorren suratlariga o’xshatarkan, quyidagi she’rni nazarda tutgan bo’lsa ajab emas:
Bulutlar yuzadi…
Oy boqar hayron…
Bulutlar olovda yongan dalaning
O’rtasida turgan qadim qal’aning
Devorlari kabi kuyuk va vayron…
(Davron X. To’marisning ko’zlari. – T.: Yosh gvardiya, 1984. – B. 84).
Xurshid Davronning lirikada ko’proq tasviriylikka intilishi tasodif emas. Bunda, eng avvalo, voqelikni ko’rish orqali estetik idrok etish qobiliyati talab qilinadi. Shoir o’z his-tuyg’ularini ifoda etarkan, bu ifoda ijodkorning estetik qobiliyatlari bilan hamohang tarzda kechadi. Deylik, shoirda musiqani his qilish (muzыkalьniy slux) qobiliyati kuchli bo’lsa, bu o’z-o’zidan uning she’riyatidagi musiqiylikni ta’minlaydi. Musavvirlarda va bu sohani tushunadigan, ranglarni his qila oladigan insonlarda esa estetik ko’rish (esteticheskoye videniye) oddiy odamlarga qaraganda bir necha bor ustunroq bo’ladi. Ular oddiy ko’z ilg’amagan narsalarni “ko’radi”. Estetik nigohi o’tkir odamlar tabiatdagi ranglar uyg’unligini ham, shakllarning boshqalar ko’zidan pinhon mazmunini ham his qila oladilar. Bunday odamlarda taassurot olish va tasavvur qilish xususiyatlari ham boshqalarga o’xshamagan tarzda kechadi. Ular tabiiy shakllarni biror narsaga o’xshata oladilar. Osmondagi bulutlarni kemalarga, tog’u toshlarni turli hayvonlarga o’xshata olishi ulardagi “ko’rish”ning o’ziyoq obrazlilikda kechishidan dalolat beradi.
Shoir Xurshid Davron yoshligida tasviriy san’at bilan jiddiy shug’ullangan. Bu borada anchagina qobiliyatli bo’lgan ijodkor keyinchalik ham ushbu san’at bilan yaqinlikni yo’qotmadi. Ya’ni, uni nafaqat iste’dodli shoir, balki tasviriy san’at tarixi, nazariyasidan yaxshigina xabardor bo’lgan musavvir sifatida ham tanish mumkin. U yoshligidan Alisher Mirzayev, Isfandiyor Haydarov va Shuhrat Abdurashidov kabi rassomlar bilan yaqin do’st, maslakdosh bo’lgan. Bu esa Xurshid Davronning shoir sifatidagi ijodiy jarayonida ham tasviriy san’at bilan yaqinlikni his etishiga turtki bo’ladi. Shu sababdan uning she’rlaridagi musavvirona nigohni payqash qiyin emas. Shoir she’rlari xuddi suratday, shoirning o’zi esa musavvirday go’yo:
Dala…
Horg’in bo’z tuman
Suzib boradi
Jarliklarning ichida
Qalqib turadi…
(Davron X. Bahordan bir kun oldin. – T.: Sharq, 1997. – B. 3).
U yaratgan obrazlarning aksariyati vizuallik xususiyatiga ega bo’lib, she’rlarida tasviriylik yetakchi. Ijodkor tabiatning ma’lum bir manzarasini tasvirlar (chizar) ekan, bu real manzaraning aynan nusxasi bo’lmaydi. Manzara shoir yoki rassom qalb qo’rida qayta “ko’riladi”, ishlov beriladi. Tasvir ta’sirdor obrazlar bilan boyitilar ekan, uni “ko’rayotgan” o’quvchi xuddi rassom chizgan surat qarshisidagi zavqni tuya boshlaydi:
Hovuzda chaygancha kumush sochlarin,
Qush inida erimay yotgan qordek
Oqarib porlaydi daraxt uzra oy…
(Davron X. To’marisning ko’zlari. – T.: Yosh gvardiya, 1984. – B. 92).
Xurshid Davron ijodida faqat rangtasvirga xos xususiyatlarning aks etishini ko’rib qolmay, balki bu san’at tarixi, uning namoyondalari, tasviriy san’at mohiyatiga bag’ishlab yozilgan she’rlarni ham juda ko’p uchratishimiz mumkin. Bunday she’rlar sirasiga “Behzod”, “Musavvir bo’lmoq ersang”, “Musavvir ustaxonasi”, “Musavvir”, “Abulhay so’zi”, “Van Gog” kabi asarlarni kiritish mumkin. Aynan shu she’rlar shoirning bu san’at borasida xaqiqiy bilimdon ekanligini ko’rsatadi. Shoir yetuk musavvirlarday rangni his etadi, uning asl mohiyatini anglay oladi. Xurshid Davron “Musavvir bo’lmoq ersang” she’rida shunday misralar bor:
Musavvir bo’lmoq ersang,
Tilingni sug’urib ol
Va yaradan to’kilgan
Qon rangiga quloq sol…
(Davron X. Bolalikning ovozi. – T.: Adabiyot va san’at, 1986. – B. 141).
Rangtasvirning asl mohiyatiga olib boruvchi bu so’zlar musavvir-shoir tilidangina aytilishi mumkin. X.Davronning rangtasvir bilan bog’liq she’rlaridagi e’tiborli jihat ham shunda. Ijodkor shu mavzudagi deyarli barcha she’rlarida rangtasvirning xos xususiyatlarini teran mushohada etadi:
Rang tanish − hayotni anglamoq, bo’tam,
Rang tanish − qo’rquvdan bo’lmoqdir ozod…
(Davron X. Bolalikning ovozi. – T.: Adabiyot va san’at, 1986. – B. 9).
Shoir uchun chin rassomlargagina xos tuyg’ular, kechinmalar (“San’at”, “Chyurlyonis”, “Biz shunday yashaymiz”) ham yot emas. Xurshid Davron rassom ijodiy jarayoni va ilhomlangan san’atkor kechinmalarini musavvirona his eta oladi. Bu esa uning she’rlarida ham o’z aksini topgan:
Derazada muzdan qatqaloq,
Rassom yig’lar, ko’zlari xira.
Uni qiynar olis xotira −
Mo’yqalamda yashagan titroq
Shoirning rangtasvir san’atiga qo’ygan muhabbati uning “Musavvir bo’lmog’ ersang” (kh-davron.uz/ijod/maqolalar/xurshid-davron-musavvir.html) nomli essesida yanada yorqinroq ko’rinadi. Bu esse mashhur rassom Isfandiyor Haydarov ijodiga bag’ishlangan. Esse biz uchun rassom va shoir o’rtasidagi yaqinlikni yanada teran his qilishda juda katta qiymatga ega: “Isfandiyor Haydar she’rni juda ishtiyoq, his-hayajon bilan o’qiydi. Go’yo u chizayotgan suvratlarga ko’chmagan yurakning botiniy sadolarini jaranglatishga imkon topganday, go’yo u yana bo’yoqlar sukunatiga qaytishdan qo’rqayotganday baqirib-baqirib, iztirob bilan she’r o’qiydi”, ‒ deb yozadi shoir. Go’yo u musavvirning she’riyatga talpinishidagi asl haqiqatni, sababiyatni ilg’agandek. Xurshid Davron rassom do’stining suvratlarini she’rga o’xshatadi. Uni sevib o’qishini aytadi: “Isfandiyor chizgan suvratlarni ko’rgan kishigina uning bu darajada kuyib-yonib she’r o’qishi sababini anglaydi va unga ishonadi. Isfandiyor chizgan suvratlar ham she’rdek jaranglaydi. Men bu she’rlarni sevaman va sevib tinglayman”. Muallif bu esseda musavvirning ayrim suvratlarini shoirona nigoh bilan sharhlaydi. Ulardagi oddiy odamlar nigohidan pinhon go’zalliklarni ko’rishga, ranglar qo’shig’ini tinglashga urinadi. Masalan “Baxmalda kuz” (RASM) kartinasiga shunday ta’rif beriladi: “Baxmalda kuz. Daraxtlar gulxani borliqni chulg’agan. Ostonada to’xtab qolasan: Sochilib yotgan xazonlar shunday chiroyliki, bosib olmay deb xijolat tortasan. Hali yog’ib ulgurmagan yomg’irlar osmonda. Hali daraxt sehrgarlik bilan ovora. Hali yo’llar yaqin. Hali kutish mumkin. Teraklar ulkan yong’inning tillari kabi osmonga sapchib turibdi. Darvoza oldidagi ayol ‒ onam va qizaloq ‒ singlim qaytishimni kutib o’tirishgandek…”
Xurshid Davron she’riyatida tasviriylik faqatgina rangtasvir san’ati bilan uyg’unlikda kechmaydi. Uning ijodida kino san’ati xususiyatlarini eks ettiruvchi asarlarini ham ko’plab uchratishimiz mumkin.
Kino, albatta, insoniyatning buyuk kashfiyoti. Bu san’atda bir necha san’at turlarining sintezlashuv holatini kuzatish mumkin. Kinemotografiya olamni estetik ko’rsatishi, u haqda informatsiyalarni boshqa tur san’atlardan ko’ra bir qadar kuchliroq yetkazishi bilan insoniyatning chin ehtiyojidagi san’at bo’lib qolmoqda. Hozirda kino ko’rmaydigan, unga qiziqmaydigan odamlarni topish mushkul. Kino allaqachon hayotimizning bir bo’lagiga aylanib ulgurgan. Xurshid Davron kinoning ana shu ahamiyatga molik ifoda usullaridan foydalana oladi. U ob’ektni lahzalik, qotib turgan holatinigina emas, balki bir qancha muddat davomida, ketma-ketlikda sodir bo’luvchi voqea (kichik epizod)larni ham “tasvirga tushiradi”. Bunday she’rlar sirasiga “Ro’mol o’rab ko’chaga chiqdi…”, “Javzo tuni…”, “Qush o’g’risi”, “Osmonda bulut yo’q…”, “Eshik ochiladi…” kabi she’rlarni kiritish mumkin:
Eshik ochiladi,
Daydi it kabi
Orqaga chekinar nimqorong’ulik…
Bir erkak chiqadi ko’chaga esnab,
Go’dak yig’isini yashirar eshik.
Erkak qora rangli yomg’irpo’shining
Yozilgan yoqasin ko’tarib olar,
Erinib izlaydi papirosini,
Shoshmasdan tutatar, o’ylanib qolar.
Keyin derazaga qaraydi so’lg’in,
Ohista bosh silkib qo’yadi unsiz.
Bir ayol oynadan silkitadi qo’l
Va erkakni olib ketadi kunduz…
(Davron X. Bolalikning ovozi. – T.: Adabiyot va san’at, 1986. – B. 24).
She’rda oddiy bir kishining kundalik yumushlariga otlanish payti tasvirlangan. Kichik bir epizodik tasvirda erkakning dardlari, bir zaylda davom etuvchi kunlarning azobi va shunga mahkum bo’lgan inson taqdiri o’ziga xos tarzda ifodalanadi. She’r to’laligicha tasvir (harakatdagi tasvir) asosida yozilib, uning estetik ta’siri ham ana shu kinemotografik lavhaga singdirilgan. Bunda shoir hech qanday izoh va tavsiflarsiz bir necha soniyalik epizodni keltiradi. U aytmoqchi bo’lgan fikrlarning bari o’quvchi ko’z oldida jonlanayotgan ana shu tasvir vositasida yetkaziladi.
