“Хамса” достонларининг биринчиси “Ҳайрат ул-аброр”даги аввалғи мақолотга бағишланган ҳикоят ана шундай бошланади. Бунда қайғу шайх Боязид ҳол тақозоси бўлиб, мурид тушиниб етмайди ва қайғунинг ўзини эмас, “ғами кайфиятин” сўрайди. Кайфият асл эмас, аразий тушинча, мақулот ул-ашара (ўнта категория)дан бири ҳисобланади.

Аъзамхон Қозихўжа
“Ҳайрат-ул аброр” ҳайратлари

Аъзамхон Қозихўжа 1963 йилда туғилган. Тошкент давлат университетининг (ҳозирги ЎзМУ) ўзбек филологияси факультетини тамомлаган. Республика матбуотида илмий ва адабий-танқидий мақолалари чоп этилган.

Қайғулиғ ўлтирмиш эрди Боязид,
Сўрди ғами кайфиятин бир мурид.

“Хамса” достонларининг биринчиси “Ҳайрат ул-аброр”даги аввалғи мақолотга бағишланган ҳикоят ана шундай бошланади. Бунда қайғу шайх Боязид ҳол тақозоси бўлиб, мурид тушиниб етмайди ва қайғунинг ўзини эмас, “ғами кайфиятин” сўрайди. Кайфият асл эмас, аразий тушинча, мақулот ул-ашара (ўнта категория)дан бири ҳисобланади. “Шарҳу Товалиъй”да, кайфият билан ҳол ўртасида фарқ борлиги, кайфият ҳолдан аввал келувчи ҳодиса эканлиги айтилган[1].

Кайфият иккига бўлинади: нафсоний (руҳий) ва жисмонийга. Соғлик, касаллик, идрок нафсоний кайфиятга кирганидан, демак, ғам ҳам руҳий кайфиятни ифодалайди. Мутакаллим фасоҳатидаги малака ҳам кайфият билан боғлиқ. Аниқроғи, малака ҳам кайфият жумласидан. Балоғат эса фасоҳатдан кўра юксакроқ босқич. Агар Навоий фасоҳат босқичида қолиб кетганда ҳам бир қадар истеъдодли шоирлар қаторидан жой олган бўлар, бироқ фақат даҳо санъаткорлар кўтариладиган сўзнинг иъжоз мақомига чиқмас эди. Чунки сўз, сўзловчи ва тингловчи ўртасида кечаётган ҳодисотлар уммонида кезаётган муаллиф ҳар бирининг ҳол тақозосини кўрибгина қолмасдан уларни муносиб ўринга қўя билиши ҳам лозим.

Маъно-мақсадни фасиҳ лафз билан ифодалай олишга қодир малака фасоҳат дейилади. Ҳол тақозосига муносиб тарзда гапириш эса балоғат саналади. Бунда муқтазои ҳолга мутобиқ равишда сўзларни ўз ўрнида ишлата билишдан ташқари башарни ожиз қолдирувчи юксак мақом ҳам эътиборли. “Балоғат илми”ни жуда яхши билган Навоий бу ўринда мурид фақат кайфиятни, аслни эмас, аразни сўраши мумкинлигини эътибордан қочирмайди. Шайхнинг муқтазои ҳоли жуда юксак, қайғуси ҳам шунга яраша. Келиб кетувчи кайфиятлардан фарқли ўлароқ Боязид қайғуси моҳиятдан дарак беради. Моҳият эса малака билан ҳосил бўлмайди. Тўғри, қайсидир даражада малака ҳам аҳамиятга эга. Лекин моҳиятни англаш туғма сифат. Яна-да тўғрироғи, Яратганнинг инояти. “Уларнинг кўплари ақлини ишлатмайдилар”, “Уларнинг кўплари тушунмайдилар”, “Уларнинг кўплари фосиқдирлар”, “Уларнинг кўплари инкор қилувчидирлар”, “Улардан кўплари имон келтирмайдилар”, “Ҳақиқатда Биз жин ва инсдан кўпларини жаҳаннам учун яратдик” деган оятлар хусусида фикр қилсак Боязид қайғусини ва бу қайғуни мавзуга айлантирган Навоийни қайсидир даражада тушиниб етамиз. Ўша кўплар қаторида бўлиб қолиш Боязид қайғуси. Лекин Навоий бу фикрни шундай яланғоч тарзда айтиб қўймайди. Санъат ўз вазифасини адо этишга киришади. У образлар орқали, мулоқотда ўз ифодасини топади. Жонли мулоқот, суҳбат, баҳс инсониятнинг сўз тарихида ўзгача бир ўрин эгаллайди.

Йигирманчи аср ғарб адабиётшунослари, хусусан, Михаил Бахтин “Диалог назарияси”ни янгича қарашлар билан бойитди. Унга кўра, ҳар қандай фикр, гап, сўз мулоқотда пайдо бўлади. Фикр ўзидан олдинги муносабатга жавобан дунёга келади. Бахтин қарашларини тафсилотлари билан бериш мақола имкониятидан ташқари бўлгани учун асосий мақсадга ўтамиз. Оврўпа адабиётшунослари кашфиёт ҳисоблаган ва йигирманчи асрда келинган диалог ҳақидаги тўхтамлар мусулмон шарқи учун анча аввал маълум бўлган тушунчалар эди. “Балоғат илми” олимларининг муқтазои ҳол ҳақидаги қарашлари билан танишганимизда М.Бахтин фикрлари билан типологик ўхшашликни кўришимиз мумкин.

“Балоғат илми”да Сакокий мазҳабига кўра биринчи хабар “хабардан зеҳни ҳоли мухотабга” қаратилади. Бунда мутакаллим мақомида баъзан муаллиф ўзи турса, баъзан муаллиф асар қаҳрамонларидан бирини сўзловчи мақомига лойиқ топади. Баъзан эса қаҳрамонда яшаётган муаллиф сўзлари билан қаҳрамон руҳиятининг ифодаси ўлароқ дунёга келган сўз ўртасида шундай қоришиқлик вужудга келадики, бу иккилик орасида сўз сарҳадлари ўз чегарасини йўқотади.

Юқоридаги: “Қайғулиғ ўлтирмиш эрди Боязид” мисрасида айнан шундай қоришиқликни кўриш мумкин. Биринчи хабардан сўнг муридда, шу билан бирга тингловчида ҳам муайян савол пайдо бўлади. Шайхнинг муқтазои ҳолидан анча қуйи мақомда турган мурид “ғами кайфиятини” сўрайди. Жонли саволга берилган жонли жавоб эса буюк санъат асарини вужудга келтиради. Ҳақиқий гўзал санъат асарининг сюжети одатда жуда оддий. Айтарли қизиқувчан ўқувчини ўзига тортадиган воқеага арзигулик ҳеч нарса бўлмайди. Қайғули ўтирган шайхни кўриб мурид савол беради. Шайх унга жавоб қайтаради. Мурид яна саволни давом эттиради. Шайх яна жавоб айтади. Кейин савол-жавоб асносида туғилган фикрни муаллиф хулосалайди. Икки киши ўртасида кечган бир диалог ва бу диалогни бизга тақдим этаётган муаллиф қиёфаси… Авж пардаларида тор чертувчи санъаткор учун етарли ҳодиса. Ортиқча тафсилотлар ҳаммаси ташланади ва энг керакли деб билган кечинмалар ажратиб олинади. Сараланган сўзлар воситасида ўқувчи кўз ўнгида манзара чизилади. Ажратиш ва саралаш ижодкор салоҳияти неларга қодирлигидан дарак беради. Бунда воқеа-ҳодисалар босимига қарши тура олган муаллифни олмос доналарини муайян шаклга келтириш учун шаф­қатсизлик билан йўнаётган заргарга ўхшатиш мумкин. Яхши кўрган нар­садан воз кечилмагунча яхшиликка етиб бўлмайди. Нимани айтиш эмас, қандай айтиш, қандай кўрсатиш муҳим. Ҳодисалар шиддати зоҳирий шаклда эмас, моҳиятда юз беради. Мурид талабига жавобан айтилган Боязид жавоби ўзининг юксак мақоми билан ажралиб туради:

Пир тўкиб ашку чекиб ўтлуғ оҳ,
Дедиким: “Бу ғам ишим этмиш табоҳ,

Ким бу жаҳон ичраки, элдур ғулу,
Эл тўла, аммо кишидиндур хулу.

Ҳар кишига хуш кўринур ўз иши,
Бир киши йўқким, деса бўлғай киши.

Мунда киши борини билмон яқин,
Бор эса, ўтганлар аро бор экин”.

Бу жаҳон ичра эл кўп, одам кўп, лекин кишидан холи. Киши ким ўзи? Эркак маъносида келувчи, аёлнинг зидди бўлган кишими ёки бошқачароқми? Бундай саволга кейинги мисрадан бир қадар жавоб оламиз: “Ҳар кишига хуш кўринур ўз иши”. Демак, кишидан мурод, умуман, инсон. Инсонларга ҳамиша ўз ишлари хуш кўринади. Бу умуминсоний сифат. Бу ҳолат биз юқорида келтирган оятларга тўлиқ мос келади. Киши дейишга арзигулик бирор кимсанинг йўқлиги, бўлса ҳам ўтганлар аро бор эканлиги қайғу-ғамнинг сабаби. Лекин мақсад ҳали тўлиқ очилгани йўқ. Сабабнинг сабаби кўрсатилмади. Фақат ғамнинг кайфияти ҳақида сўз кетди. Моҳият мурид кўзларидан яширин. Унинг кўзларидан пардани тортиш учун яна савол керак. Бу саволга энди инкор ҳам қўшилади:

Сўрғувчиға зоҳир ўлиб изтироб,
Дедики: “Эй хуршеди олижаноб,

Элда киши йўқ демак ўлди сўзинг,
Дохил эмассенму бу элга ўзинг?

Гарчи мурид кўзларидан моҳият яширин бўлса-да, унинг муқтазои ҳоли ҳам анча юксак мақомда. Шунинг учун ҳам у пир сўзларининг инкорига киришади. Бу инкорда мутафаккирларни ўйга толдирадиган аччиқ ҳақиқат мавжуд. Пир “хуршеди олижаноб”лик мақомига кўтарилган эса-да, мана шу элнинг фарзанди, мана шу элнинг бир жузъи. Ундан айро эмас. Унинг ичидаги ҳодиса. Мурид Боязиднинг: “Эл тўла, аммо кишидиндур хулу”, деган сўзларига эътибор қаратади, лекин кейинги сўзлар моҳиятини англаб етмайди. Аслида, “Ҳар кишига хуш кўринур ўз иши” мисрасида эл ҳақида ҳамма гап айтиб қўйилган эди. Ҳамма ўзи билан ўзи овора. Ҳар кимга қилаётган иши чиройли кўринади. Дунё матоси учун елиб югуради. Ҳаёти-дунё алдовларига учиб, умр ўтказади. Булар ҳаммаси синов эканлигини унутиб қўяди. “Бунда киши борини билмон яқин” жумласидаги “ЯҚИН” сўзига эътибор қаратсак, Боязид асл мақсадни ҳам айтганлигини ва мурид англаб етмаганини билишимиз мумкин. “Яқин” сўзи араб тили луғатларида бизнинг ҳозирги лафзимиздаги узоқнинг зидди бўлган мазмундан фарқли ўлароқ – шак-шубҳасиз, ҳақиқий имон, ишонч маъносида келади. Демак, яқин киши, бу – шак-шубҳага берилмасдан ҳақиқий имон келтирган ин­сон.

Мисранинг мазмунини эса қуйидагича шарҳлаш мумкин: бизнинг замонимизда ҳақиқий имон эгаси борлигини билмайман. Имон ва инкор ўртасида тинимсиз кураш давом этмоқда. Лаънатланган ва муҳлат берилган махлуқ ўнгу сўлимиздан, орту олдимиздан келиб, бизларни адаш­­тириб юбориш билан банд. Бу азалий курашдан ким ғолиб чиқади? Би­либ бўлмайди. Ғолиблар бу дунёда ҳали аниқланганича йўқ. Чунки дунё охи­рига етмади. Бўлса ҳам ўтганлар орасида бордир. Лекин бу ҳам бизга маълум эмас.

Табиийки, муриддаги малака ва энг асосийси, туғма иқтидор Боязид муқтазои ҳоли даражасида эмас. Бироқ ўртадаги мулоқот бир томондан мурид камолига хизмат қилса, иккинчи тарафдан асар муқтазои ҳолини иъжоз мақомига кўтариш учун керак. Муридни инкор қилувчи мақомига қўйган муаллиф “Балоғат илми” қоидаларига амал қилган ҳолда, инкорнинг инкорини Боязид тилидан давом эттиради:

Шайх деди: “Эй иши гумроҳлиқ,
Топмағон иш сирридин огоҳлиқ.

Мен доғи юз минг мени саргаштадек,
Ашки боғир қониға оғуштадек.

Бўлмаса имон била кетмак иши,
Англаки, они деса бўлмас киши.

Моҳиятни англаб етмаслик, келиб кетувчи кайфиятлар исканжасида яшаш, имонни ҳам булар қаторида санаш гумроҳлик. Зеро имон асл ҳодиса. Имонсизлик эмас, балки имон келтиргандан кейин имонга бепарво бўлиш, ҳар бир нарса ҳодисаларга имондан келиб чиқиб назар ташламаслик гумроҳлик. Охир оқибат бу бепарволик натижасида ҳаёти дунёга берилиш, орзу ҳаваслар билан алданиб қолиш юз беради. Дунё жилвалари ҳеч бир кимсани четлаб ўтмайди. Ташқаридаги мусаффо осмонни кўриб, тоза ҳаво­дан нафас олиш учун жимжимадор нақшлар билан безалган пардалар тўсқинлик қилади. Парданинг ортида асл ҳаёт борлигини кўриш учун эса мустаҳкам имон керак. Дунёнинг сўнгги бекатида тушаётган одамда имон номли ҳужжат бўлмаса, уни киши дейиш мумкин эмас. Бу ўринда Навоий араб тилидаги “ман амана” дегандаги “ман” сўзини киши деб таржима қилади ва ундан унумли фойдаланади. Оят ва ҳадисларда келувчи бу иборани “имон келтирган киши” дея ўзбекчалаштириш мақсадга мувофиқ. Кейинги мисралар эса ушбу моҳият шарҳи ўлароқ келади:

Олам аро мунча сиғору кибор,
Мен бўла-ю, сен бўлу ҳар кимки бор,

Борча бу ғам тиғидин афгорбиз,
Борча бу мотамға гирифторбиз.

Сўнгги бекатда, охирги лаҳзада бу сўзни айтишга ким қодир? Денгиз устига бостириб келаётганини кўрганда, қўрққанидан имон калимасини айтган Фираъвнни ҳам имон билан ўтди дейиш мумкинми? Бир умр амал қилиб, имон калимасини тилдан қўймай яшаган, сўнгги лаҳзада эса бу сўз­ни айта олмай қолган улуғ шайхлар-чи? Салла-ю чопон кийиб, зулмга фат­во берганларчи? Динларини бекорчи гапга айлантирганлар, яхшилик ҳақи­да сўзамоллик қилиб, яхшиликдан юз ўгирганлар хусусида нима дейиш мумкин? Улуғ шайхлар, қавм йўлбошчилари, оддий одамлар, булар орасида сен ва мен барча-барча инсонлар, қай бири ҳаётининг сўнггида имон келтирган киши мақомида дунёдан ўтади? Ҳақиқий ғам-қайғу мана шу! Ким бу ғам тиғидан қайғуга тушмаса, мотам тутмаса уни яқийн киши деб бўлмас. Табиийки, Боязиднинг муқтазои ҳоли жуда юксак. Шунинг учун ҳам у нозик бир нукта ҳақида сўзлайди:

Ким ичи бу ғуссада қон бўлмади,
Кимсага бу нукта аён бўлмади,

Ким чу видоъ айлагуси жон анга,
Ҳамраҳ ўлур йўқса йўқ имон анга,

Чунки жаҳон аҳлига бу бўлса ҳол.
Сўздаки дебмен не маҳалли савол.

Моҳиятни англаганлар бу қайғудан қон ютади. Моҳиятни англаш бир томондан саодат сари етакласа, иккинчи тарафдан танланганлик жуда оғир юкни юклайди. Юкни сўнгги манзил сари кўтариб бориш машаққатини ҳис эттиради. Ўнгу сўлдан, орту олдиндан келиб, васвасага солувчи, муҳлат берилган шайтоннинг ҳийлаларини кўрсатади. Ҳийлалар ҳар қадамда, ҳар лаҳзада бизларни тўғри йўлдан оздиришга қаратилган. Фақат танланган солиҳ бандаларгина бу ҳийлаларга, нафс қутқуларига учмасдан охирги бекат сари секин-аста яқинлашиб боради. Бу йўлда қийинчиликлардан кейин енгилликлар билан синов бошланади. Дунё бор тароватларини намойиш этади. Обрў, амал, машҳурлик баъзан киши кўзини кўр қилиб қўяди. Қийинчиликларга сабр этганлар, кенгчилик, енгилликда сабр қилишга ожиз бўлиб қолади. Шайх Боязид қайғуси ана шундан. Зеро, муриднинг: “Кей фалак авжида хироминг сенинг, Арш фазоси уза гоминг сенинг”,– дейишидан омманинг Боязидга қандай муносабатда эканлиги кўриниб турибди. Шайх машҳурликнинг жуда юксак палласига кўтарилган. Одамлар, кўпинча, машҳурликнинг кўр мухлислари сифатида ўзларини намоён этадилар. Илоҳий ўлчов инсоний ўлчовлардан аксар ҳолларда фарқ қилади. Баъзан одамлар тасаввуридаги буюк ишлар илоҳий тарозида арзимас, баъзан башар хаёлидаги қийматсиз нарса арш ўлчовларида жуда улуғ бўлиши мумкин. Имон ана шундай, Яратгувчи назарида энг улуғ сифат, дунёвий кимсалар наздида эса ҳеч нарса. Ҳатто имон келтирганлар ҳам ҳаёти-дунё матоси олдида ўзлигини йўқотади. Қутқу васвасаларга учади. Роббисининг огоҳлантиришларини унутади. Ким имон моҳиятини англаб, яқийн имон эгасига айланса, жон чиқар пайтида имони унга ҳамроҳ бўлади. Киши агар бундай даражага эришмас экан, имон ундан узоқлаб кетади. Сўнгги лаҳзада имон калимасини зикр этиш шунча қийинлашади.

Ниҳоят Навоий бу кичик ҳикояни икки босқичда якунлайди. Биринчиси,

Ёраб ўшал туҳфани охир нафас,
Айла Навоий ила ҳамроҳу бас.

Қуллиғингга маҳкам эт имонини,
Айлагил имонидек аймонини.

Яъни, сўнгги лаҳзада айтилувчи имон туҳфасини, охир нафасда имон билан ўта олиш бахтини насиб эт. Навоийга имонини ҳамроҳ қил. Бунинг учун эса умр давомида қул қуллигини бўйнига олиб, Яратгувчидан келган буйруқ ва қайтариқларга амал қилмоғи лозим. Туҳфани уни қадрига етганлар билади. Танланганлар уни асраб-авайлаб сўнгги манзил сари олиб борадилар. Шундай замонлар бўладики, бу туҳфа мисоли бир чўққа айланади. Кўтарганларнинг қўллари куяди. Шундай замонлар бўладики, бу туҳфани кўтарганлар Иброҳим алайҳиссаломдек оловга ташланади. Яқийн имон соҳибларигина бу туҳфани охирги нафасгача сўнгги манзил сари кўтариб бора оладилар. Бу туҳфани қўлдан тушириш жаҳаннам сари етаклайди. Навоий қаҳрамонлари ҳаётнинг энг қайноқ жойидан, абадий кураш майдонидан олинади. Зеро инсон ва шайтон ўртасидаги кураш то қиёматгача давом этади. “Энди ерга тушинглар, то қиёматгача бир-бирингизга душмансиз”, – деган оят шундан хабар беради. Имон ва имонсизлик, азалий умуминсоний муаммо. Бу муммолар ечими жуда содда, айни пайтда, ҳаддан ташқари мураккаб. Ижодкор шахс, қанчалар талант соҳиби бўлишидан қатъи назар, умуминсоний муаммоларга илоҳий ечимлар билан ёндашмас экан унутилишга маҳкум. Бундай ижод, Навоий тили билан айтганда: “Худ асру беҳуда заҳмат бўлғай”.

Шайх Боязид ҳақида кўплаб ривоятлар мавжуд. Лекин Навоий талқинидаги Боязид бошқа ривоятлардаги Боязиддан ўзгача бир мақоми билан ажралиб туради. Бунда Навоий мулоқотдан унумли фойдаланади ва ўзи ҳам бу мулоқот иштирокчисига айланади. Бир томондан, “Ё Рабб” дея Яратувчи билан мулоқотга киришса, иккинчи тарафдан, ўқувчи билан диалогга киришади. Инсоннинг Роббиси билан кечадиган мулоқоти, асосан, ички диалогда юз беради. Бу мулоқот матнга муҳрлангач эса ўқувчи билан мулоқот бошланади. Тингловчида ҳайрат, тушунмаслик, баҳсни вужудга келтиради.

Навоийнинг ҳар бир асаридан, ҳатто ғазал ва рубоийларидан ҳам Боязид ва мурид ўртасида кечган мулоқот шаклининг ҳиди келиб туради. Албатта, Навоий бунда ўз замонидаги назарий билимларга суянган. Навоий давригача Балоғат илми Шайх Абдулқоҳир Журжоний, Сакокий, Қазвиний, Тафтазоний китобларида тўлиқ тизим сифатида шаклланиб улгурган эди.

Якунловчи икки босқичдан иккинчиси:

Соқий, ўлибмен, майи имон кетур,
Жисмима имон майидан жон кетур.

Қуйма бу кун жомима даврон майи,
Жоним ол, оғзимға қуй имон майи.

Бу ўринда, мазмун ҳам Навоий ижодининг бош ғояси нимадан иборат эканлигини яққол кўрсатиб турибди: Эй Соқий, мен ҳаёти-дунё ташвишларидан, жилваларидан, васвасаларидан ўлиб бўлдим. Унинг қутқулари мени адо этди. Менга имон майини келтир ва бу имон билан ўлик танамга жон киргиз, зеро имонсиз тирикликнинг ўлимдан фарқи йўқ. Бу кун кўнглимни дунё орзу-ҳаваслари, айланиб турган даврон машҳурликлари-ю бойликлари билан эмас, имон нури билан тўлдир. Чунки даврон ўз номи билан айланиб тургувчи. У тўхтаб қолмайди, фақат ундан топилган имон лаҳзаларигина абадиятга дахлдор. Шундай экан, жон нима ўзи? Уни кўтариб юрган жисм-чи? Жисмимга имон майидин жон келтир, яъни имон билан уни тирилтир! Жонимни олар пайтингда, жоним олу оғзимга имон майини қуй! Жонсиз жисм қандай йўқликка маҳкум бўлса, имонсиз жон ҳам шундай кераксиз. Бунда зоҳиран имон калималарини айтиб, қалбида туймаганлар билан имон кўнгилдалигини билдириб, амал қилмайдиганлар ўртасида катта фарқ йўқ.

Авж пардаларига кўтарилган бу мисралар ҳол тақозосининг жуда юксаклигидан дарак беради. Муқтазои ҳолга муносиб равишда мақом ҳам жуда баланд. Айни пайтда, бу кичик ҳикоядаги якунловчи мисралар “Ҳайрат ул-аброр”нинг умумий руҳига, яна-да тўғрироғи, “Хамса” достонлари бир бутунлигига боғловчи вазифасини ўтайди. Эътибор берсак, бўлимлар сўнгида, ҳайратлар ҳадди аълосига етганда муаллиф мана шундай соқийга мурожаат услубидан фойдаланади. Мумтоз адабиётдаги “Соқий” образини шайх Сакокий мазҳабига кўра истиоратун бил-киноя дейилса, Шайх Абдулқоҳир Журжоний фикрига суянган Қазвиний талқинида эса мажози ақлий ҳисобланади. Ҳар икки ҳолда ҳам “Соқий” сўзи ўзи қўйилган маънодан бошқасига далолат қилади. Бунда Сакокийга кўра, Соқий сўзи асл фоилдан киноя воситасида ориятга олинган ва асл фоилнинг бир сифати унга берилган. Бу сифат – имон майини келтириш. Имон майини келтириш асл фоилдан, яъни Яратувчи томонидан содир бўлиши мумкин. Майхонада майхўрларга май улашувчи соқийдан эмас. Қазвиний талқинида эса, биз Яратувчига оят ва ҳадисда келган асмои сифатлардан бошқа сифатларни беришга ҳақимиз йўқ. Шунинг учун, соқий сўзини Оллоҳнинг соқийси, яъни мажози ақлий деб тушунишимиз лозим. Хулоса қилиб айтганда, Алишер Навоий бу кичик ҳикояда бутун асарларига сингдириб юборилган нозик бир нуктадан сўйлайди ва нимани қандай тасвирлаш лозимлигини иъжоз мақомида бизларга кўрсатиб беради. Аксар ҳолларда, баъзи ижодкорлар нима ҳақида гапиришни топсалар-да, уни қандай ифодалашни билмайдилар. Қандай ифодалашни билганлар эса нимани санъатнинг бош моҳиятига айлантиришни англаб етмайдилар. Навоий эса нени мавзу қилиб олишни ҳам, мавзуни гўзал санъат даражасига кўтаришни ҳам ҳайратда қолар даражада тўғри топа олган.

[1] Мухтасар ул-маъоний ҳошияси. 21-бет.

Манба: “Шарқ юлдузи” журнали, 2015 йил, 5-сон

   “Xamsa” dostonlarining birinchisi “Hayrat ul-abror”dagi avvalg‘i maqolotga bag‘ishlangan hikoyat ana shunday boshlanadi. Bunda qayg‘u shayx Boyazid hol taqozosi bo‘lib, murid tushinib yetmaydi va qayg‘uning o‘zini emas, “g‘ami kayfiyatin” so‘raydi. Kayfiyat asl emas, araziy tushincha, maqulot ul-ashara (o‘nta kategoriya)dan biri hisoblanadi.

A’zamxon Qozixo‘ja
“Hayrat-ul abror” hayratlari

   A’zamxon Qozixo‘ja 1963 yilda tug‘ilgan. Toshkent davlat universitetining (hozirgi O‘zMU) o‘zbek filologiyasi fakultetini tamomlagan. Respublika matbuotida ilmiy va adabiy-tanqidiy maqolalari chop etilgan.

Qayg‘ulig‘ o‘ltirmish erdi Boyazid,
So‘rdi g‘ami kayfiyatin bir murid.

“Xamsa” dostonlarining birinchisi “Hayrat ul-abror”dagi avvalg‘i maqolotga bag‘ishlangan hikoyat ana shunday boshlanadi. Bunda qayg‘u shayx Boyazid hol taqozosi bo‘lib, murid tushinib yetmaydi va qayg‘uning o‘zini emas, “g‘ami kayfiyatin” so‘raydi. Kayfiyat asl emas, araziy tushincha, maqulot ul-ashara (o‘nta kategoriya)dan biri hisoblanadi. “Sharhu Tovali’y”da, kayfiyat bilan hol o‘rtasida farq borligi, kayfiyat holdan avval keluvchi hodisa ekanligi aytilgan[1].

Kayfiyat ikkiga bo‘linadi: nafsoniy (ruhiy) va jismoniyga. Sog‘lik, kasallik, idrok nafsoniy kayfiyatga kirganidan, demak, g‘am ham ruhiy kayfiyatni ifodalaydi. Mutakallim fasohatidagi malaka ham kayfiyat bilan bog‘liq. Aniqrog‘i, malaka ham kayfiyat jumlasidan. Balog‘at esa fasohatdan ko‘ra yuksakroq bosqich. Agar Navoiy fasohat bosqichida qolib ketganda ham bir qadar iste’dodli shoirlar qatoridan joy olgan bo‘lar, biroq faqat daho san’atkorlar ko‘tariladigan so‘zning i’joz maqomiga chiqmas edi. Chunki so‘z, so‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasida kechayotgan hodisotlar ummonida kezayotgan muallif har birining hol taqozosini ko‘ribgina qolmasdan ularni munosib o‘ringa qo‘ya bilishi ham lozim.

Ma’no-maqsadni fasih lafz bilan ifodalay olishga qodir malaka fasohat deyiladi. Hol taqozosiga munosib tarzda gapirish esa balog‘at sanaladi. Bunda muqtazoi holga mutobiq ravishda so‘zlarni o‘z o‘rnida ishlata bilishdan tashqari basharni ojiz qoldiruvchi yuksak maqom ham e’tiborli. “Balog‘at ilmi”ni juda yaxshi bilgan Navoiy bu o‘rinda murid faqat kayfiyatni, aslni emas, arazni so‘rashi mumkinligini e’tibordan qochirmaydi. Shayxning muqtazoi holi juda yuksak, qayg‘usi ham shunga yarasha. Kelib ketuvchi kayfiyatlardan farqli o‘laroq Boyazid qayg‘usi mohiyatdan darak beradi. Mohiyat esa malaka bilan hosil bo‘lmaydi. To‘g‘ri, qaysidir darajada malaka ham ahamiyatga ega. Lekin mohiyatni anglash tug‘ma sifat. Yana-da to‘g‘rirog‘i, Yaratganning inoyati. “Ularning ko‘plari aqlini ishlatmaydilar”, “Ularning ko‘plari tushunmaydilar”, “Ularning ko‘plari fosiqdirlar”, “Ularning ko‘plari inkor qiluvchidirlar”, “Ulardan ko‘plari imon keltirmaydilar”, “Haqiqatda Biz jin va insdan ko‘plarini jahannam uchun yaratdik” degan oyatlar xususida fikr qilsak Boyazid qayg‘usini va bu qayg‘uni mavzuga aylantirgan Navoiyni qaysidir darajada tushinib yetamiz. O‘sha ko‘plar qatorida bo‘lib qolish Boyazid qayg‘usi. Lekin Navoiy bu fikrni shunday yalang‘och tarzda aytib qo‘ymaydi. San’at o‘z vazifasini ado etishga kirishadi. U obrazlar orqali, muloqotda o‘z ifodasini topadi. Jonli muloqot, suhbat, bahs insoniyatning so‘z tarixida o‘zgacha bir o‘rin egallaydi.

Yigirmanchi asr g‘arb adabiyotshunoslari, xususan, Mixail Baxtin “Dialog nazariyasi”ni yangicha qarashlar bilan boyitdi. Unga ko‘ra, har qanday fikr, gap, so‘z muloqotda paydo bo‘ladi. Fikr o‘zidan oldingi munosabatga javoban dunyoga keladi. Baxtin qarashlarini tafsilotlari bilan berish maqola imkoniyatidan tashqari bo‘lgani uchun asosiy maqsadga o‘tamiz. Ovro‘pa adabiyotshunoslari kashfiyot hisoblagan va yigirmanchi asrda kelingan dialog haqidagi to‘xtamlar musulmon sharqi uchun ancha avval ma’lum bo‘lgan tushunchalar edi. “Balog‘at ilmi” olimlarining muqtazoi hol haqidagi qarashlari bilan tanishganimizda M.Baxtin fikrlari bilan tipologik o‘xshashlikni ko‘rishimiz mumkin.

“Balog‘at ilmi”da Sakokiy mazhabiga ko‘ra birinchi xabar “xabardan zehni holi muxotabga” qaratiladi. Bunda mutakallim maqomida ba’zan muallif o‘zi tursa, ba’zan muallif asar qahramonlaridan birini so‘zlovchi maqomiga loyiq topadi. Ba’zan esa qahramonda yashayotgan muallif so‘zlari bilan qahramon ruhiyatining ifodasi o‘laroq dunyoga kelgan so‘z o‘rtasida shunday qorishiqlik vujudga keladiki, bu ikkilik orasida so‘z sarhadlari o‘z chegarasini yo‘qotadi.

Yuqoridagi: “Qayg‘ulig‘ o‘ltirmish erdi Boyazid” misrasida aynan shunday qorishiqlikni ko‘rish mumkin. Birinchi xabardan so‘ng muridda, shu bilan birga tinglovchida ham muayyan savol paydo bo‘ladi. Shayxning muqtazoi holidan ancha quyi maqomda turgan murid “g‘ami kayfiyatini” so‘raydi. Jonli savolga berilgan jonli javob esa buyuk san’at asarini vujudga keltiradi. Haqiqiy go‘zal san’at asarining syujeti odatda juda oddiy. Aytarli qiziquvchan o‘quvchini o‘ziga tortadigan voqeaga arzigulik hech narsa bo‘lmaydi. Qayg‘uli o‘tirgan shayxni ko‘rib murid savol beradi. Shayx unga javob qaytaradi. Murid yana savolni davom ettiradi. Shayx yana javob aytadi. Keyin savol-javob asnosida tug‘ilgan fikrni muallif xulosalaydi. Ikki kishi o‘rtasida kechgan bir dialog va bu dialogni bizga taqdim etayotgan muallif qiyofasi… Avj pardalarida tor chertuvchi san’atkor uchun yetarli hodisa. Ortiqcha tafsilotlar hammasi tashlanadi va eng kerakli deb bilgan kechinmalar ajratib olinadi. Saralangan so‘zlar vositasida o‘quvchi ko‘z o‘ngida manzara chiziladi. Ajratish va saralash ijodkor salohiyati nelarga qodirligidan darak beradi. Bunda voqea-hodisalar bosimiga qarshi tura olgan muallifni olmos donalarini muayyan shaklga keltirish uchun shaf­qatsizlik bilan yo‘nayotgan zargarga o‘xshatish mumkin. Yaxshi ko‘rgan nar­sadan voz kechilmaguncha yaxshilikka yetib bo‘lmaydi. Nimani aytish emas, qanday aytish, qanday ko‘rsatish muhim. Hodisalar shiddati zohiriy shaklda emas, mohiyatda yuz beradi. Murid talabiga javoban aytilgan Boyazid javobi o‘zining yuksak maqomi bilan ajralib turadi:

Pir to‘kib ashku chekib o‘tlug‘ oh,
Dedikim: “Bu g‘am ishim etmish taboh,

Kim bu jahon ichraki, eldur g‘ulu,
El to‘la, ammo kishidindur xulu.

Har kishiga xush ko‘rinur o‘z ishi,
Bir kishi yo‘qkim, desa bo‘lg‘ay kishi.

Munda kishi borini bilmon yaqin,
Bor esa, o‘tganlar aro bor ekin”.

Bu jahon ichra el ko‘p, odam ko‘p, lekin kishidan xoli. Kishi kim o‘zi? Erkak ma’nosida keluvchi, ayolning ziddi bo‘lgan kishimi yoki boshqacharoqmi? Bunday savolga keyingi misradan bir qadar javob olamiz: “Har kishiga xush ko‘rinur o‘z ishi”. Demak, kishidan murod, umuman, inson. Insonlarga hamisha o‘z ishlari xush ko‘rinadi. Bu umuminsoniy sifat. Bu holat biz yuqorida keltirgan oyatlarga to‘liq mos keladi. Kishi deyishga arzigulik biror kimsaning yo‘qligi, bo‘lsa ham o‘tganlar aro bor ekanligi qayg‘u-g‘amning sababi. Lekin maqsad hali to‘liq ochilgani yo‘q. Sababning sababi ko‘rsatilmadi. Faqat g‘amning kayfiyati haqida so‘z ketdi. Mohiyat murid ko‘zlaridan yashirin. Uning ko‘zlaridan pardani tortish uchun yana savol kerak. Bu savolga endi inkor ham qo‘shiladi:

So‘rg‘uvchig‘a zohir o‘lib iztirob,
Dediki: “Ey xurshedi olijanob,

Elda kishi yo‘q demak o‘ldi so‘zing,
Doxil emassenmu bu elga o‘zing?

Garchi murid ko‘zlaridan mohiyat yashirin bo‘lsa-da, uning muqtazoi holi ham ancha yuksak maqomda. Shuning uchun ham u pir so‘zlarining inkoriga kirishadi. Bu inkorda mutafakkirlarni o‘yga toldiradigan achchiq haqiqat mavjud. Pir “xurshedi olijanob”lik maqomiga ko‘tarilgan esa-da, mana shu elning farzandi, mana shu elning bir juz’i. Undan ayro emas. Uning ichidagi hodisa. Murid Boyazidning: “El to‘la, ammo kishidindur xulu”, degan so‘zlariga e’tibor qaratadi, lekin keyingi so‘zlar mohiyatini anglab yetmaydi. Aslida, “Har kishiga xush ko‘rinur o‘z ishi” misrasida el haqida hamma gap aytib qo‘yilgan edi. Hamma o‘zi bilan o‘zi ovora. Har kimga qilayotgan ishi chiroyli ko‘rinadi. Dunyo matosi uchun yelib yuguradi. Hayoti-dunyo aldovlariga uchib, umr o‘tkazadi. Bular hammasi sinov ekanligini unutib qo‘yadi. “Bunda kishi borini bilmon yaqin” jumlasidagi “YAQIN” so‘ziga e’tibor qaratsak, Boyazid asl maqsadni ham aytganligini va murid anglab yetmaganini bilishimiz mumkin. “Yaqin” so‘zi arab tili lug‘atlarida bizning hozirgi lafzimizdagi uzoqning ziddi bo‘lgan mazmundan farqli o‘laroq – shak-shubhasiz, haqiqiy imon, ishonch ma’nosida keladi. Demak, yaqin kishi, bu – shak-shubhaga berilmasdan haqiqiy imon keltirgan in­son.

Misraning mazmunini esa quyidagicha sharhlash mumkin: bizning zamonimizda haqiqiy imon egasi borligini bilmayman. Imon va inkor o‘rtasida tinimsiz kurash davom etmoqda. La’natlangan va muhlat berilgan maxluq o‘ngu so‘limizdan, ortu oldimizdan kelib, bizlarni adash­­tirib yuborish bilan band. Bu azaliy kurashdan kim g‘olib chiqadi? Bi­lib bo‘lmaydi. G‘oliblar bu dunyoda hali aniqlanganicha yo‘q. Chunki dunyo oxi­riga yetmadi. Bo‘lsa ham o‘tganlar orasida bordir. Lekin bu ham bizga ma’lum emas.

Tabiiyki, muriddagi malaka va eng asosiysi, tug‘ma iqtidor Boyazid muqtazoi holi darajasida emas. Biroq o‘rtadagi muloqot bir tomondan murid kamoliga xizmat qilsa, ikkinchi tarafdan asar muqtazoi holini i’joz maqomiga ko‘tarish uchun kerak. Muridni inkor qiluvchi maqomiga qo‘ygan muallif “Balog‘at ilmi” qoidalariga amal qilgan holda, inkorning inkorini Boyazid tilidan davom ettiradi:

Shayx dedi: “Ey ishi gumrohliq,
Topmag‘on ish sirridin ogohliq.

Men dog‘i yuz ming meni sargashtadek,
Ashki bog‘ir qonig‘a og‘ushtadek.

Bo‘lmasa imon bila ketmak ishi,
Anglaki, oni desa bo‘lmas kishi.

Mohiyatni anglab yetmaslik, kelib ketuvchi kayfiyatlar iskanjasida yashash, imonni ham bular qatorida sanash gumrohlik. Zero imon asl hodisa. Imonsizlik emas, balki imon keltirgandan keyin imonga beparvo bo‘lish, har bir narsa hodisalarga imondan kelib chiqib nazar tashlamaslik gumrohlik. Oxir oqibat bu beparvolik natijasida hayoti dunyoga berilish, orzu havaslar bilan aldanib qolish yuz beradi. Dunyo jilvalari hech bir kimsani chetlab o‘tmaydi. Tashqaridagi musaffo osmonni ko‘rib, toza havo­dan nafas olish uchun jimjimador naqshlar bilan bezalgan pardalar to‘sqinlik qiladi. Pardaning ortida asl hayot borligini ko‘rish uchun esa mustahkam imon kerak. Dunyoning so‘nggi bekatida tushayotgan odamda imon nomli hujjat bo‘lmasa, uni kishi deyish mumkin emas. Bu o‘rinda Navoiy arab tilidagi “man amana” degandagi “man” so‘zini kishi deb tarjima qiladi va undan unumli foydalanadi. Oyat va hadislarda keluvchi bu iborani “imon keltirgan kishi” deya o‘zbekchalashtirish maqsadga muvofiq. Keyingi misralar esa ushbu mohiyat sharhi o‘laroq keladi:

Olam aro muncha sig‘oru kibor,
Men bo‘la-yu, sen bo‘lu har kimki bor,

Borcha bu g‘am tig‘idin afgorbiz,
Borcha bu motamg‘a giriftorbiz.

So‘nggi bekatda, oxirgi lahzada bu so‘zni aytishga kim qodir? Dengiz ustiga bostirib kelayotganini ko‘rganda, qo‘rqqanidan imon kalimasini aytgan Fira’vnni ham imon bilan o‘tdi deyish mumkinmi? Bir umr amal qilib, imon kalimasini tildan qo‘ymay yashagan, so‘nggi lahzada esa bu so‘z­ni ayta olmay qolgan ulug‘ shayxlar-chi? Salla-yu chopon kiyib, zulmga fat­vo berganlarchi? Dinlarini bekorchi gapga aylantirganlar, yaxshilik haqi­da so‘zamollik qilib, yaxshilikdan yuz o‘girganlar xususida nima deyish mumkin? Ulug‘ shayxlar, qavm yo‘lboshchilari, oddiy odamlar, bular orasida sen va men barcha-barcha insonlar, qay biri hayotining so‘nggida imon keltirgan kishi maqomida dunyodan o‘tadi? Haqiqiy g‘am-qayg‘u mana shu! Kim bu g‘am tig‘idan qayg‘uga tushmasa, motam tutmasa uni yaqiyn kishi deb bo‘lmas. Tabiiyki, Boyazidning muqtazoi holi juda yuksak. Shuning uchun ham u nozik bir nukta haqida so‘zlaydi:

Kim ichi bu g‘ussada qon bo‘lmadi,
Kimsaga bu nukta ayon bo‘lmadi,

Kim chu vido’ aylagusi jon anga,
Hamrah o‘lur yo‘qsa yo‘q imon anga,

Chunki jahon ahliga bu bo‘lsa hol.
So‘zdaki debmen ne mahalli savol.

Mohiyatni anglaganlar bu qayg‘udan qon yutadi. Mohiyatni anglash bir tomondan saodat sari yetaklasa, ikkinchi tarafdan tanlanganlik juda og‘ir yukni yuklaydi. Yukni so‘nggi manzil sari ko‘tarib borish mashaqqatini his ettiradi. O‘ngu so‘ldan, ortu oldindan kelib, vasvasaga soluvchi, muhlat berilgan shaytonning hiylalarini ko‘rsatadi. Hiylalar har qadamda, har lahzada bizlarni to‘g‘ri yo‘ldan ozdirishga qaratilgan. Faqat tanlangan solih bandalargina bu hiylalarga, nafs qutqulariga uchmasdan oxirgi bekat sari sekin-asta yaqinlashib boradi. Bu yo‘lda qiyinchiliklardan keyin yengilliklar bilan sinov boshlanadi. Dunyo bor tarovatlarini namoyish etadi. Obro‘, amal, mashhurlik ba’zan kishi ko‘zini ko‘r qilib qo‘yadi. Qiyinchiliklarga sabr etganlar, kengchilik, yengillikda sabr qilishga ojiz bo‘lib qoladi. Shayx Boyazid qayg‘usi ana shundan. Zero, muridning: “Key falak avjida xiroming sening, Arsh fazosi uza goming sening”,– deyishidan ommaning Boyazidga qanday munosabatda ekanligi ko‘rinib turibdi. Shayx mashhurlikning juda yuksak pallasiga ko‘tarilgan. Odamlar, ko‘pincha, mashhurlikning ko‘r muxlislari sifatida o‘zlarini namoyon etadilar. Ilohiy o‘lchov insoniy o‘lchovlardan aksar hollarda farq qiladi. Ba’zan odamlar tasavvuridagi buyuk ishlar ilohiy tarozida arzimas, ba’zan bashar xayolidagi qiymatsiz narsa arsh o‘lchovlarida juda ulug‘ bo‘lishi mumkin. Imon ana shunday, Yaratguvchi nazarida eng ulug‘ sifat, dunyoviy kimsalar nazdida esa hech narsa. Hatto imon keltirganlar ham hayoti-dunyo matosi oldida o‘zligini yo‘qotadi. Qutqu vasvasalarga uchadi. Robbisining ogohlantirishlarini unutadi. Kim imon mohiyatini anglab, yaqiyn imon egasiga aylansa, jon chiqar paytida imoni unga hamroh bo‘ladi. Kishi agar bunday darajaga erishmas ekan, imon undan uzoqlab ketadi. So‘nggi lahzada imon kalimasini zikr etish shuncha qiyinlashadi.

Nihoyat Navoiy bu kichik hikoyani ikki bosqichda yakunlaydi. Birinchisi,

Yorab o‘shal tuhfani oxir nafas,
Ayla Navoiy ila hamrohu bas.

Qullig‘ingga mahkam et imonini,
Aylagil imonidek aymonini.

Ya’ni, so‘nggi lahzada aytiluvchi imon tuhfasini, oxir nafasda imon bilan o‘ta olish baxtini nasib et. Navoiyga imonini hamroh qil. Buning uchun esa umr davomida qul qulligini bo‘yniga olib, Yaratguvchidan kelgan buyruq va qaytariqlarga amal qilmog‘i lozim. Tuhfani uni qadriga yetganlar biladi. Tanlanganlar uni asrab-avaylab so‘nggi manzil sari olib boradilar. Shunday zamonlar bo‘ladiki, bu tuhfa misoli bir cho‘qqa aylanadi. Ko‘targanlarning qo‘llari kuyadi. Shunday zamonlar bo‘ladiki, bu tuhfani ko‘targanlar Ibrohim alayhissalomdek olovga tashlanadi. Yaqiyn imon sohiblarigina bu tuhfani oxirgi nafasgacha so‘nggi manzil sari ko‘tarib bora oladilar. Bu tuhfani qo‘ldan tushirish jahannam sari yetaklaydi. Navoiy qahramonlari hayotning eng qaynoq joyidan, abadiy kurash maydonidan olinadi. Zero inson va shayton o‘rtasidagi kurash to qiyomatgacha davom etadi. “Endi yerga tushinglar, to qiyomatgacha bir-biringizga dushmansiz”, – degan oyat shundan xabar beradi. Imon va imonsizlik, azaliy umuminsoniy muammo. Bu mummolar yechimi juda sodda, ayni paytda, haddan tashqari murakkab. Ijodkor shaxs, qanchalar talant sohibi bo‘lishidan qat’i nazar, umuminsoniy muammolarga ilohiy yechimlar bilan yondashmas ekan unutilishga mahkum. Bunday ijod, Navoiy tili bilan aytganda: “Xud asru behuda zahmat bo‘lg‘ay”.

Shayx Boyazid haqida ko‘plab rivoyatlar mavjud. Lekin Navoiy talqinidagi Boyazid boshqa rivoyatlardagi Boyaziddan o‘zgacha bir maqomi bilan ajralib turadi. Bunda Navoiy muloqotdan unumli foydalanadi va o‘zi ham bu muloqot ishtirokchisiga aylanadi. Bir tomondan, “Yo Rabb” deya Yaratuvchi bilan muloqotga kirishsa, ikkinchi tarafdan, o‘quvchi bilan dialogga kirishadi. Insonning Robbisi bilan kechadigan muloqoti, asosan, ichki dialogda yuz beradi. Bu muloqot matnga muhrlangach esa o‘quvchi bilan muloqot boshlanadi. Tinglovchida hayrat, tushunmaslik, bahsni vujudga keltiradi.

Navoiyning har bir asaridan, hatto g‘azal va ruboiylaridan ham Boyazid va murid o‘rtasida kechgan muloqot shaklining hidi kelib turadi. Albatta, Navoiy bunda o‘z zamonidagi nazariy bilimlarga suyangan. Navoiy davrigacha Balog‘at ilmi Shayx Abdulqohir Jurjoniy, Sakokiy, Qazviniy, Taftazoniy kitoblarida to‘liq tizim sifatida shakllanib ulgurgan edi.

Yakunlovchi ikki bosqichdan ikkinchisi:

Soqiy, o‘libmen, mayi imon ketur,
Jismima imon mayidan jon ketur.

Quyma bu kun jomima davron mayi,
Jonim ol, og‘zimg‘a quy imon mayi.

Bu o‘rinda, mazmun ham Navoiy ijodining bosh g‘oyasi nimadan iborat ekanligini yaqqol ko‘rsatib turibdi: Ey Soqiy, men hayoti-dunyo tashvishlaridan, jilvalaridan, vasvasalaridan o‘lib bo‘ldim. Uning qutqulari meni ado etdi. Menga imon mayini keltir va bu imon bilan o‘lik tanamga jon kirgiz, zero imonsiz tiriklikning o‘limdan farqi yo‘q. Bu kun ko‘nglimni dunyo orzu-havaslari, aylanib turgan davron mashhurliklari-yu boyliklari bilan emas, imon nuri bilan to‘ldir. Chunki davron o‘z nomi bilan aylanib turguvchi. U to‘xtab qolmaydi, faqat undan topilgan imon lahzalarigina abadiyatga daxldor. Shunday ekan, jon nima o‘zi? Uni ko‘tarib yurgan jism-chi? Jismimga imon mayidin jon keltir, ya’ni imon bilan uni tiriltir! Jonimni olar paytingda, jonim olu og‘zimga imon mayini quy! Jonsiz jism qanday yo‘qlikka mahkum bo‘lsa, imonsiz jon ham shunday keraksiz. Bunda zohiran imon kalimalarini aytib, qalbida tuymaganlar bilan imon ko‘ngildaligini bildirib, amal qilmaydiganlar o‘rtasida katta farq yo‘q.

Avj pardalariga ko‘tarilgan bu misralar hol taqozosining juda yuksakligidan darak beradi. Muqtazoi holga munosib ravishda maqom ham juda baland. Ayni paytda, bu kichik hikoyadagi yakunlovchi misralar “Hayrat ul-abror”ning umumiy ruhiga, yana-da to‘g‘rirog‘i, “Xamsa” dostonlari bir butunligiga bog‘lovchi vazifasini o‘taydi. E’tibor bersak, bo‘limlar so‘ngida, hayratlar haddi a’losiga yetganda muallif mana shunday soqiyga murojaat uslubidan foydalanadi. Mumtoz adabiyotdagi “Soqiy” obrazini shayx Sakokiy mazhabiga ko‘ra istioratun bil-kinoya deyilsa, Shayx Abdulqohir Jurjoniy fikriga suyangan Qazviniy talqinida esa majozi aqliy hisoblanadi. Har ikki holda ham “Soqiy” so‘zi o‘zi qo‘yilgan ma’nodan boshqasiga dalolat qiladi. Bunda Sakokiyga ko‘ra, Soqiy so‘zi asl foildan kinoya vositasida oriyatga olingan va asl foilning bir sifati unga berilgan. Bu sifat – imon mayini keltirish. Imon mayini keltirish asl foildan, ya’ni Yaratuvchi tomonidan sodir bo‘lishi mumkin. Mayxonada mayxo‘rlarga may ulashuvchi soqiydan emas. Qazviniy talqinida esa, biz Yaratuvchiga oyat va hadisda kelgan asmoi sifatlardan boshqa sifatlarni berishga haqimiz yo‘q. Shuning uchun, soqiy so‘zini Ollohning soqiysi, ya’ni majozi aqliy deb tushunishimiz lozim. Xulosa qilib aytganda, Alisher Navoiy bu kichik hikoyada butun asarlariga singdirib yuborilgan nozik bir nuktadan so‘ylaydi va nimani qanday tasvirlash lozimligini i’joz maqomida bizlarga ko‘rsatib beradi. Aksar hollarda, ba’zi ijodkorlar nima haqida gapirishni topsalar-da, uni qanday ifodalashni bilmaydilar. Qanday ifodalashni bilganlar esa nimani san’atning bosh mohiyatiga aylantirishni anglab yetmaydilar. Navoiy esa neni mavzu qilib olishni ham, mavzuni go‘zal san’at darajasiga ko‘tarishni ham hayratda qolar darajada to‘g‘ri topa olgan.

[1] Muxtasar ul-ma’oniy hoshiyasi. 21-bet.

Manba: “Sharq yulduzi” jurnali, 2015 yil, 5-son