Ҳазрат Мир Алишер Навоийдан мерос байтларни шу пайтга қадар ҳамма хар хил тушуниб, ҳар хил шарҳлаб келган. Хусусан собиқ советлар тузуми даврида Низомиддин деб эъзоз этилган буюк шоирнинг исломий мазмундаги шеърлари мазмуни бузулган ҳолда талқин этилгани кўпчиликка маълум. Хусусан, халқ орасида «Муножот» деб ном олган, «Кеча келгумдир дебон» деб бошланган ғазал талқини шу жумладандир.

Алишер НАВОИЙ
КЕЧА КЕЛГУМДИР ДЕБОН…

Кеча келгумдур дебон ул сарви гулрў келмади,
Кўзларимға кеча тонг отгунча уйқу келмади.

Лаҳза-лаҳза чиқдиму, чекдим йўлида интизор,
Келди жон оғзимғаю, ул шўхи бадхў келмади.

Оразидек ойдин эрконда гар этти эҳтиёт,
Рўзғоримдек ҳам ўлғонда қоронғу келмади.

Ул париваш ҳажридинким, йиғладим девонавор,
Кимса бормуким, анга кўрганда кулгу келмади.

Кўзларингдин неча сув келгай, деб ўлтурманг мени,
Ким бори қон эрди келган, бу кеча сув келмади.

Толиби содиқ топилмас, йўқса ким қўйди қадам,
Йўлғаким, аввалқадам маъшуқе ўтру келмади.

Эй Навоий, бода бирла хуррам эт кўнглин уйин,
Не учунким, бода келган уйга қайғу келмади…

ҒАЗАЛНИНГ ШАРҲИ
Нусратулло Жумахўжа
филология фанлари доктори

Ғазал арузнинг рамали мусаммани маҳзуф вазнида ёзилган. Ушбу вазннинг тақтеъси қуйидагича:

Фоилотун фоилотун фоилотун фоилун
– V – – – V – – – V – – – V –

Ушбу ғазал Алишер Навоийнинг муҳаббат мавзуида ёзилган ошиқона ғазалларидан биридир. Ғазал бадиий қурилма (лирик композиция) си жиҳатидан воқеабанд ғазаллар туркумига мансубдир. У муайян ҳаётий воқеа таъсири ва турткиси билан яратилганлиги сабабли ҳам воқеабанддир. Ғазалдаги лирик сюжет ошиқ, яъни лирик қаҳрамон висол учун ваъда берган севикли ёрини кутиш изтироблари тасвири асосига қурилган. Асар етти байтдан иборат бўлиб, барча байтлар матлада қўйилган мавзуни мақтагача изчил ёритишга сафарбар этилган.

Алишер Навоий мукаммал лирик куллиёти – “Хазойин ул-маоний”га асарларини умр фаслларига мувофиқ тақсимлаб киритганида, “Ул сарви гулрў келмади” ғазали “Бадоеъ ул-васат”, яъни “Ўрта ёш гўзалликлари” девонидан ўрин олган бўлса ҳам, аслида, у шоирнинг ёшлик лирикаси маҳсулидир. Чунки ғазал Навоийнинг “Илк девон”и ҳамда иккинчи расмий девони “Наводир ун-ниҳоя” девонларида ҳам мавжуд. Улуғ шоир ўзининг ижодий такомили давомида ғазалнинг матний таркибига бирор жиддий таркибий ўзгартириш киритмаган. Ғазал шоирнинг илк лирикаси маҳсули эканлиги шундан далолат берадики, у йигитлик ишқининг нозик саргузаштлари, дунёвий муҳаббатнинг оташин эҳтирос ва туйғулари билан ёзилган. Мазкур далил эса ғазал мазмунини сунъий равишда “ишқи ҳақиқий”га боғлаб талқин этишимизга асос бермайди.

Матла байтда ҳижрондан шикоят мавзуси очилган. Тасвирдан англашиладики, кеча бораман деб висолга ваъда берган севикли ёр ўз вақтида келмай қолади. Яъни, ваъдасига вафо қилмайди. Висолга умидвор ошиқнинг кўзларига тонг отгунча уйқу келмайди. У ёрини тонг отгунга қадар ҳам умидвор кутади. Аммо ёр тонготарда ҳам келмайди. Ушбу ғазал шарҳларида “кеча” сўзини турлича тушуниш туфайли, уни воқеа содир бўлган кечқурун ёки шоир изтироблари ифодаланган кундан олдинги кун (ўтган кун) каби талқинлар учрайди. Бироқ ғазал мазмунидан, айниқса, учинчи байтдан аниқ англашилиб турибдики, ваъда ва унинг ижросига интизорлик ғазал ёзилгандан аввалги кун воқелигидир. Матлада ғазал лирик сюжетининг яхлит мундарижаси ўзининг умумий аксини топган. Кейинги байтларда ошиқнинг ваъда олган ойдин кундан то тонггача изтиробда ўтган қалб кечинмалари байтма-байт батафсил тасвир этилади. Иккинчи байтдаги тасвирга кўра, лирик қаҳрамон дам-бадам ёр йўлига чиқиб, уни интизор кутади. Келавермагач, яна манзилига қайтади. Яна бесабру бетоқат бўлиб ёр йўлига чиқиб кўз тутади. Аммо ёрдан ҳамон дарак бўлмайди. Мутолаа жараёнида оддий мухлисларимиз “чектим йўлида интизор” шоирона сўз бирикмасини тушунишга қийналадилар. Айримларида “ёр йўлида интизор ошиқ нима чекди экан?” қабилидаги савол ҳам туғилади. Бунга сабаб шуки, Навоий даври тил ифодалари бугунги тилимиздан ўзгачароқ. Аслида, юқоридаги сўз бирикмасидаги учта сўзнинг айнан ўзини ҳозирги тил тузилишида ифодаласак, бугунги ўқувчи учун тушунарли, аниқ мазмун келиб чиқади: “йўлида интизорлик чекдим”. Ошиқ ёрини чуқур изтироб билан сабрсиз кутаверганидан, жони оғзига келади. Бу ўринда шоир “жони оғзига келмоқ” халқ иборасини маҳорат билан қўллайди. Уни қўллашдан мақсад фақат фразеологизмни мазмунга мутаносиб равишда ишлатиш эмас, балки тазод – қаршилантириш санъатини вужудга келтиришдир. Тазод ошиқ ва маъшуқ ҳолатлари ўртасидаги зидликни ифодалашга сафарбар этилади: ошиқнинг жони оғзига келади, бироқ маъшуқа келмайди, у ошиқнинг аҳволига лоқайд, бепарво.

Байтдаги “ шўхи бадхў” ибораси эътиборга сазовор. Ғазал шарҳловчиларининг луғат ва изоҳларида “бадхў” сўзининг “ёмон одатли”, “ёмон феълли”, “ёмон қилиқли” каби маънолари берилади. Ҳақиқатан ҳам, бу сўз форс тилидан олинган бўлиб, “бад” – “ёмон”, “хў” – “феъл-атвор” маъноларини англатади. Бироқ, ошиқнинг муҳаббатига сазовор севиклига нисбатан “бадқилиқ” сифати жуда дағал туюлади. Агар ёри чиндан ҳам “бадфеъл” бўлганида, Навоий лирик қаҳрамони уни севмаган бўларди. Биз шоирнинг “шўх” сўзини ҳам назардан соқит қилмаслигимиз лозим. Назаримизда, шоир ушбу иборани ҳазил-мутойиба аралаш эркалаш маъносида қўллаган. Негаки, висолга ваъда бериб, ўз вақтида келмай, ошиқнинг сабр-тоқати, иродаси, садоқатини синаш ҳар бир қизга хос ҳаётий хусусият. Шу боисдан, унинг “бадхў”лиги ваъда бериб, ваъдасида турмаслиги, холос.

Кейинги байт мазмунини шоир “тажоҳули ориф” санъати асосига қуради. Ёрнинг ваъда қилинган вақтда келмаганлиги сабабини тусмоллайди, таажжуб изҳор этади: агар ёр кун худди унинг мунаввар жамолидек ёруғ бўлганида, биров кўриб қолишидан уялиб, андиша қилиб, шарм-ҳаё, эҳтиёт юзасидан келмаган бўлса, айрилиқ азобидан зулмат қоплаган менинг ҳаётимдек тун қоронғу бўлганида ҳам келмади-я ?! Байтда яна тазод санъати яратилган: ёрнинг юзи (орази) – нурафшон, ошиқнинг ҳаёти (рўзғори) эса қоп-қоронғу.

Тўртинчи байтда лирик қаҳрамоннинг аҳволи муболағали тасвирланади. У кута-кута тоқати-тоқ бўлиб, мажнунга айланади. Парисифат ёрим ҳажрида шундай девоналарча фарёд чекиб йиғладимки, – дейди ошиқ, – менинг бу аҳволимни кўрганда кулгиси келмаган бирор кимса бормикин? Бу байт мазмуни ифодасида шоирнинг яна бир бадиий маҳорати шундаки, у халқ ҳаётида учрайдиган типик тафсилга ишора қилади. Одатда, одамлар кўчадаги девона-жиннининг хурмача қилиқларига беихтиёр кулишади. Шунингдек, байтда йиғи ва кулги ҳолатлари асосида ифодаланган тазод санъати ҳам бадииятни кучайтирган.

Бешинчи байтда лирик қаҳрамоннинг руҳий ҳолати тасвири муболағали тарзда давом этади. Унинг аҳволига ҳайрон қолганларга лирик қаҳрамон: бунча кўз ёшларингни оқизасан, дея таъна-маломат қилманглар, – дея илтижо этади, – кўзларимдан ҳижрон кечаси сув оққани йўқ, келгани бариси юрак қонлари эди. Муболағадан ташқари, кўзлардан сув ўрнига қон оқиши маълум даражада тазодни ҳам ташкил этади.

Олтинчи байт оддий ғазалхон мутолааси учун бирмунча мураккаброқдир. Аммо Навоий даври ўзбек тили ва шеърият тилининг ўзига хос грамматик қурилишини билган одам уни осонгина тушуниб олади. Ушбу байтни тўғри тушунмасдан, мактаб дарсликларида “бегона байт” дея талқин этиш ҳолатлари ҳам бор. Аммо, адабиётшуносликда ҳам, хусусан, ғазалшуносликда ҳам “бегона байт” деган тушунча мавжуд эмас. Одатда, мақтадан олдинги байтда шоир лирик чекиниш тарзида бирор фалсафий хулоса, теран умумлашма фикр баён этади. Лекин у ғазал байтларининг мазмунан изчиллигига рахна солмайди. Олдинги байтларга мантиқан боғланган бўлади. Бундай байтда изчил ёритилаётган мавзу юзасидан хулоса, ҳукм чиқарилади. Муаммонинг фалсафий ечими баён этилади. Мазкур байтда ҳам худди шундай ҳодисани кузатиш мумкин. Маълумки, олдинги байтларда лирик қаҳрамон, яъни ошиқ ҳижрондан шикоят қилиб келаётган эди. У заиф ва нолакор бир вазиятда турибди. Байтда шоир ошиқнинг бундай мавқеига танқидий муносабат билдиради. “Толиби содиқ”, яъни садоқатли талабгор топилмас экан, дея фикр юритади шоир. Ваъдага вафосиз ёрнинг жабру ситамларидан оҳ-воҳ чекиш билан кифояланиш чинакам ошиқнинг иши эмас. “Йўқса”, яъни бўлмаса, ёрнинг йўлига ким “аввал”, яъни биринчи бўлиб журъатли, дадил қадам қўйдиким, унинг маъшуқаси рўпарасидан пешвоз чиқмади?! Ёр дийдорига садоқатли талабгор журъатли, жасоратли бўлиши лозим. Чинакам ошиқлик табиати шундай бўлади! Ошиқлик журъат, жасорат, фидойилик, керак бўлса, қурбонликни талаб этади.

Тугалланма байтда шоир май образига мурожаат этади. Лирик қаҳрамонни ҳижронзада кўнгил уйини бода билан шод-хуррам этишга чорлайди. Нима учунким, кўнгил уйи шод-хуррамлик билан обод экан, унга қайғу яқин йўлай олмайди. Бу ўринда бода майпарастликни ифодаламайди, албатта. У қайғуга қарши шодлик рамзи, тазод унсури сифатида қўлланган.

Хулоса қилиб айтганда, “Ул сарви гулрў келмади” ғазали Навоий лирикасининг шоҳ асарларидан биридир. Ғазалнинг “Муножот” куйи билан ашула қилиб айтилиши халқимизнинг энг севимли асарларидан бирига айланишига сабаб бўлган. Муножотнинг мунгли навоси Навоийнинг ҳазин навоси билан шу қадар бир-бирига мос тушиб, уйғунлашиб кетганки, ашула маҳоратли мақом устаси, халқимизнинг суюкли хонандаси Бертахоним Давидова томонидан биринчи марта радио орқали ижро этилганида, шаҳару қишлоқлардаги радиокарнайлардан янграганида, юриб бораётган одам борки, тўхтаб, вужудлари қулоқ бўлиб тинглаган. Ҳатто, ашуланинг номи ҳам “Муножот”га айланиб кетган. Кейинчалик бу ашулани Юнус Ражабий, Ориф Алимахсумов, Муҳаммаджон Каримов, Муножот Йўлчиева, Маҳмуджон Тожибоев сингари маҳоратли ҳофизларимиз ҳам қиёмига етказиб куйлаганлар. Умуман, мусиқий савод чиқарган бирор санъаткор борки, бу ашулани ижро этмай қолмаган, десак муболаға бўлмас. Шу боисдан, халқимизнинг бирорта назм ва наво давраси, тўй ва бошқа тадбирлари “Муножот” ашуласи наволарисиз ўтмайди. Ғазалнинг мусиқий талқини ундаги дард ва мазмунни минг чандон ошириб юборган ҳамда асарнинг мумтозу машҳур бўлишига омил бўлган.

ALISHER NAVOIY
MUNOJOT

Kecha kelgumdur debon ul sarvi gulro’ kelmadi,
Ko’zlarimg’a kecha tong otguncha uyqu kelmadi.

Lahza-lahza chiqdimu, chekdim yo’lida intizor,
Keldi jon og’zimg’ayu, ul sho’xi badxo’ kelmadi.

Orazidek oydin erkonda gar etti ehtiyot,
Ro’zg’orimdek ham o’lg’onda qorong’u kelmadi.

Ul parivash hajridinkim, yig’ladim devonavor,
Kimsa bormukim, anga ko’rganda kulgu kelmadi.

Ko’zlaringdin necha suv kelgay, deb o’lturmang meni,
Kim bori qon erdi kelgan, bu kecha suv kelmadi.

Tolibi sodiq topilmas, yo’qsa kim qo’ydi qadam,
Yo’lg’akim, avvalqadam ma’shuqe o’tru kelmadi.

Ey Navoiy, boda birla xurram et ko’nglin uyin,
Ne uchunkim, boda kelgan uyga qayg’u kelmadi…

G‘AZALNING SHARHI
Nusratullo Jumaxo‘ja
filologiya fanlari doktori

G‘azal aruzning ramali musammani mahzuf vaznida yozilgan. Ushbu vaznning taqte’si quyidagicha:

Foilotun foilotun foilotun foilun
– V – – – V – – – V – – – V –

Ushbu g‘azal Alisher Navoiyning muhabbat mavzuida yozilgan oshiqona g‘azallaridan biridir. G‘azal badiiy qurilma (lirik kompozitsiya) si jihatidan voqeaband g‘azallar turkumiga mansubdir. U muayyan hayotiy voqea ta’siri va turtkisi bilan yaratilganligi sababli ham voqeabanddir. G‘azaldagi lirik syujet oshiq, ya’ni lirik qahramon visol uchun va’da bergan sevikli yorini kutish iztiroblari tasviri asosiga qurilgan. Asar yetti baytdan iborat bo‘lib, barcha baytlar matlada qo‘yilgan mavzuni maqtagacha izchil yoritishga safarbar etilgan.

Alisher Navoiy mukammal lirik kulliyoti – «Xazoyin ul-maoniy»ga asarlarini umr fasllariga muvofiq taqsimlab kiritganida, «Ul sarvi gulro‘ kelmadi» g‘azali «Badoe’ ul-vasat», ya’ni «O‘rta yosh go‘zalliklari» devonidan o‘rin olgan bo‘lsa ham, aslida, u shoirning yoshlik lirikasi mahsulidir. Chunki g‘azal Navoiyning «Ilk devon»i hamda ikkinchi rasmiy devoni «Navodir un-nihoya» devonlarida ham mavjud. Ulug‘ shoir o‘zining ijodiy takomili davomida g‘azalning matniy tarkibiga biror jiddiy tarkibiy o‘zgartirish kiritmagan. G‘azal shoirning ilk lirikasi mahsuli ekanligi shundan dalolat beradiki, u yigitlik ishqining nozik sarguzashtlari, dunyoviy muhabbatning otashin ehtiros va tuyg‘ulari bilan yozilgan. Mazkur dalil esa g‘azal mazmunini sun’iy ravishda «ishqi haqiqiy»ga bog‘lab talqin etishimizga asos bermaydi.

Matla baytda hijrondan shikoyat mavzusi ochilgan. Tasvirdan anglashiladiki, kecha boraman deb visolga va’da bergan sevikli yor o‘z vaqtida kelmay qoladi. Ya’ni, va’dasiga vafo qilmaydi. Visolga umidvor oshiqning ko‘zlariga tong otguncha uyqu kelmaydi. U yorini tong otgunga qadar ham umidvor kutadi. Ammo yor tongotarda ham kelmaydi. Ushbu g‘azal sharhlarida «kecha» so‘zini turlicha tushunish tufayli, uni voqea sodir bo‘lgan kechqurun yoki shoir iztiroblari ifodalangan kundan oldingi kun (o‘tgan kun) kabi talqinlar uchraydi. Biroq g‘azal mazmunidan, ayniqsa, uchinchi baytdan aniq anglashilib turibdiki, va’da va uning ijrosiga intizorlik g‘azal yozilgandan avvalgi kun voqeligidir. Matlada g‘azal lirik syujetining yaxlit mundarijasi o‘zining umumiy aksini topgan. Keyingi baytlarda oshiqning va’da olgan oydin kundan to tonggacha iztirobda o‘tgan qalb kechinmalari baytma-bayt batafsil tasvir etiladi. Ikkinchi baytdagi tasvirga ko‘ra, lirik qahramon dam-badam yor yo‘liga chiqib, uni intizor kutadi. Kelavermagach, yana manziliga qaytadi. Yana besabru betoqat bo‘lib yor yo‘liga chiqib ko‘z tutadi. Ammo yordan hamon darak bo‘lmaydi. Mutolaa jarayonida oddiy muxlislarimiz «chektim yo‘lida intizor» shoirona so‘z birikmasini tushunishga qiynaladilar. Ayrimlarida «yor yo‘lida intizor oshiq nima chekdi ekan?» qabilidagi savol ham tug‘iladi. Bunga sabab shuki, Navoiy davri til ifodalari bugungi tilimizdan o‘zgacharoq. Aslida, yuqoridagi so‘z birikmasidagi uchta so‘zning aynan o‘zini hozirgi til tuzilishida ifodalasak, bugungi o‘quvchi uchun tushunarli, aniq mazmun kelib chiqadi: «yo‘lida intizorlik chekdim». Oshiq yorini chuqur iztirob bilan sabrsiz kutaverganidan, joni og‘ziga keladi. Bu o‘rinda shoir «joni og‘ziga kelmoq» xalq iborasini mahorat bilan qo‘llaydi. Uni qo‘llashdan maqsad faqat frazeologizmni mazmunga mutanosib ravishda ishlatish emas, balki tazod – qarshilantirish san’atini vujudga keltirishdir. Tazod oshiq va ma’shuq holatlari o‘rtasidagi zidlikni ifodalashga safarbar etiladi: oshiqning joni og‘ziga keladi, biroq ma’shuqa kelmaydi, u oshiqning ahvoliga loqayd, beparvo.

Baytdagi « sho‘xi badxo‘» iborasi e’tiborga sazovor. G‘azal sharhlovchilarining lug‘at va izohlarida «badxo‘» so‘zining «yomon odatli», «yomon fe’lli», «yomon qiliqli» kabi ma’nolari beriladi. Haqiqatan ham, bu so‘z fors tilidan olingan bo‘lib, «bad» – «yomon», «xo‘» – «fe’l-atvor» ma’nolarini anglatadi. Biroq, oshiqning muhabbatiga sazovor sevikliga nisbatan «badqiliq» sifati juda dag‘al tuyuladi. Agar yori chindan ham «badfe’l» bo‘lganida, Navoiy lirik qahramoni uni sevmagan bo‘lardi. Biz shoirning «sho‘x» so‘zini ham nazardan soqit qilmasligimiz lozim. Nazarimizda, shoir ushbu iborani hazil-mutoyiba aralash erkalash ma’nosida qo‘llagan. Negaki, visolga va’da berib, o‘z vaqtida kelmay, oshiqning sabr-toqati, irodasi, sadoqatini sinash har bir qizga xos hayotiy xususiyat. Shu boisdan, uning «badxo‘»ligi va’da berib, va’dasida turmasligi, xolos.

Keyingi bayt mazmunini shoir «tajohuli orif» san’ati asosiga quradi. Yorning va’da qilingan vaqtda kelmaganligi sababini tusmollaydi, taajjub izhor etadi: agar yor kun xuddi uning munavvar jamolidek yorug‘ bo‘lganida, birov ko‘rib qolishidan uyalib, andisha qilib, sharm-hayo, ehtiyot yuzasidan kelmagan bo‘lsa, ayriliq azobidan zulmat qoplagan mening hayotimdek tun qorong‘u bo‘lganida ham kelmadi-ya ?! Baytda yana tazod san’ati yaratilgan: yorning yuzi (orazi) – nurafshon, oshiqning hayoti (ro‘zg‘ori) esa qop-qorong‘u.

To‘rtinchi baytda lirik qahramonning ahvoli mubolag‘ali tasvirlanadi. U kuta-kuta toqati-toq bo‘lib, majnunga aylanadi. Parisifat yorim hajrida shunday devonalarcha faryod chekib yig‘ladimki, – deydi oshiq, – mening bu ahvolimni ko‘rganda kulgisi kelmagan biror kimsa bormikin? Bu bayt mazmuni ifodasida shoirning yana bir badiiy mahorati shundaki, u xalq hayotida uchraydigan tipik tafsilga ishora qiladi. Odatda, odamlar ko‘chadagi devona-jinnining xurmacha qiliqlariga beixtiyor kulishadi. Shuningdek, baytda yig‘i va kulgi holatlari asosida ifodalangan tazod san’ati ham badiiyatni kuchaytirgan.

Beshinchi baytda lirik qahramonning ruhiy holati tasviri mubolag‘ali tarzda davom etadi. Uning ahvoliga hayron qolganlarga lirik qahramon: buncha ko‘z yoshlaringni oqizasan, deya ta’na-malomat qilmanglar, – deya iltijo etadi, – ko‘zlarimdan hijron kechasi suv oqqani yo‘q, kelgani barisi yurak qonlari edi. Mubolag‘adan tashqari, ko‘zlardan suv o‘rniga qon oqishi ma’lum darajada tazodni ham tashkil etadi.

Oltinchi bayt oddiy g‘azalxon mutolaasi uchun birmuncha murakkabroqdir. Ammo Navoiy davri o‘zbek tili va she’riyat tilining o‘ziga xos grammatik qurilishini bilgan odam uni osongina tushunib oladi. Ushbu baytni to‘g‘ri tushunmasdan, maktab darsliklarida «begona bayt» deya talqin etish holatlari ham bor. Ammo, adabiyotshunoslikda ham, xususan, g‘azalshunoslikda ham «begona bayt» degan tushuncha mavjud emas. Odatda, maqtadan oldingi baytda shoir lirik chekinish tarzida biror falsafiy xulosa, teran umumlashma fikr bayon etadi. Lekin u g‘azal baytlarining mazmunan izchilligiga raxna solmaydi. Oldingi baytlarga mantiqan bog‘langan bo‘ladi. Bunday baytda izchil yoritilayotgan mavzu yuzasidan xulosa, hukm chiqariladi. Muammoning falsafiy yechimi bayon etiladi. Mazkur baytda ham xuddi shunday hodisani kuzatish mumkin. Ma’lumki, oldingi baytlarda lirik qahramon, ya’ni oshiq hijrondan shikoyat qilib kelayotgan edi. U zaif va nolakor bir vaziyatda turibdi. Baytda shoir oshiqning bunday mavqeiga tanqidiy munosabat bildiradi. «Tolibi sodiq», ya’ni sadoqatli talabgor topilmas ekan, deya fikr yuritadi shoir. Va’daga vafosiz yorning jabru sitamlaridan oh-voh chekish bilan kifoyalanish chinakam oshiqning ishi emas. «Yo‘qsa», ya’ni bo‘lmasa, yorning yo‘liga kim «avval», ya’ni birinchi bo‘lib jur’atli, dadil qadam qo‘ydikim, uning ma’shuqasi ro‘parasidan peshvoz chiqmadi?! Yor diydoriga sadoqatli talabgor jur’atli, jasoratli bo‘lishi lozim. Chinakam oshiqlik tabiati shunday bo‘ladi! Oshiqlik jur’at, jasorat, fidoyilik, kerak bo‘lsa, qurbonlikni talab etadi.

Tugallanma baytda shoir may obraziga murojaat etadi. Lirik qahramonni hijronzada ko‘ngil uyini boda bilan shod-xurram etishga chorlaydi. Nima uchunkim, ko‘ngil uyi shod-xurramlik bilan obod ekan, unga qayg‘u yaqin yo‘lay olmaydi. Bu o‘rinda boda mayparastlikni ifodalamaydi, albatta. U qayg‘uga qarshi shodlik ramzi, tazod unsuri sifatida qo‘llangan.

Xulosa qilib aytganda, «Ul sarvi gulro‘ kelmadi» g‘azali Navoiy lirikasining shoh asarlaridan biridir. G‘azalning «Munojot» kuyi bilan ashula qilib aytilishi xalqimizning eng sevimli asarlaridan biriga aylanishiga sabab bo‘lgan. Munojotning mungli navosi Navoiyning hazin navosi bilan shu qadar bir-biriga mos tushib, uyg‘unlashib ketganki, ashula mahoratli maqom ustasi, xalqimizning suyukli xonandasi Bertaxonim Davidova tomonidan birinchi marta radio orqali ijro etilganida, shaharu qishloqlardagi radiokarnaylardan yangraganida, yurib borayotgan odam borki, to‘xtab, vujudlari quloq bo‘lib tinglagan. Hatto, ashulaning nomi ham «Munojot»ga aylanib ketgan. Keyinchalik bu ashulani Yunus Rajabiy, Orif Alimaxsumov, Muhammadjon Karimov, Munojot Yo‘lchiyeva, Mahmudjon Tojiboyev singari mahoratli hofizlarimiz ham qiyomiga yetkazib kuylaganlar. Umuman, musiqiy savod chiqargan biror san’atkor borki, bu ashulani ijro etmay qolmagan, desak mubolag‘a bo‘lmas. Shu boisdan, xalqimizning birorta nazm va navo davrasi, to‘y va boshqa tadbirlari «Munojot» ashulasi navolarisiz o‘tmaydi. G‘azalning musiqiy talqini undagi dard va mazmunni ming chandon oshirib yuborgan hamda asarning mumtozu mashhur bo‘lishiga omil bo‘lgan.