Заҳириддин Бобурнинг “Бобурнома”, “Аруз рисоласи” ва бошқа асарларида, Муҳаммад Ҳайдарнинг “Тарихи Рашидий” асарида Алишер Навоий ҳақида билдирилган фикрларни қиёсий ўрганиш мумтоз адабиётимизни янада теранроқ тасаввур этишга имкон беради, деган умиддамиз.
Ҳасан ҚУДРАТУЛЛАЕВ
“…ҲЕЧ КИМ МИР АЛИШЕР НАВОИЙЧАЛИК
ЖАВОБ ЁЗОЛАГАН”
“Бобурнома” ва “Тарихи Рашидий”да Навоий сиймоси
Алишер Навоийнинг шахсияти, асарларининг баркамоллиги ва юксак бадиий салоҳияти ҳақида унинг ҳаёти даврида, кўп ўтмай ХVI аср адабий, тарихий асарларида юксак даражада фикрлар билдирилган. Заҳириддин Бобурнинг “Бобурнома”, “Аруз рисоласи” ва бошқа асарларида Навоийга оид фикрлар адабиётшуносликда анча ўрганилган. Муҳаммад Ҳайдарнинг “Тарихи Рашидий” асарида Алишер Навоий ҳақида билдирилган фикрларни амакиси Бобурнинг фикрлари билан қиёсий ўрганиш мумтоз адабиётимизни янада теранроқ тасаввур этишга имкон беради, деган умиддамиз.
“Бобурнома”да муаллиф Алишер Навоийнинг давлатчилик ишларидаги иштироки ва мавқеи, давр султонига хизматлари ва, кези келганда, салтанат ривожига кўрсатган моддий ёрдами ҳақида илиқ сўзларни билдиради. Шу қатори, ижоди ҳақида ҳам сўз юритиб, асарларини юксак баҳолайди: “Туркий тил била шеър айтибтурлар, ҳеч ким онча кўп ва хўб айтқон эмас”. “Тарихи Рашидий” муаллифи эса, “…унинг тахаллуси – Навоийдир. Унгача ҳам, ундан кейин ҳам туркий тилда ҳеч ким унчалик кўп шеър битган эмас”, деб деярли Бобур берган баҳони такрорлайди. Бунда Ҳайдарнинг баҳоси Бобур таърифидан тақрибан 30 — 35 йил кейин берилганини инобатга олсак, Ҳайдар томонидан Алишернинг тахаллуси Навоий эканлиги, туркий шеърда “ундан кейин ҳам” бу даражадаги шоир ижод қилмаганлигини ўз замондошларига аниқроқ етказиш зарурати пайдо бўлганлигини пайқаш қийин эмас. Агар Бобур Навоийнинг шеърияти шуҳратини “ҳеч ким онча кўп ва хўп айтқон эмас”, дея таърифласа, Ҳайдар: “У шеър илмининг устаси, унинг туркийча шеърларининг шуҳрати Мулло Жомийнинг форсча шеърлари шуҳрати билан тенг”, деб баҳолайди. Бу, биринчидан, Ҳайдарнинг Навоий адабий меросидан тўлиқ хабардорлигини билдирса, иккинчидан, унинг шеъриятини салмоғи ва юксак бадиияти жиҳатидан Абдураҳмон Жомий мероси билан тенг билади.
“Тарихи Рашидий” муаллифининг Навоийга берган яна бир юксак баҳоси Хисрав Деҳлавий ижодига жавобан Навоий яратган қасидага муносабатида кўринади. Навоий даврида салафлар ижодига жавоб ёзиш ҳам маҳорат мезони бўлган. Шу қатори, Ҳайдар Навоийни машҳур форсийзабон шоир Ҳофиз Шерозийнинг девонига ҳам назира этиб жавоб битганлигини айтиб, Навоийнинг бу борада мислсиз матонат кўрсатганини таъкидлаб, юксак поэтик қудратига ишора қилади: “У Хожа Ҳофиз Шерозий девонига назира тарзида девон тузган. Хожа Хисрав Деҳлавийдан кейин “Яхшилар дарёси” (“Дарёи аброр”) қасидасига ҳеч ким Мир Алишер Навоийчалик жавоб ёзолмаган”.
Муҳаммад Ҳайдар “Тарихи Рашидий” асарини Қашқарда туриб ёзган, “Бобурнома” эса Алишер Навоий яшаган муҳитга анча яқин Хуросон ва Ҳиндистонда яратилган. Эҳтимол, Ҳайдар Навоийнинг барча асарларидан тўла хабардор бўлмагандир ёки бошқа сабаблар боисидандир, “унинг учта туркий-ўзбекча девони бор”, дейди. У ҳатто “Тазкират ул-авлиё” асарининг номи “Насойим ул-муҳаббат” эканлигини ҳам зикр этмаган.
“Бобурнома”да эса биз Навоий асарлари ҳақида батафсил, аниқ маълумотларни кузатамиз. Албатта, бунга Бобурнинг Навоий билан нисбатан бир маконда бўлганидан ташқари, унинг ижоди давр адабиёти билан узвий боғлиқлиги, давр шоирларига сардорлиги ҳам сабаб бўлган. Бобур Навоий асарларининг биринчи мунаққиди сифатида асарлари номларини “Бобурнома”да келтириши улуғ шоир эътибори ва ҳурмати қатори, унинг ижодини юксак даражада тасаввур қила олганлигини ҳам билдиради. “Олти маснавий китоби назм қилибтур, беши “Хамса” жавобида, яна бири “Мантиқ ут-тайр” вазнида “Лисон ут-тайр” отлиқ. Тўрт ғазалиёт девони тартиб қилибтур: “Ғаройиб ус-сиғар”, “Наводир уш-шабоб”, “Бадойи ул-васат”, “Фавоид ул-кибар” отлиқ….”.
Ҳар иккала адиб Алишер Навоийнинг саховати, бунёдкорлик ишларига юқори баҳо берганлар. “Бобурнома”нинг қисқабаёнлиги, унда тарих воқеалари кенг қамраб олинганлиги ҳамда Бобур яшаган пайтда Навоий томонидан бунёд этилган “бинои хайр”лар қад ростлаб тургани, камолга етган шогирдлар ҳали ҳаётлиги боис, муаллиф тафсилотга берилмайди: “Аҳли фазл ва аҳли ҳунарға Алишербекча мураббий, ва муқаввий маълум эмаским, ҳаргиз пайдо бўлмиш бўлғай. Устоз Қулмуҳаммад ва Шайхи Нойи ва Ҳусайн Удийким, созда саромад эдилар, бекнинг тарбият ва тақвияти била мунча тараққий ва шуҳрат қилдилар. Устоз Беҳзод ва Шоҳ Музаффар тасвирда бекнинг саъй ва эҳтимоми била мундоқ машҳур ва маъруф бўлдилар. Мунча бинойи хайрким, ул қилди, кам киши мундоққа муваффақ бўлмиш бўлғай”.
Муҳаммад Ҳайдарнинг “Тарихи Рашидий”сида Навоийнинг хайру саховати, шогирдпешалиги, илм, адабиёт, санъат аҳлига кўрсатган ҳомийлигига оид маълумотлар кўп жиҳатдан Бобурнинг юқоридаги маълумотларини тўлдириб келади. Тарихий асарлардан маълумки, Навоий Ҳусайн Бойқаро вазири сифатида, ўзи эга бўлган бойликни хайрия ишларга сарфлаган. “Тарихи Рашидий”даги маълумотлар нафақат Бобурнинг бу мавзуга оид фикрларини бойитади, балки кўп жиҳатдан Навоийнинг яратган “мунча бинойи хайр” ишлари шарҳини келтиради, улуғ шоирнинг нақадар ҳимматга феъли кенглиги, нафақат ижоди билан, балки тўплаган хазинасини ҳам халқ манфаати йўлига сарфлаганининг аниқ ифодасини беради: “ Шундай қилиб ўша замонда халқнинг турли тоифалари ичидан фозил, беназир инсонлар чиққани унинг (Навоийнинг — Ҳ.Қ.) саъй-ҳаракатлари туфайлидир. У Мир сифатида шундай жидду жаҳд кўрсатдики, натижада катта бойлик тўпланди, деҳқончиликдан ва бошқа тарафлардан тушган кунлик даромад ўн саккиз минг шоҳрухийни ташкил этган. Ўз амирлик мансабининг барча жиҳатларини — хизматкорларни, мулозимларни, хазинани, сайисхонани, подшоҳлик иморатларини у Султон Ҳусайн мирзонинг нойиби амир Бобо Алига топширган, бу ўша даврнинг буюк сипоҳларидан эди. Мир Алишер амалдорлик ишларини йиғиштириб қўйиб, бошқа амалдорлар ва мулозимлар билан бир қаторда ўзини Султон Ҳусайн мирзо хизматига бағишлади. У қудрати етгунча унга ёрдам сўраб мурожаат қилган муҳтожларга, олиму фозилларга ҳомийлик қилди. Ўз мулкидан тушган барча даромадни эл-юрт фаровонлиги учун хайрия ишларига сарфлади. У хонақолар, масжидлар ва бошқа иморатлар қурдирдики, уларнинг кўпчилиги ҳозирги кунгача Хуросонда сақланган”.
“Бобурнома”да Алишер Навоий ва унинг ижоди билан боғлиқ бир қатор тарихий шахслар, адиблар ҳақида қимматли маълумот берилган. Булар Ҳусайн Бойқаро, Биноий, Абдураҳмон Жомий ва бошқалардир. Мусиқа, санъат, миниатюра санъати ва бошқа соҳа вакилларининг номлари ҳам асарда зикр этилган, аммо мақоламиз мавзусига унчалик зарур эмаслиги боис, улар ҳақида батафсил тўхталмаймиз.
“Тарихи Рашидий”да ҳам юқоридаги шахсларнинг номлари зикр этилган ва уларнинг Навоий билан боғлиқ жиҳатлари ҳақида сўз юритилган. Биз Навоий шахсияти билан бевосита боғлиқ Жомий ва Биноийга Бобур ва Ҳайдар баҳоларини қиёсалашни маъқул кўрдик.
Заҳириддин Бобур Абдураҳмон Жомийга оид маълумотни Ҳусайн Бойқаро салтанати давридаги шуаролар зикрида келтиради: “Шуародин: бу жамънинг саромад ва сардафтари Мавлоно Абдураҳмон Жомий эди”. Ана шу маълумотдан кейин асарда Жомийга оид маълумотни бир неча сатрларда, давр адибларига сарварлигига оид маълумотлар баёнида келтиради. Назаримизда, Бобур Жомийга нисбатан ўша давр адибларининг “саромад ва сардафтари”, деб берган баҳоси билан қониққан ва уни ўз давридаёқ классик адиб даражасига етганлигини инобатга олиб асарларини номлаш, мадҳнамо баҳо беришни лозим кўрмаган.
Муҳаммад Ҳайдарнинг Абдураҳмон Жомийга муносабати эса Бобур қарашларидан анча фарқ қилади. Бу фарқ, биринчи навбатда, Ҳайдарнинг дунёқараши, тасаввуф илми ва ислом оламининг пешволари, шайх ва авлиёларга нисбатан юксак ҳурмати орқали ўз ифодасини топган. Биз “Бобурнома”да муаллифнинг тасаввуф илми, диний русумлар, азиз-авлиёларга зарур бўлган ўринлардагина мурожаат этганлигини кўрамиз. “Тарихи Рашидий”да эса бу масалага алоҳида эътибор қаратилган. Ҳайдар Жомийнинг сермаҳсул ижоди ҳақида гапирар экан, “Нафаҳот ул-унс” асари давр машойихлари ҳақидаги қимматли асарлигини қайта-қайта зикр этади. Хуросондаги шуаро зикри ҳақида сўз юритар экан, уларнинг саромади Абдураҳмон Жомий эканлигини таъкидлайди ва “агар такрорга эътироз бўлмаса эди, олимлар ва шоирлар ҳақидаги фаслни Мавлоно Нуриддин Абдураҳмон Жомийнинг муборак номи билан бошлаш ўринли бўларди, шунингдек, Хуросон авлиёлари, олимлари, шоирларининг сардафтари ҳам Мавлоно Жомийдир,” дейди.
“Бобурнома”да Камолиддин Биноий шахсияти, асосан, Алишер Навоий образи талқинида, Ҳусайн Бойқаро шуаролари зикрида кўзга ташланади: “Яна Биноий эди, ҳирийлиқтур, отаси Устоз Муҳаммад сабз банно учун мундоқ тахаллус қилибтур, девон тартиб қилибтур, маснавийлари ҳам бор”. Бобур Биноий асарларига баҳо беради, айрим камчиликларини баён этади ва, асосан, унинг шахсиятида шартакигўйлик, ўткир ҳазилкашлик хусусияти ғолиблиги ва бу хусусият Алишер Навоий билан бўлган зарофатгўйликда яққол кўзга ташланганлигини таъкидлайди ва мисоллар келтиради.
“Тарихи Рашидий”да ҳам мавлоно Биноий ҳақида маълумот келтирилган ва унда асосан Биноий ва Навоий ўртасида бўлиб ўтган ҳазл-мутойиба, “фикрий жанглар” ҳақида сўз боради.
Муҳаммад Ҳайдар Навоий ижодига мансуб икки мисолни келтириб, уларнинг аниқ манба сифатда бизга етказганлиги билан Навоий ижодига оид маълумотимизни нисбатан бойитади. “Мир Алишер мавлоно Соҳибнинг бир матлаъсини сотиб олиб, уни ниҳоясига етказган. Мана ўша матлаъ:
Кўкрагимдур субҳнинг пироҳанидин чокроқ,
Кирпигим шабнам тўкилган сабзадин намрокроқ.
Яна бир матлаъ мавлоно Лутфийникидир. Мир Алишерга бу матлаъ хуш ёқиб, уни охирига етказган. Мана ўша матлаъ:
Бошимиздан соя сарви қадинг кам бўлмасун,
Зоти покинг бўлмаса, оламу одам бўлмасун.”
Агарчи Ҳайдар бу мисолларни Навоийнинг адабий-эстетик даражасини белгилаш, ўзи таъкидлагандек, “Мир Алишергача бирорта шоирда шеърни давом эттириб ниҳоясига етказиш қобилияти бўлмаган”, деб шоир салоҳиятига баҳо берса ҳам, у бу мисолларни Навоий ва Биноийнинг “фикрий жанглари” мисолида фойдаланади ва бу борада ўз қарашларини баён этади.
Бобур ёзади: “Алишербекнинг мизожи нозуклук била машҳурдур. Эл назокатини давлатининг ғуруридин тасаввур қилур эдилар. Андоқ эмас экандур, бу сифат анга жибиллий экандур. Самарқандда эканда ҳам ушмундоқ нозук мижоз экандур”.
“Тарихи Рашидий”да ҳам биз Навоийнинг бу хислати ҳақида ўқиймиз. Ҳайдар Навоийнинг фазилатларини меҳр билан баён этар экан, энг аввало, унинг зукко шахслиги, ўз даври кишиларни инсоф, инсоний бурч, илм олиш ва ижод билан шуғулланиш, табиатларида кишиларга ғамхўрлик қилиш, одамларга яхшилик қилишни касб этиш каби хислатларни тарбиялашни шиор айлаганлигини, шунга қарамасдан шоир буюклигини кўролмаганлар ундан нуқсон қидиришга ҳаракат қилганини айтади: “У беҳад зукко ва заковатли киши эди. У бошқаларда ҳам худди шундай фазилатлар бўлишини хоҳлар, бунга эришиши қийин бўлар, шундан одамларга гинахонликлар содир бўларди. Унинг нозиктаъблиги ва тез ранжиб қолиш хусусиятидан бошқа камчиликларини топишолмаган. Гарчи у фозил ва беҳад давлатманд киши бўлса-да, бутун қимматли ҳаётини нафсини тийиш ва хайрли ишлар билан ўтказди.
Байт:
Теран денгизлардан гавҳар-дур унар,
Инсонга кераги – яхши бир ҳунар.
Демак, Мир Алишернинг битта камчилиги, яъни нозикмижозлигидан ўзгаси бутунлай фазилат эди”.
Шундай қилиб, биз ҳазрат Алишер Навоийга унга замондош бўлган икки йирик адиб Заҳириддин Бобур ва Муҳаммад Ҳайдар қарашлари орқали ёндашишга ҳаракат қилдик. Навоийнинг ҳаётлигидаёқ шунчалик шуҳрат топгани, ўзидан ўлмас асарлар, эзгу амаллар қатори юзлаб шогирд қолдиргани бугунги кун учун ҳам юксак даражадаги ибрат мактабидир.
Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2011 йил 7-сони.
Hasan QUDRATULLAEV
“…HECH KIM MIR ALISHER NAVOIYCHALIK
JAVOB YOZOLAGAN”
“Boburnoma” va “Tarixi Rashidiy”da Navoiy siymosi
Alisher Navoiyning shaxsiyati, asarlarining barkamolligi va yuksak badiiy salohiyati haqida uning hayoti davrida, ko‘p o‘tmay XVI asr adabiy, tarixiy asarlarida yuksak darajada fikrlar bildirilgan. Zahiriddin Boburning “Boburnoma”, “Aruz risolasi” va boshqa asarlarida Navoiyga oid fikrlar adabiyotshunoslikda ancha o‘rganilgan. Muhammad Haydarning “Tarixi Rashidiy” asarida Alisher Navoiy haqida bildirilgan fikrlarni amakisi Boburning fikrlari bilan qiyosiy o‘rganish mumtoz adabiyotimizni yanada teranroq tasavvur etishga imkon beradi, degan umiddamiz.
“Boburnoma”da muallif Alisher Navoiyning davlatchilik ishlaridagi ishtiroki va mavqei, davr sultoniga xizmatlari va, kezi kelganda, saltanat rivojiga ko‘rsatgan moddiy yordami haqida iliq so‘zlarni bildiradi. Shu qatori, ijodi haqida ham so‘z yuritib, asarlarini yuksak baholaydi: “Turkiy til bila she’r aytibturlar, hech kim oncha ko‘p va xo‘b aytqon emas”. “Tarixi Rashidiy” muallifi esa, “…uning taxallusi – Navoiydir. Ungacha ham, undan keyin ham turkiy tilda hech kim unchalik ko‘p she’r bitgan emas”, deb deyarli Bobur bergan bahoni takrorlaydi. Bunda Haydarning bahosi Bobur ta’rifidan taqriban 30 — 35 yil keyin berilganini inobatga olsak, Haydar tomonidan Alisherning taxallusi Navoiy ekanligi, turkiy she’rda “undan keyin ham” bu darajadagi shoir ijod qilmaganligini o‘z zamondoshlariga aniqroq yetkazish zarurati paydo bo‘lganligini payqash qiyin emas. Agar Bobur Navoiyning she’riyati shuhratini “hech kim oncha ko‘p va xo‘p aytqon emas”, deya ta’riflasa, Haydar: “U she’r ilmining ustasi, uning turkiycha she’rlarining shuhrati Mullo Jomiyning forscha she’rlari shuhrati bilan teng”, deb baholaydi. Bu, birinchidan, Haydarning Navoiy adabiy merosidan to‘liq xabardorligini bildirsa, ikkinchidan, uning she’riyatini salmog‘i va yuksak badiiyati jihatidan Abdurahmon Jomiy merosi bilan teng biladi.
“Tarixi Rashidiy” muallifining Navoiyga bergan yana bir yuksak bahosi Xisrav Dehlaviy ijodiga javoban Navoiy yaratgan qasidaga munosabatida ko‘rinadi. Navoiy davrida salaflar ijodiga javob yozish ham mahorat mezoni bo‘lgan. Shu qatori, Haydar Navoiyni mashhur forsiyzabon shoir Hofiz Sheroziyning devoniga ham nazira etib javob bitganligini aytib, Navoiyning bu borada mislsiz matonat ko‘rsatganini ta’kidlab, yuksak poetik qudratiga ishora qiladi: “U Xoja Hofiz Sheroziy devoniga nazira tarzida devon tuzgan. Xoja Xisrav Dehlaviydan keyin “Yaxshilar daryosi” (“Daryoi abror”) qasidasiga hech kim Mir Alisher Navoiychalik javob yozolmagan”.
Muhammad Haydar “Tarixi Rashidiy” asarini Qashqarda turib yozgan, “Boburnoma” esa Alisher Navoiy yashagan muhitga ancha yaqin Xuroson va Hindistonda yaratilgan. Ehtimol, Haydar Navoiyning barcha asarlaridan to‘la xabardor bo‘lmagandir yoki boshqa sabablar boisidandir, “uning uchta turkiy-o‘zbekcha devoni bor”, deydi. U hatto “Tazkirat ul-avliyo” asarining nomi “Nasoyim ul-muhabbat” ekanligini ham zikr etmagan.
“Boburnoma”da esa biz Navoiy asarlari haqida batafsil, aniq ma’lumotlarni kuzatamiz. Albatta, bunga Boburning Navoiy bilan nisbatan bir makonda bo‘lganidan tashqari, uning ijodi davr adabiyoti bilan uzviy bog‘liqligi, davr shoirlariga sardorligi ham sabab bo‘lgan. Bobur Navoiy asarlarining birinchi munaqqidi sifatida asarlari nomlarini “Boburnoma”da keltirishi ulug‘ shoir e’tibori va hurmati qatori, uning ijodini yuksak darajada tasavvur qila olganligini ham bildiradi. “Olti masnaviy kitobi nazm qilibtur, beshi “Xamsa” javobida, yana biri “Mantiq ut-tayr” vaznida “Lison ut-tayr” otliq. To‘rt g‘azaliyot devoni tartib qilibtur: “G‘aroyib us-sig‘ar”, “Navodir ush-shabob”, “Badoyi ul-vasat”, “Favoid ul-kibar” otliq….”.
Har ikkala adib Alisher Navoiyning saxovati, bunyodkorlik ishlariga yuqori baho berganlar. “Boburnoma”ning qisqabayonligi, unda tarix voqealari keng qamrab olinganligi hamda Bobur yashagan paytda Navoiy tomonidan bunyod etilgan “binoi xayr”lar qad rostlab turgani, kamolga yetgan shogirdlar hali hayotligi bois, muallif tafsilotga berilmaydi: “Ahli fazl va ahli hunarg‘a Alisherbekcha murabbiy, va muqavviy ma’lum emaskim, hargiz paydo bo‘lmish bo‘lg‘ay. Ustoz Qulmuhammad va Shayxi Noyi va Husayn Udiykim, sozda saromad edilar, bekning tarbiyat va taqviyati bila muncha taraqqiy va shuhrat qildilar. Ustoz Behzod va Shoh Muzaffar tasvirda bekning sa’y va ehtimomi bila mundoq mashhur va ma’ruf bo‘ldilar. Muncha binoyi xayrkim, ul qildi, kam kishi mundoqqa muvaffaq bo‘lmish bo‘lg‘ay”.
Muhammad Haydarning “Tarixi Rashidiy”sida Navoiyning xayru saxovati, shogirdpeshaligi, ilm, adabiyot, san’at ahliga ko‘rsatgan homiyligiga oid ma’lumotlar ko‘p jihatdan Boburning yuqoridagi ma’lumotlarini to‘ldirib keladi. Tarixiy asarlardan ma’lumki, Navoiy Husayn Boyqaro vaziri sifatida, o‘zi ega bo‘lgan boylikni xayriya ishlarga sarflagan. “Tarixi Rashidiy”dagi ma’lumotlar nafaqat Boburning bu mavzuga oid fikrlarini boyitadi, balki ko‘p jihatdan Navoiyning yaratgan “muncha binoyi xayr” ishlari sharhini keltiradi, ulug‘ shoirning naqadar himmatga fe’li kengligi, nafaqat ijodi bilan, balki to‘plagan xazinasini ham xalq manfaati yo‘liga sarflaganining aniq ifodasini beradi: “ Shunday qilib o‘sha zamonda xalqning turli toifalari ichidan fozil, benazir insonlar chiqqani uning (Navoiyning — H.Q.) sa’y-harakatlari tufaylidir. U Mir sifatida shunday jiddu jahd ko‘rsatdiki, natijada katta boylik to‘plandi, dehqonchilikdan va boshqa taraflardan tushgan kunlik daromad o‘n sakkiz ming shohruxiyni tashkil etgan. O‘z amirlik mansabining barcha jihatlarini — xizmatkorlarni, mulozimlarni, xazinani, sayisxonani, podshohlik imoratlarini u Sulton Husayn mirzoning noyibi amir Bobo Aliga topshirgan, bu o‘sha davrning buyuk sipohlaridan edi. Mir Alisher amaldorlik ishlarini yig‘ishtirib qo‘yib, boshqa amaldorlar va mulozimlar bilan bir qatorda o‘zini Sulton Husayn mirzo xizmatiga bag‘ishladi. U qudrati yetguncha unga yordam so‘rab murojaat qilgan muhtojlarga, olimu fozillarga homiylik qildi. O‘z mulkidan tushgan barcha daromadni el-yurt farovonligi uchun xayriya ishlariga sarfladi. U xonaqolar, masjidlar va boshqa imoratlar qurdirdiki, ularning ko‘pchiligi hozirgi kungacha Xurosonda saqlangan”.
“Boburnoma”da Alisher Navoiy va uning ijodi bilan bog‘liq bir qator tarixiy shaxslar, adiblar haqida qimmatli ma’lumot berilgan. Bular Husayn Boyqaro, Binoiy, Abdurahmon Jomiy va boshqalardir. Musiqa, san’at, miniatyura san’ati va boshqa soha vakillarining nomlari ham asarda zikr etilgan, ammo maqolamiz mavzusiga unchalik zarur emasligi bois, ular haqida batafsil to‘xtalmaymiz.
“Tarixi Rashidiy”da ham yuqoridagi shaxslarning nomlari zikr etilgan va ularning Navoiy bilan bog‘liq jihatlari haqida so‘z yuritilgan. Biz Navoiy shaxsiyati bilan bevosita bog‘liq Jomiy va Binoiyga Bobur va Haydar baholarini qiyosalashni ma’qul ko‘rdik.
Zahiriddin Bobur Abdurahmon Jomiyga oid ma’lumotni Husayn Boyqaro saltanati davridagi shuarolar zikrida keltiradi: “Shuarodin: bu jam’ning saromad va sardaftari Mavlono Abdurahmon Jomiy edi”. Ana shu ma’lumotdan keyin asarda Jomiyga oid ma’lumotni bir necha satrlarda, davr adiblariga sarvarligiga oid ma’lumotlar bayonida keltiradi. Nazarimizda, Bobur Jomiyga nisbatan o‘sha davr adiblarining “saromad va sardaftari”, deb bergan bahosi bilan qoniqqan va uni o‘z davridayoq klassik adib darajasiga yetganligini inobatga olib asarlarini nomlash, madhnamo baho berishni lozim ko‘rmagan.
Muhammad Haydarning Abdurahmon Jomiyga munosabati esa Bobur qarashlaridan ancha farq qiladi. Bu farq, birinchi navbatda, Haydarning dunyoqarashi, tasavvuf ilmi va islom olamining peshvolari, shayx va avliyolarga nisbatan yuksak hurmati orqali o‘z ifodasini topgan. Biz “Boburnoma”da muallifning tasavvuf ilmi, diniy rusumlar, aziz-avliyolarga zarur bo‘lgan o‘rinlardagina murojaat etganligini ko‘ramiz. “Tarixi Rashidiy”da esa bu masalaga alohida e’tibor qaratilgan. Haydar Jomiyning sermahsul ijodi haqida gapirar ekan, “Nafahot ul-uns” asari davr mashoyixlari haqidagi qimmatli asarligini qayta-qayta zikr etadi. Xurosondagi shuaro zikri haqida so‘z yuritar ekan, ularning saromadi Abdurahmon Jomiy ekanligini ta’kidlaydi va “agar takrorga e’tiroz bo‘lmasa edi, olimlar va shoirlar haqidagi faslni Mavlono Nuriddin Abdurahmon Jomiyning muborak nomi bilan boshlash o‘rinli bo‘lardi, shuningdek, Xuroson avliyolari, olimlari, shoirlarining sardaftari ham Mavlono Jomiydir,” deydi.
“Boburnoma”da Kamoliddin Binoiy shaxsiyati, asosan, Alisher Navoiy obrazi talqinida, Husayn Boyqaro shuarolari zikrida ko‘zga tashlanadi: “Yana Binoiy edi, hiriyliqtur, otasi Ustoz Muhammad sabz banno uchun mundoq taxallus qilibtur, devon tartib qilibtur, masnaviylari ham bor”. Bobur Binoiy asarlariga baho beradi, ayrim kamchiliklarini bayon etadi va, asosan, uning shaxsiyatida shartakigo‘ylik, o‘tkir hazilkashlik xususiyati g‘olibligi va bu xususiyat Alisher Navoiy bilan bo‘lgan zarofatgo‘ylikda yaqqol ko‘zga tashlanganligini ta’kidlaydi va misollar keltiradi.
“Tarixi Rashidiy”da ham mavlono Binoiy haqida ma’lumot keltirilgan va unda asosan Binoiy va Navoiy o‘rtasida bo‘lib o‘tgan hazl-mutoyiba, “fikriy janglar” haqida so‘z boradi.
Muhammad Haydar Navoiy ijodiga mansub ikki misolni keltirib, ularning aniq manba sifatda bizga yetkazganligi bilan Navoiy ijodiga oid ma’lumotimizni nisbatan boyitadi. “Mir Alisher mavlono Sohibning bir matla’sini sotib olib, uni nihoyasiga yetkazgan. Mana o‘sha matla’:
Ko‘kragimdur subhning pirohanidin chokroq,
Kirpigim shabnam to‘kilgan sabzadin namrokroq.
Yana bir matla’ mavlono Lutfiynikidir. Mir Alisherga bu matla’ xush yoqib, uni oxiriga yetkazgan. Mana o‘sha matla’:
Boshimizdan soya sarvi qading kam bo‘lmasun,
Zoti poking bo‘lmasa, olamu odam bo‘lmasun.”
Agarchi Haydar bu misollarni Navoiyning adabiy-estetik darajasini belgilash, o‘zi ta’kidlagandek, “Mir Alishergacha birorta shoirda she’rni davom ettirib nihoyasiga yetkazish qobiliyati bo‘lmagan”, deb shoir salohiyatiga baho bersa ham, u bu misollarni Navoiy va Binoiyning “fikriy janglari” misolida foydalanadi va bu borada o‘z qarashlarini bayon etadi.
Bobur yozadi: “Alisherbekning mizoji nozukluk bila mashhurdur. El nazokatini davlatining g‘ururidin tasavvur qilur edilar. Andoq emas ekandur, bu sifat anga jibilliy ekandur. Samarqandda ekanda ham ushmundoq nozuk mijoz ekandur”.
“Tarixi Rashidiy”da ham biz Navoiyning bu xislati haqida o‘qiymiz. Haydar Navoiyning fazilatlarini mehr bilan bayon etar ekan, eng avvalo, uning zukko shaxsligi, o‘z davri kishilarni insof, insoniy burch, ilm olish va ijod bilan shug‘ullanish, tabiatlarida kishilarga g‘amxo‘rlik qilish, odamlarga yaxshilik qilishni kasb etish kabi xislatlarni tarbiyalashni shior aylaganligini, shunga qaramasdan shoir buyukligini ko‘rolmaganlar undan nuqson qidirishga harakat qilganini aytadi: “U behad zukko va zakovatli kishi edi. U boshqalarda ham xuddi shunday fazilatlar bo‘lishini xohlar, bunga erishishi qiyin bo‘lar, shundan odamlarga ginaxonliklar sodir bo‘lardi. Uning nozikta’bligi va tez ranjib qolish xususiyatidan boshqa kamchiliklarini topisholmagan. Garchi u fozil va behad davlatmand kishi bo‘lsa-da, butun qimmatli hayotini nafsini tiyish va xayrli ishlar bilan o‘tkazdi.
Bayt:
Teran dengizlardan gavhar-dur unar,
Insonga keragi – yaxshi bir hunar.
Demak, Mir Alisherning bitta kamchiligi, ya’ni nozikmijozligidan o‘zgasi butunlay fazilat edi”.
Shunday qilib, biz hazrat Alisher Navoiyga unga zamondosh bo‘lgan ikki yirik adib Zahiriddin Bobur va Muhammad Haydar qarashlari orqali yondashishga harakat qildik. Navoiyning hayotligidayoq shunchalik shuhrat topgani, o‘zidan o‘lmas asarlar, ezgu amallar qatori yuzlab shogird qoldirgani bugungi kun uchun ham yuksak darajadagi ibrat maktabidir.
Manba: «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2011 yil 7-soni.
