Мирзо Бобур ўзига устоз деб билган Навоий ижодини чуқур ихлос билан ўрганган, унинг кўпгина ғазалларини ёддан такрорлаб юрган. “Бобурнома”нинг 1499 – 1500 йилларга бағишланган бобида у руҳиятида вужудга келган безовталик ҳақида: “Гоҳи телбалардек ёлғуз пушта ва даштқа борур эдим. Гоҳи боғот ва маҳаллотни кўча-бакўча ахтарур эдим. Не юрумоқта ихтиёрим бор эди, не ўлтурмоқта, не бормоқта қарорим бор эди, не турмоқта. Шеър:

Не борурға қувватим бор, не турарға тоқатим,
Бизни бу ҳолатқа сен қилдинг гирифтор, эй кўнгул”, — дейди.

БОБУР ВА НАВОИЙ
Хосиат Бекмирзаева

   Адабиётшунос Ботирхон Валихўжаев Бобурнинг ўзи Навоийнинг терма девонини тузиб чиққанини “Бобурнома” асосида аниқлаган. Навоийнинг идеал ҳукмдор ҳақидаги орзулари ҳам Бобур фаолиятида муайян даражада акс этган. Бобур ўзи тузган “Буюк империя”да ўтказган ислоҳотларини қарор топтириш ва мафкурасини мустаҳкамлаш учун астойдил ҳаракат қилган. Бунинг назарий асосларини яратиш мақсадида диний фалсафий, ҳарб ишига оид асарлар ёзган. “Мубаййин” ва ҳарбий масалалар хусусидаги рисолалари бунга далил бўла олади.

Алишер Навоийгача ҳам ўзбек ёзма адабий тили муайян даражада шаклланган, шеъриятда ҳам муайян анъаналар мавжуд эди. Алишер Навоий ўзининг турли мавзуга бағишланган шеърий ва насрий асарлари орқали ўзбек адабий тилини ривожлантирди. У бунинг учун ўзбек тили шевалари имкониятларидан фойдаланди, мавжуд адабий мактабларнинг анъаналарини ўзлаштириб ва умумлаштириб, ягона ўзанга солди. Профессор А.Ҳайитметов қайд этганидек: “Навоийнинг ўзбек тилида ёзиш ҳақидаги ташвиқот ва тарғиботлари ўз даврида у кутган даражада муваффақият қозонмаган бўлса ҳам, аммо ўзбек адабиётининг бундан кейинги тараққиётида жуда катта ижобий роль ўйнади” . Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг шеърий ва насрий асарлари шундан далолат беради.

В.Белинский адабий таъсир хусусида сўз юритар экан: “Улуғ шоирнинг иккинчи шоирга кўрсатган таъсири у яратган поэзиянинг бошқа шоирда кўринишида эмас, балки унинг бошқа шоирда бўлган, лекин ҳаракатсиз ётган кучни уйғотиш ва ҳаракатга келтиришидадир” деб таъкидлайди. Бобур ҳам бошқа ижодкорлар сингари мавжуд адабий анъаналардан, таъсирланган бўлса-да. Лекин у Навоийнинг “олий услуб”ига тақлид қилмаган, Бобур оддий туркона услубда асарлар битди. Иззат Султоннинг фикрича, ўз асарларида замонанинг жуда муҳим ижтимоий ва фалсафий масалаларини кўтарган Навоий “олий услуб”да ёзишни катта адабиёт учун муносиброқ ҳисоблар ва шеъриятда соддаликни ҳаддан ошириб юборган шоирларни “бисёр туркона битадир” деб танқид қилган.

Навоий асарлари ва Бобур ижоди бир даврда турли усуллар мавжуд бўлишининг ёрқин намунасидир. “Бобурнома” жуда содда, равон тилда билан ёзилган. “Бобурнома”га нисбатан айтилган бу фикрни Бобур шеърияти хусусида ҳам шундай дейиш мумкин. Адабиётшунос Э.Очилов: “Бобур шеърларининг ҳаётийлиги уларнинг ижодхонада эмас, балки ҳаёт қозонининг ичида туриб ижод қилинганлигидир” деб қайд қилади. А.Аъзамов: “…Бобурнинг ўзига маъқул келган шеърларни ёд олиш одати бўлган” дейди.

Бобур ўзига устоз деб билган Навоий ижодини чуқур ихлос билан ўрганган, унинг кўпгина ғазалларини ёддан такрорлаб юрган. “Бобурнома”нинг 1499 – 1500 йилларга бағишланган бобида у руҳиятида вужудга келган безовталик ҳақида: “Гоҳи телбалардек ёлғуз пушта ва даштқа борур эдим. Гоҳи боғот ва маҳаллотни кўча-бакўча ахтарур эдим. Не юрумоқта ихтиёрим бор эди, не ўлтурмоқта, не бормоқта қарорим бор эди, не турмоқта. Шеър:

Не борурға қувватим бор, не турарға тоқатим,
Бизни бу ҳолатқа сен қилдинг гирифтор, эй кўнгул”, — дейди.

Ушбу мисралар Навоийнинг “Наводир уш-шабоб” девонидаги (385-рақамли) ғазалнинг учинчи байтидир. Руҳиятига мос келган учинчи байтини эсга олгани Бобур бу ғазални тўлиқ ёд билганини билдиради. Бобур Навоий ижодини чуқур ўзлаштиргани унинг лирикасида ҳам акс этган. Бу шоир лирикасида ҳам аниқ акс этиб туради. “Бобурнинг лирик ғазалларида, рубоий ва туюқларида бу ўрганишнинг ижобий натижаларини сеза олиш мумкин” .

Навоийнинг айрим шеърий мисралари Бобур шеърларида айнан қайтарилган:

Ошиқ ўлғоч кўрдум ул шамшод қаддин юз бало…
“Оллоҳ, оллоҳ, ишқ аро мундоқ балолар бор эмиш”.(64)

Тазмин санъати асосида Бобур ғазалидаги байтга киритилган иккинчи мисра Навоийнинг машҳур байти матлаъсидаги иккинчи мисрадир:

Ошиқ ўлдим билмадим ёр ўзгаларга ёр эмиш,
Оллоҳ, оллоҳ, ишқ аро мундоқ балолар бор эмиш…

Маълумки, Навоийнинг кўпгина ғазаллари аниқ бир мавзу бағишланган ва улар композицион жиҳатдан яхлит. Шоирнинг ушбу ғазаллари воқеабандлик касб этган. Бобур ижодида ҳам Навоий шеърлари таъсирида ёзилган бундай ғазаллар талайгина. Навоий ғазаллари мавзу ва мазмун эътибори, воқеабандлик даражасига кўра ҳар хил. Бобур ғазаллари хусусида ҳам шундай дейиш мумкин. Навоий нимага эътибор қаратмоқчи бўлса, асар давомида ўқувчи диққатини бот-бот ўша нуқтага жалб қилади, ана шу мақсадга етказадиган сўзлардан қайта-қайта фойдаланади. Шундай ҳолат Бобур ғазалларида ҳам мавжуд. Бунга унингқуйидаги беш байтли ғазали аниқ мисол бўлади:

Қуёшим ҳар сориға азм қилса, заррае қолмон,
Не учунким, агар айрилсам ондин, кун кўра олмон.

Онингдек бўлмишам ҳайрон қуёш янглиғ юзунгаким,
Қуёшдек найзалар тегса кўзумга кўз ола олмон.

Агарчи ёр ишқи нотавон кўнглумға ўт солди,
Вале, мен нотавон ул ёр ишқида кўнгул солмон.

Ибодат вақти бўлса, ҳар неча меҳроб ўтрумда,
Қошин нақшин тасаввур қилмағунча, ерга бош чолмон.

Ироқу Форса гар етса сенинг бу шеъринг, эй Бобур,
Ани ҳифз этгуси Ҳофиз, мусаллам тутқуси Салмон.(98)

Ғазалда шоир қуёш, ёр ишқи каби сўзларни қайта қайта ишлатади. Ғазалдан қуйидагича маъно англашилади: Қуёшим (яъни ёрим) қай томон юрар бўлса, мен ундан зарра ҳам ортда қолмайман, нега десангиз, агар ундан айрилар бўлсам, кун кўролмайман. Қуёш юзингга шунчалар ҳайрон бўлганманки, қуёш нурлари гўё найза бўлиб кўзимга санчилса ҳам, ундан кўз узолмайман. Ёр ишқи нотавон кўнглимга гарчи ўт солди, аммо мен нотавон ёр ишқида кўнглимни хотиржам қила олмайман. Намоз вақти бўлганда, қаршимда меҳроб; у ҳар қанча яқин бўлса ҳам, ёр қошининг шаклини тасаввур қилмагунча, сажда учун бош қўя олмайман. Эй Бобур, агар бу шеъринг Ироқ ва Эронга етиб борса, Ҳофиз уни асраб, Салмон эса эъзозлайди.

Ғазал мисралари мазмунан бир-бири билан мустаҳкам боғланиб, олдингиси навбатдагисига йўл очган. Шоирнинг бошқа ғазалида ҳам шундай манзара мавжуд:

Бу кеча кулбамға келди ул қуёшим ёшурун,
Қарнларда келмади ҳаргиз мунингдек кечқурун.

Оғзидек тор фурсат васли, вале, ҳажри туни,
Ул муанбар сочи янглиғ ҳам қоронғу, ҳам узун.

То хаёли оразинг тушти кўнгулга, эй қуёш,
Бўлди кўнглум бир ёнар ўту сўнгакларим — ўтун.

Бўлди кўнглумда гириҳи ҳасрат анинг тор оғзидин,
Бор магар жисмим менинг тору кўнгул анда тугун.

Олғали жонимни ҳижронға ҳавола қилди ёр,
Қўйма ҳижронға, ажал, жонимни ол, тенгри учун!

Сарвдек қадди фироқида фиғонимдур баланд,
Гул киби рухсори ҳажрида ёшимдур лолагун.

Ишқ ила девоналиғда бўлмишам соҳиб камол,
Ишқ аҳли, эмди Бобурни дегайсиз зуфунун.(101)

Ғазалдан қуйидагича маъно англашилади: Бугун кечаси қуёшим (яъни ёрим) кулбамга хуфиёна келди, шунча замонлар ҳеч бундай кечқурун келмас эди. Висол фурсати унинг оғзидек тор, ҳажр йўли эса анбар бўй сочи каби ҳам қоронғу, ҳам узун. Эй қуёш (эй ёр), жамолинг ҳаваси кўнгилга тушгач, кўнглим тутантириғу суякларим ўтин бўлди. Тор оғзининг ҳасратидан кўнглим хижил бўлди, жисмим худди бир тору кўнгил ундаги тугун. Ёр жонимни олгани ҳижронга топширди; ажал, ҳижронга қўйгунча, тангри йўлида жонимни ол. Сарвдек қадди фироқида оҳу фарёдим юксакка ўрлайди, гул каби рухсори ҳажрида кўз ёшим лоларанг. Ишқнинг девоналигида комилликка эришдим, ишқ аҳли энди Бобурни аллома дейсизлар.

Бобурнинг бошқа шеърларидаги каби ушбу ғазалида ҳам арабча-форсча сўз ва иборалар нисбатан кам. Ғазалдаги қофиядош сўзлар: ёшурун – кечқурун – узун – ўтун – тугун – учун – лолагун – зуфунун ўша давр шеърияти учун оҳорли қофия саналади. Бобурнинг “Кошки” радифли ғазали бор. Лутфий ҳам, Навоий ҳам худди шундай радифли ғазал ёзган. Жумладан, Навоийнинг ғазалида:

Очмайғай эрди жамолинг олам аро кошки,
Солмағай эрди бари оламға ғавғо кошки,

дейилган бўлса, Бобур ғазалида янги фикр-мулоҳаза, ўзгача ҳиссиёт – армон-пушаймонлик ҳисси ифодаланади:

Кўрмагай эрдим жамоли оламоро кошки,
Бўлмағай эрдим бори оламға расво кошки.

Ихтиёр эт ўзга иш, Бобурки, ҳосил бўлмағай
Ишқу васлу айш ила ишратдин илло, кошки.(142)

Навоийда ҳам, Бобурда ҳам ёр ёғлиғи (рўмоли) ҳақида ғазал мавжуд. Муаллифлари айтилмасдан ҳам улар кетма-кет ўқилса, шеършунос бўлмаган киши ҳам ғазалларнинг қайси бири Навоийга, қайси бири Бобурга тегишли эканини аниқ ажратади. Тингловчи уларни фарқлаб олади. Бунга, аввало, сўз ва ибораларнинг танишлиги, фикрнинг аниқ ва лўнда ифодаланиши; қўлланган бадиий-тасвирий воситалари имкон беради. Албатта, бу ижодкорнинг маҳоратидан далолат беради. Бобурнинг ёғлиқ ҳақидаги ғазалида ёрнинг рўмоли ошиққа “жон риштаси”дан тўқилганга ўхшаб кўриниши таъкидланади. Лирик қаҳрамон машъуқага рўмолинг жонларнинг ришталаридан тўқилган, дейди. Шоир: “Хаста жонлар риштасидиндур магар ҳар тор анга?” деб савол берар экан рўмолга нисбатан ҳавасланиб: Эврулур бошингғаю гоҳи юзунга юз қўяр, Бу жиҳатдин от эмиш “гулпечу” гаҳ “гулзор” анга, – дейди. Бу байтдан шоир яшаган замонда рўмолнинг “гулпеч”, “гулзор” деган турлари бўлгани англашилади.

Бизнингча, “гулпеч” – дурра, “гулзор” эса рўмол маъносида келмоқда. Ғазалдаги сўнгги икки байт кўнгилга хитобан айтилган. Уларнинг бирида:

Эй кўнгул, юз пора қилса ёр тиғи, ғам ема,
Лутф этиб гар боғлар ўлса ёғлиғини ёр анга,

— деб кўнгилга тасалли беради. Мақтаъ байтда эса бу фикрни яна ҳам кучайтирилади:

Кўнглум истар ёғлиғингни, балки андин бир насим
Етса Бобурға эрур жон бирла миннатдор анга!(32)

Бобур ғазалда ёғлиқни байтма байт тадқиқ қилади ва унинг тўлақонли образини гавдалантиради. Бу эса “Бобур 18 ёшидаёқ арузни ҳам, ғазал санъатини ҳам етук даражада эгаллаган” идан далолат беради.

Бобурнинг ғазаллар хусусидаги айтилган фикрларни унинг рубоийларига нисбатан ҳам қўллаш мумкин. Чунки Бобур ҳам ўз рубоийларида Навоийнинг одоб-ахлоқ ва инсоний комиллик мавзуларини давом эттирган. Масалан, Бобурнинг ижтимоий-сиёсий аҳволи билан боғлиқ, “Ёд этмас эмиш кишини ғурбатда киши” деб бошланадиган рубоийси Навоийнинг “Ғурбатда ғариб шодмон бўлмас эмиш” мисраси билан бошланувчи рубоийсига маъно ва мазмунан оҳангдош. Ёки Бобур: “Рафторию қаддиға равоним садқа, Бир боқишиға икки жаҳоним садқа”, — деганда, олисдан Навоийнинг шу монанд мисралари қадрдон куй бўлиб қулоғимиз остида янграйди. “Кўзум ичра ёр тутуб, кўнглумда манзил қилғудек” мисраси Навоийнинг “Қаро кўзум…” деб бошланувчи байтининг соддароқ талқинидир. Лекин бундан Бобур ижоди Алишер Навоий ижодига жуда яқин, деб нисбат бера олмасмиз, бунга сабаблар кўп. Бу ҳақда ҳинд адиби Қамар Райис шундай дейди: “Шоирнинг фожиаси шундаки, Алишер Навоийга насиб этган тинчлик хотиржамлик ва ҳаловат Бобурга муяссар бўлмади. Катта туғма истеъдоди, кучли эрудицияси ва ўзгаларга ўхшамас фикрлари жиҳатидан у Мир Алишер Навоийдан қолишмас эди” дейди.

Бобурнинг Навоийга битган мадҳия рубоийсида :

Мазмуни анинг хатти саводий ичра,
Зулмат аросида оби ҳайвон янглиғ!(168)

– деганига мувофиқ уларнинг “хати саводи ичра” оби ҳайвон қатраларини излаб, оби ҳайвон қатраларидан баҳра олмоққа уринамиз.

Mirzo Bobur o‘ziga ustoz deb bilgan Navoiy ijodini chuqur ixlos bilan  o‘rgangan, uning ko‘pgina g‘azallarini yoddan takrorlab yurgan.  “Boburnoma”ning 1499 – 1500 yillarga bag‘ishlangan bobida u ruhiyatida  vujudga kelgan bezovtalik haqida: “Gohi telbalardek yolg‘uz pushta va  dashtqa borur edim. Gohi bog‘ot va mahallotni ko‘cha-bako‘cha axtarur edim. Ne  yurumoqta ixtiyorim bor edi, ne o‘lturmoqta, ne bormoqta qarorim bor edi,  ne turmoqta. She’r:

Ne borurg‘a quvvatim bor, ne turarg‘a toqatim,
Bizni bu holatqa sen qilding giriftor, ey ko‘ngul”, — deydi.

BOBUR VA NAVOIY
Xosiat Bekmirzayeva

Adabiyotshunos Botirxon Valixo‘jayev Boburning o‘zi Navoiyning terma devonini tuzib chiqqanini “Boburnoma” asosida aniqlagan. Navoiyning ideal hukmdor haqidagi orzulari ham Bobur faoliyatida muayyan darajada aks etgan. Bobur o‘zi tuzgan “Buyuk imperiya”da o‘tkazgan islohotlarini qaror toptirish va mafkurasini mustahkamlash uchun astoydil harakat qilgan. Buning nazariy asoslarini yaratish maqsadida diniy falsafiy, harb ishiga oid asarlar yozgan. “Mubayyin” va harbiy masalalar xususidagi risolalari bunga dalil bo‘la oladi.

Alisher Navoiygacha ham o‘zbek yozma adabiy tili muayyan darajada shakllangan, she’riyatda ham muayyan an’analar mavjud edi. Alisher Navoiy o‘zining turli mavzuga bag‘ishlangan she’riy va nasriy asarlari orqali o‘zbek adabiy tilini rivojlantirdi. U buning uchun o‘zbek tili shevalari imkoniyatlaridan foydalandi, mavjud adabiy maktablarning an’analarini o‘zlashtirib va umumlashtirib, yagona o‘zanga soldi. Professor A.Hayitmetov qayd etganidek: “Navoiyning o‘zbek tilida yozish haqidagi tashviqot va targ‘ibotlari o‘z davrida u kutgan darajada muvaffaqiyat qozonmagan bo‘lsa ham, ammo o‘zbek adabiyotining bundan keyingi taraqqiyotida juda katta ijobiy rol o‘ynadi” . Zahiriddin Muhammad Boburning she’riy va nasriy asarlari shundan dalolat beradi.

V.Belinskiy adabiy ta’sir xususida so‘z yuritar ekan: “Ulug‘ shoirning ikkinchi shoirga ko‘rsatgan ta’siri u yaratgan poeziyaning boshqa shoirda ko‘rinishida emas, balki uning boshqa shoirda bo‘lgan, lekin harakatsiz yotgan kuchni uyg‘otish va harakatga keltirishidadir” deb ta’kidlaydi. Bobur ham boshqa ijodkorlar singari mavjud adabiy an’analardan, ta’sirlangan bo‘lsa-da. Lekin u Navoiyning “oliy uslub”iga taqlid qilmagan, Bobur oddiy turkona uslubda asarlar bitdi. Izzat Sultonning fikricha, o‘z asarlarida zamonaning juda muhim ijtimoiy va falsafiy masalalarini ko‘targan Navoiy “oliy uslub”da yozishni katta adabiyot uchun munosibroq hisoblar va she’riyatda soddalikni haddan oshirib yuborgan shoirlarni “bisyor turkona bitadir” deb tanqid qilgan.

Navoiy asarlari va Bobur ijodi bir davrda turli usullar mavjud bo‘lishining yorqin namunasidir. “Boburnoma” juda sodda, ravon tilda bilan yozilgan. “Boburnoma”ga nisbatan aytilgan bu fikrni Bobur she’riyati xususida ham shunday deyish mumkin. Adabiyotshunos E.Ochilov: “Bobur she’rlarining hayotiyligi ularning ijodxonada emas, balki hayot qozonining ichida turib ijod qilinganligidir” deb qayd qiladi. A.A’zamov: “…Boburning o‘ziga ma’qul kelgan she’rlarni yod olish odati bo‘lgan” deydi.

Bobur o‘ziga ustoz deb bilgan Navoiy ijodini chuqur ixlos bilan o‘rgangan, uning ko‘pgina g‘azallarini yoddan takrorlab yurgan. “Boburnoma”ning 1499 – 1500 yillarga bag‘ishlangan bobida u ruhiyatida vujudga kelgan bezovtalik haqida: “Gohi telbalardek yolg‘uz pushta va dashtqa borur edim. Gohi bog‘ot va mahallotni ko‘cha-bako‘cha axtarur edim. Ne yurumoqta ixtiyorim bor edi, ne o‘lturmoqta, ne bormoqta qarorim bor edi, ne turmoqta. She’r:

Ne borurg‘a quvvatim bor, ne turarg‘a toqatim,
Bizni bu holatqa sen qilding giriftor, ey ko‘ngul”, — deydi.

Ushbu misralar Navoiyning “Navodir ush-shabob” devonidagi (385-raqamli) g‘azalning uchinchi baytidir. Ruhiyatiga mos kelgan uchinchi baytini esga olgani Bobur bu g‘azalni to‘liq yod bilganini bildiradi. Bobur Navoiy ijodini chuqur o‘zlashtirgani uning lirikasida ham aks etgan. Bu shoir lirikasida ham aniq aks etib turadi. “Boburning lirik g‘azallarida, ruboiy va tuyuqlarida bu o‘rganishning ijobiy natijalarini seza olish mumkin” .

Navoiyning ayrim she’riy misralari Bobur she’rlarida aynan qaytarilgan:

Oshiq o‘lg‘och ko‘rdum ul shamshod qaddin yuz balo…
“Olloh, olloh, ishq aro mundoq balolar bor emish”.(64)

Tazmin san’ati asosida Bobur g‘azalidagi baytga kiritilgan ikkinchi misra Navoiyning mashhur bayti matla’sidagi ikkinchi misradir:

Oshiq o‘ldim bilmadim yor o‘zgalarga yor emish,
Olloh, olloh, ishq aro mundoq balolar bor emish…

Ma’lumki, Navoiyning ko‘pgina g‘azallari aniq bir mavzu bag‘ishlangan va ular kompozitsion jihatdan yaxlit. Shoirning ushbu g‘azallari voqeabandlik kasb etgan. Bobur ijodida ham Navoiy she’rlari ta’sirida yozilgan bunday g‘azallar talaygina. Navoiy g‘azallari mavzu va mazmun e’tibori, voqeabandlik darajasiga ko‘ra har xil. Bobur g‘azallari xususida ham shunday deyish mumkin. Navoiy nimaga e’tibor qaratmoqchi bo‘lsa, asar davomida o‘quvchi diqqatini bot-bot o‘sha nuqtaga jalb qiladi, ana shu maqsadga yetkazadigan so‘zlardan qayta-qayta foydalanadi. Shunday holat Bobur g‘azallarida ham mavjud. Bunga uningquyidagi besh baytli g‘azali aniq misol bo‘ladi:

Quyoshim har sorig‘a azm qilsa, zarraye qolmon,
Ne uchunkim, agar ayrilsam ondin, kun ko‘ra olmon.

Oningdek bo‘lmisham hayron quyosh yanglig‘ yuzungakim,
Quyoshdek nayzalar tegsa ko‘zumga ko‘z ola olmon.

Agarchi yor ishqi notavon ko‘nglumg‘a o‘t soldi,
Vale, men notavon ul yor ishqida ko‘ngul solmon.

Ibodat vaqti bo‘lsa, har necha mehrob o‘trumda,
Qoshin naqshin tasavvur qilmag‘uncha, yerga bosh cholmon.

Iroqu Forsa gar yetsa sening bu she’ring, ey Bobur,
Ani hifz etgusi Hofiz, musallam tutqusi Salmon.(98)

G‘azalda shoir quyosh, yor ishqi kabi so‘zlarni qayta qayta ishlatadi. G‘azaldan quyidagicha ma’no anglashiladi: Quyoshim (ya’ni yorim) qay tomon yurar bo‘lsa, men undan zarra ham ortda qolmayman, nega desangiz, agar undan ayrilar bo‘lsam, kun ko‘rolmayman. Quyosh yuzingga shunchalar hayron bo‘lganmanki, quyosh nurlari go‘yo nayza bo‘lib ko‘zimga sanchilsa ham, undan ko‘z uzolmayman. Yor ishqi notavon ko‘nglimga garchi o‘t soldi, ammo men notavon yor ishqida ko‘nglimni xotirjam qila olmayman. Namoz vaqti bo‘lganda, qarshimda mehrob; u har qancha yaqin bo‘lsa ham, yor qoshining shaklini tasavvur qilmaguncha, sajda uchun bosh qo‘ya olmayman. Ey Bobur, agar bu she’ring Iroq va Eronga yetib borsa, Hofiz uni asrab, Salmon esa e’zozlaydi.

G‘azal misralari mazmunan bir-biri bilan mustahkam bog‘lanib, oldingisi navbatdagisiga yo‘l ochgan. Shoirning boshqa g‘azalida ham shunday manzara mavjud:

Bu kecha kulbamg‘a keldi ul quyoshim yoshurun,
Qarnlarda kelmadi hargiz muningdek kechqurun.

Og‘zidek tor fursat vasli, vale, hajri tuni,
Ul muanbar sochi yanglig‘ ham qorong‘u, ham uzun.

To xayoli orazing tushti ko‘ngulga, ey quyosh,
Bo‘ldi ko‘nglum bir yonar o‘tu so‘ngaklarim — o‘tun.

Bo‘ldi ko‘nglumda girihi hasrat aning tor og‘zidin,
Bor magar jismim mening toru ko‘ngul anda tugun.

Olg‘ali jonimni hijrong‘a havola qildi yor,
Qo‘yma hijrong‘a, ajal, jonimni ol, tengri uchun!

Sarvdek qaddi firoqida fig‘onimdur baland,
Gul kibi ruxsori hajrida yoshimdur lolagun.

Ishq ila devonalig‘da bo‘lmisham sohib kamol,
Ishq ahli, emdi Boburni degaysiz zufunun.(101)

G‘azaldan quyidagicha ma’no anglashiladi: Bugun kechasi quyoshim (ya’ni yorim) kulbamga xufiyona keldi, shuncha zamonlar hech bunday kechqurun kelmas edi. Visol fursati uning og‘zidek tor, hajr yo‘li esa anbar bo‘y sochi kabi ham qorong‘u, ham uzun. Ey quyosh (ey yor), jamoling havasi ko‘ngilga tushgach, ko‘nglim tutantirig‘u suyaklarim o‘tin bo‘ldi. Tor og‘zining hasratidan ko‘nglim xijil bo‘ldi, jismim xuddi bir toru ko‘ngil undagi tugun. Yor jonimni olgani hijronga topshirdi; ajal, hijronga qo‘yguncha, tangri yo‘lida jonimni ol. Sarvdek qaddi firoqida ohu faryodim yuksakka o‘rlaydi, gul kabi ruxsori hajrida ko‘z yoshim lolarang. Ishqning devonaligida komillikka erishdim, ishq ahli endi Boburni alloma deysizlar.

Boburning boshqa she’rlaridagi kabi ushbu g‘azalida ham arabcha-forscha so‘z va iboralar nisbatan kam. G‘azaldagi qofiyadosh so‘zlar: yoshurun – kechqurun – uzun – o‘tun – tugun – uchun – lolagun – zufunun o‘sha davr she’riyati uchun ohorli qofiya sanaladi. Boburning “Koshki” radifli g‘azali bor. Lutfiy ham, Navoiy ham xuddi shunday radifli g‘azal yozgan. Jumladan, Navoiyning g‘azalida:

Ochmayg‘ay erdi jamoling olam aro koshki,
Solmag‘ay erdi bari olamg‘a g‘avg‘o koshki,

deyilgan bo‘lsa, Bobur g‘azalida yangi fikr-mulohaza, o‘zgacha hissiyot – armon-pushaymonlik hissi ifodalanadi:

Ko‘rmagay erdim jamoli olamoro koshki,
Bo‘lmag‘ay erdim bori olamg‘a rasvo koshki.

Ixtiyor et o‘zga ish, Boburki, hosil bo‘lmag‘ay
Ishqu vaslu aysh ila ishratdin illo, koshki.(142)

Navoiyda ham, Boburda ham yor yog‘lig‘i (ro‘moli) haqida g‘azal mavjud. Mualliflari aytilmasdan ham ular ketma-ket o‘qilsa, she’rshunos bo‘lmagan kishi ham g‘azallarning qaysi biri Navoiyga, qaysi biri Boburga tegishli ekanini aniq ajratadi. Tinglovchi ularni farqlab oladi. Bunga, avvalo, so‘z va iboralarning tanishligi, fikrning aniq va lo‘nda ifodalanishi; qo‘llangan badiiy-tasviriy vositalari imkon beradi. Albatta, bu ijodkorning mahoratidan dalolat beradi. Boburning yog‘liq haqidagi g‘azalida yorning ro‘moli oshiqqa “jon rishtasi”dan to‘qilganga o‘xshab ko‘rinishi ta’kidlanadi. Lirik qahramon mash’uqaga ro‘moling jonlarning rishtalaridan to‘qilgan, deydi. Shoir: “Xasta jonlar rishtasidindur magar har tor anga?” deb savol berar ekan ro‘molga nisbatan havaslanib: Evrulur boshingg‘ayu gohi yuzunga yuz qo‘yar, Bu jihatdin ot emish “gulpechu” gah “gulzor” anga, – deydi. Bu baytdan shoir yashagan zamonda ro‘molning “gulpech”, “gulzor” degan turlari bo‘lgani anglashiladi.

Bizningcha, “gulpech” – durra, “gulzor” esa ro‘mol ma’nosida kelmoqda. G‘azaldagi so‘nggi ikki bayt ko‘ngilga xitoban aytilgan. Ularning birida:

Ey ko‘ngul, yuz pora qilsa yor tig‘i, g‘am yema,
Lutf etib gar bog‘lar o‘lsa yog‘lig‘ini yor anga,

— deb ko‘ngilga tasalli beradi. Maqta’ baytda esa bu fikrni yana ham kuchaytiriladi:

Ko‘nglum istar yog‘lig‘ingni, balki andin bir nasim
Yetsa Boburg‘a erur jon birla minnatdor anga!(32)

Bobur g‘azalda yog‘liqni baytma bayt tadqiq qiladi va uning to‘laqonli obrazini gavdalantiradi. Bu esa “Bobur 18 yoshidayoq aruzni ham, g‘azal san’atini ham yetuk darajada egallagan” idan dalolat beradi.

Boburning g‘azallar xususidagi aytilgan fikrlarni uning ruboiylariga nisbatan ham qo‘llash mumkin. Chunki Bobur ham o‘z ruboiylarida Navoiyning odob-axloq va insoniy komillik mavzularini davom ettirgan. Masalan, Boburning ijtimoiy-siyosiy ahvoli bilan bog‘liq, “Yod etmas emish kishini g‘urbatda kishi” deb boshlanadigan ruboiysi Navoiyning “G‘urbatda g‘arib shodmon bo‘lmas emish” misrasi bilan boshlanuvchi ruboiysiga ma’no va mazmunan ohangdosh. Yoki Bobur: “Raftoriyu qaddig‘a ravonim sadqa, Bir boqishig‘a ikki jahonim sadqa”, — deganda, olisdan Navoiyning shu monand misralari qadrdon kuy bo‘lib qulog‘imiz ostida yangraydi. “Ko‘zum ichra yor tutub, ko‘nglumda manzil qilg‘udek” misrasi Navoiyning “Qaro ko‘zum…” deb boshlanuvchi baytining soddaroq talqinidir. Lekin bundan Bobur ijodi Alisher Navoiy ijodiga juda yaqin, deb nisbat bera olmasmiz, bunga sabablar ko‘p. Bu haqda hind adibi Qamar Rayis shunday deydi: “Shoirning fojiasi shundaki, Alisher Navoiyga nasib etgan tinchlik xotirjamlik va halovat Boburga muyassar bo‘lmadi. Katta tug‘ma iste’dodi, kuchli eruditsiyasi va o‘zgalarga o‘xshamas fikrlari jihatidan u Mir Alisher Navoiydan qolishmas edi” deydi.

Boburning Navoiyga bitgan madhiya ruboiysida :

Mazmuni aning xatti savodiy ichra,
Zulmat arosida obi hayvon yanglig‘!(168)

– deganiga muvofiq ularning “xati savodi ichra” obi hayvon qatralarini izlab, obi hayvon qatralaridan bahra olmoqqa urinamiz.