Қуръони каримнинг 17-сура, 23-24 оятларида таъкидлаб ўтилганидек, ота-оналарини умр бўйи иззат-ҳурмат қилиш барча мусулмонлар зиммасига юклатилган асосий вазифалардан бири ҳисобланади. Пайғамбар (с.а.в.) ҳадисларида инсоннинг ўз ота-онаси олдидаги бурчларига янада кучлироқ урғу берилган: «Ота-оналарингга меҳрибон бўлинглар, шунда фарзандларингиз ҳам сизларга меҳрибон бўлади. Хотинларингизга иффатли (покиза) бўлинглар, шунда хотинларингиз ҳам сизларга иффатли бўлғай».

Аннемарие Шиммел
ЖОНОН МЕНИНГ ЖОНИМДА (3)
Олмон тилидан Йўлдош Парда таржимаси

ОНАЛАР

Қуръони каримнинг 17-сура, 23-24 оятларида таъкидлаб ўтилганидек, ота-оналарини умр бўйи иззат-ҳурмат қилиш барча мусулмонлар зиммасига юклатилган асосий вазифалардан бири ҳисобланади. Пайғамбар (с.а.в.) ҳадисларида инсоннинг ўз ота-онаси олдидаги бурчларига янада кучлироқ урғу берилган: «Ота-оналарингга меҳрибон бўлинглар, шунда фарзандларингиз ҳам сизларга меҳрибон бўлади. Хотинларингизга иффатли (покиза) бўлинглар, шунда хотинларингиз ҳам сизларга иффатли бўлғай».

Ота-онасига иззат-икром кўрсатмоқчи бўлган фарзандлар биринчи навбатда оналарига меҳр-муҳаббатли бўлишлари лозим, зеро:
«Жаннат оналарнинг оёғи остидадир».

Ривоят қилишларича, бир йигит Пайғамбар алайҳиссаломнинг олдига келиб сўради: «Ё Расулуллоҳ, менинг яхши муомала қилишимга биринчи навбатда ота-онамдан қай бири кўпроқ ҳақлироқдир?
Пайғамбар: Онанг! — деб айтдилар.

— Иккинчи навбатда-чи?
— Онанг! ‘
— Учинчи навбатда-чи? — сўради у йигит.

Расулуллоҳ жавоб қилдилар:
— Онанг!»

Мавлоно Румий ўз маснавийларидан бирида (Мас.VI. 3257) шундай ёзади:

«Хар бир зот онасига мурувват кўрсатиб, эҳтиромли бўлиши зарур, зеро она Худонинг марҳаматидан баҳрадордир».

Улкан олиму уламоларнинг таржимаи ҳолларидан маълумки, оналари уларнинг ҳаёт йўлларида алоҳида ўрин тутишган. Бу ажабланарли ҳол эмас, чунки бола туғилгач, камида етти йил давомида ичкарида бўлиб, оналар ва амма-холалар қарамоғида тарбияланади. Тханавийнинг «Жаннат зеб-зийнати» китобига ўхшаш қизлар тарбиясига бағишланган кўпгина асарларда мозийда яшаган улкан олимларнинг бутун мол-мулкини ўғилларига билим бериш йўлида сарф этган оналари ва опа-сингиллари тўғрисида сўз юритилади. Улкан муҳаддис олим Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорийнинг ҳаёти (870 йилда вафот этган) юқоридаги фикримизга яққол мисол бўла олади. Бироқ кейинги пайтларда пайдо бўлган «ўз мол-мулкларини акалари учун сарф этиш қизлар зиммасидаги бурчдир», деган нотўғри тушунча илгари пайтлардаги холисона ва беминнат яхши ишнинг бироз бузилган нусхасидир, чунки Куръони каримда таъкидланганидек, аёллар ўз мол-мулкларини оила учун агар хоҳласалар сарф этадилар, хоҳламасалар сарф этмасликлари мумкин.

Кейинги пайтларда қанчадан қанча художўй кишиларнинг касалманд оналарини кўтариб Ҳаж ибодатига, Маккага олиб келаётганининг гувоҳи бўлиб турибмиз. Уларнинг бу ишлари турли ғаройиб мўъжизалар содир бўлишига сабаб бўлмоқда. Кўр бўлиб қолган оналарнинг кўзлари очилиб кетмоқда, бемор оналар бедаво касалликларидан фориғ бўлмоқдалар. Бундан ташқари, муқаддас Ҳаж ибодатини адо этган оналарнинг дуолари дарҳол ижобат бўларкан. Кўплаб ҳожи оналарнинг йиллар давомида бедарак кетган фарзандлари соғ-саломат уйларига қайтишганликлари тўғрисида маълумотлар бор.

Ривоятлардан маълум бўлишича, кўплаб олиму уламолар, комил инсонларининг оналари жуда ўқимишли ва фаол аёллар бўлишган. Бундан, оналари ўқимишли ва фаол аёллар бўлганлиги учунгина фарзандлар ҳам шундай улкан олим ва уламо бўлиб етишгандир, деган маъно келиб чиқмайдими?

Айтишларича, таниқли сўфий Мажиддин Бағдодийнинг (1209 йилда вафот этган) онаси жуда кучли табиб бўлган экан. Мажиддин ёшлигида сўфийлар ҳузурига шогирд қилиб берилади. Муршид унга холижойларни тозалаш вазифасини топширади. Буни эшитган онаси ўғлини бу оғир хизматдан халос этиш учун сўфийларга ўн битта кул тақдим этади. Бироқ сўфийларнинг пири муршиди қулларни ортига қайтариб юборар экан, Бегойимга шундай деб ёзади: «Дейлик, сиз таниқли ҳакимсиз. Ҳузурингизга бирор киши келиб ўт пуфакчалари яллиғланганидан шикоят қилса, заҳар-заққум дориларингизни беморга ичирасизми ёки уларни бемор ўрнига қуллар ичадими?» Бу энди бир ривоят, аммо коса тагида нимкоса деганларидек, буни эшитган киши ўша пайтлардаёқ кўплаб таниқли ҳаким аёллар бўлганлигига амин бўлади. Улар доривор гиёҳлардан турли ҳабдорилар, кўзга суриладиган малҳамлар ва шунга ўхшаш бошқа дори-дармонлар тайёрлашган.

Маълумки, арабий исмларда «фалончининг ўғли» дегани отасининг исмини қўшиб «ибн фалончи» шаклида берилади, бироқ донгдор оналарининг исмлари кўшиб айтиладиган номлар ҳам озмунча эмас. Бунга мисол қилиб XIII асрда Онадўлида яшаб ижод қилган таниқли ёзувчи ибн Бибининг исмини келтиришимиз мумкин. Кўриниб турибдики, унинг исмига олима онаси Биби ал-Мунажжиманинг оти қўшилиб, «Бибининг ўғли» деб айтилган.

Баъзи аёллар эса бенуқсон зоҳидона ҳаётлари ила фарзандларига намуна бўлганлар. Шулардан бири шерозлик зоҳид ибн Кафифнинг (982 йилда вафот этган) онасидир. Ибн Кафиф ёшлигиданоқ қийинчиликларга қарамасдан рўза тутган ва ибодат билан машғул бўлган. Унинг энг юксак орзуларидан бири рамазон ойининг охирида, Қуръони каримнинг илк сураси нозил этилган Қадр кечасида жумлаи жаҳонни нурафшон этадиган илоҳий нур, яъни Лайлатул Қадрни кўриш бўлган, аммо самовий нурлар жилвасидан баҳраманд бўлиш унга эмас, балки унинг тақводор онасига насиб этган.

Шимолий Ҳиндистондаги машҳур Чиштия тариқати аҳлининг таржимаи ҳолларида ҳам оналарининг марказий ўринни эгаллашгани битилган.

Таниқли Қутбиддин Бахтиёр Кокийнинг (1235 йилда вафот этган) Деҳли яқинидаги Меҳровли қишлоғида жойлашган мақбарасини зиёрат қилган киши албатта у зотнинг онаси ҳамда аёл кариндошлари қабрларини ҳам зиёрат қилади. Қулободдаги 1338 йилда вафот этган машҳур сўфий Бурхониддин Ғариб ҳамда Онадўлидаги мавлоно Румий мақбараларини зиёрат қилганингизда ҳам шу ҳол такрорланади, яъни бу зотларнинг ҳам аёл қариндошлари уларнинг ёнига дафн этилган. Бу эса машҳур сўфийларнинг аёл қариндошларига ва оналарига кўрсатилган улуғ иззат-икромдан дарак беради. Фаридуддин Ганжи Шакарнинг онаси ҳам ўта художўй ва иймонли аёл бўлганлиги учун ўғли шундай улкан сўфий бўлиб етишган. Бу зот ўзи эришган барча ютуқларга онаси сабабчи эканлигини қайта-қайта такрорлаган. Унинг ёзишича, бир куни уларнинг уйига ўғри киради ва бу номаъқул иши учун кўзи кўр бўлиб қолади. Қилган ишидан қаттиқ афсусланиб, нола-ю фиғон чеккач, она раҳмдиллик билан уни даволайди. Натижада ўғрининг кўзлари очилиб, соғайиб кетади ҳамда ислом динини қабул қилиб, қолган умрини мўъминликда ўтказади.

Фаридуддиннинг етук шогирдларидан бири, Деҳлида яшаган ва 1325 йилда вафот этган Низомиддин Авлиё жуда кўп вақтини онасининг ҳузурида ўтказган. Тоат-ибодат билан шуғулланган кезлари онаси унга руҳан мадад бериб турган. Ривоят қилишларича, ҳар сафар янги ой чиққан кечаларда Низомиддин онасининг оёқларига бош уриб, янги бошланаётган ойда ҳам уни қўллаб-қувватлашини, дуо қилиб туришини илтижо қилар экан, чунки унинг онаси «чеҳрасидан нур ёғилиб турган, авлиёсифат аёл ўз даврининг Робийаси, бутун дунё аёлларининг фахри, ифтихори» бўлган экан.

Шимолий Ҳиндистондаги бошқа бир сўфийнинг онаси тўғрисида гапиришганда асосан қуйидаги ғаройиб воқеани-кароматни ривоят қилишади:

Қурғоқчилик пайтлари Худодан ёмғир сўраб ибодат қилаётганда бу сўфий уйидан бир ўрам газмол чиқариб ибодат қилар, шунда дарҳол ёғиб юбораркан. Одамлар «бу газмолнинг сири нимада?» деб сўрашганларида, у «бу оддий газмол эмас, онамнинг ўралган кўйлаги», — деб жавоб қиларкан. Қодирия тариқати асосчиси Абдул Қодир ал-Жилонийнинг (1166 йилда Бағдод шаҳрида вафот этган) холаси ҳам шундай назаркарда аёллардан бири бўлган. Бу аёл ҳам ёмғир сўралганда ўқиладиган дуони ўқиб ерни супурар ва кўкка қараб: «Худойим, мана мен ерни супуриб қўйдим. Энди ўзинг унга оби раҳматингдан ёғдир!» — деса бўлди, дарҳол ёмғир қуйиб юбораркан. Ибн Арабийнинг туққан онаси унинг «маънавий онаси» Фотима бинт Мусаннани тез-тез зиёрат қилиб турганлиги ва унга юксак ҳурмат-эҳтиром кўрсатганлиги андалузиялик бу улкан олимнинг, уламонинг таржимаи ҳолидан бизга маълумдир.

Мусулмон шоирларнинг асрлар давомида оналарга атаб битган ғазаллари ўзига хос фарзандлик меҳр-муҳаббати ва миннатдорчилик туйғуларига йўғрилгандир. Оналар ва умуман хотин-қизлар мадҳ этилган бундай қасидалар ва шулар қатори хассос шоир Абу Фирознинг зиндонда ётиб онасига битган ғазаллари ҳамда Иқболнинг онасига бағишлаган марсиялари йиғилиб, тўплам шаклига келтирилса, ажойиб иш бўлурди.

Энди уйда намоз ўқиб, ким йўлимга тикар кўз?
Кимнинг ичи куйгай энди, сал кечикса мактубим?
Қабр бошида ич-ичимдан бўғзимга келар шу сўз:
Хуфтонларда номим қўшиб дуо қилар энди ким?

Форс шоири Ирож Мирзо ҳам (1926-йилда вафот этган) қуйидаги мисраларни онасига атаб битган:

Дерларки: туғилган чоғимда онам
Меҳрини кўксидан сут қилиб берган.
Узун тун ухламай, бешик тебратиб,
Сал кўзи илинса тушида кўрган.

Жилмайиб, оғзини оғзимга қўйиб
Таълим берган экан оғиз очишдан.
Оёққа турғизиб, эркалаб суйиб,
Юриш санъатини ўргатган обдон.

Илк бора ай-йа деб, дад-да дебми сиз
Чучук тилларимни айлабсиз бийрон.
То тирик эканман, борлиғимда сиз,
Сиз менинг вужудим, жоним онажон.

Биронта покистоний, туркий, арабий ёки форсий оилага бориб қолган европалик меҳмон уй бекаси, яъни онанинг саводли ёки саводсиз эканлигидан қатьи назар оиланинг бутун юмушларида раҳбарлик қилишини, фарзандлар эса министр ёки профессор эканлигига қарамасдан она қаршисида қўл қовуштириб туришини кўриб роса ҳайратга тушади. Соф дунёвий ишлар ҳам худди шу йўсинда амалга оширилади. Турк шоҳлари ёки Хиндистондаги Буюк Бобурийлар оилаларига назар ташласангиз, шоҳнинг ёки валиаҳд шаҳзоданинг оналари шоҳ ҳамда валиаҳдлардан кўра кўпроқ ҳокимиятга эга бўлганлигини шоҳиди бўласиз. Шоҳ ёки валиаҳд шаҳзодалар ҳар доим оналари билан бамаслаҳат иш юритганлар. Кўриниб турибдики, бутун-бутун мамлакатларни сўраб турган ҳукмдорлар ҳам она қаршисида бош эгишган, саройдаги ва мамлакатдаги кўпгина ишлар она изми билан амалга оширилган. (Бироқ оналар ўзларининг шу юксак мавқеларини билганлари ҳолда кўпгина сиёсий ишларга аралашишдан андиша қилганлар. Тарж).

Исломий давлатлар тарихидан маълумки, ҳукмдорлар оиласидаги шаҳзодаларни эмизиб катта қилган тарбиячилар, яъни энагалар ҳам юксак мақомларга эга бўлишган. Улар катта-катта ишларга ҳомийлик қилишган, ўзлари ишлаб топган бойликларини савобли ишларга сарф этишган. Айтайлик, Тунис шаҳзодасининг энагаси «Мусхаф ал-ҳадина», яъни энг юксак дид билан безатилган Қуръони карим нусхаларини чоп эттирган. Ҳиндистондаги мусулмон шаҳзодаларининг энагалари Лаҳор ва Манду деган жойларда муҳташам бинолар барпо эттиришган. Мандуда ҳозирги кунларда ҳам 15-асрда бунёд этилган, «Энаганинг кичик синглиси қўрғони» деб аталган серҳашам бино қад кўтариб турибди.

Сўфизм адабиётида тақводор оналарнинг ҳаётда юксак ўрин тутишига алоҳида урғу берилади ва бу фикр турли мисоллар билан исботланади. Имом Ғаззолийнинг хабар беришича, Худои таоло томонидан нозил қилинган ваҳийлардан бирида шундай дейилган экан: «Агар бандам касал бўлиб қолса, мен уни худди меҳрибон она бемор ўғлининг бошида гиргиттон бўлганидек парвариш қиламан». (Гарчи бу ваҳий Қуръони каримга киритилмаган бўлса-да, ҳадиси Қуддусий деб фараз қилдик, валлоҳи аълам. Тарж). Аллоҳнинг «Ар-Раҳмон», яъни «меҳрибон» исми араб тилидаги «раҳма», яъни «меҳрибонлик» сўзи билан ўзакдош бўлганидек, «Ар-Раҳим», яъни «раҳмли» исми арабчадаги “раҳим”, яъни «онанинг бағри» сўзи билан ўзакдошдир.

«Худои таоло барча инсонларнинг бирдан-бир илинжи, энг сўнги борадиган жойи бўлгани каби, оналар ҳам болалар учун худди шундай илинж, илтижо қилинадиган зотдир», деб таълим беради мавлоно Румий (Мас.IV. 2923). Бунинг ажабланарли жойи йўқ, камолга етган кишилар иложсиз қолган чоғларида, ким бўлишларидан қатьий назар, Худога ёлворишади, ёш болалар эса онасига илтижо қиладилар.

Ишқда масъуд ўлим топишни тасвирлар экан, бу улкан сўфий шундай дейди:

Она қучоғида ётган боладек
Кетпяпман мурувват бағрида масъуд…
(Румий. Девон. 1639).

Ўрта асрларда ёш, бегуноҳ болаларнинг ўлими тез-тез содир бўлиб турган, чунки у пайтларда тиббиёт ҳозирги тараққиёт даражасига эришмаганди. Шундай ҳолларда фарзандидан ажраб қолган келинчакларга «бегуноҳ болалар дарҳол жаннатга тушадилар, аммо меҳрга тўймаганликлари сабабли оналарини ўз ёнларига келтирилишини сўраб илтнжо қиладилар ва бу илтижолари ижобат бўлади», деб тасалли беришган. Бешик қучоқлаб, ёш фарзандини парвариш қила туриб вафот этган оналар эса ҳатто жаннатдаги ҳуру ғилмонлардан ҳам юксакроқ мақомга эга бўлишаркан. «Пайғамбарлар тарихи» китобида ёзилишича, бундай оналар шаҳидлар қаторига киритилади. Мавлоно Румий асарларида бутун борлиқни қамраб олувчи ишқ онага қиёс қилинади. Шундан келиб чиқиб маснавийдаги (Мас. 1.555) «мурувват»ни ҳам она ёки энагага қиёс қилишимиз мумкин. Ишқ-болаларини парвариш қилгувчи онадир. Ҳазрат Румий таъкидлаганидек:

Айтинг, кимнинг эмгиси келмас
Мурувватнинг кўкрагидан сут…

Ишқ ҳамда мурувват деган мавҳум тушунчаларгина эмас, балки кўпгина ҳолларда пайғамбарлар ҳам «она» деб тасаввур қилинади, зеро улар ҳам болаларнинг, яъни уларга ишониб топширилган қавмнинг камолга етишига, Ҳақ йўлни топишига масъулдирлар. Ҳазрат Румийнинг девонида (Девон. 2237) бу ҳақда шундай дейилади: «Пайғамбарларнинг ғазаби онанинг аччиқланишига ўхшайди. Бу аччиқланиш болажон кишилардаги норасида гўдакларга нисбатан бўладиган алоҳида бир меҳр туйғуси билан қоришиқдир».

Оналар баъзан фарзандларини урсалар ҳам шундоқ ургиси келгани учун ёки уриб ҳузур қилиш учун эмас, балки уни ёмон йўлдан қайтариш, тўғри йўлни топиб олишида кўмаклашиш учун уради.

Пайғамбарлар ҳам ўз қавмларига худди она сингари меҳрибондирлар. Бироқ фақат пайғамбарлар эмас, балки сўфийлик сўқмоқларини танлаган зотларнинг пири муршидлари ҳам «она» деб тасаввур қилиниши мумжин. Мусулмон исмоилийлар ўзларининг пирлари Ҳозир Имом, яъни Оғахонни худди ўз туққан оналаридек эъзозлайдилар. Пирнинг ҳар бир кўрсатмаси ота-оналарга хос дуо билан бошланади. Шогирдини сўфийлик сўқмоғининг сир-асрорлари билан таништиргувчи пир билан мурид орасидаги бу яқинликни онанинг болага кўкрак беришига қиёслаш мумкин. (Мас. 1.2378) Ҳазрат хожа Саид Амир Кулол Шоҳ Баҳоуддин Нақшбандга (1389 йилда вафот этган) айтганларидек, «сўфий пир муридларига кўкрагидан озуқа беради, яъни уларга маълум маънода донишмандлик сути ва меҳр эмизади». Шу сабабдан мавлоно Румийнинг маснавийларида (Мас. 1.2969) Мусо алайҳиссаломнинг онаси баркамол зот сифатида тасвирланади. Фарзанди у зотнинг муридидир.

Ҳазрат Румийнинг тасаввурича, инсон ҳомиладор аёлга ўхшайди. У ўз бағрида қадам бақадам ўсиб келаёттан сир-асрорни кўтариб юради. Бундай инсонлар чинакам тақводор инсонлардир. Қуръони каримнинг 24-сура, 37-оятида айтилганидек, «уларни хеч нарса, на тижорат, на олди-сотди Аллоҳни зикр қилишдан, намозни тўкис адо этишдан ва закотни (ҳақдорларга) ато этишдан кайтара олмайди». Аллоҳ уларни маълум даражада ўз фазилатларидан баҳраманд этган. Кишининг руҳий-маънавий тараққиётини ҳам шунга ўхшаш ҳолда фараз қилиш мумкин. Маснавийнинг биринчи бандига нуқта қўйилгач, мавлоно Румий орадан тўрт йил ўтгачгина китобнинг иккинчи бандини бошлашга муваффақ бўлган. Мавлоно бу ҳақда шундай ёзади: «Қоннинг сутга айланиши узоқ давом этар экан» (Мас.2.1.). Бундан ҳазрат Румийнинг бедарак йўқолган дўсти Шамсуддинни ўйлаб чеккан дарду аламлари, қонли кўзёшлари бора-бора муридлар учун малҳам бўладиган «маънавий сут»га айланган, деб тасаввур қилишимиз мумкин. Бундан ташқари, ҳомиладорлик ва тўлғоқ дардлари кишининг руҳий таракқиётидан дарак бераркан. Ҳазрат Фаридуддин Атторнинг қуйидаги мисраларига эътибор беринг:

Кимки ишқ дардига ҳомиладормас,
У аёл аёлдир, лекин одаммас.

Оғриқ, дард руҳий покланишнинг дастлабки шарт-шароитидир, буларсиз ҳеч ким чинакам тақводор бўла олмайди (яъни дардни чекканни топиб, ондин давосини сўранг. Тарж). Шу сабабдан сўфийларнинг кўплаб ҳикоят ва ривоятларида дардга алоҳида урғу берилади. Эдуард Шпрангер ўзининг «Жинслар руҳияти» китобида таъкидлаб ўтганидек, аёл киши ҳаётида тўлғоқ дардлари муҳим аҳамиятга эга бўлган кечинмадир. Бу мисраларни ўқиган кишилар ҳайратга тушиб, «бироз ошириб юборибди-ку», деган хаёлга боришлари мумкин. Аммо бу ерда ҳеч нарса ошириб юборилгани йўқ.

Сўфизм адабиётига назар ташлайдиган бўлсак, билмасданми ёки махсус равишдами, жоннинг аёлга таққосланганлигига гувоҳ бўламиз. Бу ҳолатни китобнинг «Нафс» бўлимида кенгроқ кўриб ўтамиз. Мавлоно Румийнинг «ҳар бир жонда бир Исо туғилади», деган мажозий фикри худди шу қиёсга тааллуқлидир. Ундан ярим аср кейин Экҳарт деган олим буни шундай тасвирлаган: «Вужуд бамисоли Биби Марямдир. Ҳар биримизда битта Исо бор, аммо тўлғок дардлари зоҳир бўлмас экан, Исо туғилмайди. Дард тутмаса, Исо ўзи келадиган махфий йўлдан ўзининг илк яралмиш ҳолатига қайтиб кетади ва биз талон-тарож қилинган ҳолда ундан маҳрум бўлиб қоламиз».

Дард тараққиёт учун ҳам заруратдир. Биби Марям тўлғоқ дардларини бошдан кечиргач, ширин хурмолар билан мукофотланганидек, дарду аламларга ошиён бўлган жон севгилининг жамолини кўргач буларнинг барчасини унитиб юборади. Шу ўринда Қуръони каримнинг «Юсуф» сурасини эслаш жоиздир. Унда айтилишича, Юсуф алайҳиссалом кириб келганида унга кўзи тушган аёллар оғриқни ҳис этмасдан ўз қўлларини кеса бошлаганлар. Аслида бу дунёдаги оддий минералдан тортиб, энг мукаммал бўлган инсонгача барча яратилмишларни онага менгзаш мумкин, чунки уларнинг ҳар бири ўзидан юқорироқ куч ила қўшилиб, ўзидан мукаммалроқ, яхшироқ нарсаларни вужудга келтиради: темир билан тош бир-бирига урилиб учқун чиқаради. Мавлоно Румий айтганларидек, «Бу дунёда ҳамма нарса онадир, аммо улар бир-бирларининг дардларидан бехабардир» (Мас. 3.3526).

АЁЛ СИЙМОСИДА АЛЛОҲ ТАОЛО СИФАТЛАРИНИНГ ЗОҲИР БЎЛИШИ

Пайғамбар алайҳиссалом ўзининг аёлларга нисбатан бўлган меҳр-муҳаббатини аниқ-равшан баён этганини юқорида кўриб ўтгандик. Араб мумтоз адабиёти ва илк форс адабиёти ҳам ишқий шеърлар ва борлиғидан хушбўй атирлар анқиб турган маҳбубанинг кўрку жамоли тасвирланган матнларга жуда бой. Аммо бу ерда азиз ўқувчиларни огоҳлантириб ўтишимиз лозим. Форс тилида ҳам турк тилида ҳам грамматик род бўлмаганлиги сабабли матнларда кўкларга кўтарилиб мадҳ этилаётган маҳбуб(а)нинг қайси жинсга мансублигини аниқлаш жуда қийин. Аммо (кўпинча ўн тўрт кунлик ойга ёки шундай гўзал болага менгзалган) севгилининг алоҳида белгилари, яъни мийиғида эндигина сабза урган мўй (хат)нинг тилга олиниши унинг қайси жинсга мансуб эканлигидан дарак беради. Бироқ жуда кўп шоирлар ва ҳатто форсийзабон шоирлар ҳам маҳбуб(а)нинг чинакам жинсини ниқоблаш мақсадида бу хусусиятга, яъни севгилининг холу хаттига тимсол сифатида қарайдилар, холос. Шу сабабдан, менимча Ҳаммер-Пургшталл 1812—1813 йилларда Ҳофиз асарларини таржима қилиб, чоп эттирганда ёзган сўзбоши матнида бу масалага бироз аниқлик киритилган: «Таржимон қофиядан чиқиб кетгиси келмаса, яъни масалан қизни мийиғидаги сабза урган мўйлари (хатти) боис мақтагиси келмаса, таржима чоғида аёл гўзаллигига тааллуқли бўлмаган жойларга ўзгартириш киритиш лозим бўлган такдирда ҳам ўзгартирмайди».

Қудратли султон Маҳмуд Ғазнавийнинг турк ҳарбий асири Аёзга нисбатан бўлган муҳаббати 11-асрдан буён маълум ва машҳурдир. Бу ҳол кўплаб шаъма-ю ишоралар мавзуси бўлган. 14 — 16 асрларда Эронда пайдо бўлган ва шу мавзуга бағишланган достонларни ҳам унутмаслик керак. Аммо агар «нафс»ни аёл деб тасаввур қиладиган бўлсак, у холда «эркак севгилига» яъни маҳбубга бағишланган шеърлар ҳам тушунарли бўлиб қолади. Муҳаббатнинг энг олий даражасига эришган ошиқ-маъшуқлар тўғрисида гапирадиган бўлсак, Гёте уларни «Мағрибу Машриқ девони»да бирма бир санаб ўтган:

Тингла ва асра,
Олти жуфт ошиқ…

Рустам ва Рудабо (аслида бу ерда Рустамнинг отасини Рудабонинг, қайлиғи деб қараш лозим), Юсуф ва Зулайҳо, Фарҳод ва Ширин, Лайли ва Мажнун, араб шоири Жамил ва Бутайна, Сулаймон ва қўнғирранг малика, яъни жанубий Арабистонлик Билқийслар энг машҳур ошиқ-маъшуқлардир. Сўнгра Гёте еттинчи жуфтни, яъни форс афсона ва ривоятларида тилга олинган Вомиқ ва Узрони ҳам шулар қаторига қўшади. Лайли ва Мажнун қиссаси кейинги даврларда ушбу санаб ўтилган ошиқ-маъшуқлар орасидаги энг машҳурига айланди. Ишқ оташида эс-ҳушидан ажралиб, «мажнун»га (девона) айланган Қайс тўғрисидаги бу афсона илк араб ривоятларига бориб тақалади, Мажнун ақл-идрок шаҳрини тарк этиб, чўлу саҳроларда кун кечирадиган ошиқдир. Ёввойи ҳайвонлар унинг дўстлари, қушлар унинг бошига уя қурадилар. Мажнун Лайлининг кўчасидан югуриб ўтган итнинг оёқларини ўпади. Кўплаб шоирлар ўзларининг оташин муҳаббатларини, ҳижрон азобидаги ғариб аҳволини тасвирлашда ўзларини Мажнунга қиёс қиладилар. Мажнун бора-бора Лайли билан кўришгиси келмай қолади. Ҳатто Лайли унинг ёнига келганда ҳам унга эътибор қилмайди, чунки у бутун фикри-зикри, ўй-хаёли, орзу-умидлари ила Лайли вужудида яшай бошлайди. Шу сабабдан бу қисса сўфийларга илоҳий севгили бағрига бутунлай сингиб кетиш тимсоли бўлиб хизмат қилади. Шундай қилиб Лайли ҳам, араб мумтоз адабиётида «севгили» деб аталган Ҳинд ва Салмага ўхшаш бошқа аёллар ҳам араб мистик шеъриятида орзу этилган илоҳий маъшуқанинг тимсоли сифатида намоён бўладилар. Ибн ал-Фарид (вафоти 1235) ҳамда Ибн Арабийлар ўзларининг шеърларида Ҳинд ва Салма, Лубна, Бутайна ва бошқаларни тилга оладилар.

Кишининг улкан муҳаббат туфайли беҳуд-девона бўлиб қолиши тўғрисида ҳам анча-мунча ривоятлар мавжуд. Уларнинг ичида энг машҳури Шайх Санъон тарихидир. Шайх тўсатдан бир тарсо қизига кўнгил қўйиб қолади ва унинг висолига етиш учун қизнинг буйруғи билан май ичади ва ҳатто унинг чўчқаларини боқади. Ривоят ниҳоясида шайхни йўлдан оздирган қизнинг ўзи Ҳақ йўлига ўтиб, иймон келтиради ва шайх ўз муридлари ёнига қайтади. Мавлоно Фаридуддин Аттор ўзининг «Мантиқ ут-тайр» китобида бу ривоятни мумтоз асар даражасига етказиб ҳикоя қилгач, ривоят Шарқ ислом оламида маълум ва машҳур бўлиб кетди. Кашмир адабиётида ҳам, Малайзияда ҳам бу асарнинг ўша тиллардаги намуналари бор. 1994 йилда Бухорода бўлганимда таржимон қиз бу ривоятнинг Мир Алишер Навоий қаламига мансуб чиғатой туркча намунасини ички бир эҳтиром билан ҳикоя қилиб, мени жуда ҳайратга солди. Зеро, Шайх Санъон саргузаштларида аёлга нисбатан бўлган муҳаббатнинг ғоятда улкан, мислсиз қудратга эга эканлиги баён этилган. Ҳозирги кунларда ҳам мусулмончиликнинг барча талабларига оғишмай, қатъий амал қилинадиган консерватив оилаларда тарбия кўрган дўстларимизнинг таъкидлашича, ўз оиласидан ташқаридаги бошқа гўзал аёлларни очиқ-сочиқ ҳолда кўрмаган эркак биронта аёлни ва ҳатто унинг суратини кўриб қолса, аёлнинг соҳибжамоллиги уни шунақа беҳуд-девонаваш ҳолатга солиб қўйиши мумкин экан. Аёл киши кўзланган энг улуғ мақсад тимсоли бўлиши мумкин. «Лайли ва Мажнун» достонининг мавлоно Жомий қаламига мансуб шаклида баён этилганидек, Каъбатуллоҳ ҳам баъзан мана шундай тимсол қилиниши мумкин. Асарда айтилишича, Мажнун Ҳаж сафари чоғида қора парда тутилган Каъбага яқин келиб, унинг олдида тураркан, бу самовий маҳбубами ёки Лайлимикан, деб ўйлаб қолади, аммо аниқлай олмайди.

Эй сен, нозанин ёр кийимин кийиб,
Диний пиесанинг пардасин очғон.

Айладинг араблар юртида туриб,
Форслар савдосини ер билан яксон.

Араблар, форслар ҳам сенга кўз  тутар,
Соғинчдан мастона, ўзни унутар.

Каъбани маҳбубага менгзаш мавлоно Жомий яшаган даврлардан илгари ҳам маълум эди. Ўрта асрлардаги ёзувчи ва шоирлар ўзларининг Ҳаж сафарлари тўғрисида сўз юритганда Исломнинг марказий зиёратгоҳини паранжига ўранган келинга, орзу қилинган гўзал ёрга қиёс қилганлар ва уни бир кўриш ва гўзал ҳинду холи бўлмиш Қора тошга лаб босиш учун бажонидил поёнсиз чўлу саҳролар бўйлаб олис ва хатарли сафарга отланганлар. Форс шоирлари ичида биринчи бўлиб Когоний (Кҳақаний) (вафоти 1199) ўзининг Ҳаж сафари тўғрисидаги шеърларида шу тимсолни ишлатган. Халқ оғзаки ривоятларида айтилишича, замонлар охирида Каъба келин сифатида Қуддуси шарифдаги ибодатхона ёнига келармиш. Бу рамзий ўхшатиш ҳозирги кунларгача сақланиб келаётганини яқинда Америкада пайдо бўлган бир этнологик илмий иш ҳам тасдиқлаб турибди. Агар бу оҳангларга эътибор берилса, шеъриятда Ҳаж сафарининг севгили ёнига сафарга, парда тутилган Каъбанинг эса паранжига ўранган келинга киёс қилинганига сон-саноқсиз мисоллар топиш мумкин.

«Севикли ёр» мотивининг бошқа бир жиҳати шундаки, китобнинг, шеърнинг «мазмуни» «қиз бола», деб тасвирланади. Форс сўфийси Аҳмад Ғаззолий (вафоти 1126) ва бошқа кўплаб ёзувчиларнинг энг ширин орзуси ҳали қўл теккизилмаган, яъни онаси ўпмаган, ёзувчидан олдин ҳеч ким унинг юзидан пардани кўтармаган «қиз болани», яъни ҳақиқий маънони нутқнинг яширин гўшангасида «эркакларга», яъни ҳарфларга ишониб топширишдир.

Ҳинд-форс шоири Абул Фараж Руний (вафоти 1091) эса «сўз» исмли қизболага «ёш ва ўктам куёв» ахтаради. Нафақат Ҳофиз, балки бошқа шоирлар ҳам «соҳибжамол сўз-келин»нинг жингала сочларини тарашга ҳаракат қилишган, Урду шоири Сауда (вафоти 1781) эса «маъно» исмли келинга мос кўйлак бичиш учун ўткир тилим қайчидир, дейди.

Ибн Арабий эса аёлликнинг тинимсиз равишда чуқурлашиб бораётган маъносини тасвирлашда муҳим роль ўйнаган. У барча сўфийлар сингари фақат «нафс»ни эмас, балки «зот»ни ҳам, яъни илоҳий мавжудотни, Биру Борни аёл билан боғлиқликда тасвирлайди. Унинг фикрича, аёл сиймосида Аллоҳ таоло сифатлари жуда тиниқ намоён бўлади. Ибн Арабий Макка шаҳрида гўзал ва билимдон қиз Низом билан танишгач ёзган шеърларини бир тўпламча қилган. Китобда юқорида тилга олинган рамзийлик ниҳоятда равшан кўринади. Бир қарашда бу шеърлар мумтоз муҳаббат байтларидан иборатдек туюлади, аммо Ибн Арабий уларни сўфиёна-файласуфона тарзда изоҳлаб беришни лозим топган. Изоҳларни ўқиган киши аёллар сиймосида зоҳир бўлган сифатларнинг Аллоҳ таоло сифатларидан олинган улушга таққосланганлигига амин бўлади. Ибн Арабий Каъбани айланиб ибодат қилаётганида учратган «меҳрибон аёллар»ни «арш атрофини айланиб Парвадигорга ҳамду-сано айтаётган фаришталар»га менгзайди. (Қуръони каримнинг 39-сура, 75-оятида шундай ибора бор). Бу ўхшатиш Ҳаж сафарига бағишланган бошқа бир қанча шеърларда ҳам учрайди, аммо фақат Ибн Арабийгина бу «меҳрибон қизлар»ни (XIX шеър) «илоҳий донолик намуналари», деб тан олади. Билгувчилар, яъни илми ғайбдан улушдор кишилар уларни кўриб шодланадилар. «Гўзал аёллар» Аллоҳ таолонинг гўзал исмлари, яъни асмои ҳусно ҳам бўлиши мумкин, нигоҳларни жалб этувчи соҳибжамол аёлларни Ибн Арабий «илоҳий ғоялар» деб изоҳлайди. Салмани тасвирлашда эса у сўз ўйини қилиб, уни «Сулаймоннинг жойи», деб атайди.

Андалузиялик бу улкан сўфийнинг қўшмаъноли, таржима қилиш жуда қийин бўлган изоҳи тахминан шундай жаранглайди:

«Мен бу (шеър) орқали фақат уни (яъни «Ҳ» харфини, женский роддаги олмошни)ният қиламан. Мен унга ташқаридан бирорта боғлиқлик жойим йўқ, ушбу ноёбликлар (рўёлар) олами билан боғлиқлигим эса фақат у сабаблидир чунки у ўша ерда зоҳир, бўлади (нозил этилади).

Аслида Ибн Арабийнинг бу дониш сўзлари унинг (оламга) муносабатини якқол акс эттиради, чунки у илоҳийликни қандай тушунишини қуйидагича баён этади:

«Худони моддадан (материядан) ажратилган ҳолда тасаввур этиб бўлмайди ва у бошқа материядан кўра инсон борлиғида, шу билан бирга эркак вужудидан кўра аёл вужудида тўлиқроқ намоён бўлади. У «агенс» яъни ҳаракатлантирувчи кучда ёки «пасиенс», яъни ўша ҳаракат йўналтирилган объектда ва ёки бир вақтнинг ўзида ҳар икки нуқтаи назарда намоён бўлади. Шу сабабдан, агар биронта эркак Худони «аёл киши эркакнинг вужудидан бунёд этилган», деган нуқтаи назардан мушоҳада этадиган бўлса, демак у Худони «Йўқдан бор қилгувчи куч» сифатида идрок этади. Агарда у «аёл киши эркакнинг вужудидан бунёд этилган», деган ақидага умуман эътибор қилмаса, демак у Худони «пасиенс», яъни яралмиш сифатида идрок этади, зеро унинг ўзи Худо томонидан яратилган мавжудот сифатида Худога нисбатан бўлган муносабатида тўлиқ «пасиенс»дир, яъни яралмишдир. Аммо агар у аёл сиймосида зоҳир бўлган илоҳий сифатларни мушоҳада этмоқчи бўлса, демак у Худони бир йўла ҳам «агенс», ҳам «пасиенс» сифатида идрок эта бошлайди. Аёл киши эркакнинг қалбини бутунлай жиловлаб олиши, эркакни ўзига бахшида эттира олиши ва тиз чўкишга мажбур этиши мумкин. Шу сабабдан аёл сиймосида зоҳир бўлган илоҳий сифатларга «агенс», яъни «бўйсундиргувчи куч», деб қараш мумкин. Аммо у «пасиенс» сифатида, яъни яралмиш каби намоён бўлиши ҳам мумкин, чунки агар у аёл кўринишида зоҳир бўлса демак у эркакнинг назорати остида бўлади, унинг буйруқларини бажаради. Шу сабабдан аёлда илоҳий сифатларни кўриш Уни ҳар икки нуқтаи назардан идрок этиш, деган маънони англатади. Уни У зоҳир бўладиган бошқа шаклларда кўришдан кўра бу қараш мукаммалроқдир».

Бундай қарашлар мавлоно Жалолиддин Румий асарларида ҳам тез-тез учраб туради. Шоир Пайғамбар алайҳиссаломнинг бир сўзига асосланиб, хотин-қизларни қаттиқ танқид қилгач (Мас. 1-банд, 2436) тўсатдан бутунлай бўлакча тасвир яратиб, дейди:

Аёл Аллоҳ нури, оддий жононмас,
Яратур, яралган ошуфта жонмас.

Бундан бироз илгари у меърож воқеаси тўғрисида сўз юритиб, шундай деганди: «Меърож тунида Муҳаммад (с.а.в.)нинг муқаддас руҳи маҳбубанинг қўлини ўпиш шарафига муяссар бўлди» (Мас. 1-банд 1991). Сўнгра эҳтиёткорлик билан қўшиб қўяди:

Айбламагин мени сираям
Гар Худони маҳбуба десам.

Бундай тасаввурни шоирнинг бир лаҳзалик сўфиёна ҳолат бўлмиш «ҳол» ва узоқ давом этадиган ҳолат бўлмиш «мақом» (тураржой) тўғрисидаги битикларида ҳам учратиш мумкин. Ҳол деганда ёрнинг юзидан чачвонини кўтариш, паранжисини ечиш тушунилади. Шоҳнинг узоқ вақт давомида ёр билан бирга қолиши эса мақом дейилади, яъни «ҳол» жараёнида сўфий бир лаҳза ёр жамолидан баҳраманд бўлади. Мақомда эса у анча узоқ давом этадиган, қалбан ёр билан бирлашиб кетишдан умидвордир (Мас. 1-банд. 1435).

Бундай фикрлар мавлоно Румийнинг асарларида сочма тарзида учрайди, аммо Ибн Арабий эркаклик ва аёлликнинг биргаликдаги ўйинига алоҳида эътибор бериб, кўп жойларда ишлатади. Киши беихтиёр кўшжинсли яратувчи тўғрисидаги қадимий афсоналарни эслагандек бўлади, яъни айтмоқчимизки, «йанг» ва «йин» тамойили ҳамма ерда кўриш мумкин. Фақат Ибн Арабий эмас, бошқа кўплаб мусулмон ижодкорлар ҳам яширин, кўзга кўринмайдиган Худонинг Ягона Борлиғида зохир бўладиган иккиликни «жамол» (гўзаллик) ва «жалол» (қудрат), «лутф» (карам) ва «қаҳр» (ғазаб) шаклларида мушоҳэда этишган. Бу фикрларнинг илдизи Рудолф Отто изоҳлаб берганидек, “мистериум тремендум” ва «мистериум фаскинанс»га, яъни кўз билан илғаб, ақл билан тасаввур қилиб бўлмайдиган Биру Борга бориб тақалади. Бундан ташқари Яратувчининг араб тилида иккита ҳарф, яъни «кн» билан ёзиладиган «кун» яъни «Бўл» сўзи Биру Борнинг икки хил зоҳир бўлишига ишора эмасми? Юракнинг тепиши ва нафас олиш, қуёш ва ёмғир, соғлик ва беморлик шу сир-синоатдан далолат эмасми? Маълумки, буларсиз ҳаётни тасаввур қилиб бўлмайди. Кун ва тун ҳам шу маънода бир-бирига боғлиқдир. Алалхусус, «тунлар ҳомиладордир», деган форс-турк мақолини эшитганингда беихтиёр умумтундан яралмишларнинг бирма-бир ажралиб чиқиши тўғрисидаги афсонани эслаб кетасан киши. Ибн Арабий «илоҳийликда аёллик жиҳатлари марказий ўрин тутади», деган таълимотга асосланиб Пайғамбар алайҳиссаломнинг аёлларга нисбатан муҳаббати тўғрисидаги сўзларини изоҳлаб беради ва шу билан бирга жинсий муҳаббат тўғрисидаги ўзининг фикр ҳамда қарашларини ҳам очиқ-равшан баён этади. Шу маънода кейинги сўфий ёзувчилар ҳам эркак ва аёл ўртасидаги жинсий алоқанинг сир-синоатлари тўғрисидаги ўз фикрларини ўта аниқ тасвирлар орқали ифодалаганлар.

Кашмирлик сўфий Яъқуб Сарфийнинг (вафоти 1594) Захико Мурата томонидан таҳлил этилган китобчаси юқорида айтган гапларимизга яққол далил бўла олади. Унда «вужудий муҳаббатнинг диний таҳсили билан бирга, ишқий қовушишдан сўнгги чўмилиш» тушунтириб берилган. Тасаввур қилиш ҳам, бошдан кечириш ҳам мумкин бўлган ушбу ўзни йўқотар даражадаги ҳузур-ҳаловат жараёнида руҳ илоҳийликнинг зоҳир бўлиши билан шунчалар банд бўладики, вужуд билан умуман алоқаси бўлмай қолади. Қарийб мурдага айланай деб қолган вужудни фақат чўмилиш орқали кундалик маромига келтириш мумкин. Сарфийнинг (Ибн Арабий мактабининг бошқа сўфийлари ҳам шу қаторга кирадилар) фикрича бунақа руҳоний ишқий қовушиш фақат алоҳида, танланган зотларга насиб этади. Оддий одамларга бу ҳол хос эмас. Унинг тасвири ўқувчига тантрик урф-одатларни эслатади, зеро Кашмирда кенг тарқалган шиваизм ёки тантризм ғоялари унинг асарига таъсир ўтказган бўлиши эҳтимолдан холи эмас. 1543 йилда вафот этган фарғоналик сўфий Қозонийнинг асарларида ҳам «Никоҳ сир-синоатлари» тўғрисидаги шунга ўхшаш фикр ва ғоялар мавжуд. Бундай ўйлаб кўрайлик. Қуръони каримнинг 7-сура, 189-оятида айтилганидек, «Одам Ато унинг ҳузурида ором-осойиш топиши учун Момо Ҳавво яратилмаганмиди?» Момо Ҳавво Одам Атога ёлғизликда юпанч бўладиган илоҳий совға эди, Одам Ато тарк этган ўша илоҳий уммон зоҳир бўладиган восита эди. Момо Ҳаввонинг улуғлиги мана шунда. Шу сабабдан, Ибн Арабий ҳис этгани сингари, илоҳий сифатлар аёл сиймосида кўпроқ зоҳир бўлади.

КЕЛИНЛАР

Ибн Арабийнинг хаёлот дунёсида аёл эркаклар орзу-иштиёқининг энг улкан, энг нозик мавзуи, ўзида фаол ва нофаол, эркаклик ва аёллик хусусиятларини жо этган илоҳийлик тажассуми сифатида намоён бўлади. Аёлларнинг руҳий даражотлари инобатга олинмаса, аёл зотига нисбатан бундай юзаки муносабатда бўлиш баъзи бир юксак мартабали эркаклар қўлида аёлларни камситиш, бўйсундириш қуролига айланиб қолмасмикан?

Аёлга унинг обрў-эътиборини қайтариб бериш, яъни уни бошқача тарзда энг «мукаммал эркак»ка айлантиришнинг яна бошқа бир имконияти бор. Жон изловчи, иштиёқманд шахсдир. У турли азоб-уқубатлар, синов-имтиҳонлардан ўтиб, Илоҳий Маҳбубга элтадиган сўқмоқни топиш мақсадида туну кун изланади. «Орзиқиш муҳаббатнинг аёллик томонидир, у тўлдирилишини кутаётган қадаҳга ўхшайди», деб ёзади Ллевелли Воган Лее ва менимча «Аёл ва сўфизм» деган марказий мажмуанинг марказий мавзуларидан бирига қўл уради. Албатта, бу ерда аёлларнинг сўфизмдаги муҳим ўрни тўғрисида, ўтган сўфий аёлларнинг номларини бирма-бир тилга олиб, ёки узлуксиз равишда адабий асарларга мавзу бўлиб келаётган ҳолат, яъни оналар, кекса момоларни ҳурмат қилиш тўғрисида ҳам гапирмасак нотўғри бўлади, аммо афсуски, ушбу мақоламиздан кўзланган мақсад бутунлай бошқача. «Фақат аёлларгина чинакам севгини, унинг ширин оғриқларини, гарчи амалга ошиши мубҳам бўлсада, аммо уларни куйдириб ёндирадиган итоаткорона муҳаббатни ҳис этмайдиларми?» деб сўрайди Эд. Димок ўзининг Бенгалиядаги сўфизм тўғрисидаги мақоласида. Одам Атонинг қийшиқ қовурғасидан бунёд этилган, шу сабабдан эркак вужудининг бир бўлаги ҳисобланган Момо Ҳавво Одам Атога, яъни бўлак бутунга интилади ва эҳтимол бўлакнинг бутунга интилиши бутуннинг бўлакка интилишидан анча кучлироқдир. Бу энди ўта қадимги тасаввурлардан биридир. Илк бирликнинг икки кисмга, самовий эркак ва ерлик аёл кисмларига бўлиниб кетганлиги тўғрисидаги гносеологик тасаввурларни ҳам кўриб чиқиш мумкин. Жон (аёл) худди Наг Ҳаммодийнинг иншоларида тасвирланганидек, дунёнинг зулматларига чўмади, йўлдан озадиган бўлиб қолади, паст ҳою-ҳавасларга ўзини бахшида этади, аммо барибир ўзининг хожасини соғинади, зеро у бир вақтлар у билан бирга бўлган. Жуфтлик бахтини туйган жон яна ўша дамларга қайтишдан умидвордир. Гностицизм, яъни илк насронийликдаги диний-фалсафий оқим тарафдорлари ахир бекордан бекорга келин гўшангасининг сир-синоатлари тўғрисида оғиз кўпиртиришмаган. Бир неча асрлар кейинроқ мавлоно Румий ҳам келин гўшангасининг яширин сирларини тилга олган. Унинг ёзишича, жон ва унинг Маҳбуби қўшиладиган гўшангага «жон ила илоҳий Маҳбуб севгининг завқ-шавқлари билан банд бўлган маҳал» (Девон, 195) «изтироб» исмли бичилган ҳарам оғасидан бўлак ҳеч, ким киролмайди. Маҳбуб чақирар экан, вужуд қасрида яшовчи «жон хоним» бамайлихотир ўтира олармиди?

Вужуд қалъасида яшаб турган жон,
Паранжи чачвонни тарк этди шу он.

Румий ўз шеъриятида мифологик, афсонавий «ҳиерос гамос»ни қайта жонлантирган.

Сен самосан, мен ғамзада ер
Кўнглингда неларни парвариш этдинг?
Ёр бағрига неларни экдинг?
Ер қайдан ҳам биларди буни.
Уни Сен биласан, у Сенга аён.
У ер Сендан ҳомиладорди (Девон, 3048).

Бир неча йиллардан сўнг мавлоно Румий шундай деб ёзган:
«Осмон эркакдир, Ер эса аёл. Осмон ернинг ичига нима ташласа, у кўкариб чиқиб, ҳосил беради».

«Маснавий»ларда (Мас. III жилд, 4401—4404) мавлоно Румий «ҳар бир нарса, яъни масалан темир билан оҳанрабо, қаҳрабо билан сомон, осмон билан ер доимо бир-бирини ахтаради», деб ёзади. Зеро, фақат шундай бирлашувлардан кейингина улардан-да мукаммалроқ нарсалар вужудга келади. Ва унинг маснавийларида куйланган инсоний ишқий бирлашувлар жоннинг Худо билан қўшилувини англатар экан, Ибн Арабийнинг фикрларидан фарқли ўлароқ, аёлнинг мукаммал муҳаббат объекти сифатидаги ўрни эмас, балки жоннинг аёллик хусусиятлари диққат марказида бўлади. Румийнинг отаси, фикрлари ва туйғулари улкан сўфийларнинг фикрлари ва туйғуларига мос бўлган Баҳоуддин Валад шундай деб ёзади:

«Худди келин куёвнинг ёнида ва куёв келиннинг ёнида бир-бирларининг энг яшрин жойларини ва ҳатто уят жойларини ҳам бир-биридан яширмай, бир-биридан қаноат туйиб, қўрқиш, ҳадиксираш нелигини билмаганликлари сингари, У сенинг яшрин ва уят жойларингни кўриб тураркан, қўрқмасдан Худо олдига ўзингни ташла».

Ўғлининг мисраларида ҳам шунга ўхшаш гаплар бор:

Яхшиси ёнингда ялонғоч бўлай,
Вужуд кўйлагини ечиб отайин.
Сенинг марҳаматинг қасри ҳойнаҳой,
Жонимга ёпинчиқ бўлиши тайин.

Бу тасвирлар сўфийлар орасида жуда кенг тарқалган бўлиши керак, чунки Румийдан 5 аср кейин Деҳлида яшаган Муҳаммад Носир Андалиб (вафоти 1758) ўзининг «Нолаи Андалиб», яъни «Булбулнинг фиғонлари» номли мистик асарида ёзишича, куёв келиннинг вужудини тешаётган дақиқада келин эрини энг қудратли хожа деб тан олади ва унинг даҳшатли улуғворлигини ҳис этади. Шу пайтгача у эрини фақат яхши одам деб биларди. Куёв эса келинга ўзининг бу юзаки даҳшатлилиги «ўта кучли муҳаббат белгисидан бошқа нарса эмаслигини ва бу ҳол фақат «кийимсиз қўшилишдагина» намоён бўлиши тушунтиради. Андалибнинг бу фикрлари Бернени яратган «Авлиё Тереза» ҳайкалини эслатмайдими? Вужудига камон ўқи қадалган Тереза чеҳрасида энг улкан бахт ифодаси намоён бўлиб турибди. (Умуман, камон ўки мотиви хоҳ у Аморда бўлсин, хоҳ ҳиндуларнинг Камасида бўлсин, ҳамма ерда муҳаббатни акс эттиради). Зеро, сўнгги вужудий ёки руҳий тажриба, алалоқибатда «ҳузурбахш оғриқдир». Айниқса Ҳиндистон субконтинентида чинакам келин мистикаси вужудга келган. Уларда айтилишига қараганда, жон илк битим даврларидан бери (7-сура, 172-оят) Илоҳий Маҳбубга боғлиқ бўлиб, тўй кунини кутаркан. Халқ термаларида бу ҳолат барча тафсилотлари ила жуда гўзал тасвирлаб берилган: дастурхонлар тўшалади, турли мазали овқатлар пиширилади, чор атрофга атиргул сувлари сепилади.

Бироқ вужудий бирлашув тимсоли остида нафақат жоннинг Худо билан бирлашуви, балки шу билан бирга устоз ва шогирд орасидаги ички боғланиш ҳам тасвирланади. Форс сўфийлари буни «издивож руҳоний», яъни «руҳоний тўй» деб атайдилар.

Ахир Худонинг дўстлари ҳам энг яқин қариндошлардан бўлак ҳеч кимга кўриниш бермайдиган келинлар деб тасвирланмаганми? Шимолий Эронлик улкан сўфий Боязид Бистомий (вафоти 874 йил) уларни шундай деб атаган. Ибн Арабийнинг айтишига қараганда эса бу келинлар авлиёларнинг алоҳида бир тури бўлиб, улар «афрод» яъни «танҳо»лар деб аталади. Аллоҳ таоло уларни таъна паранжиси остига яширган бўлиб, улар ҳеч қандай ҳолатда ҳам оддий одамлардан фарқ қилмайдилар, ҳатто баъзан юзаки душман, гуноҳкор сифатида ҳам намоён бўлишлари мумкин. Келинлар Аллоҳ таолони ўзларининг ягона Маҳбуби деб биладилар, ўлимни эса «урс», яъни тўй деб атайдилар — бу тўй руҳий тўй бўлиб, шундан кейин жон бир вақт ўзи ажралиб чиққан Бирликка, Боқий Маҳбубга қайтадан бориб қўшилади.

Нидо қилманг «алвидо» дея,
Қўя туриб мени лаҳадга.
Парда орти ширин висолдир,
Етишаман бориб Аҳадга,

деб куйлайди мавлоно Румий.

Яратилиши жараёнида Худодан, Илк Бирликдан ажраб чиқиб, замон ва маконга сочилиб кетган нарсалар Биру Бор висолини қўмсашади. Ҳинд-Покистон худудидаги Исмоилийлар шеъриятида куйланган «вираҳини», яъни «соғинган аёл» сиймоси ҳам Аллоҳни қўмсаган яралмиш тимсоли бўлиши мумкин. Аёлнинг соғинишини ва бу тўғридаги фикрларни тўлиқ тушуниб етиш учун шоирлар ва сўфийлар ишлатган тимсолларни синчиклаб ўрганиб чиқиш лозим, бу тимсоллар орқали улар севгилига ўз муносабатларини изҳор этишган.

Севгилингни кўрсанг агарда,
Ойна бўлиб тургил қошида,

дейилади мавлоно Румий асарларида. Зеро, ойна дин тарихида жуда муҳим вазифани адо этади. Японларнинг динида ойна қуёш худоси Аматерасунинг энг севимли нарсасидир, яъни ойна японлар тасаввурида «Аёл Худо» билан боғлиқдир. Шу билан бирга у аёлларнинг безак анжомидир. Унинг асосий вазифаси ўзидан ҳеч нарса қўшмасдан севгилининг жамолини акс эттиришдир. Қадимги Мисрда марҳумни дафн этишда ёнига ойна ҳам қўйилган. Уларнинг тасаввурича марҳум Ер ости дунёси бўйлаб кетаётганда ойна ёрдамида Ер усти дунёсидан қуёш нурларини олар экан.

Зиёратчилар кўпгина черковлардан (масалан Аахендаги муқаддас черковдан) кичик ойна, рангли шишаларни муқаддас хотира билиб, олиб кетадилар. Худди шундай, дунёнинг минг хил ташвишлари ила тундлашган инсон юраги ҳам Аллоҳ таолони тўхтовсиз ёд этиш орқали тиниқлашади, Аллоҳ таоло нурини ўзида акс эттириш учун заминий муносабатлар зангидан, яшил пўпанагидан халос бўлади. Ўрта асрларда ойналар металлдан ишланган. Кўпгина шоирларнинг ва биринчи навбатда мавлоно Румийнинг асарларида айтилишича, энг гўзал, илоҳий ҳусндан улушдор бўлган Юсуф алайҳиссалом ҳузурига меҳмон бўлиб келган киши ул зотга совға сифатида ойна олиб келиши лозим, токи Юсуф алайҳиссалом ойнада ўз жамолини кўриб, илоҳий гўзалликдан баҳраманд бўлсин. Шу маънода интизор, очиқ кўнгил жоннинг ҳолати ўз-ўзидан аён бўлади. Осмондан ёғилаётган илоҳий нурнинг дунёда акс этиши ва шўъланинг қайтадан осмонга кўтарилиши тўғрисидаги фикрлар янги афлотуний ғоялар сирасига киради. Сўфийлар ва айниқса Ибн Арабийнинг сафдошлари нима учун бу яралмиш дунёни ойнага қиёс қилганлари маълум бўлади. Нисбий фанолик, аёллик элементи яратилиш онида «деус абскондитус», яъни «кутилмаганда пайдо бўлиб, барча чигал ишларни ўнглаб юборадиган илоҳий куч» Худодан чарақлаб таралаётган нур, яъни Аллоҳ таолонинг исми акс этадиган ойнага айланади.Фақат мана шу исмлар шарофатидан нисбий фанолик (йўқлик) амалда борлиққа айланади. Агар ундан исмлар (асмои ҳусно) нури олиб қўйилса, у бутунлай йўқолиб кетади, яъни ойна илоҳий шуълаларсиз ўзининг борлигини исботламоқчи бўлса шу ҳолат юз беради. Бу энди яралмишнинг Аллоҳ таолога қаратилган томонидир. Унда Яратгувчининг гўзаллиги худди «ойнада акс этгандек» намоён бўлса, «кўриш учун кўзи борлар» бунга гувоҳ бўладилар. Ўрта аср сўфийлари бу тасвирни ривожлантиришган: қадимги металл ойналарни орқа тарафига кўпинча турли сайёралар ҳолати ёки дунёвий манзаралар сурати туширилган. Ойнанинг гўзал манзаралар сурати туширилган орқа тарафига қизиқадиган, аммо ойнанинг асл моҳияти, мазмуни илоҳий гўзалликни акс эттириш эканлигидан бехабар ёки фақат шуни биладиган, бу дунё деб жонини жабборга берадиган кишиларни сўфийлар девоналарга менгзашган. Мавлоно Румий шу маънода Аллоҳ таолонинг Довуд алайҳиссаломга қарата айтган, «Мен бир хазина эдим ва Мени билишлари учун бу дунёни яратдим», деган сўзларини мисол қилиб келтиради.

Аллоҳ таолонинг бу сўзлари Қуръони каримга кирмаган бўлса-да, аммо жуда тез-тез мисол қилиб келтирилади. Ибн Арабий бу сўзларнинг мазмунини яратилиш гўғрисидаги таълимотнинг энг марказига жойлаштирган. «Мен бир ойна ясадим, сенга аён бўлсинки, унинг юзи (олд тарафи) юрак, дунё эса унинг орқа тарафидир. Дўстим, сен унинг юзини билмайсан, чунки орқа тарафи сенга кўпроқ ёқади», деб куйлайди мавлоно Румий ўзининг бир тўртлигида. Шу сабабдан чинакам ошиқ ўз қалбини ярқироқ ойнага айлантиради ва унда Маҳбубни кўради. Маҳбуб унга ўзидан-да яқинроқдир.

Умрим бўйи олислардан тинглардим Уни.
Тушларимда қучоғимга олардим Уни.

Ҳозир эса, ойна бўлиб олдига чиқсам,
У Ўзини кўрди-ю, мен кўрмадим Уни.

Мир Дард ўзининг форсча рубоийларидан бирида шундай куйлаган. Ошиқнинг юраги, яъни ойна бўлиб хизмат қиладиган аёллик элементи тоза сувдек мусаффо эмасми? Ахир барча динларга мансуб сўфийлар ҳар бир сувда, чексиз уммонда ҳам, кичик бир кўлмакда ҳам акс этадиган ой тимсолини бекорга ишлатишмаган. Унинг шуъласи, гарчи баъзан жуда кучсиз бўлса ҳам, аммо ҳар бир қалбда акс этади.

Менинг қалбим тоза сувдек мусаффо, тиниқ.
Менинг қалбим асли ойнинг ойинасидир,

деб куйлаганди мавлоно Румий. Аҳмад Ғаззолий эса ўзининг «Савониб», яъни «Севги ҳақидаги ҳикматли сўзлар» асарида акс этиш сир-синоатларига ишора килади. Умумий мистик шеъриятда эса ўша ойна, яъни аёлларнинг пардоз анжоми, аёллик ашёси ошиқ ва маъшуқ бирлашувига энг кўп ҳисса қўшадиган нарсадир. Бундан чиқадиган маъно шуки, Маҳбубни жуда кўп ҳолларда, ҳатто баъзан ғайриихтиёрий равишда аёл, интизор келин сифатида ҳис этадилар. Аммо барибир ойна очиқ, қабул қилишга тайёр аёл қалбининг ягона тимсоли эмас. Мавлоно Румийнинг мусиқий шеъриятида тилга олинган мусиқа асбоблари ҳам шундай тимсол бўлиб хизмат килади. «Маснавий»ларнинг «Най қўшиғи» билан бошланиши ҳам ажабланарли ҳол эмас. Зеро, най бир вақтлар ўзи қўшилиб ўсган қамиш поясидан кесиб олингани, ажратилгани учун бир умр ўша қамишзорни, қамиш поясини соғиниб нола чекади. Най тимсоли илк бор фриглар динида, Худо мадҳ этилган эпик асарларда ишлатилган.

Ҳижронда ўртаниб бир дил ахтардим,
Соғинчим, дардимни этай деб изҳор.

Маҳбубнинг нафаси шарофатидан, яъни Маҳбуб пуфлагандагина чалинадиган найга ўхшашлигини мавлоно Румий шундай тасвирлайди: фақат «ўшал шерозлик турк жонон» пуфласа, у гапга тушиб кетади, Ватанни соғиниб куйлайди. Бошқа мусиқа асбоблари ҳам фақат Маҳбуб бармоқлари уларни чалганда сўзамол бўлиб кетишади. Уларнинг тимсоллиги най ва у кесиб олинган қамиш пояси сингари аниқ-тиниқ бўлмаса-да, барибир интизор жон тимсоли бўлиши мумкин. Арфа, уд ва рубоблар шундай асбоблар сирасига киради. Маҳбубнинг бармоқлари уларга тегмаса, уларни чертмаса, сийпаламаса, улар жаранглармиди? Ва мавлоно Румий унга, ночор ноғорага қаттиқ муносабатда бўлмасликни уни муштлари билан урмасликни Маҳбубдан илтижо қилади. Айтиш мумкинки, ушбу тасвирлар, яъни «инсонни мусиқа асбоби» сифатида тасвирлаш энг майда тафсилотларигача ишлаб чиқилган. Инсон танасидаги асаб толалари ва томирлар мусиқа асбобининг торлари деб тасвирланади. Сўфизмда яна бир ўхшатиш бор: бу ўт (олов) ҳамда парвона образларидир. Бу ўхшатиш бизга Гётенинг «Ўтли соғиниш» шеъридан маълум. Унинг илдизи эса шаҳид кетган сўфий Мансур Ҳалложнинг (922 йилда қатл этилган) «Китоб ат-тавосин» асарининг бир бўлимига бориб тақалади. Ўтмиш мумтоз адабиётида ҳам парвона ўлим атрофида гирдикапалак бўлган жон тимсоли сифатида ишлатилган. Ҳалложнинг асарида эса парвона илоҳий гўзаллик алангасига шунчалар яқин боради-ки, оқибатда олов билан қўшилиб, унга сингиб кетади. Албатта буларнинг барча илдизлари энг қадимий афсонавий тасаввурларга бориб тақаладиган тасвирлар, тимсоллардир, аммо уларни тўғри тушуниш сўфийлар айтган баъзи гапларнинг чуқур маъносини яхшироқ ан-лашга имкон яратади. Иштиёқманд, интизор сўфий ўзи буни билиши ёки билмаслигидан қатъи назар аёл сиймосидир. Эҳтимол, ўқувчиларга бу гаплар қандайдир ғайритабиий туюлар, эҳтимол, баъзилар буни бўлмағур гапга чиқариб қўйишар, аммо барибир бу ҳол, яъни аёллик хусусияти бошқалардан кўра мавлоно Румий асарларида кўпроқ намоён бўлган. Мавлоно ўзининг диний ва назарий асарларида Ибн Арабийнинг ўша пайтларда истеъмолда бўлган илмий тилини ишлатади, аммо ўз шахсий ҳаётида қабул қилиш, илҳом сир-синоатларини бошқаларга қараганда кўп бора зиёдроқ бошдан кечирган. Унинг ёзишича, «ҳиерос гамос», яъни қўшилиш Маҳбуб (осмон) ва уруғлантирилишни кутаётган ер ўртасида содир бўлади. Унинг асарида Юсуфга совға қилинажак ойна мавзуига уч бора дуч келамиз. Мавлоно Румий «Юсуф ва Зулайҳо» достонини ўзи ва севгиси тўғрисида ёзганга ўхшайди. «Маснавий»ларнинг бошланишида Румийнинг муридларидан бири Хусомиддин — «кўйлакнинг ҳидини топган шахс» (яъни Румийнинг биринчи маҳбуби Шамсуддиннинг хабарини топган шахс) Юсуф тўғрисида савол беради, аммо мавлоно севимли шогирдини «иккинчи марта Маҳбуб тўғрисида савол бермагин», деб огоҳлантиради:

Ҳеч кимсага дўстнинг сири бўлмасин ошкор.
Тарихларнинг мазмунига тутгил қулогинг.
Ўтмишлардан қолган ширин эртак, афсона,
Дўстнинг сирин англамоққа беради имкон.

Аммо 25000 мисрадан иборат бўлган бу улкан тарбиявий асарнинг бирон жойида Шамсуддин деган исм учрамайди. «Маснавий»лар тугатилишидан, яъни ўзининг ўлимидан бироз олдин мавлоно яна бир бор Юсуф ва Зулайҳо мавзусига қўл уради. Румийнинг илк лирикасида ҳам, «Маснавий»ларда ҳам «гўзалликда Юсуфдан-да ўтадиган» ўша дўст ҳакида ишоралар бор. Бу улкан асарнинг биринчи китоби хотимасида Румий Зулайҳо образига мурожаат қилиб, унинг ҳолатини унутилмас мисраларда тасвирлаб беради. Зулайҳонинг ҳар бир гапи фақат Юсуфга тааллуқлидир.

Қара, Зулайхо ҳамма нарсани — заҳарли сариқ
гулли буталардан тортиб алоэгача — Юсуф деб  атайди.
Барча исмларда у фақат Юсуф исмини  кўради.
Фақат ишончли одамларгагина у буни айтади.
Агарда у деса: Мум оловда юмшаб қолибди,
демак унинг бу гапи “дўст менинг-чун севимлидир” деган маънодадир.
Агарда у деса: Қаранглар, ой чиқибди,
Агарда у деса: Тол бутоғи ям-яшил экан,
Агарда у деса: Барглар қандай титрашар, қаранг,
Агарда у деса: Қаранг, тошбақа тол қандай ёнаркан,
Агарда у деса: Новдалар сўзлашар атиргул билан,
Агарда у деса: Бек айлади сирни ошкора,
Агарда у деса: Бахт, у қандай нур таратар,
Агарда у деса: Гиламимни қоқиб беринг,
Агарда у деса: Мешкобчи сув келтирди, қаранг,
Агарда у деса: Қаранглар, қуёш чиқди.
Агарда у деса: Кеча улар овқат пиширди.
Агарда у деса: Сабзавотлар қайнаб пишди,
Агарда у деса: Ноннинг тузи сал пастроқ экан,
Агарда у деса: Осмон тескари айланмоқда,
Агарда у деса: Бошим қаттиқ оғрияпти,
Агарда у деса: Бош оғриғим ўтиб кетди,
Агарда у мақтаса, бағрига босгани бўлади,
Унинг койиши айрилиқни англатади.
Ва агар у юз минглаб исмларни, гапларни айтса ҳам,
уларнинг барчаси Юсуфни англатади,
зеро у Юсуфнинг васлини истайди.
Оч ҳолида исмин айтса тўйиб қолади,
қадаҳидан сармаст бўлар исмини айтса.
Совуқ кунлар Юсуф исми қизга пўстиндир.
Унинг исми ҳар нарсадан қизга устундир.

Юқоридаги мисралар Жалолиддин Румийнинг 17 йил илгари ёзган ушбу мисралари ечимидир:

Ўтмишлардан қолган ширин эртак, афсона
Дўстнинг сирин англамоққа беради имкон.

Жалолиддин Румийнинг бу мисралардан олдинги минглаб сатрларда айтган, ҳикоя қилиб берган нарсаси ўзининг биринчи ҳақиқий маҳбуби Шамсга нисбатан бўлган муҳаббатининг тасвирларидир, зеро унинг учун Шамсда илоҳий гўзаллик зоҳир бўлган. (Хусомиддин деган исм заминий нуқтаи назардан «қуёш нури», «зиё» маъноларини англатиши мумкин, аммо барибир Шамснинг ўзи бўлолмайди). Румий Зулайҳонинг сирини, аёл қалбининг оташин иштиёқини англаб етган, зеро ўзининг илк кўнгил қўйган маҳбубининг исми худди Юсуфнинг исми Зулайҳога куч-қувват бергани каби уни ҳам юпантирар, далда берарди. Зулайҳонинг Фаридуддин Аттор тилга олиб ўтган ёшариш сири Румий мисраларида ҳам жаранглаб, акс-садо беради:

Унинг ғами мени қаритди.
Изтироблар ва бахтсиз йиллар.
Аммо бир бор Шамсуддин десанг,
Қайтиб келар ёшлигим менинг.

ҲИНД-ПОКИСТОН ШЕЪРИЯТИДА АЁЛЛАР (ЖОНЛАР) ТАСВИРИ

Аллоҳ, Сенинг номингдек улуғ
Ҳимматингга ишончим менинг.
Яратгувчи! Боқий сабрингнинг
На чеки бор, на чегараси.
Сенинг исмингни эй Хожам,
Юрагимга айлаганман жо.

Аллоҳ, Исминг ширинлигидек
Улкан эрур умидим менинг.
Эшигингдек эмас ҳеч эшик,
Гарчи кўпи мен учун очиқ.

Эй Севгувчи, мен бечорадан
Алоқани узма илтимос.
Мен бенаво тилайман шафқат,
Нажот йўқдир Ўзингдан ўзга.
Икки қўллаб тармашгум албат,
Сенинг гўзал исмингга, Эгам.

Шоҳ Абдул Латифнинг «Синд Рисоласи» деган асаридаги асосий қаҳрамонлардан бири худди шундай куйлайди. Бу гаплар эса маълум маънода Зулайҳонинг гапларини эсга солади; Маҳбубнинг исми унинг вужудини қамраб олган. Зулайҳо форс-турк адабиётида соғинч ўтида ёнаётган барча аёлларнинг тимсолига айланганидек, Ҳиндистон субконтинентидаги мистик шеъриятда ҳам бу мавзу марказий ўрин тутади. Кришнанинг сигир боқувчи қизлар, яъни гопилар билан ўйини тўғрисидаги ҳиндча тасаввурлар ушбу тадрижда асосий роль ўйнаган деб тахмин қилиш мумкин. Гопилар улардан узоқлашаётган ва уларни янада мафтун этаётган Худони ўзлари истаган кўринишда тамоша қиладилар. Танлаб олинган жон бўлмиш Радҳа эса интизорлик ва танҳолик онларининг сўнгида Маҳбуб билан қўшилиш бахтига муяссар бўлади. Халқона ҳинд адабиётидаги келин-жон (вираҳини) мотиви ҳам шу анъанага мос келади. Одатда бўяб бежалган «бараҳмаса» қўшиқларида эрини ёки севгилисини соғинган ёш аёл ёки келинчакнинг ҳис-туйғулари куйланади. Бу тасвирлар Ҳиндистон субконтинетидаги сўфиёна шеъриятнинг алоҳида мафтункор бир тадрижига сабаб бўлган, зеро улар аёлнинг нафс тимсоли сифатидаги анъанавий роли билан омухта бўлиб кетган. Ҳинд дарёси воҳаси ва Панжобдаги мистик ҳофизлар билан бир қаторда, 14-асрдан бери Ҳиндистон ҳудудининг жанубида, яъни Декканда қўним топган сўфийлар ҳам аёл-жон мавзусига турли кўринишларда мурожаат қилишган. Шу маънода аввало Декканнинг 1490 йилдан бошлаб Одилшоҳ сулоласининг пойтахти бўлган, ҳар иккала таниқли сўфий жамоаси, яъни ҳиндавий Чиштия ва Қодирия жамоаларининг раҳнамолари фаолият кўрсатган Бидшапур вилоятини тилга олиш мумкин. 15-асрдан бошлаб бу вилоятда пайдо бўлган асарларда Худога «Устоз», «Ота» билан бир қаторда «Севгувчи (ошиқ), Муҳиб ва Севгили», яъни «Маҳбуб» деб мурожаат қилинади. 15-асрлардан буён асарларининг «Шамс ул-ушшоқ» тахаллуси остида ёзилганлиги маълум бўлган, яъни асарларини «Ошиқлар қуёши» тахаллуси остида битган ҳамда асарлари Даккни-Урду шевасида иншо этилган, дунёга хассос шоир бўлиб танилган Миранжи ҳам аёл-жон мавзуида қалам тебратган. Унинг «Куш ва Кушнағз» номли асарида ўзини руҳоний ҳаётга бахшида этиш учун бу дунёдан юз ўгирган бир қиз тўғрисида ҳикоя қилинади. Шоирнинг авлодидан бўлмиш Бурҳониддин Жаном (вафоти 1579) ўзининг «Сиқҳ саҳела» номли асарида келин-жон мавзусини илк бор батафсил ёритиб берган. Аммо шунга ўхшаш асарларнинг декканлик улкан авлиё, 1422 йилда 100 ёшида вафот этган Гулбаргалик Гезударас қаламига мансуб бўлиши мумкин, деган тахминлар шубҳадан холи эмас. Шунчалар улкан, юксак бадиий саъвиядаги талабларга жавоб бера оладиган асарлар билан бир қаторда, ўз олдига сўфизм таълимотини ва айниқса, ишқий мистикани халқ ичига олиб киришни мақсад қилиб қўйган лирик асарлар ҳам ривожланган. Бундай асарлар албатта оғир меҳнат қиладиган, ёлқинли муҳаббат ва иштиёқ туйғуларига лиммо-лим жонларга қиёс қилгудек қишлоқ хотин-қизлари томонидан куйланган. Бу асарлар орасида икки хил қўшиқ турини, яъни «чаккинома» ва «чархинома»нинг алоҳида қайд этиш лозим. «Чакки» дегани ёрғучоқ, яъни қўл тегирмони бўлиб, хотин-қизлар асосий овқат ҳисобланмиш чапати, яъни кулча нон пишириш учун кун бўйи ёрғучоқ айлантириб, буғдойдан ун тортганлар. Ёруғчоқнинг тепасидаги тошига ўрнатилган даста «алиф»га, яъни араб алифбосидаги биринчи ҳарфга қиёс қилинган, чунки даста алифдек тик бўлади. «Алиф» биринчи ҳарф бўлганлиги учун унинг сони бирдир, яъни у Биру Борни, Ягона Аллоҳни англатади. Демак, аёл дастадан тутиб, ёрғучоқ тошини айлантираркан, кўнглида доимо Биру Бор, Аллоҳ бўлади. Пастдаги тошга ўрнатилган ва юқоридаги тошнинг ўртасидаги тешикдан чиқиб турадиган ўқ илоҳий хабарларни, ваҳийларни қабул килиб, сўнгра бошқаларга тарқатадиган пайғамбар Муҳаммад с.а.в.га менгзалади. Оддий, содда бу ўхшатишларни шоирлар ўз иқтидорларига кўра бежаб ишлатганлар. Бундай қўшиқларда фақат ун тортиш жараёнигина эмас, балки нон ёпиш ҳам тимсолий қўлланилган. Хотинлар ўзларини бамисоли янги тортилган ундан хамир қориб, «пури»лар, яъни манти пишираётгандек тутишган.

Ёрғучоқ дастаси “алиф”га ўхшар —
бу Аллоҳ дегани.
Муҳаммад-мустаҳкам ўрнатилган ўқ.
Аллоҳга интилган бунда бир боғланиш кўрар,
Бисмиллоҳ, ёҳу Аллоҳ.
Ёрғучоққа ташлаймиз буғдой,
Етиштирдик уни ўзимиз.
Вужуд ёрғучоғи Ҳақ йўлдан юрар,
Шариатга бўйсунса агар.
Бисмиллоҳ, ёҳу Аллоҳ.
Алифдан бошланар Худонинг исми,
Жонлар раҳнамоси ҳидоят қилар.
Буғдойдан ун тортиб амин бўл шунга.
Бисмиллоҳ, ёҳу Аллоҳ.
Ундан хамир қориб, “пури”лар пишир.
Сол унга самовий мева-ю шакар.
Аллоҳнинг етти хил фазилатлари
Сенинг борлигингни тўлдирсин буткул
Пуриларга солганинг, синглим,
Етти хушбўй зиравор мисол
Бисмиллоҳ, ёҳу Аллоҳ.

Бу тасвирлар аёлларнинг кундалик турмушидан олинган ҳолатлардир.

Ип йигириш ишлари пайтида айтиладиган ашулалар ҳам шулар сирасига киради. Ип йигириш ишлари барча динларда ҳам аёлларнинг бир жойга тўпланишиб, чақчақлашиб ёки ашула айтиб амалга ошириладиган машғулотидир. Бундай пайтларда айтиладиган сўфиёна ашулалар Жанубий Ҳиндистонда ҳам учрайди, аммо қадим-қадимдан бери пахта етиштириладиган Синд ва Панжоб вилоятлари уларнинг асосий маконидир. Бу ҳол шунга олиб келганки, ип йигириш ва пахта титиш ишларини кўрган сўфийлар беихтиёр улкан сўфий, «ўзининг беқиёс муҳаббати (ва сиёсий фаолияти) туфайли» 922 йилда жонидан жудо этилган Мансур Ҳалложни эслаб кетишган. Унинг исми «пахта титувчи» деган маънони англатади. Сўфийлар тез-тез Ҳалложнинг эшилган иплари тўғрисида сўз юритардилар, шу сабабдан бўлса керак, бу тасаввур тўқувчилар қўшиқларининг овоза бўлиб кетишига олиб келган. Аммо Булҳе Шоҳнинг таъкидлашича, янги териган пахта қордек оппоқ бўлади. Аммо уни йигириш, ранг бериш ва газлама тўқиш жараёнида ранги ўзгаради — Худо ҳам шундай “бирранг” бўлиб, бутун борлиқнинг асосини ташкил этади. Синдлик нақшбандий устоз Муҳаммад Замон Луиварига ўхшаш сўфийлар эса дунёни Худо пахтадан йигирган ип деб тасвирлайдилар. Ип йигиришнинг зикр, яъни узликсиз равишда Аллоҳни ёд этиш билан боғлиқлиги бундан ҳам муҳимроқдир, зеро Қуръони каримда мусулмонларга «Аллоҳни тез-тез ёд этинглар» (33, 41-суралар) деган даъват бор.

Аллоҳ таолонинг гўзал исмларини ёки диний бир дуони паст овозда тўхтовсиз такрорлаш ип йигириш дастгоҳи ғилдирагининг зувиллашига қиёс қилинади. Тўхтовсиз йигириш натижасида йигирган ип пишиқ пухта бўлгани сингари, Аллоҳ таолонинг исмларини тўхтовсиз равишда такрорлаш орқали инсон қалби ҳам борган сари покизаланиб, мусаффолашиб боради. Сўнгра Аллоҳ уни «жуда яхши баҳога сотиб олади».

Пайқаган бўлсангиз, бу ерда Қуръони каримнинг 9-сура 3-оятига ишора қилинмоқда, яъни бу оятда «албатта, Аллоҳ мўминларнинг жонларини ва молларини жаннат баробарига сотиб олди» дейилган. Узлуксиз равишда ташқи, юзаки васвасаларига учиб, ип йигиришдан чалғийдиган ялқов қизлар эса тўй куни, яъни вафот этгач ҳеч қанақа сепга эга бўлмай, ялонғоч ва шармисор ҳолатда Аллоҳга рўбару бўладилар ва дўзахга улоқтириладилар. (Шу маънода Панжоблик шоир Мадҳо Яаъл Ҳусайн сеп қилиб бериладиган газмолларни «бўяш» хусусида ҳам сўз юритади. Кимки шундай қилмас экан, у турмуш қуролмай, дунёдан тоқ ўтар эмиш). Чамамда, бу фикрга дин тарихида маълум ва машҳур бўлган «амалларнинг тўқилиши» хусусидаги тасаввурлар ҳам омухта бўлиб кетган, шекилли. Унда айтилишича, ҳар бир зот ўз жони учун фикрлари, сўзлари ва амалларидан бир кийим тўқийди. Бидшапурлик ип йигирувчи қизларнинг бир қўшиғида бу тасаввур жуда аниқ баён этилган:

Тасаввур қил, вужудинг бир чархмисол, синглим,
Келгил, четга ирғитгил совуққонликни,
ва заминий фарқларни тарк этақол, синглим,
Ҳар нафасинг эшилмаган ипдир Аллоҳ олдида.
Тил тасмадир чарх-дастгоҳнинг ғилдирагида,
Нафас ипин йигир яна пишиқроқ, синглим.

Шоир жонга йигиришнинг барча ҳолатлари бўйича шундай таълим беради:

«Пахтани қўлга олсанг, зикру жали қил (яъни Аллоҳни баланд овозда зикр эт)
Пахта толаларини ажратаётганингда зикру қалбий қил (яъни кўнглингда Аллоҳнинг исмини такрорла).
Йигирилган ипни ғалтакка ўраётганингда зикру айн қил (яъни бутун вужудинг Аллоҳ зикри ила банд бўлсин).
(Нафас иплари бирин-кетин саналиши лозим (яъни ҳар бир нафасингда Аллоҳнинг исми бўлсин).
Аллоҳни зикр этиш учун нафас олишни бошқариш қоидалари жуда аниқ ишлаб чиқилган).

Синд ва Панжобдаги ип йигирувчиларнинг қўшиқлари маърифий жиҳатдан юқорида тилга олинган қўшиқларга қараганда бироз пастроқ даражада, шу сабабданмикин, Шоҳ Абдул Латифнинг «Сур Капаити» сарлавҳали асарини анча таҳлил қилишга тўғри келади. Панжоблик ип йигирувчи сўфийларнинг қўшиқлари эҳтиросли чақириқларга бойдир.

Ўйинни бас қилгин, чархингни айлантир, қизча!
Келинлик либосин тайёрла, қизча!
«Худо» деб ғижирлар чарх ғилдираги,
Титрар Биру Бордан қўрқиб, эй қизча!
Ғилдирак айланиб оҳ тортар гўё,
Оғир ишлар ҳали олдингда, қизча!

Ип йигириш ёки буғдой янчишда айтиладиган халқ қўшиқларида аёл киши «чўри, хизматкор» деб тасвирланади:

Дарвишона уйда сен оқсоч, чўри
Ҳар нафас «Аллоҳ», де, Пайғамбар дегин.

Аёлни «оқсоч, чўри» сифатида кўриш кўпгина ҳолларда фақат ижтимоий жиҳатдан тўғри бўлиб қолмай, балки диний талабларга ҳам мос келади. Қуръони каримда эркак киши «абд», яъни «хизматкор қул» деб, аёл эса шунга мос равишда «амат» деб аталган. Форсийзабон сўфий Қушаирий (вафоти 1074) «убудиййа»ни, яъни «тўлиқ равишда хизматга тайёрликни» ҳақиқий эркинлик деб тасвирлаган. Хизматкорлик кишининг ҳақиқий хислати эркан, «абдуҳу», яъни «Худонинг хизматкори» бўлиш орзу этилган энг юқори даражадир, зеро Пайғамбар алайҳиссалом ўзлари бошдан кечирган ҳар иккала самовий саргузаштида, яъни Буроқ отга миниб Аллоҳ ҳузурига кўтарилганларида, бу кўтарилиш «Меърож воқеаси» дейилган, (17-сура, 1-оят) ҳамда 53-сурада айтилганидек, Ул зотга илоҳий хабар келганида худди шу ном билан тилга олинган, «абдуҳу» дейилган. Шунга кўра, севгувчи жоннинг «оқсоч, хизматкор аёл» деб тасвирланиши ҳам унинг учун энг юқори баҳодир.

Дарвозани тамбалар гоҳо
Гоҳо очар менга эшикни.
Баъзан келиб кетгум беҳуда,
Сўнг У мени чорлар юксакка.
Гоҳ соғингум ўша чорлашин,
Сирли сўзлар айтар У гоҳо.
Қаранглар У, Менинг Дўстим,
Шунчалар сир-синоатлидир.
Севлигим, Сен бекнинг ўғлисан,
Мен-чи, оқсоч хизматкор, чўри.
Хизматингни қилай бир умр,
Турай доим қўл қовуштириб.
Эшигингни кетдимми ташлаб,
Бирон маҳал эй қадрдон Дўст.
Меҳр тўла нигоҳларингни,
Мендан узма ҳеч вақт азизим.

Шоҳ Абдул Латиф Биру Борни шундай тараннум этади. Ул Зот Ўзини намоён этмагунча жоннинг кутишдан бўлак қўлидан ҳеч нарса келмайди. Покистон дарёлари бўйларида яшовчи аҳоли ўртасида кенг тарқалган қўшиқ ва лапарларда Маҳбуб Хожа деб аталади. Баъзан уни «Балоч», «Ражпут» ёки оддийгина қилиб «Қирол» дейишади. Севгувчи ошиқ эса доимо паст табақага мансубдир. У гоҳо кир ювадиган аёл, кулол қизи ёки маҳанахотун, яъни балиқчининг хотинидир. Маҳбуб тасвирлаб бўлмас даражада мағрур ва гўзалдир. Ошиқ аёл шундай куйлайди:

Мени эслаб келар бўлсанг севгилим,
Кипригим-ла йўлларингни супурай,
Сочим йўлларингга пояндоз бўлсин.

Ошиқ жон тасвири барча сўфиёна халқ шеърияти марказидан қизил чизиқ бўлиб ўтган. Бу тасвир ғарбий субконтинентдаги Исмоилийлар (Оғахонийлар) жамоасининг муқаддас диний қўшиқлари бўлмиш «Ғинон»-ларда ҳам учрайди. Уларнинг «Буж Ниронжон» асарида жон шундай куйлайди:

Хожам, менда на эзгулик ва на чирой бор,
Қандай айтай, кел уйимга Маҳбубим дебон.
Висолингни раво кўрсанг менга, Биру Бор,
Тўй куйларин куйлар эдим ёш келинсимон.

Бечора жон мангу Боқий Маҳбуб билан бирлашишни қандай орзу этсин? Жон Унинг «Саттор», яъни «Қоплагувчи» номини атаб илтижо қилади. Бу ном Аллоҳ таолонинг гўзал исмларидан бири бўлиб, тез-тез аёлларга нисбатан ҳам ишлатилади.

Қадам ранжида қил, эй Ёр,
Менинг кулбамга ҳам бир бор.
Мени нурингга ғарқ этгил,
Каноранг-ла қоплаб кетгил.

Ахир, У гуноҳкор аёлнинг барча хатоларини қоплагувчи, ёпгувчи, мағфират этгувчи эмасми? Бу қўшиқларда жон «свееперин», деб тасвирланган, «свеепер» деганлари дахлсиз, ҳеч қанақа табақага мансуб бўлмаган, уйлар ва ҳожатхоналарни тозалаб кетгувчи хизматкордир. Панжоблик Буллҳе Шоҳ тез-тез аёл кийимини кийиб, ўзини шундай ғариб аёл-жон деб тасвирлашдан истиҳола қилмайди. У Ҳир ва Ранжа исмли бахтсиз ошиқлар тўғрисидаги қадимги ривоятни тилга оларкан, Маҳбубни уйига таклиф этишга ва никоҳ ришталарини боғлаш учун такдирингни менинг тақдиримга пайванд қил дейишга журъат этади:

Севгилингманми чиндан,
Ҳовлимга кел, ҳовлимга.
Қурбон бўлай йўлингда,
Ҳовлимга кел, ҳовлимга.

Ўхшашинг йўқ жаҳонда,
Жаҳон, замон, маконда,
Сени қўмсаган онда,
Ҳовлимга кел, ҳовлимга.

Қурбон бўлай йўлингда,
Ҳовлимга кел, ҳовлимга.

Дерлар сени молбоқар,
Менга-чи, Ранжа ёқар,
Сен ўзинг иймон қадар,
Ҳовлимга кел, ҳовлимга.

Қурбон бўлай йўлингда,
Ҳовлимга кел, ҳовлимга.

Чиқиб ота макондан,
Сенга кўнгил боғладим.
Интизорман раҳм қил,
Ҳовлимга кел, ҳовлимга.
Қурбон бўлай йўлингда,
Ҳовлимга кел, ҳовлимга.

Қўшиқларда ошиқ қизни койиб, уришиб, танбеҳ бериб турадиган ёки масхара қиладиган ота-она ёки қўшнилар сиймолари ҳам тез-тез учраб туради. (Араб шеъриятида маьлум ва машҳур бўлган «танбеҳчи» образи бу қўшиқларда жуда жонли равишда изоҳлаб берилган). Хўш, бундай ҳолларда ошиқ қиз нима қила оларди? Панжоблик сўфий Али Ҳайдар (вафоти 1781) Ҳир Ранжа мавзуига ишора қиларкан, шундай куйлайди:

Менга танбеҳ бера бера,
Чарчаб қолди одамлар.
Мен-чи, юз ўгирмайман,
Асло гўзал Дўстимдан.

Ота-онам ғазабнок,
Ҳайдашса уйдан мени.
Уйни ташлаб чиқурман,
Қадрдон Дўстим учун.

Қудуқларга ташлагум,
Насиҳатгўйни, аммо.
Яйдоқ чўлда бўлса ҳам
Бўлай Дўстнинг ёнида.
Али Ҳайдар, нигоҳлар,
Тўқнашган ондан бошлаб,
Берган ваъдам ваъдадир,
Ҳеч бузилмас, Азиз Дўст.

«Ғинон»ларда Маҳбуб қошида бўлиш учун таркидунё қиладиган қизнинг саркаш табиатли бўлишига ишора қилинади. Гуджаратлик қизлар сув ташиладиган кўзани бошига қўйиб олганча, уйини ташлаб чиқиб, Маҳбубникига йўл олиши мумкин. Шунда йигит қизга уйланиши лозим бўлади. Бу тасвир тўй қўшиқлари тасвиридир. Синд вилоятида айтиладиган тўй қўшиқларида ишлатилган ибораларни мистик адабиётдаги иборалар билан таққосласак, кўпдан кўп ҳамоҳангликлар борлигига амин бўламиз. Бу ҳол айниқса Синд ва Панжоб оралиғидаги сермаъно широқий тилида ижод қилган халқ шоирлари асарларида яққол намоён бўлади. Шундай шоирлардан бири Хўжа Ғулом Фарид (вафоти 1901)нинг шеърларида жон-аёл Маҳбубдан ажмирий ранг-баранг рўмол ва Жаизалмердан келтириладиган билагузук совға қилишни илтимос қилади, чунки шоирнинг ватани бўлмиш Чолистон ҳозирги Ҳиндистоннинг Ражостон вилояти билан чегарадош. Фариднинг асарларидаги жон-аёл образлари турмуш қурган аёллар бурнига тақиб юрадиган бурунбалдоқ хусусида гапиришади. Талоқ қилинган ошиқ қиз эса бурунбалдоқни тарк этиб, соч тархининг бўёғи, лаббўёқ, киприклар ва кўзнинг атрофларини қорайтириш учун ишлатиладиган қораранг сурмадан сўз очади, чунки Фариднинг қаҳрамонлари Чолистон саҳроларида яшовчи ҳақиқий саҳройи қизлардир. Тўй расм-русумларига ишора қиларкан, шоир қаҳрамонларидан бирини шундай сўзлатади:

Узоқ ўтган замонларда биз бирга бўлиб,
Бошимизни бошимизга уриштирганмиз.

Зеро, бир умр бирга бўлсинлар деб келин ва куёвнинг бошларини бир-бирига уриштириш Чолистондаги тўй расм-русумларининг муҳим қисми ҳисобланади. Шоирнинг асарларидаги жон-қизлар саҳройи хотин-қизларга хос бўлган ибораларни ишлатишади; улар тўхтовсиз равишда ўзларининг сингилларини (бхенар), дугоналарини (сатийун) ва дўстларини ўз қошларига чорлайдилар ва чинакам ошиқ қизнинг аҳволини тушунмаганликлари учун уларга тез-тез танбеҳ сўзларини айтадилар. «Буж Ниронжон» асаридаги жон шундай куйлайди:

Декка сакҳи сухелийан дҳан ко ҳол беҳол,» яъни
“Эй бахтиёр дугонажонлар
Мен бахтсизнинг ҳолини сўранг.

Чунки дугоналар кундалик ҳаётдан шодумон бўлиб, қаҳрамон жоннинг Илоҳий Маҳбуб томон элтадиган сермашаққат йўлни мардонавор босиб ўтаётганини, бу фоний дунёни тарк этмоқчи бўлаётганини англаб етмайдилар. Жон Илоҳий муҳаббатнинг оҳанрабо кучига қарши туролмайди, бу дунё унинг учун маъносиз нарсага айланиб қолган. Мавлоно Румий ҳам Билқийснинг Сулаймон алайҳиссалом ҳузурига кетаётгандаги ҳолатини шундай тасвирлаганди. Жуда кўп мистик қўшиқлардаги опа-сингиллар ва дугоналар образлари шундай севимли, аммо ошиқ қиз аҳволидан бехабар деб тасвирланади.
Шоҳ Абдул Каримнинг (вафоти 1694) шеърларида жон аёл дугоналарини шундай огоҳлантиради:

Сингилжонлар, ҳамма ерда Унинг изи жам,
Аниқламоқ жуда қийин уларни аммо.
Бу изларни ўз кўзи-ла кўрган киши ҳам
Аниқ билмас маъносини, бу бир муаммо.

Жон-аёл образи ҳам ўз нутқида ҳақиқий аёллар сингари кичрайтириш, эркалаш усулини ишлатади. (Кичрайтириш, эркалаш усули нозиклик, мулойимлик тасвири сифатида жуда кенг тарқалган. Араб шоири Ибн ал-Фарид ҳам ўзининг ишқ тўғрисидаги мистик шеърларида бу усулни ишлатган).
Балочистон шаҳзодаси Пунҳун Пунҳал ёки Балочал, яъни «севимли кичкина Балочлик» ёки Кҳоҳйарийал «севимли тоғлик» деб аталган. Севимли қаҳрамонларга тобора мулойим номлар ўйлаб топилади. Синд шеъриятида аёллар кўпинча эркалаш, кичрайтириш суффикси бўлмиш «рро» ва «рри»ни ишлатишади. Фақат Маҳбуб эмас, балки хабарчи қуш ҳисобланадиган қарғанинг номи ҳам эркалаб, кичрайтириб ишлатилади. «Қарға» сўзи синд тилида «канг» бўлгани учун қўшиқларда уни «кангал» ёки «кангрри», яъни тахминан «азиз қарғача» ёхуд «қарғагина» дейилади. Урду шеъриятидаги енгилроқ мавзуларда аёллар диалектини, шевасини ишлатиш умуман олганда бироз чекланган бўлса-да, улар сўфиёна халқ шеъриятининг ажралмас қисмидир. Маҳбубнинг гўзаллигидан ақли шошган жон шундай куйлайди:

Юз таманно билан Маҳбуб
Йўлда этаркан давом,
«Бисмиллоҳ» дер унга замин,
Оёқларин ўпар сўқмоқ.
Ҳурмат бажо келтиришиб
Нозик ҳурлар турар қатор.
Қасам ичгум, ҳаммасидан
Гўзалроқдир Маҳбубим.

Ҳинд-Покистон субконтиненти шоирлари ўз туйғуларини қоғозга туширишда ишлатган услублар жуда хилма-хил, аммо уларнинг барчаси ҳиндавий илк тасвирларга асосланган бўлиб, ҳинд шеърияти вазнларини ишлатишади. Араб-форс адабиётидан ўзлаштирилган, вазни ва қофияси жуда чигал бўлган ғазал формаси юз йиллардан бери шаҳарларда яшайдиган ўқимишли, оқил шоирлар давраларида ишлатилса-да, халқ шеъриятида бутунлай ишлатилмайди. Қисқа, икки мисрали «доҳас»лар билан бир қаторда халқ шеъриятида «сиҳарҳи» ва «бараҳмаса» деган узун қаторли шеърлар ҳам мавжуд. «Сиҳарфи», яъни «ўттиз ҳарфли шеър» олтин алифбонинг бир тури бўлиб, унинг ҳар бир қатори араб алифбосининг бир ҳарфидан бошланади, аммо баъзан бир неча мисралар ҳам бир хил ҳарф билан бошланиши мумкин. Қаторлар узунлиги эса шоирга ҳавола. Бундай шеърларда ҳам севгувчи жон образи учраб туради, аммо бу мавзу асосан «Бараҳмаса», яъни «Ўн икки ой қўшиғи»да тараннум этилади. Санскрит тилидан ўзлаштирилган ва Ҳиндистон халқлари тилларида кенг тарқалган бу шеър услубида «вираҳини», яъни «соғинган аёл» туйғулари куйланади. Аёл ҳар ойда ўзини бўлакча ҳис этади, яъни ойнинг хусусиятига қараб муҳаббат, интизорлик, дарду-ғам тараннуми алмашиниб туради. Ҳинд ойлари лавҳалари ишлатилганда бу ҳол ўз-ўзидан ажиб маъно касб этади, зеро Ҳиндистондаги ёмғирлар даври асосан ёр васлига интилиш ва ёр билан қўшилишга чамбарчас боғлиқдир. Ҳатто айтишларича «папиҳа» деган қуш ҳам ёмғирлар даврида «пиу каҳан?» яъни «Маҳбуб қаерда?» деб сайрар эмиш. Улуғ ҳинд шоири Амир Хусрав (вафоти 1325 йил) ўз девонини «Ёмғир қуяр, мен Дўстдан жудо…» деган мисра билан бошларкан, «вираҳини» мотивларини ўта чигал форсча шеърларига олиб киради. Шоирлар йил фаслларига боғлиқ бўлмаган, ҳар йили қуёш йилидан 10—11 кунга фарқ қиладиган соф исломий ойларнинг номларини ишлатишганда бу тимсолларни қўллаш анча қийинлашади. Бундай пайтларда қадимги табиий тимсоллар аниқ тарихий ишораларга айлантирилади. Масалан, муҳаррам ойида жон-келин Пайғамбар алайҳиссаломнинг Невараси Имом Ҳусайннинг шаҳид бўлганлигини эслаб, марсия айтади. Ул зот ҳижрий 81 йилнинг муҳаррам ойида, ўнинчи санада (10.10.680) Карбало даштида ҳукумат қўшинлари томонидан қатл этилган. Учинчи ойда эса Пайғамбар алайҳиссаломнинг вафотлари ёки хурсанд ҳолда Ул зотнинг таваллуд кунлари куйланади. Халқ шеъриятида Пайғамбар с.а.в. Маҳбуб, жонларнинг ҳақиқий куёви сифатида намоён бўлади. «Буж Ниронжон» асарида Ул зотга «дулаҳ, наби, расул», яъни «куёв, Аллоҳнинг элчиси, пайғамбар» деб таъриф берилган.

Зеро, кейинги сўфийлар илгариги вақтлардагидек вафот этгач, Худога қўшилиб кетишни эмас, балки пайғамбарга қўшилиб кетишни ўзларининг энг олий мақсади деб билишган. Рўза ойини зўр хурсандчилик билан қарши олишади ва ҳижрий йилнинг Ҳаж сафари амалга ошириладиган сўнги ойида, яъни Зулҳижжада жон ўзи интизор кутган мақсадга, Илоҳий Маҳбубнинг Маккадаги уйи Каъбани ҳамда севимли пайғамбарнинг Мадинадаги мақбарасини зиёрат қилишга эришади. Фақат шундан кейингина жон «интизор вираҳини»дан «васлига», яъни мақсадига эришган жонга айланади. У энди «Буж Ниронжон»да айтилганидек, — «сувда бутунлай эриб кетган шакар»га айланади. Шу маънода Пайғамбар алайҳиссаломнинг ёмғир билан муқояса қилишларини ҳам мисол қилиб келтириш мумкин. Қуръони каримда айтилишича, Пайғамбар алайҳиссалом «барча оламларга раҳмат» қилиб юборилган (21-сура, 107-оят). Бундан ташқари Ул зот улкан ёмғирли булут деб ҳам тасвирланади, зеро ёмғир кўплаб исломий ҳудудларда «раҳма», яъни раҳм-шафқат, мурувват, Аллоҳнинг раҳмати деб юритилади. Шоҳ Абдул Латифнинг «Сур саранг» асарида шундай мисралар бор:

Бугун менинг севгилим
Булутдан кўйлак киюр.

Зеро, ёмғир қатқалоқ ерларни жонлантиргани каби, Пайғамбар алайҳиссаломнинг меҳрибонлиги қақраган юракларни яшнатиб юборади. Бараҳмасалардаги ёмғир тимсоллар таъсир доирасининг кенглигини белгилаш жуда қийин. Жон куёви мотивининг кейинги тадрижини Исмоилийларнинг «ғинон»ларида ҳам учратиш мумкин. Уларда имом (ҳозирги кунда у жамоанинг Оғахон исмли дунёвий ва маънавий раҳбаридир) интизор кутилган Маҳбуб деб тасвирланади. Бу ҳол Али С. Асаний яқинда бир мақоласида кўрсатиб ўтганидек, Ўрта асрлардан бери маълум ва машҳур ҳамда ҳозирги кунларда ҳам ишлатилаётган тасаввурдир. Синд сўфийларининг мистик қўшиқлари одатда «сур»лардан ташкил топган. Сурларни бўлимлар десак ҳам бўлаверади. Ҳар бир сурга (бўлимга) унинг куйига мослаб сарлавҳа қўййлади. 18-аср бошларида яшаб ижод қилган Миён Шоҳ Инот даврларидан бери шу аснода тартибланган асарлар «Рисола» деб аталади, чунки бу ишқий лириканинг барчаси ўқиш ёки тилшунослар томонидан грамматик таҳлил қилиниш учун эмас, балки куйлаш, қўшиқ қилиб айтиш учун мўлжалланган.

Шунданмикин, уларда такрорланадиган мисралар, нақоратлар жуда кўп. Баъзан саккиз-тўққизта тўртликдан иборат бўлган шеърий асар озгина фарқни ҳисобга олмаганда, қарийб бир хил иборалар билан бошланади. Баъзан эса шеърнинг кейинги, ички қофияланган бошқа мисралари ҳам худди ҳовуздаги сувнинг енгил тўлқинларисимон қайталанади.

Маълум бир бош мавзуга бағишланган қўшиқлар «кафи» ёки «вой» билан якунланади. Булар энди одатда вақтлар ўтиши мобайнида алоҳида тур бўлиб ажралиб чиққан, жамоа бўлиб айтиладиган лирик қўшиқлардир. Синдлик сўфий Сатчал Сармаст (вафоти 1826 йил)нинг завқ-шавққа тўла шеърлари ушбу йўналишнинг яққол далилидир. Уларнинг “кафи”сида (нақоратида) биринчи мисра такрорланади ёки ҳар икки мисрадан кейин яна ўша биринчи мисра келади. Халқ шеърияти характерига мос равишда бунақа шеърлар «аллитерация»га, яъни «бир хил ёки оҳангдош ундошларнинг ёнма-ён келиши»га жуда бой. Уларни кўпинча грамматик таҳлил ҳам, аниқ таржима ҳам қилиб бўлмайди, аммо улар шунчалар жарангдорки, беихтиёр феъл формаларига ўта бой синд тилининг шеърларни бениҳоя гўзаллаштириш йўлидаги туганмас имкониятларига иймон келтирасан киши. Шоирлар ўз қаҳрамонларини юпантириш учун тез-тез Қуръони каримга ҳам мурожаат қиладилар, Пайғамбар алайҳиссаломнинг сўзларини ҳам ишлатадилар. Билимдон шоир ҳисобланмиш Шоҳ Абдул Латиф асарларидаги қаҳрамонлар арабча мақолларни ишлатадилар, араб мумтоз шеъриятидан мисоллар келтирадилар. Буни энди тасаввурга сиғдириш жуда қийин, чунки синдлик қишлоқи қизлар намозда ўқиладиган зам сураларидан бошқаларини улкан арабшунос олимдек ёд билишлари ақлга тўғри келмайди. Аммо бу шеъриятда тарихий ҳақиқатга амал қилинмаган; қаҳрамон аёллар замон ва маконга мос келадиган тарихдан ташқарида турадилар; улар ягона илоҳий ишқнинг боқий намуналаридир. Бу ҳол жойларнинг номланишига ҳам тааллуклидир. Айниқса Хўжа Ғулом Аҳмаднинг широқий шеъриятида мумтоз тарихий хабарлардан маълум бўлган жойлар ўта аралаш-қуралаш қилиб юборилган. Бу шеърий ривоятлардаги «асосий қаҳрамон (аёл)лар кимлар деган» савол туғилади.

Шоирлар албатта «тингловчилар бу халқ ривоятидан хабардордир», деган ўйда ўз қўшиқларида воқеаларни бутун тафсилотлари билан тасвирламайдилар. Бу ҳол айниқса Шоҳ Абдул Латиф асарларида ярқ этиб кўзга ташланади. У ривоятни энг драматик жойидан бошлайди, сўнгра эса бўлиб-бўлиб, тўхталиб, орқага қайтиб, такрорлаб, кўпинча мантиқий тадриждан анча узоқлашган ҳолда давом эттиради. Панжоб вилоятида Ҳир ва Ранджа тарихи миллий эпос даражасига кўтарилган асардир. Йанг деган жойда яшовчи Ҳир исмли қиз (Йангда ошиқ қизнинг тахминий мақбараси бор) Сиал жамоаси вакили Ранджанинг чалган най наволарини тинглаб, унга ошиқ бўлиб қолади. Аммо ота-онаси қизни бошқа бир кишига унаштириб қўяди. Қиз у кишини рад этади, сўнгра «илон чақиб олди», деган баҳонада севгилисини дарвеш-табиб кийимида ўз ҳузурига чакиртиради.

Севгилиси билан очиқчасига, ҳақиқий турмуш қуришга интилган қиз ота-онаси ва айниқса кекса тоғасининг қаттиқ қаршилигига учрайди. Ҳир заҳар ичиб, вафот этади. Ривоятдаги баъзи тахминларга кўра қиз шариатга шак келтирган эмиш.

Бу ривоят Ҳиндистондаги бошқа романтик ишқ можаролари сингари жуда қадим даврлардаёқ шеърий қайта ишланган, яъни назмга солинган. Зеро, у ҳақиқатда бўлиб ўтган воқеаларга асосланган ҳамда улкан панжобий жамоаларидаги оила тизими ва расм-русумлари тўғрисида жуда аниқ тасаввурлар беради. Асарнинг панжобий, урду, синд ҳамда форс тилларидаги юзга яқин варианти мавжуд бўлиб, шулардан бири сўфий шоир Офарин томонидан 1730 йилда «Нози Ниёз» деган форс тилидаги маснавийлар китобига киритилган. Лаҳорлик сўфий Мадҳо Лаъл Ҳусайн (вафоти 1593 йил)нинг панжобий тилидаги шеърларида ҳам «Ҳир ва Ранджҳа» тарихига ишоралар бор. Аммо бу ривоятни машҳур қилган нарса унинг жуда яхши нашрларда эмас, балки халқона қайта ишланганидир. Ҳир Ранджҳада тажассум топган Худони севгувчи ошиқ жонга айланади. Ривоятдаги барча сиймолар замонавий панжоблик (олим) томонидан мажоз сифатида талқин этилиши мумкин. 1758 йилда Қазурда вафот этган қўшиқчи шоир Буллҳе Шоҳнинг эҳтиросли қўшиқларида биринчи навбатда Ҳир ва Маҳбуб ўртасидаги чексиз муҳаббатга ишора этилади.

Унинг «қайта-қайта Ранжани чорлаб, Ранжа бўлиб қолдим ўзгинам» деган мисралари халқ ичида мақолга айланиб кетган, чунки уларда ошиқ ва маъшуқнинг тўлиқ бирлиги тараннум этилади. Унинг бироз ёшроқ юртдоши бўлмиш Варит Шоҳнинг эпик шеъри панжобий тилидаги энг кўп тарқалган эпоси ҳисобланади. Унинг жилоларидан мусулмон ҳам, деҳқон ҳам, олим ҳам бир хил завқ олади, эҳтирослари бир хилда жунбушга келади. 1643 йилда синдлик бир шоир томонидан «Зебо Нигор» деган форсча маснавийда ривоят қилинган Засси ва Пунҳун тарихи бундан ҳам қадимийроқдир. Бу асарнинг бироз кейинги форсча намуналари мусулмонлар ва ҳиндулар (Жавасвант Раи Мунший, 1728, ва Лаллаҳ Жанпракет) қаламига мансубдир… Роҳиллалар йўлбошчиси Маҳаббат эса 19-аср бошларида шу тўғрида урду тилида «Асрори муҳаббат», яъни «Севгининг сир-синоатлари», деган маснавий яратган.

Тақдирлари бутун Покистонда маълум ва машҳур бўлган Засси ва Пунҳун тўғрисидаги ривоятнинг аллақачонлар адабий асарга айлантирилганлигини 16-аср синд шеъриятида Бҳамбҳор, яъни ошиқ Зассининг ватани тўғрисида қилинган ишоралардан ҳам билиб олиш мумкин. Аммо бу ривоят фақат Шоҳ Абдул Латифнинг бешта «сур»дан ташкил топган катта «Рисола»сидагина барча тафсилотлари ила баён этилган. «Рипа» ва « Даҳар» деган бўлимларида ҳам шоир қалбининг нозик торларини чертиб ўтган Засси ривоятига тааллуқли ҳолатлар тасвири учрайди. Қаҳрамон ва сардор тўғрисидаги тескари ҳикоя, яъни йигит қизни эмас, қиз йигитни ахтарадиган ҳикоя деб атаса бўладиган Сони ва Меҳанвал тўғрисидаги ривоят ҳам бутун Покистон ҳудудида маълум ва машҳурдир. Аввал бошда бу ривоят Чиноб дарёси бўйларида яшайдиган аҳоли ўртасида тилда тилган кўчиб юрган.

Шоҳ Абдул Латиф мусулмонлар ва ҳиндлар томонидан муқаддас асар деб ҳурмат қилинадиган ўз «Рисола»сига ушбу таниқли асарлардан ташқари фақат Синд воҳасига тааллуқли бўлган қатор воқеалар тўғрисидаги ривоятларни ҳам киритган. Шулардан бири Тар чўлидаги қишлоқлардан бирида яшовчи Маруи исмли қиз тўғрисидаги кўнгилларни тўлқинлантириб юборувчи ривоятдир.

Засси ва Сони ишқ сўқмоғидаги улкан қийинчиликларни енгиб ўтиб, ўлимдан кейин Маҳбуб висолига етишган жон тимсолидир, Маруи эса бу дунёда ҳам ўзининг илк ватанини асло ёддан чиқармайдиган жондир. Ушбу учала ривоят ҳам келгусида батафсил ўрганиб чиқилиши лозим. Шоҳ Абдул Латиф булар билан бир қаторда яна бир қанча ривоятларни ҳам қайта ишлаган. Илк куртаклари 15-асарларда пайдо бўлган, Синд тарихидаги воқеаларга асосланган «Лила ва Ченазар» ва Нури Тамачи тўғрисидаги ривоятлар шулар сирасига киради. Бундан ташқари Тар чўли ҳудудларида яшаган Момал ва Рано тўғрисидаги ривоятни ва қирол Диёдш тўғрисидаги даҳшатли ривоятга ўхшаш Свараштра афсонасини ҳам тилга олиш жоиз. Улардаги барча қаҳрамон (аёл) лар нафс тимсоли бўлишлари мумкин: Лила ва Момал «нафси аммора»нинг типик вакилларидир. Улар дарду ғам чекиш ва айрилиқлар натижасида бора-бора «ўз-ўзини айблагувчи жон»га айланадилар. Нури эса Маҳбуб томонидан қабул этилган, «ҳаловат, ором топган жон»дир.

«Лила ва Ченазар» ривоятида тилга олинган воқеалар 15-асрда Синдда бўлиб ўтган. Ўша даврларда Дшам Ченазар Синдда ҳукм сурган ва ўзининг суюкли рафиқаси Лила билан бахтли ҳаёт кечирган. Аммо бошқа бир аёл шоҳга ошиқ бўлиб қолади ва оқсоч бўлиб унинг саройига ишга келади. Бир куни у Лилага жуда қимматбаҳо олмос шодасини, яъни «наулакҳа»ни кўрсатади. Бўйинга тақиладиган бу безакнинг баҳоси 900000 олтин тураркан. Лила уни сотиб олмоқчи бўлади, аммо ғаразгўй оқсоч уни сотмайди. У Ченазар билан бир кеча бирга бўлиш орзусида эди. Олмос шодасига мафтун бўлиб қолган Лила рози бўлади ва эрини маст қилиб, қўйнига оқсочни киритади. Эрталаб уйқудан уйғонган шоҳ тўшагида бегона аёлни кўргач, хиёнат юз берганини англаб, эсипаст хотинини саройдан қувиб юборади. Лила кўп йиллар ҳасрат-надомат чекиб, қилган ишига пушаймон бўлгач, барча айб ва хатоларидан фориғ бўлиб, севгилиси ёнига қайтиб келади.

Тақинчоқ жилоси кўзини олиб,
Сийпалаб, ғурур-ла бўйнига осди.
Шу лаҳза идрокдан мосуво қолиб,
Мулк ҳирси уни ўз бағрига босди.
Шу лаҳза куйдирди вужудини ўт,
Олмос деб айрилди ёру диёрдан.
Кўнгил осмони қоплади булут,
Жудо бўлди ёшлик, бахт, эътибордан.

Эсипаст, ёмонликларга ундагувчи нафс (жон) ўзининг биринчи ва ягона маҳбубини дунёвий ҳирсу ҳавасларга алмашади. Дунё уни асир олади ва чексиз изтироб-аламларга гирифтор этади. Ниҳоят, меҳрибон Маҳбуб унинг хиёнатини кечиргач, у Маҳбуб қошида жон таслим қилади. Хушчақчақ, «эркакларни бир назар ташлашда кунфаякун қиладиган» соҳибжамол Момал ҳам шу гуруҳга мансубдир. Шаҳзода Рано унга ошиқ бўлиб, нозу истиғноларидан вужудига ўт туташиб, ҳар кеча унинг ҳузурига ошиқади. Аммо бир куни шаҳзода бироз кечикиб қолади. Шунда Момал ўз синглисини эркакча кийинтириб, гаплашиб ўтиради. Шаҳзода кириб келгач, севгилисини «бегона эркак» қучоғида кўради. Ва улар айрилиб кетадилар. Қиссадан ҳисса шуки, севги билан ўйнашга, ҳатто ҳазиллашиб бўлса ҳам, Маҳбубни алдашга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ. Момал ҳам худди Лила сингари жазога мустаҳиқ бўлиб, кунлар ва тунларини пушаймонда ўтказади. Охир-оқибатда у қалбининг Рано муҳаббатига лиммо-лим эканлигига унинг гўзаллиги жилосидан бўлак ҳеч нарса унинг учун мавжуд эмаслигига, Раносиз унинг ҳаёти сариқ чақага ҳам арзимайдиган бўм-бўшлик, зимистонлик эканлигига иқрор бўлади. Жалолиддин Румийнинг ўғли Султон Валад назмда отасининг таржимаи ҳолини ҳикоя қиларкан, отаси ўзининг мистик Маҳбуби, «ой сингари яшноқ» Шамси Табризийни ўзида топганини баён қилади. Шоҳ Абдул Латифнинг Момал тилидан айтган шеърларида ҳам ошиқ ва маъшуқ бутунлай мусаффолашган, ойнадек тиниқ жон ва ойдек нур сочувчи Дўст айнан ўхшатилганлиги тасвирланади.

Мен туяни қайга бошламай,
Ой нурида атроф нурафшон.
Каак ҳужраси кўнглимда атай,
Унинг кўрки, чеҳраси ҳамон.
Фақат Маҳбуб кўринар кўзга
Кимса йўқдир ўзидан ўзга.
Мен туяни қайга бошласам
Ой нуридан атроф нурафшон.
Каак ҳужраси кўнглимда десам,
Навбаҳорий гулчамбарсимон.
Кошки Дўстга бўлсам мулозим,
Ўзга нарса эмасдир лозим.

Ривоятлардан бирида эса қаҳрамон (аёл) изловчи, интилувчи, қилмишидан пушаймон аёл сифатида эмас, балки бахтиёр, шодумон, ўз-ўзидан кўнгли тўқ, «нафси мутма’инна» даражасига эришган жон тарзида намоён бўлади. Шу ҳолатда у Хожаси томонидан чақириб олинади, Назмга солинган бу ривоят пешиндан кейин «камод» усулида куйланади. Синдда куйчилар бундай қўшиқларни пешиндан кейин, катта, фақат Синдга хос, тебранадиган каравотларда чалқанча ётганча, секин тебраниб ижро этишади.

15-асрда Синдда ҳукм сурган Дшам Тамачи исмли шоҳ балиқчининг қизи Нурини яхши кўриб қолади. Қиз ҳамма ерда шоҳга ҳамроҳ бўлиб, шоҳнинг саройида шунчалар гўзал ва бой-бадавлат маликалар бўлишига қарамасдан қудратли ҳукмдор нега келиб-келиб камбағал, ночор, паст табақага мансуб, вужудидан балиқ ҳиди анқиб турадиган балиқчи қизга, яъни ўзига уйланганлигини ҳайрон бўлиб сўрайверади. Аслида эса қизнинг соддадиллиги, итоаткорлиги, шоҳга ўзини бутунлай бахшида этганлиги, чексиз садоқати шоҳни мафтун этган. Дшам Тамачи балиқчи қизга кўнгил қўйиб, «қулининг қулига» айланган. Форс-турк ривоятларида Султон Маҳмуд Ғазнавий ўзининг турк қули Аёзга кўнгил қўйиб, «қулининг қулига» айланганлиги айтилади. Мавлоно Румийнинг «Маснавий»ларида айтилишича, Аёз тез-тез Султон Маҳмуд уни танлаб, меҳр-муҳаббат кўрсатгунга қадар қанчалар камбағал ва ночор бўлганлигини эслаб тураркан. Нури ҳам худди шундай Энг Қудратли, Энг Бойнинг бағрикенглигини, меҳру шафқатини тараннум этади. Шоир шоҳни балиқчи қиз томонидан мадҳ эттираркан, Тамачи дейилганда беихтиёр Аллоҳ таоло назарда тутилаётганига амин бўласиз, зеро шоир мажоз усулини жуда усталик билан ишлатган. Зеро, шоҳнинг тахти ҳам «кибрийо»ни, яъни Аллоҳнинг улуғворлигини намоён этади. Ҳаттоки Аллоҳ таоло тўғрисида Қуръони каримда айтилган «лам ялид ва лам йувлад», яъни «у туғмаган ва туғилмаган» деган ояти каримани Нури ўз Маҳбубига нисбатан ишлатади. Бундан Нурининг улкан сўфиёна ишқ эгаси эканлиги, қиз Маҳбуб деганда Аллоҳ таолони назарда тутаётганини англаш мумкин. Шоҳ Абдул Латифнинг энг севган қаҳрамонлари Засси, Сони ва Маруилардир. Улар тўғрисидаги ривоятлар сўфиёна ишқ, сўфиёна ҳаётнинг парадигмасини, яъни тимсолини ташкил этади.

ДАВОМИ БОР

Annemarie Shimmel
JONON MENING JONIMDA (3)
Olmon tilidan Yo’ldosh Parda tarjimasi

ONALAR

Qur’oni karimning 17-sura, 23 — 24-oyatlarida ta’kidlab o’tilganidek, ota-onalarini umr bo’yi izzat-hurmat qilish barcha musulmonlar zimmasiga yuklatilgan asosiy vazifalardan biri hisoblanadi. Payg’ambar (s.a.v.) hadislarida insonning o’z ota-onasi oldidagi burchlariga yanada kuchliroq urg’u berilgan: «Ota-onalaringga mehribon bo’linglar, shunda farzandlaringiz ham sizlarga mehribon bo’ladi. Xotinlaringizga iffatli (pokiza) bo’linglar, shunda xotinlaringiz ham sizlarga iffatli bo’lg’ay».

Ota-onasiga izzat-ikrom ko’rsatmoqchi bo’lgan farzandlar birinchi navbatda onalariga mehr-muhabbatli bo’lishlari lozim, zero:
«Jannat onalarning oyog’i ostidadir».

Rivoyat qilishlaricha, bir yigit Payg’ambar alayhissalomning oldiga kelib so’radi: «YO Rasululloh, mening yaxshi muomala qilishimga birinchi navbatda ota-onamdan qay biri ko’proq haqliroqdir?
Payg’ambar: Onang! — deb aytdilar.

— Ikkinchi navbatda-chi?
— Onang! ‘
— Uchinchi navbatda-chi? — so’radi u yigit.

Rasululloh javob qildilar:
— Onang!»

Mavlono Rumiy o’z masnaviylaridan birida (Mas.VI. 3257) shunday yozadi:

«Xar bir zot onasiga muruvvat ko’rsatib, ehtiromli bo’lishi zarur, zero ona Xudoning marhamatidan bahradordir».

Ulkan olimu ulamolarning tarjimai hollaridan ma’lumki, onalari ularning hayot yo’llarida alohida o’rin tutishgan. Bu ajablanarli hol emas, chunki bola tug’ilgach, kamida yetti yil davomida ichkarida bo’lib, onalar va amma-xolalar qaramog’ida tarbiyalanadi. Txanaviyning «Jannat zeb-ziynati» kitobiga o’xshash qizlar tarbiyasiga bag’ishlangan ko’pgina asarlarda moziyda yashagan ulkan olimlarning butun mol-mulkini o’g’illariga bilim berish yo’lida sarf etgan onalari va opa-singillari to’g’risida so’z yuritiladi. Ulkan muhaddis olim Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriyning hayoti (870 yilda vafot etgan) yuqoridagi fikrimizga yaqqol misol bo’la oladi. Biroq keyingi paytlarda paydo bo’lgan «o’z mol-mulklarini akalari uchun sarf etish qizlar zimmasidagi burchdir», degan noto’g’ri tushuncha ilgari paytlardagi xolisona va beminnat yaxshi ishning biroz buzilgan nusxasidir, chunki Kur’oni karimda ta’kidlanganidek, ayollar o’z mol-mulklarini oila uchun agar xohlasalar sarf etadilar, xohlamasalar sarf etmasliklari mumkin.

Keyingi paytlarda qanchadan qancha xudojo’y kishilarning kasalmand onalarini ko’tarib Haj ibodatiga, Makkaga olib kelayotganining guvohi bo’lib turibmiz. Ularning bu ishlari turli g’aroyib mo»jizalar sodir bo’lishiga sabab bo’lmoqda. Ko’r bo’lib qolgan onalarning ko’zlari ochilib ketmoqda, bemor onalar bedavo kasalliklaridan forig’ bo’lmoqdalar. Bundan tashqari, muqaddas Haj ibodatini ado etgan onalarning duolari darhol ijobat bo’larkan. Ko’plab hoji onalarning yillar davomida bedarak ketgan farzandlari sog’-salomat uylariga qaytishganliklari to’g’risida ma’lumotlar bor.

Rivoyatlardan ma’lum bo’lishicha, ko’plab olimu ulamolar, komil insonlarining onalari juda o’qimishli va faol ayollar bo’lishgan. Bundan, onalari o’qimishli va faol ayollar bo’lganligi uchungina farzandlar ham shunday ulkan olim va ulamo bo’lib yetishgandir, degan ma’no kelib chiqmaydimi?

Aytishlaricha, taniqli so’fiy Majiddin Bag’dodiyning (1209 yilda vafot etgan) onasi juda kuchli tabib bo’lgan ekan. Majiddin yoshligida so’fiylar huzuriga shogird qilib beriladi. Murshid unga xolijoylarni tozalash vazifasini topshiradi. Buni eshitgan onasi o’g’lini bu og’ir xizmatdan xalos etish uchun so’fiylarga o’n bitta kul taqdim etadi. Biroq so’fiylarning piri murshidi qullarni ortiga qaytarib yuborar ekan, Begoyimga shunday deb yozadi: «Deylik, siz taniqli hakimsiz. Huzuringizga biror kishi kelib o’t pufakchalari yallig’langanidan shikoyat qilsa, zahar-zaqqum dorilaringizni bemorga ichirasizmi yoki ularni bemor o’rniga qullar ichadimi?» Bu endi bir rivoyat, ammo kosa tagida nimkosa deganlaridek, buni eshitgan kishi o’sha paytlardayoq ko’plab taniqli hakim ayollar bo’lganligiga amin bo’ladi. Ular dorivor giyohlardan turli habdorilar, ko’zga suriladigan malhamlar va shunga o’xshash boshqa dori-darmonlar tayyorlashgan.

Ma’lumki, arabiy ismlarda «falonchining o’g’li» degani otasining ismini qo’shib «ibn falonchi» shaklida beriladi, biroq dongdor onalarining ismlari ko’shib aytiladigan nomlar ham ozmuncha emas. Bunga misol qilib XIII asrda Onado’lida yashab ijod qilgan taniqli yozuvchi ibn Bibining ismini keltirishimiz mumkin. Ko’rinib turibdiki, uning ismiga olima onasi Bibi al-Munajjimaning oti qo’shilib, «Bibining o’g’li» deb aytilgan.

Ba’zi ayollar esa benuqson zohidona hayotlari ila farzandlariga namuna bo’lganlar. Shulardan biri sherozlik zohid ibn Kafifning (982 yilda vafot etgan) onasidir. Ibn Kafif yoshligidanoq qiyinchiliklarga qaramasdan ro’za tutgan va ibodat bilan mashg’ul bo’lgan. Uning eng yuksak orzularidan biri ramazon oyining oxirida, Qur’oni karimning ilk surasi nozil etilgan Qadr kechasida jumlai jahonni nurafshon etadigan ilohiy nur, ya’ni Laylatul Qadrni ko’rish bo’lgan, ammo samoviy nurlar jilvasidan bahramand bo’lish unga emas, balki uning taqvodor onasiga nasib etgan.

Shimoliy Hindistondagi mashhur Chishtiya tariqati ahlining tarjimai hollarida ham onalarining markaziy o’rinni egallashgani bitilgan.

Taniqli Qutbiddin Baxtiyor Kokiyning (1235 yilda vafot etgan) Dehli yaqinidagi Mehrovli qishlog’ida joylashgan maqbarasini ziyorat qilgan kishi albatta u zotning onasi hamda ayol karindoshlari qabrlarini ham ziyorat qiladi. Quloboddagi 1338 yilda vafot etgan mashhur so’fiy Burxoniddin G’arib hamda Onado’lidagi mavlono Rumiy maqbaralarini ziyorat qilganingizda ham shu hol takrorlanadi, ya’ni bu zotlarning ham ayol qarindoshlari ularning yoniga dafn etilgan. Bu esa mashhur so’fiylarning ayol qarindoshlariga va onalariga ko’rsatilgan ulug’ izzat-ikromdan darak beradi. Fariduddin Ganji Shakarning onasi ham o’ta xudojo’y va iymonli ayol bo’lganligi uchun o’g’li shunday ulkan so’fiy bo’lib yetishgan. Bu zot o’zi erishgan barcha yutuqlarga onasi sababchi ekanligini qayta-qayta takrorlagan. Uning yozishicha, bir kuni ularning uyiga o’g’ri kiradi va bu noma’qul ishi uchun ko’zi ko’r bo’lib qoladi. Qilgan ishidan qattiq afsuslanib, nola-yu fig’on chekkach, ona rahmdillik bilan uni davolaydi. Natijada o’g’rining ko’zlari ochilib, sog’ayib ketadi hamda islom dinini qabul qilib, qolgan umrini mo»minlikda o’tkazadi.

Fariduddinning yetuk shogirdlaridan biri, Dehlida yashagan va 1325 yilda vafot etgan Nizomiddin Avliyo juda ko’p vaqtini onasining huzurida o’tkazgan. Toat-ibodat bilan shug’ullangan kezlari onasi unga ruhan madad berib turgan. Rivoyat qilishlaricha, har safar yangi oy chiqqan kechalarda Nizomiddin onasining oyoqlariga bosh urib, yangi boshlanayotgan oyda ham uni qo’llab-quvvatlashini, duo qilib turishini iltijo qilar ekan, chunki uning onasi «chehrasidan nur yog’ilib turgan, avliyosifat ayol o’z davrining Robiyasi, butun dunyo ayollarining faxri, iftixori» bo’lgan ekan.

Shimoliy Hindistondagi boshqa bir so’fiyning onasi to’g’risida gapirishganda asosan quyidagi g’aroyib voqeani-karomatni rivoyat qilishadi:

Qurg’oqchilik paytlari Xudodan yomg’ir so’rab ibodat qilayotganda bu so’fiy uyidan bir o’ram gazmol chiqarib ibodat qilar, shunda darhol yog’ib yuborarkan. Odamlar «bu gazmolning siri nimada?» deb so’rashganlarida, u «bu oddiy gazmol emas, onamning o’ralgan ko’ylagi», — deb javob qilarkan. Qodiriya tariqati asoschisi Abdul Qodir al-Jiloniyning (1166 yilda Bag’dod shahrida vafot etgan) xolasi ham shunday nazarkarda ayollardan biri bo’lgan. Bu ayol ham yomg’ir so’ralganda o’qiladigan duoni o’qib yerni supurar va ko’kka qarab: «Xudoyim, mana men yerni supurib qo’ydim. Endi o’zing unga obi rahmatingdan yog’dir!» — desa bo’ldi, darhol yomg’ir quyib yuborarkan. Ibn Arabiyning tuqqan onasi uning «ma’naviy onasi» Fotima bint Musannani tez-tez ziyorat qilib turganligi va unga yuksak hurmat-ehtirom ko’rsatganligi andaluziyalik bu ulkan olimning, ulamoning tarjimai holidan bizga ma’lumdir.

Musulmon shoirlarning asrlar davomida onalarga atab bitgan g’azallari o’ziga xos farzandlik mehr-muhabbati va minnatdorchilik tuyg’ulariga yo’g’rilgandir. Onalar va umuman xotin-qizlar madh etilgan bunday qasidalar va shular qatori xassos shoir Abu Firozning zindonda yotib onasiga bitgan g’azallari hamda Iqbolning onasiga bag’ishlagan marsiyalari yig’ilib, to’plam shakliga keltirilsa, ajoyib ish bo’lurdi.

Endi uyda namoz o’qib, kim yo’limga tikar ko’z?
Kimning ichi kuygay endi, sal kechiksa maktubim?
Qabr boshida ich-ichimdan bo’g’zimga kelar shu so’z:
Xuftonlarda nomim qo’shib duo qilar endi kim?

Fors shoiri Iroj Mirzo ham (1926-yilda vafot etgan) quyidagi misralarni onasiga atab bitgan:

Derlarki: tug’ilgan chog’imda onam
Mehrini ko’ksidan sut qilib bergan.
Uzun tun uxlamay, beshik tebratib,
Sal ko’zi ilinsa tushida ko’rgan.

Jilmayib, og’zini og’zimga qo’yib
Ta’lim bergan ekan og’iz ochishdan.
Oyoqqa turg’izib, erkalab suyib,
Yurish san’atini o’rgatgan obdon.

Ilk bora ay-ya deb, dad-da debmi siz
Chuchuk tillarimni aylabsiz biyron.
To tirik ekanman, borlig’imda siz,
Siz mening vujudim, jonim onajon.

Bironta pokistoniy, turkiy, arabiy yoki forsiy oilaga borib qolgan yevropalik mehmon uy bekasi, ya’ni onaning savodli yoki savodsiz ekanligidan qat`i nazar oilaning butun yumushlarida rahbarlik qilishini, farzandlar esa ministr yoki professor ekanligiga qaramasdan ona qarshisida qo’l qovushtirib turishini ko’rib rosa hayratga tushadi. Sof dunyoviy ishlar ham xuddi shu yo’sinda amalga oshiriladi. Turk shohlari yoki Xindistondagi Buyuk Boburiylar oilalariga nazar tashlasangiz, shohning yoki valiahd shahzodaning onalari shoh hamda valiahdlardan ko’ra ko’proq hokimiyatga ega bo’lganligini shohidi bo’lasiz. Shoh yoki valiahd shahzodalar har doim onalari bilan bamaslahat ish yuritganlar. Ko’rinib turibdiki, butun-butun mamlakatlarni so’rab turgan hukmdorlar ham ona qarshisida bosh egishgan, saroydagi va mamlakatdagi ko’pgina ishlar ona izmi bilan amalga oshirilgan. (Biroq onalar o’zlarining shu yuksak mavqelarini bilganlari holda ko’pgina siyosiy ishlarga aralashishdan andisha qilganlar. Tarj).

Islomiy davlatlar tarixidan ma’lumki, hukmdorlar oilasidagi shahzodalarni emizib katta qilgan tarbiyachilar, ya’ni enagalar ham yuksak maqomlarga ega bo’lishgan. Ular katta-katta ishlarga homiylik qilishgan, o’zlari ishlab topgan boyliklarini savobli ishlarga sarf etishgan. Aytaylik, Tunis shahzodasining enagasi «Musxaf al-hadina», ya’ni eng yuksak did bilan bezatilgan Qur’oni karim nusxalarini chop ettirgan. Hindistondagi musulmon shahzodalarining enagalari Lahor va Mandu degan joylarda muhtasham binolar barpo ettirishgan. Manduda hozirgi kunlarda ham 15-asrda bunyod etilgan, «Enaganing kichik singlisi qo’rg’oni» deb atalgan serhasham bino qad ko’tarib turibdi.

So’fizm adabiyotida taqvodor onalarning hayotda yuksak o’rin tutishiga alohida urg’u beriladi va bu fikr turli misollar bilan isbotlanadi. Imom G’azzoliyning xabar berishicha, Xudoi taolo tomonidan nozil qilingan vahiylardan birida shunday deyilgan ekan: «Agar bandam kasal bo’lib qolsa, men uni xuddi mehribon ona bemor o’g’lining boshida girgitton bo’lganidek parvarish qilaman». (Garchi bu vahiy Qur’oni karimga kiritilmagan bo’lsa-da, hadisi Quddusiy deb faraz qildik, vallohi a’lam. Tarj). Allohning «Ar-Rahmon», ya’ni «mehribon» ismi arab tilidagi «rahma», ya’ni «mehribonlik» so’zi bilan o’zakdosh bo’lganidek, «Ar-Rahim», ya’ni «rahmli» ismi arabchadagi “rahim”, ya’ni «onaning bag’ri» so’zi bilan o’zakdoshdir.

«Xudoi taolo barcha insonlarning birdan-bir ilinji, eng so’ngi boradigan joyi bo’lgani kabi, onalar ham bolalar uchun xuddi shunday ilinj, iltijo qilinadigan zotdir», deb ta’lim beradi mavlono Rumiy (Mas.IV. 2923). Buning ajablanarli joyi yo’q, kamolga yetgan kishilar ilojsiz qolgan chog’larida, kim bo’lishlaridan qat`iy nazar, Xudoga yolvorishadi, yosh bolalar esa onasiga iltijo qiladilar.

Ishqda mas’ud o’lim topishni tasvirlar ekan, bu ulkan so’fiy shunday deydi:

Ona quchog’ida yotgan boladek
Ketpyapman muruvvat bag’rida mas’ud…
(Rumiy. Devon. 1639).

O’rta asrlarda yosh, begunoh bolalarning o’limi tez-tez sodir bo’lib turgan, chunki u paytlarda tibbiyot hozirgi taraqqiyot darajasiga erishmagandi. Shunday hollarda farzandidan ajrab qolgan kelinchaklarga «begunoh bolalar darhol jannatga tushadilar, ammo mehrga to’ymaganliklari sababli onalarini o’z yonlariga keltirilishini so’rab iltnjo qiladilar va bu iltijolari ijobat bo’ladi», deb tasalli berishgan. Beshik quchoqlab, yosh farzandini parvarish qila turib vafot etgan onalar esa hatto jannatdagi huru g’ilmonlardan ham yuksakroq maqomga ega bo’lisharkan. «Payg’ambarlar tarixi» kitobida yozilishicha, bunday onalar shahidlar qatoriga kiritiladi. Mavlono Rumiy asarlarida butun borliqni qamrab oluvchi ishq onaga qiyos qilinadi. Shundan kelib chiqib masnaviydagi (Mas. 1.555) «muruvvat»ni ham ona yoki enagaga qiyos qilishimiz mumkin. Ishq-bolalarini parvarish qilguvchi onadir. Hazrat Rumiy ta’kidlaganidek:

Ayting, kimning emgisi kelmas
Muruvvatning ko’kragidan sut…

Ishq hamda muruvvat degan mavhum tushunchalargina emas, balki ko’pgina hollarda payg’ambarlar ham «ona» deb tasavvur qilinadi, zero ular ham bolalarning, ya’ni ularga ishonib topshirilgan qavmning kamolga yetishiga, Haq yo’lni topishiga mas’uldirlar. Hazrat Rumiyning devonida (Devon. 2237) bu haqda shunday deyiladi: «Payg’ambarlarning g’azabi onaning achchiqlanishiga o’xshaydi. Bu achchiqlanish bolajon kishilardagi norasida go’daklarga nisbatan bo’ladigan alohida bir mehr tuyg’usi bilan qorishiqdir».

Onalar ba’zan farzandlarini ursalar ham shundoq urgisi kelgani uchun yoki urib huzur qilish uchun emas, balki uni yomon yo’ldan qaytarish, to’g’ri yo’lni topib olishida ko’maklashish uchun uradi.

Payg’ambarlar ham o’z qavmlariga xuddi ona singari mehribondirlar. Biroq faqat payg’ambarlar emas, balki so’fiylik so’qmoqlarini tanlagan zotlarning piri murshidlari ham «ona» deb tasavvur qilinishi mumjin. Musulmon ismoiliylar o’zlarining pirlari Hozir Imom, ya’ni Og’axonni xuddi o’z tuqqan onalaridek e’zozlaydilar. Pirning har bir ko’rsatmasi ota-onalarga xos duo bilan boshlanadi. Shogirdini so’fiylik so’qmog’ining sir-asrorlari bilan tanishtirguvchi pir bilan murid orasidagi bu yaqinlikni onaning bolaga ko’krak berishiga qiyoslash mumkin. (Mas. 1.2378) Hazrat xoja Said Amir Kulol Shoh Bahouddin Naqshbandga (1389 yilda vafot etgan) aytganlaridek, «so’fiy pir muridlariga ko’kragidan ozuqa beradi, ya’ni ularga ma’lum ma’noda donishmandlik suti va mehr emizadi». Shu sababdan mavlono Rumiyning masnaviylarida (Mas. 1.2969) Muso alayhissalomning onasi barkamol zot sifatida tasvirlanadi. Farzandi u zotning murididir.

Hazrat Rumiyning tasavvuricha, inson homilador ayolga o’xshaydi. U o’z bag’rida qadam baqadam o’sib kelayottan sir-asrorni ko’tarib yuradi. Bunday insonlar chinakam taqvodor insonlardir. Qur’oni karimning 24-sura, 37-oyatida aytilganidek, «ularni xech narsa, na tijorat, na oldi-sotdi Allohni zikr qilishdan, namozni to’kis ado etishdan va zakotni (haqdorlarga) ato etishdan kaytara olmaydi». Alloh ularni ma’lum darajada o’z fazilatlaridan bahramand etgan. Kishining ruhiy-ma’naviy taraqqiyotini ham shunga o’xshash holda faraz qilish mumkin. Masnaviyning birinchi bandiga nuqta qo’yilgach, mavlono Rumiy oradan to’rt yil o’tgachgina kitobning ikkinchi bandini boshlashga muvaffaq bo’lgan. Mavlono bu haqda shunday yozadi: «Qonning sutga aylanishi uzoq davom etar ekan» (Mas.2.1.). Bundan hazrat Rumiyning bedarak yo’qolgan do’sti Shamsuddinni o’ylab chekkan dardu alamlari, qonli ko’zyoshlari bora-bora muridlar uchun malham bo’ladigan «ma’naviy sut»ga aylangan, deb tasavvur qilishimiz mumkin. Bundan tashqari, homiladorlik va to’lg’oq dardlari kishining ruhiy tarakqiyotidan darak berarkan. Hazrat Fariduddin Attorning quyidagi misralariga e’tibor bering:

Kimki ishq dardiga homiladormas,
U ayol ayoldir, lekin odammas.

Og’riq, dard ruhiy poklanishning dastlabki shart-sharoitidir, bularsiz hech kim chinakam taqvodor bo’la olmaydi (ya’ni dardni chekkanni topib, ondin davosini so’rang. Tarj). Shu sababdan so’fiylarning ko’plab hikoyat va rivoyatlarida dardga alohida urg’u beriladi. Eduard Shpranger o’zining «Jinslar ruhiyati» kitobida ta’kidlab o’tganidek, ayol kishi hayotida to’lg’oq dardlari muhim ahamiyatga ega bo’lgan kechinmadir. Bu misralarni o’qigan kishilar hayratga tushib, «biroz oshirib yuboribdi-ku», degan xayolga borishlari mumkin. Ammo bu yerda hech narsa oshirib yuborilgani yo’q.

So’fizm adabiyotiga nazar tashlaydigan bo’lsak, bilmasdanmi yoki maxsus ravishdami, jonning ayolga taqqoslanganligiga guvoh bo’lamiz. Bu holatni kitobning «Nafs» bo’limida kengroq ko’rib o’tamiz. Mavlono Rumiyning «har bir jonda bir Iso tug’iladi», degan majoziy fikri xuddi shu qiyosga taalluqlidir. Undan yarim asr keyin Ekhart degan olim buni shunday tasvirlagan: «Vujud bamisoli Bibi Maryamdir. Har birimizda bitta Iso bor, ammo to’lg’ok dardlari zohir bo’lmas ekan, Iso tug’ilmaydi. Dard tutmasa, Iso o’zi keladigan maxfiy yo’ldan o’zining ilk yaralmish holatiga qaytib ketadi va biz talon-taroj qilingan holda undan mahrum bo’lib qolamiz».

Dard taraqqiyot uchun ham zaruratdir. Bibi Maryam to’lg’oq dardlarini boshdan kechirgach, shirin xurmolar bilan mukofotlanganidek, dardu alamlarga oshiyon bo’lgan jon sevgilining jamolini ko’rgach bularning barchasini unitib yuboradi. Shu o’rinda Qur’oni karimning «Yusuf» surasini eslash joizdir. Unda aytilishicha, Yusuf alayhissalom kirib kelganida unga ko’zi tushgan ayollar og’riqni his etmasdan o’z qo’llarini kesa boshlaganlar. Aslida bu dunyodagi oddiy mineraldan tortib, eng mukammal bo’lgan insongacha barcha yaratilmishlarni onaga mengzash mumkin, chunki ularning har biri o’zidan yuqoriroq kuch ila qo’shilib, o’zidan mukammalroq, yaxshiroq narsalarni vujudga keltiradi: temir bilan tosh bir-biriga urilib uchqun chiqaradi. Mavlono Rumiy aytganlaridek, «Bu dunyoda hamma narsa onadir, ammo ular bir-birlarining dardlaridan bexabardir» (Mas. 3.3526).

AYOL SIYMOSIDA ALLOH TAOLO SIFATLARINING ZOHIR BO’LISHI

Payg’ambar alayhissalom o’zining ayollarga nisbatan bo’lgan mehr-muhabbatini aniq-ravshan bayon etganini yuqorida ko’rib o’tgandik. Arab mumtoz adabiyoti va ilk fors adabiyoti ham ishqiy she’rlar va borlig’idan xushbo’y atirlar anqib turgan mahbubaning ko’rku jamoli tasvirlangan matnlarga juda boy. Ammo bu yerda aziz o’quvchilarni ogohlantirib o’tishimiz lozim. Fors tilida ham turk tilida ham grammatik rod bo’lmaganligi sababli matnlarda ko’klarga ko’tarilib madh etilayotgan mahbub(a)ning qaysi jinsga mansubligini aniqlash juda qiyin. Ammo (ko’pincha o’n to’rt kunlik oyga yoki shunday go’zal bolaga mengzalgan) sevgilining alohida belgilari, ya’ni miyig’ida endigina sabza urgan mo’y (xat)ning tilga olinishi uning qaysi jinsga mansub ekanligidan darak beradi. Biroq juda ko’p shoirlar va hatto forsiyzabon shoirlar ham mahbub(a)ning chinakam jinsini niqoblash maqsadida bu xususiyatga, ya’ni sevgilining xolu xattiga timsol sifatida qaraydilar, xolos. Shu sababdan, menimcha Hammer-Purgshtall 1812—1813 yillarda Hofiz asarlarini tarjima qilib, chop ettirganda yozgan so’zboshi matnida bu masalaga biroz aniqlik kiritilgan: «Tarjimon qofiyadan chiqib ketgisi kelmasa, ya’ni masalan qizni miyig’idagi sabza urgan mo’ylari (xatti) bois maqtagisi kelmasa, tarjima chog’ida ayol go’zalligiga taalluqli bo’lmagan joylarga o’zgartirish kiritish lozim bo’lgan takdirda ham o’zgartirmaydi».

Qudratli sulton Mahmud G’aznaviyning turk harbiy asiri Ayozga nisbatan bo’lgan muhabbati 11-asrdan buyon ma’lum va mashhurdir. Bu hol ko’plab sha’ma-yu ishoralar mavzusi bo’lgan. 14 — 16 asrlarda Eronda paydo bo’lgan va shu mavzuga bag’ishlangan dostonlarni ham unutmaslik kerak. Ammo agar «nafs»ni ayol deb tasavvur qiladigan bo’lsak, u xolda «erkak sevgiliga» ya’ni mahbubga bag’ishlangan she’rlar ham tushunarli bo’lib qoladi. Muhabbatning eng oliy darajasiga erishgan oshiq-ma’shuqlar to’g’risida gapiradigan bo’lsak, Gyote ularni «Mag’ribu Mashriq devoni»da birma bir sanab o’tgan:

Tingla va asra,
Olti juft oshiq…

Rustam va Rudabo (aslida bu yerda Rustamning otasini Rudaboning, qaylig’i deb qarash lozim), Yusuf va Zulayho, Farhod va Shirin, Layli va Majnun, arab shoiri Jamil va Butayna, Sulaymon va qo’ng’irrang malika, ya’ni janubiy Arabistonlik Bilqiyslar eng mashhur oshiq-ma’shuqlardir. So’ngra Gyote yettinchi juftni, ya’ni fors afsona va rivoyatlarida tilga olingan Vomiq va Uzroni ham shular qatoriga qo’shadi. Layli va Majnun qissasi keyingi davrlarda ushbu sanab o’tilgan oshiq-ma’shuqlar orasidagi eng mashhuriga aylandi. Ishq otashida es-hushidan ajralib, «majnun»ga (devona) aylangan Qays to’g’risidagi bu afsona ilk arab rivoyatlariga borib taqaladi, Majnun aql-idrok shahrini tark etib, cho’lu sahrolarda kun kechiradigan oshiqdir. Yovvoyi hayvonlar uning do’stlari, qushlar uning boshiga uya quradilar. Majnun Laylining ko’chasidan yugurib o’tgan itning oyoqlarini o’padi. Ko’plab shoirlar o’zlarining otashin muhabbatlarini, hijron azobidagi g’arib ahvolini tasvirlashda o’zlarini Majnunga qiyos qiladilar. Majnun bora-bora Layli bilan ko’rishgisi kelmay qoladi. Hatto Layli uning yoniga kelganda ham unga e’tibor qilmaydi, chunki u butun fikri-zikri, o’y-xayoli, orzu-umidlari ila Layli vujudida yashay boshlaydi. Shu sababdan bu qissa so’fiylarga ilohiy sevgili bag’riga butunlay singib ketish timsoli bo’lib xizmat qiladi. Shunday qilib Layli ham, arab mumtoz adabiyotida «sevgili» deb atalgan Hind va Salmaga o’xshash boshqa ayollar ham arab mistik she’riyatida orzu etilgan ilohiy ma’shuqaning timsoli sifatida namoyon bo’ladilar. Ibn al-Farid (vafoti 1235) hamda Ibn Arabiylar o’zlarining she’rlarida Hind va Salma, Lubna, Butayna va boshqalarni tilga oladilar.

Kishining ulkan muhabbat tufayli behud-devona bo’lib qolishi to’g’risida ham ancha-muncha rivoyatlar mavjud. Ularning ichida eng mashhuri Shayx San’on tarixidir. Shayx to’satdan bir tarso qiziga ko’ngil qo’yib qoladi va uning visoliga yetish uchun qizning buyrug’i bilan may ichadi va hatto uning cho’chqalarini boqadi. Rivoyat nihoyasida shayxni yo’ldan ozdirgan qizning o’zi Haq yo’liga o’tib, iymon keltiradi va shayx o’z muridlari yoniga qaytadi. Mavlono Fariduddin Attor o’zining «Mantiq ut-tayr» kitobida bu rivoyatni mumtoz asar darajasiga yetkazib hikoya qilgach, rivoyat Sharq islom olamida ma’lum va mashhur bo’lib ketdi. Kashmir adabiyotida ham, Malayziyada ham bu
asarning o’sha tillardagi namunalari bor. 1994 yilda Buxoroda bo’lganimda tarjimon qiz bu rivoyatning Mir Alisher Navoiy qalamiga mansub chig’atoy turkcha namunasini ichki bir ehtirom bilan hikoya qilib, meni juda hayratga soldi. Zero, Shayx San’on sarguzashtlarida ayolga nisbatan bo’lgan muhabbatning g’oyatda ulkan, mislsiz qudratga ega ekanligi bayon etilgan. Hozirgi kunlarda ham musulmonchilikning barcha talablariga og’ishmay, qat’iy amal qilinadigan konservativ oilalarda tarbiya ko’rgan do’stlarimizning ta’kidlashicha, o’z oilasidan tashqaridagi boshqa go’zal ayollarni ochiq-sochiq holda ko’rmagan erkak bironta ayolni va hatto uning suratini ko’rib qolsa, ayolning sohibjamolligi uni shunaqa behud-devonavash holatga solib qo’yishi mumkin ekan. Ayol kishi ko’zlangan eng ulug’ maqsad timsoli bo’lishi mumkin. «Layli va Majnun» dostonining mavlono Jomiy qalamiga mansub shaklida bayon etilganidek, Ka’batulloh ham ba’zan mana shunday timsol qilinishi mumkin. Asarda aytilishicha, Majnun Haj safari chog’ida qora parda tutilgan Ka’baga yaqin kelib, uning oldida turarkan, bu samoviy mahbubami yoki Laylimikan, deb o’ylab qoladi, ammo aniqlay olmaydi.

Ey sen, nozanin yor kiyimin kiyib,
Diniy piesaning pardasin ochg’on.

Aylading arablar yurtida turib,
Forslar savdosini yer bilan yakson.

Arablar, forslar ham senga ko’z tutar,
Sog’inchdan mastona, o’zni unutar.

Ka’bani mahbubaga mengzash mavlono Jomiy yashagan davrlardan ilgari ham ma’lum edi. O’rta asrlardagi yozuvchi va shoirlar o’zlarining Haj safarlari to’g’risida so’z yuritganda Islomning markaziy ziyoratgohini paranjiga o’rangan kelinga, orzu qilingan go’zal yorga qiyos qilganlar va uni bir ko’rish va go’zal hindu xoli bo’lmish Qora toshga lab bosish uchun bajonidil poyonsiz cho’lu sahrolar bo’ylab olis va xatarli safarga otlanganlar. Fors shoirlari ichida birinchi bo’lib Kogoniy (Khaqaniy) (vafoti 1199) o’zining Haj safari to’g’risidagi she’rlarida shu timsolni ishlatgan. Xalq og’zaki rivoyatlarida aytilishicha, zamonlar oxirida Ka’ba kelin sifatida Quddusi sharifdagi ibodatxona yoniga kelarmish. Bu ramziy o’xshatish hozirgi kunlargacha saqlanib kelayotganini yaqinda Amerikada paydo bo’lgan bir etnologik ilmiy ish ham tasdiqlab turibdi. Agar bu ohanglarga e’tibor berilsa, she’riyatda Haj safarining sevgili yoniga safarga, parda tutilgan Ka’baning esa paranjiga o’rangan kelinga kiyos qilinganiga son-sanoqsiz misollar topish mumkin.

«Sevikli yor» motivining boshqa bir jihati shundaki, kitobning, she’rning «mazmuni» «qiz bola», deb tasvirlanadi. Fors so’fiysi Ahmad G’azzoliy (vafoti 1126) va boshqa ko’plab yozuvchilarning eng shirin orzusi hali qo’l tekkizilmagan, ya’ni onasi o’pmagan, yozuvchidan oldin hech kim uning yuzidan pardani ko’tarmagan «qiz bolani», ya’ni haqiqiy ma’noni nutqning yashirin go’shangasida «erkaklarga», ya’ni harflarga ishonib topshirishdir.

Hind-fors shoiri Abul Faraj Runiy (vafoti 1091) esa «so’z» ismli qizbolaga «yosh va o’ktam kuyov» axtaradi. Nafaqat Hofiz, balki boshqa shoirlar ham «sohibjamol so’z-kelin»ning jingala sochlarini tarashga harakat qilishgan, Urdu shoiri Sauda (vafoti 1781) esa «ma’no» ismli kelinga mos ko’ylak bichish uchun o’tkir tilim qaychidir, deydi.

Ibn Arabiy esa ayollikning tinimsiz ravishda chuqurlashib borayotgan ma’nosini tasvirlashda muhim rol` o’ynagan. U barcha so’fiylar singari faqat «nafs»ni emas, balki «zot»ni ham, ya’ni ilohiy mavjudotni, Biru Borni ayol bilan bog’liqlikda tasvirlaydi. Uning fikricha, ayol siymosida Alloh taolo sifatlari juda tiniq namoyon bo’ladi. Ibn Arabiy Makka shahrida go’zal va bilimdon qiz Nizom bilan tanishgach yozgan she’rlarini bir to’plamcha qilgan. Kitobda yuqorida tilga olingan ramziylik nihoyatda ravshan ko’rinadi. Bir qarashda bu she’rlar mumtoz muhabbat baytlaridan iboratdek tuyuladi, ammo Ibn Arabiy ularni so’fiyona-faylasufona tarzda izohlab berishni lozim topgan. Izohlarni o’qigan kishi ayollar siymosida zohir bo’lgan sifatlarning Alloh taolo sifatlaridan olingan ulushga taqqoslanganligiga amin bo’ladi. Ibn Arabiy Ka’bani aylanib ibodat qilayotganida uchratgan «mehribon ayollar»ni «arsh atrofini aylanib Parvadigorga hamdu-sano aytayotgan farishtalar»ga mengzaydi. (Qur’oni karimning 39-sura, 75-oyatida shunday ibora bor). Bu o’xshatish Haj safariga bag’ishlangan boshqa bir qancha she’rlarda ham uchraydi, ammo faqat Ibn Arabiygina bu «mehribon qizlar»ni (XIX she’r) «ilohiy donolik namunalari», deb tan oladi. Bilguvchilar, ya’ni ilmi g’aybdan ulushdor kishilar ularni ko’rib shodlanadilar. «Go’zal ayollar» Alloh taoloning go’zal ismlari, ya’ni asmoi husno ham bo’lishi mumkin, nigohlarni jalb etuvchi sohibjamol ayollarni Ibn Arabiy «ilohiy g’oyalar» deb izohlaydi. Salmani tasvirlashda esa u so’z o’yini qilib, uni «Sulaymonning joyi», deb ataydi.

Andaluziyalik bu ulkan so’fiyning qo’shma’noli, tarjima qilish juda qiyin bo’lgan izohi taxminan shunday jaranglaydi:

«Men bu (she’r) orqali faqat uni (ya’ni «H» xarfini, jenskiy roddagi olmoshni)niyat qilaman. Men unga tashqaridan birorta bog’liqlik joyim yo’q, ushbu noyobliklar (ro’yolar) olami bilan bog’liqligim esa faqat u sabablidir chunki u o’sha yerda zohir, bo’ladi (nozil etiladi).

Aslida Ibn Arabiyning bu donish so’zlari uning (olamga) munosabatini yakqol aks ettiradi, chunki u ilohiylikni qanday tushunishini quyidagicha bayon etadi:

«Xudoni moddadan (materiyadan) ajratilgan holda tasavvur etib bo’lmaydi va u boshqa materiyadan ko’ra inson borlig’ida, shu bilan birga erkak vujudidan ko’ra ayol vujudida to’liqroq namoyon bo’ladi. U «agens» ya’ni harakatlantiruvchi kuchda yoki «pasiens», ya’ni o’sha harakat yo’naltirilgan ob’ektda va yoki bir vaqtning o’zida har ikki nuqtai nazarda namoyon bo’ladi. Shu sababdan, agar bironta erkak Xudoni «ayol kishi erkakning vujudidan bunyod etilgan», degan nuqtai nazardan mushohada etadigan bo’lsa, demak u Xudoni «Yo’qdan bor qilguvchi kuch» sifatida idrok etadi. Agarda u «ayol kishi erkakning vujudidan bunyod etilgan», degan aqidaga umuman e’tibor qilmasa, demak u Xudoni «pasiens», ya’ni yaralmish sifatida idrok etadi, zero uning o’zi Xudo tomonidan yaratilgan mavjudot sifatida Xudoga nisbatan bo’lgan munosabatida to’liq «pasiens»dir, ya’ni yaralmishdir. Ammo agar u ayol siymosida zohir bo’lgan ilohiy sifatlarni mushohada etmoqchi bo’lsa, demak u Xudoni bir yo’la ham «agens», ham «pasiens» sifatida idrok eta boshlaydi. Ayol kishi erkakning qalbini butunlay jilovlab olishi, erkakni o’ziga baxshida ettira olishi va tiz cho’kishga majbur etishi mumkin. Shu sababdan ayol siymosida zohir bo’lgan ilohiy sifatlarga «agens», ya’ni «bo’ysundirguvchi kuch», deb qarash mumkin. Ammo u «pasiens» sifatida, ya’ni yaralmish kabi namoyon bo’lishi ham mumkin, chunki agar u ayol ko’rinishida zohir bo’lsa demak u erkakning nazorati ostida bo’ladi, uning buyruqlarini bajaradi. Shu sababdan ayolda ilohiy sifatlarni ko’rish Uni har ikki nuqtai nazardan idrok etish, degan ma’noni anglatadi. Uni U zohir bo’ladigan boshqa shakllarda ko’rishdan ko’ra bu qarash mukammalroqdir».

Bunday qarashlar mavlono Jaloliddin Rumiy asarlarida ham tez-tez uchrab turadi. Shoir Payg’ambar alayhissalomning bir so’ziga asoslanib, xotin-qizlarni qattiq tanqid qilgach (Mas. 1-band, 2436) to’satdan butunlay bo’lakcha tasvir yaratib, deydi:

Ayol Alloh nuri, oddiy jononmas,
Yaratur, yaralgan oshufta jonmas.

Bundan biroz ilgari u me’roj voqeasi to’g’risida so’z yuritib, shunday degandi: «Me’roj tunida Muhammad (s.a.v.)ning muqaddas ruhi mahbubaning qo’lini o’pish sharafiga muyassar bo’ldi» (Mas. 1-band 1991). So’ngra ehtiyotkorlik bilan qo’shib qo’yadi:

Ayblamagin meni sirayam
Gar Xudoni mahbuba desam.

Bunday tasavvurni shoirning bir lahzalik so’fiyona holat bo’lmish «hol» va uzoq davom etadigan holat bo’lmish «maqom» (turarjoy) to’g’risidagi bitiklarida ham uchratish mumkin. Hol deganda yorning yuzidan chachvonini ko’tarish, paranjisini yechish tushuniladi. Shohning uzoq vaqt davomida yor bilan birga qolishi esa maqom deyiladi, ya’ni «hol» jarayonida so’fiy bir lahza yor jamolidan bahramand bo’ladi. Maqomda esa u ancha uzoq davom etadigan, qalban yor bilan birlashib ketishdan umidvordir (Mas. 1-band. 1435).

Bunday fikrlar mavlono Rumiyning asarlarida sochma tarzida uchraydi, ammo Ibn Arabiy erkaklik va ayollikning birgalikdagi o’yiniga alohida e’tibor berib, ko’p joylarda ishlatadi. Kishi beixtiyor ko’shjinsli yaratuvchi to’g’risidagi qadimiy afsonalarni eslagandek bo’ladi, ya’ni aytmoqchimizki, «yang» va «yin» tamoyili hamma yerda ko’rish mumkin. Faqat Ibn Arabiy emas, boshqa ko’plab musulmon ijodkorlar ham yashirin, ko’zga ko’rinmaydigan Xudoning Yagona Borlig’ida zoxir bo’ladigan ikkilikni «jamol» (go’zallik) va «jalol» (qudrat), «lutf» (karam) va «qahr» (g’azab) shakllarida mushoheda etishgan. Bu fikrlarning ildizi Rudolf Otto izohlab berganidek, “misterium tremendum” va «misterium faskinans»ga, ya’ni ko’z bilan ilg’ab, aql bilan tasavvur qilib bo’lmaydigan Biru Borga borib taqaladi. Bundan tashqari Yaratuvchining arab tilida ikkita harf, ya’ni «kn» bilan yoziladigan «kun» ya’ni «Bo’l» so’zi Biru Borning ikki xil zohir bo’lishiga ishora emasmi? Yurakning tepishi va nafas olish, quyosh va yomg’ir, sog’lik va bemorlik shu sir-sinoatdan dalolat emasmi? Ma’lumki, bularsiz hayotni tasavvur qilib bo’lmaydi. Kun va tun ham shu ma’noda bir-biriga bog’liqdir. Alalxusus, «tunlar homiladordir», degan fors-turk maqolini eshitganingda beixtiyor umumtundan yaralmishlarning birma-bir ajralib chiqishi to’g’risidagi afsonani eslab ketasan kishi. Ibn Arabiy «ilohiylikda ayollik jihatlari markaziy o’rin tutadi», degan ta’limotga asoslanib Payg’ambar alayhissalomning ayollarga nisbatan muhabbati to’g’risidagi so’zlarini izohlab beradi va shu bilan birga jinsiy muhabbat to’g’risidagi o’zining fikr hamda qarashlarini ham ochiq-ravshan bayon etadi. Shu ma’noda keyingi so’fiy yozuvchilar ham erkak va ayol o’rtasidagi jinsiy aloqaning sir-sinoatlari to’g’risidagi o’z fikrlarini o’ta aniq tasvirlar orqali ifodalaganlar.

Kashmirlik so’fiy Ya’qub Sarfiyning (vafoti 1594) Zaxiko Murata tomonidan tahlil etilgan kitobchasi yuqorida aytgan gaplarimizga yaqqol dalil bo’la oladi. Unda «vujudiy muhabbatning diniy tahsili bilan birga, ishqiy qovushishdan so’nggi cho’milish» tushuntirib berilgan. Tasavvur qilish ham, boshdan kechirish ham mumkin bo’lgan ushbu o’zni yo’qotar darajadagi huzur-halovat jarayonida ruh ilohiylikning zohir bo’lishi bilan shunchalar band bo’ladiki, vujud bilan umuman aloqasi bo’lmay qoladi. Qariyb murdaga aylanay deb qolgan vujudni faqat cho’milish orqali kundalik maromiga keltirish mumkin. Sarfiyning (Ibn Arabiy maktabining boshqa so’fiylari ham shu qatorga kiradilar) fikricha bunaqa ruhoniy ishqiy qovushish faqat alohida, tanlangan zotlarga nasib etadi. Oddiy odamlarga bu hol xos emas. Uning tasviri o’quvchiga tantrik urf-odatlarni eslatadi, zero Kashmirda keng tarqalgan shivaizm yoki tantrizm g’oyalari uning asariga ta’sir o’tkazgan bo’lishi ehtimoldan xoli emas. 1543 yilda vafot etgan farg’onalik so’fiy Qozoniyning asarlarida ham «Nikoh sir-sinoatlari» to’g’risidagi shunga o’xshash fikr va g’oyalar mavjud. Bunday o’ylab ko’raylik. Qur’oni karimning 7-sura, 189-oyatida aytilganidek, «Odam Ato uning huzurida orom-osoyish topishi uchun Momo Havvo yaratilmaganmidi?» Momo Havvo Odam Atoga yolg’izlikda yupanch bo’ladigan ilohiy sovg’a edi, Odam Ato tark etgan o’sha ilohiy ummon zohir bo’ladigan vosita edi. Momo Havvoning ulug’ligi mana shunda. Shu sababdan, Ibn Arabiy his etgani singari, ilohiy sifatlar ayol siymosida ko’proq zohir bo’ladi.

KELINLAR

Ibn Arabiyning xayolot dunyosida ayol erkaklar orzu-ishtiyoqining eng ulkan, eng nozik mavzui, o’zida faol va nofaol, erkaklik va ayollik xususiyatlarini jo etgan ilohiylik tajassumi sifatida namoyon bo’ladi. Ayollarning ruhiy darajotlari inobatga olinmasa, ayol zotiga nisbatan bunday yuzaki munosabatda bo’lish ba’zi bir yuksak martabali erkaklar qo’lida ayollarni kamsitish, bo’ysundirish quroliga aylanib qolmasmikan?

Ayolga uning obro’-e’tiborini qaytarib berish, ya’ni uni boshqacha tarzda eng «mukammal erkak»ka aylantirishning yana boshqa bir imkoniyati bor. Jon izlovchi, ishtiyoqmand shaxsdir. U turli azob-uqubatlar, sinov-imtihonlardan o’tib, Ilohiy Mahbubga eltadigan so’qmoqni topish maqsadida tunu kun izlanadi. «Orziqish muhabbatning ayollik tomonidir, u to’ldirilishini kutayotgan qadahga o’xshaydi», deb yozadi Llevelli Vogan Lee va menimcha «Ayol va so’fizm» degan markaziy majmuaning markaziy mavzularidan biriga qo’l uradi. Albatta, bu yerda ayollarning so’fizmdagi muhim o’rni to’g’risida, o’tgan so’fiy ayollarning nomlarini birma-bir tilga olib, yoki uzluksiz ravishda adabiy asarlarga mavzu bo’lib kelayotgan holat, ya’ni onalar, keksa momolarni hurmat qilish to’g’risida ham gapirmasak noto’g’ri bo’ladi, ammo afsuski, ushbu maqolamizdan ko’zlangan maqsad butunlay boshqacha. «Faqat ayollargina chinakam sevgini, uning shirin og’riqlarini, garchi amalga oshishi mubham bo’lsada, ammo ularni kuydirib yondiradigan itoatkorona muhabbatni his etmaydilarmi?» deb so’raydi Ed. Dimok o’zining Bengaliyadagi so’fizm to’g’risidagi maqolasida. Odam Atoning qiyshiq qovurg’asidan bunyod etilgan, shu sababdan erkak vujudining bir bo’lagi hisoblangan Momo Havvo Odam Atoga, ya’ni bo’lak butunga intiladi va ehtimol bo’lakning butunga intilishi butunning bo’lakka intilishidan ancha kuchliroqdir. Bu endi o’ta qadimgi tasavvurlardan biridir. Ilk birlikning ikki kismga, samoviy erkak va yerlik ayol kismlariga bo’linib ketganligi to’g’risidagi gnoseologik tasavvurlarni ham ko’rib chiqish mumkin. Jon (ayol) xuddi Nag Hammodiyning insholarida tasvirlanganidek, dunyoning zulmatlariga cho’madi, yo’ldan ozadigan bo’lib qoladi, past hoyu-havaslarga o’zini baxshida etadi, ammo baribir o’zining xojasini sog’inadi, zero u bir vaqtlar u bilan birga bo’lgan. Juftlik baxtini tuygan jon yana o’sha damlarga qaytishdan umidvordir. Gnostitsizm, ya’ni ilk nasroniylikdagi diniy-falsafiy oqim tarafdorlari axir bekordan bekorga kelin go’shangasining sir-sinoatlari to’g’risida og’iz ko’pirtirishmagan. Bir necha asrlar keyinroq mavlono Rumiy ham kelin go’shangasining yashirin sirlarini tilga olgan. Uning yozishicha, jon va uning Mahbubi qo’shiladigan go’shangaga «jon ila ilohiy Mahbub sevgining zavq-shavqlari bilan band bo’lgan mahal» (Devon, 195) «iztirob» ismli bichilgan haram og’asidan bo’lak hech, kim kirolmaydi. Mahbub chaqirar ekan, vujud qasrida yashovchi «jon xonim» bamaylixotir o’tira olarmidi?

Vujud qal’asida yashab turgan jon,
Paranji chachvonni tark etdi shu on.

Rumiy o’z she’riyatida mifologik, afsonaviy «hieros gamos»ni qayta jonlantirgan.

Sen samosan, men g’amzada yer
Ko’nglingda nelarni parvarish etding?
Yor bag’riga nelarni ekding?
Yer qaydan ham bilardi buni.
Uni Sen bilasan, u Senga ayon.
U yer Sendan homiladordi (Devon, 3048).

Bir necha yillardan so’ng mavlono Rumiy shunday deb yozgan:
«Osmon erkakdir, Yer esa ayol. Osmon yerning ichiga nima tashlasa, u ko’karib chiqib, hosil beradi».

«Masnaviy»larda (Mas. III jild, 4401—4404) mavlono Rumiy «har bir narsa, ya’ni masalan temir bilan ohanrabo, qahrabo bilan somon, osmon bilan yer doimo bir-birini axtaradi», deb yozadi. Zero, faqat shunday birlashuvlardan keyingina ulardan-da mukammalroq narsalar vujudga keladi. Va uning masnaviylarida kuylangan insoniy ishqiy birlashuvlar jonning Xudo bilan qo’shiluvini anglatar ekan, Ibn Arabiyning fikrlaridan farqli o’laroq, ayolning mukammal muhabbat ob’ekti sifatidagi o’rni emas, balki jonning ayollik xususiyatlari diqqat markazida bo’ladi. Rumiyning otasi, fikrlari va tuyg’ulari ulkan so’fiylarning fikrlari va tuyg’ulariga mos bo’lgan Bahouddin Valad shunday deb yozadi:

«Xuddi kelin kuyovning yonida va kuyov kelinning yonida bir-birlarining eng yashrin joylarini va hatto uyat joylarini ham bir-biridan yashirmay, bir-biridan qanoat tuyib, qo’rqish, hadiksirash neligini bilmaganliklari singari, U sening yashrin va uyat joylaringni ko’rib turarkan, qo’rqmasdan Xudo oldiga o’zingni tashla».

O’g’lining misralarida ham shunga o’xshash gaplar bor:

Yaxshisi yoningda yalong’och bo’lay,
Vujud ko’ylagini yechib otayin.
Sening marhamating qasri hoynahoy,
Jonimga yopinchiq bo’lishi tayin.

Bu tasvirlar so’fiylar orasida juda keng tarqalgan bo’lishi kerak, chunki Rumiydan 5 asr keyin Dehlida yashagan Muhammad Nosir Andalib (vafoti 1758) o’zining «Nolai Andalib», ya’ni «Bulbulning fig’onlari» nomli mistik asarida yozishicha, kuyov kelinning vujudini teshayotgan daqiqada kelin erini eng qudratli xoja deb tan oladi va uning dahshatli ulug’vorligini his etadi. Shu paytgacha u erini faqat yaxshi odam deb bilardi. Kuyov esa kelinga o’zining bu yuzaki dahshatliligi «o’ta kuchli muhabbat belgisidan boshqa narsa emasligini va bu hol faqat «kiyimsiz qo’shilishdagina» namoyon bo’lishi tushuntiradi. Andalibning bu fikrlari Berneni yaratgan «Avliyo Tereza» haykalini eslatmaydimi? Vujudiga kamon o’qi qadalgan Tereza chehrasida eng ulkan baxt ifodasi namoyon bo’lib turibdi. (Umuman, kamon o’ki motivi xoh u Amorda bo’lsin, xoh hindularning Kamasida bo’lsin, hamma yerda muhabbatni aks ettiradi). Zero, so’nggi vujudiy yoki ruhiy tajriba, alaloqibatda «huzurbaxsh og’riqdir». Ayniqsa Hindiston subkontinentida chinakam kelin mistikasi vujudga kelgan. Ularda aytilishiga qaraganda, jon ilk bitim davrlaridan beri (7-sura, 172-oyat) Ilohiy Mahbubga bog’liq bo’lib, to’y kunini kutarkan. Xalq termalarida bu holat barcha tafsilotlari ila juda go’zal tasvirlab berilgan: dasturxonlar to’shaladi, turli mazali ovqatlar pishiriladi, chor atrofga atirgul suvlari sepiladi.

Biroq vujudiy birlashuv timsoli ostida nafaqat jonning Xudo bilan birlashuvi, balki shu bilan birga ustoz va shogird orasidagi ichki bog’lanish ham tasvirlanadi. Fors so’fiylari buni «izdivoj ruhoniy», ya’ni «ruhoniy to’y» deb ataydilar.

Axir Xudoning do’stlari ham eng yaqin qarindoshlardan bo’lak hech kimga ko’rinish bermaydigan kelinlar deb tasvirlanmaganmi? Shimoliy Eronlik ulkan so’fiy Boyazid Bistomiy (vafoti 874 yil) ularni shunday deb atagan. Ibn Arabiyning aytishiga qaraganda esa bu kelinlar avliyolarning alohida bir turi bo’lib, ular «afrod» ya’ni «tanho»lar deb ataladi. Alloh taolo ularni ta’na paranjisi ostiga yashirgan bo’lib, ular hech qanday holatda ham oddiy odamlardan farq qilmaydilar, hatto ba’zan yuzaki dushman, gunohkor sifatida ham namoyon bo’lishlari mumkin. Kelinlar Alloh taoloni o’zlarining yagona Mahbubi deb biladilar, o’limni esa «urs», ya’ni to’y deb ataydilar — bu to’y ruhiy to’y bo’lib, shundan keyin jon bir vaqt o’zi ajralib chiqqan Birlikka, Boqiy Mahbubga qaytadan borib qo’shiladi.

Nido qilmang «alvido» deya,
Qo’ya turib meni lahadga.
Parda orti shirin visoldir,
Yetishaman borib Ahadga,

deb kuylaydi mavlono Rumiy.

Yaratilishi jarayonida Xudodan, Ilk Birlikdan ajrab chiqib, zamon va makonga sochilib ketgan narsalar Biru Bor visolini qo’msashadi. Hind-Pokiston xududidagi Ismoiliylar she’riyatida kuylangan «virahini», ya’ni «sog’ingan ayol» siymosi ham Allohni qo’msagan yaralmish timsoli bo’lishi mumkin. Ayolning sog’inishini va bu to’g’ridagi fikrlarni to’liq tushunib yetish uchun shoirlar va so’fiylar ishlatgan timsollarni sinchiklab o’rganib chiqish lozim, bu timsollar orqali ular sevgiliga o’z munosabatlarini izhor etishgan.

Sevgilingni ko’rsang agarda,
Oyna bo’lib turgil qoshida,

deyiladi mavlono Rumiy asarlarida. Zero, oyna din tarixida juda muhim vazifani ado etadi. Yaponlarning dinida oyna quyosh xudosi Amaterasuning eng sevimli narsasidir, ya’ni oyna yaponlar tasavvurida «Ayol Xudo» bilan bog’liqdir. Shu bilan birga u ayollarning bezak anjomidir. Uning asosiy vazifasi o’zidan hech narsa qo’shmasdan sevgilining jamolini aks ettirishdir. Qadimgi Misrda marhumni dafn etishda yoniga oyna ham qo’yilgan. Ularning tasavvuricha marhum Yer osti dunyosi bo’ylab ketayotganda oyna yordamida Yer usti dunyosidan quyosh nurlarini olar ekan.

Ziyoratchilar ko’pgina cherkovlardan (masalan Aaxendagi muqaddas cherkovdan) kichik oyna, rangli shishalarni muqaddas xotira bilib, olib ketadilar. Xuddi shunday, dunyoning ming xil tashvishlari ila tundlashgan inson yuragi ham Alloh taoloni to’xtovsiz yod etish orqali tiniqlashadi, Alloh taolo nurini o’zida aks ettirish uchun zaminiy munosabatlar zangidan, yashil po’panagidan xalos bo’ladi. O’rta asrlarda oynalar metalldan ishlangan. Ko’pgina shoirlarning va birinchi navbatda mavlono Rumiyning asarlarida aytilishicha, eng go’zal, ilohiy husndan ulushdor bo’lgan Yusuf alayhissalom huzuriga mehmon bo’lib kelgan kishi ul zotga sovg’a sifatida oyna olib kelishi lozim, toki Yusuf alayhissalom oynada o’z jamolini ko’rib, ilohiy go’zallikdan bahramand bo’lsin. Shu ma’noda intizor, ochiq ko’ngil jonning holati o’z-o’zidan ayon bo’ladi. Osmondan yog’ilayotgan ilohiy nurning dunyoda aks etishi va sho»laning qaytadan osmonga ko’tarilishi to’g’risidagi fikrlar yangi aflotuniy g’oyalar sirasiga kiradi. So’fiylar va ayniqsa Ibn Arabiyning safdoshlari nima uchun bu yaralmish dunyoni oynaga qiyos qilganlari ma’lum bo’ladi. Nisbiy fanolik, ayollik elementi yaratilish onida «deus abskonditus», ya’ni «kutilmaganda paydo bo’lib, barcha chigal ishlarni o’nglab yuboradigan ilohiy kuch» Xudodan charaqlab taralayotgan nur, ya’ni Alloh taoloning ismi aks etadigan oynaga aylanadi.Faqat mana shu ismlar sharofatidan nisbiy fanolik (yo’qlik) amalda borliqqa aylanadi. Agar undan ismlar (asmoi husno) nuri olib qo’yilsa, u butunlay yo’qolib ketadi, ya’ni oyna ilohiy shu’lalarsiz o’zining borligini isbotlamoqchi bo’lsa shu holat yuz beradi. Bu endi yaralmishning Alloh taologa qaratilgan tomonidir. Unda Yaratguvchining go’zalligi xuddi «oynada aks etgandek» namoyon bo’lsa, «ko’rish uchun ko’zi borlar» bunga guvoh bo’ladilar. O’rta asr so’fiylari bu tasvirni rivojlantirishgan: qadimgi metall oynalarni orqa tarafiga ko’pincha turli sayyoralar holati yoki dunyoviy manzaralar surati tushirilgan. Oynaning go’zal manzaralar surati tushirilgan orqa tarafiga qiziqadigan, ammo oynaning asl mohiyati, mazmuni ilohiy go’zallikni aks ettirish ekanligidan bexabar yoki faqat shuni biladigan, bu dunyo deb jonini jabborga beradigan kishilarni so’fiylar devonalarga mengzashgan. Mavlono Rumiy shu ma’noda Alloh taoloning Dovud alayhissalomga qarata aytgan, «Men bir xazina edim va Meni bilishlari uchun bu dunyoni yaratdim», degan so’zlarini misol qilib keltiradi.

Alloh taoloning bu so’zlari Qur’oni karimga kirmagan bo’lsa-da, ammo juda tez-tez misol qilib keltiriladi. Ibn Arabiy bu so’zlarning mazmunini yaratilish go’g’risidagi ta’limotning eng markaziga joylashtirgan. «Men bir oyna yasadim, senga ayon bo’lsinki, uning yuzi (old tarafi) yurak, dunyo esa uning orqa tarafidir. Do’stim, sen uning yuzini bilmaysan, chunki orqa tarafi senga ko’proq yoqadi», deb kuylaydi mavlono Rumiy o’zining bir to’rtligida. Shu sababdan chinakam oshiq o’z qalbini yarqiroq oynaga aylantiradi va unda Mahbubni ko’radi. Mahbub unga o’zidan-da yaqinroqdir.

Umrim bo’yi olislardan tinglardim Uni.
Tushlarimda quchog’imga olardim Uni.

Hozir esa, oyna bo’lib oldiga chiqsam,
U O’zini ko’rdi-yu, men ko’rmadim Uni.

Mir Dard o’zining forscha ruboiylaridan birida shunday kuylagan. Oshiqning yuragi, ya’ni oyna bo’lib xizmat qiladigan ayollik elementi toza suvdek musaffo emasmi? Axir barcha dinlarga mansub so’fiylar har bir suvda, cheksiz ummonda ham, kichik bir ko’lmakda ham aks etadigan oy timsolini bekorga ishlatishmagan. Uning shu’lasi, garchi ba’zan juda kuchsiz bo’lsa ham, ammo har bir qalbda aks etadi.

Mening qalbim toza suvdek musaffo, tiniq.
Mening qalbim asli oyning oyinasidir,

deb kuylagandi mavlono Rumiy. Ahmad G’azzoliy esa o’zining «Savonib», ya’ni «Sevgi haqidagi hikmatli so’zlar» asarida aks etish sir-sinoatlariga ishora kiladi. Umumiy mistik she’riyatda esa o’sha oyna, ya’ni ayollarning pardoz anjomi, ayollik ashyosi oshiq va ma’shuq birlashuviga eng ko’p hissa qo’shadigan narsadir. Bundan chiqadigan ma’no shuki, Mahbubni juda ko’p hollarda, hatto ba’zan g’ayriixtiyoriy ravishda ayol, intizor kelin sifatida his etadilar. Ammo baribir oyna ochiq, qabul qilishga tayyor ayol qalbining yagona timsoli emas. Mavlono Rumiyning musiqiy she’riyatida tilga olingan musiqa asboblari ham shunday timsol bo’lib xizmat kiladi. «Masnaviy»larning «Nay qo’shig’i» bilan boshlanishi ham ajablanarli hol emas. Zero, nay bir vaqtlar o’zi qo’shilib o’sgan qamish poyasidan kesib olingani, ajratilgani uchun bir umr o’sha qamishzorni, qamish poyasini sog’inib nola chekadi. Nay timsoli ilk bor friglar dinida, Xudo madh etilgan epik asarlarda ishlatilgan.

Hijronda o’rtanib bir dil axtardim,
Sog’inchim, dardimni etay deb izhor.

Mahbubning nafasi sharofatidan, ya’ni Mahbub puflagandagina chalinadigan nayga o’xshashligini mavlono Rumiy shunday tasvirlaydi: faqat «o’shal sherozlik turk jonon» puflasa, u gapga tushib ketadi, Vatanni sog’inib kuylaydi. Boshqa musiqa asboblari ham faqat Mahbub barmoqlari ularni chalganda so’zamol bo’lib ketishadi. Ularning timsolligi nay va u kesib olingan qamish poyasi singari aniq-tiniq bo’lmasa-da, baribir intizor jon timsoli bo’lishi mumkin. Arfa, ud va ruboblar shunday asboblar sirasiga kiradi. Mahbubning barmoqlari ularga tegmasa, ularni chertmasa, siypalamasa, ular jaranglarmidi? Va mavlono Rumiy unga, nochor nog’oraga qattiq munosabatda bo’lmaslikni uni mushtlari bilan urmaslikni Mahbubdan iltijo qiladi. Aytish mumkinki, ushbu tasvirlar, ya’ni «insonni musiqa asbobi» sifatida tasvirlash eng mayda tafsilotlarigacha ishlab chiqilgan. Inson tanasidagi asab tolalari va tomirlar musiqa asbobining torlari deb tasvirlanadi. So’fizmda yana bir o’xshatish bor: bu o’t (olov) hamda parvona obrazlaridir. Bu o’xshatish bizga Gyotening «O’tli sog’inish» she’ridan ma’lum. Uning ildizi esa shahid ketgan so’fiy Mansur Hallojning (922 yilda qatl etilgan) «Kitob at-tavosin» asarining bir bo’limiga borib taqaladi. O’tmish mumtoz adabiyotida ham parvona o’lim atrofida girdikapalak bo’lgan jon timsoli sifatida ishlatilgan. Hallojning asarida esa parvona ilohiy go’zallik alangasiga shunchalar yaqin boradi-ki, oqibatda olov bilan qo’shilib, unga singib ketadi. Albatta bularning barcha ildizlari eng qadimiy afsonaviy tasavvurlarga borib taqaladigan tasvirlar, timsollardir, ammo ularni to’g’ri tushunish so’fiylar aytgan ba’zi gaplarning chuqur ma’nosini yaxshiroq an-lashga imkon yaratadi. Ishtiyoqmand, intizor so’fiy o’zi buni bilishi yoki bilmasligidan qat’i nazar ayol siymosidir. Ehtimol, o’quvchilarga bu gaplar qandaydir g’ayritabiiy tuyular, ehtimol, ba’zilar buni bo’lmag’ur gapga chiqarib qo’yishar, ammo baribir bu hol, ya’ni ayollik xususiyati boshqalardan ko’ra mavlono Rumiy asarlarida ko’proq namoyon bo’lgan. Mavlono o’zining diniy va nazariy asarlarida Ibn Arabiyning o’sha
paytlarda iste’molda bo’lgan ilmiy tilini ishlatadi, ammo o’z shaxsiy hayotida qabul qilish, ilhom sir-sinoatlarini boshqalarga qaraganda ko’p bora ziyodroq boshdan kechirgan. Uning yozishicha, «hieros gamos», ya’ni qo’shilish Mahbub (osmon) va urug’lantirilishni kutayotgan yer o’rtasida sodir bo’ladi. Uning asarida Yusufga sovg’a qilinajak oyna mavzuiga uch bora duch kelamiz. Mavlono Rumiy «Yusuf va Zulayho» dostonini o’zi va sevgisi to’g’risida yozganga o’xshaydi. «Masnaviy»larning boshlanishida Rumiyning muridlaridan biri Xusomiddin — «ko’ylakning hidini topgan shaxs» (ya’ni Rumiyning birinchi mahbubi Shamsuddinning xabarini topgan shaxs) Yusuf to’g’risida savol beradi, ammo mavlono sevimli shogirdini «ikkinchi marta Mahbub to’g’risida savol bermagin», deb ogohlantiradi:

Hech kimsaga do’stning siri bo’lmasin oshkor.
Tarixlarning mazmuniga tutgil quloging.
O’tmishlardan qolgan shirin ertak, afsona,
Do’stning sirin anglamoqqa beradi imkon.

Ammo 25000 misradan iborat bo’lgan bu ulkan tarbiyaviy asarning biron joyida Shamsuddin degan ism uchramaydi. «Masnaviy»lar tugatilishidan, ya’ni o’zining o’limidan biroz oldin mavlono yana bir bor Yusuf va Zulayho mavzusiga qo’l uradi. Rumiyning ilk lirikasida ham, «Masnaviy»larda ham «go’zallikda Yusufdan-da o’tadigan» o’sha do’st hakida ishoralar bor. Bu ulkan asarning birinchi kitobi xotimasida Rumiy Zulayho obraziga murojaat qilib, uning holatini unutilmas misralarda tasvirlab beradi. Zulayhoning har bir gapi faqat Yusufga taalluqlidir.

Qara, Zulayxo hamma narsani — zaharli sariq
gulli butalardan tortib aloegacha — Yusuf deb ataydi.
Barcha ismlarda u faqat Yusuf ismini ko’radi.
Faqat ishonchli odamlargagina u buni aytadi.
Agarda u desa: Mum olovda yumshab qolibdi,
demak uning bu gapi “do’st mening-chun sevimlidir” degan ma’nodadir.
Agarda u desa: Qaranglar, oy chiqibdi,
Agarda u desa: Tol butog’i yam-yashil ekan,
Agarda u desa: Barglar qanday titrashar, qarang,
Agarda u desa: Qarang, toshbaqa tol qanday yonarkan,
Agarda u desa: Novdalar so’zlashar atirgul bilan,
Agarda u desa: Bek ayladi sirni oshkora,
Agarda u desa: Baxt, u qanday nur taratar,
Agarda u desa: Gilamimni qoqib bering,
Agarda u desa: Meshkobchi suv keltirdi, qarang,
Agarda u desa: Qaranglar, quyosh chiqdi.
Agarda u desa: Kecha ular ovqat pishirdi.
Agarda u desa: Sabzavotlar qaynab pishdi,
Agarda u desa: Nonning tuzi sal pastroq ekan,
Agarda u desa: Osmon teskari aylanmoqda,
Agarda u desa: Boshim qattiq og’riyapti,
Agarda u desa: Bosh og’rig’im o’tib ketdi,
Agarda u maqtasa, bag’riga bosgani bo’ladi,
Uning koyishi ayriliqni anglatadi.
Va agar u yuz minglab ismlarni, gaplarni aytsa ham,
ularning barchasi Yusufni anglatadi,
zero u Yusufning vaslini istaydi.
Och holida ismin aytsa to’yib qoladi,
qadahidan sarmast bo’lar ismini aytsa.
Sovuq kunlar Yusuf ismi qizga po’stindir.
Uning ismi har narsadan qizga ustundir.

Yuqoridagi misralar Jaloliddin Rumiyning 17 yil ilgari yozgan ushbu misralari yechimidir:

O’tmishlardan qolgan shirin ertak, afsona
Do’stning sirin anglamoqqa beradi imkon.

Jaloliddin Rumiyning bu misralardan oldingi minglab satrlarda aytgan, hikoya qilib bergan narsasi o’zining birinchi haqiqiy mahbubi Shamsga nisbatan bo’lgan muhabbatining tasvirlaridir, zero uning uchun Shamsda ilohiy go’zallik zohir bo’lgan. (Xusomiddin degan ism zaminiy nuqtai nazardan «quyosh nuri», «ziyo» ma’nolarini anglatishi mumkin, ammo baribir Shamsning o’zi bo’lolmaydi). Rumiy Zulayhoning sirini, ayol qalbining otashin ishtiyoqini anglab yetgan, zero o’zining ilk ko’ngil qo’ygan mahbubining ismi xuddi Yusufning ismi Zulayhoga kuch-quvvat bergani kabi uni ham yupantirar, dalda berardi. Zulayhoning Fariduddin Attor tilga olib o’tgan yosharish siri Rumiy misralarida ham jaranglab, aks-sado beradi:

Uning g’ami meni qaritdi.
Iztiroblar va baxtsiz yillar.
Ammo bir bor Shamsuddin desang,
Qaytib kelar yoshligim mening.

HIND-POKISTON SHE’RIYATIDA AYOLLAR (JONLAR) TASVIRI

Alloh, Sening nomingdek ulug’
Himmatingga ishonchim mening.
Yaratguvchi! Boqiy sabringning
Na cheki bor, na chegarasi.
Sening ismingni ey Xojam,
Yuragimga aylaganman jo.

Alloh, Isming shirinligidek
Ulkan erur umidim mening.
Eshigingdek emas hech eshik,
Garchi ko’pi men uchun ochiq.

Ey Sevguvchi, men bechoradan
Aloqani uzma iltimos.
Men benavo tilayman shafqat,
Najot yo’qdir O’zingdan o’zga.
Ikki qo’llab tarmashgum albat,
Sening go’zal ismingga, Egam.

Shoh Abdul Latifning «Sind Risolasi» degan asaridagi asosiy qahramonlardan biri xuddi shunday kuylaydi. Bu gaplar esa ma’lum ma’noda Zulayhoning gaplarini esga soladi; Mahbubning ismi uning vujudini qamrab olgan. Zulayho fors-turk adabiyotida sog’inch o’tida yonayotgan barcha ayollarning timsoliga aylanganidek, Hindiston subkontinentidagi mistik she’riyatda ham bu mavzu markaziy o’rin tutadi. Krishnaning sigir boquvchi qizlar, ya’ni gopilar bilan o’yini to’g’risidagi hindcha tasavvurlar ushbu tadrijda asosiy rol` o’ynagan deb taxmin qilish mumkin. Gopilar ulardan uzoqlashayotgan va ularni yanada maftun etayotgan Xudoni o’zlari istagan ko’rinishda tamosha qiladilar. Tanlab olingan jon bo’lmish Radha esa intizorlik va tanholik onlarining so’ngida Mahbub bilan qo’shilish baxtiga muyassar bo’ladi. Xalqona hind adabiyotidagi kelin-jon (virahini) motivi ham shu an’anaga mos keladi. Odatda bo’yab bejalgan «barahmasa» qo’shiqlarida erini yoki sevgilisini sog’ingan yosh ayol yoki kelinchakning his-tuyg’ulari kuylanadi. Bu tasvirlar Hindiston subkontinetidagi so’fiyona she’riyatning alohida maftunkor bir tadrijiga sabab bo’lgan, zero ular ayolning nafs timsoli sifatidagi an’anaviy roli bilan omuxta bo’lib ketgan. Hind daryosi vohasi va Panjobdagi mistik hofizlar bilan bir qatorda, 14-asrdan beri Hindiston hududining janubida, ya’ni Dekkanda qo’nim topgan so’fiylar ham ayol-jon mavzusiga turli ko’rinishlarda murojaat qilishgan. Shu ma’noda avvalo Dekkanning 1490 yildan boshlab Odilshoh sulolasining poytaxti bo’lgan, har ikkala taniqli so’fiy jamoasi, ya’ni hindaviy Chishtiya va Qodiriya jamoalarining rahnamolari faoliyat ko’rsatgan Bidshapur viloyatini tilga olish mumkin. 15-asrdan boshlab bu viloyatda paydo bo’lgan asarlarda Xudoga «Ustoz», «Ota» bilan bir qatorda «Sevguvchi (oshiq), Muhib va Sevgili», ya’ni «Mahbub» deb murojaat qilinadi. 15-asrlardan buyon asarlarining «Shams ul-ushshoq» taxallusi ostida yozilganligi ma’lum bo’lgan, ya’ni asarlarini «Oshiqlar quyoshi» taxallusi ostida bitgan hamda asarlari Dakkni-Urdu shevasida insho etilgan, dunyoga xassos shoir bo’lib tanilgan Miranji ham ayol-jon mavzuida qalam tebratgan. Uning «Kush va Kushnag’z» nomli asarida o’zini ruhoniy hayotga baxshida etish uchun bu dunyodan yuz o’girgan bir qiz to’g’risida hikoya qilinadi. Shoirning avlodidan bo’lmish Burhoniddin Janom (vafoti 1579) o’zining «Siqh sahela» nomli asarida kelin-jon mavzusini ilk bor batafsil yoritib bergan. Ammo shunga o’xshash asarlarning dekkanlik ulkan avliyo, 1422 yilda 100 yoshida vafot etgan Gulbargalik Gezudaras qalamiga mansub bo’lishi mumkin, degan taxminlar shubhadan xoli emas. Shunchalar ulkan, yuksak badiiy sa’viyadagi talablarga javob bera oladigan asarlar bilan bir qatorda, o’z oldiga so’fizm ta’limotini va ayniqsa, ishqiy mistikani xalq ichiga olib kirishni maqsad qilib qo’ygan lirik asarlar ham rivojlangan. Bunday asarlar albatta og’ir mehnat qiladigan, yolqinli muhabbat va ishtiyoq tuyg’ulariga limmo-lim jonlarga qiyos qilgudek qishloq xotin-qizlari tomonidan kuylangan. Bu asarlar orasida ikki xil
qo’shiq turini, ya’ni «chakkinoma» va «charxinoma»ning alohida qayd etish lozim. «Chakki» degani yorg’uchoq, ya’ni qo’l tegirmoni bo’lib, xotin-qizlar asosiy ovqat hisoblanmish chapati, ya’ni kulcha non pishirish uchun kun bo’yi yorg’uchoq aylantirib, bug’doydan un tortganlar. Yorug’choqning tepasidagi toshiga o’rnatilgan dasta «alif»ga, ya’ni arab alifbosidagi birinchi harfga qiyos qilingan, chunki dasta alifdek tik bo’ladi. «Alif» birinchi harf bo’lganligi uchun uning soni birdir, ya’ni u Biru Borni, Yagona Allohni anglatadi. Demak, ayol dastadan tutib, yorg’uchoq toshini aylantirarkan, ko’nglida doimo Biru Bor, Alloh bo’ladi. Pastdagi toshga o’rnatilgan va yuqoridagi toshning o’rtasidagi teshikdan chiqib turadigan o’q ilohiy xabarlarni, vahiylarni qabul kilib, so’ngra boshqalarga tarqatadigan payg’ambar Muhammad s.a.v.ga mengzaladi. Oddiy, sodda bu o’xshatishlarni shoirlar o’z iqtidorlariga ko’ra bejab ishlatganlar. Bunday qo’shiqlarda faqat un tortish jarayonigina emas, balki non yopish ham timsoliy qo’llanilgan. Xotinlar o’zlarini bamisoli yangi tortilgan undan xamir qorib, «puri»lar, ya’ni manti pishirayotgandek tutishgan.

Yorg’uchoq dastasi “alif”ga o’xshar —
bu Alloh degani.
Muhammad-mustahkam o’rnatilgan o’q.
Allohga intilgan bunda bir bog’lanish ko’rar,
Bismilloh, yohu Alloh.
Yorg’uchoqqa tashlaymiz bug’doy,
Yetishtirdik uni o’zimiz.
Vujud yorg’uchog’i Haq yo’ldan yurar,
Shariatga bo’ysunsa agar.
Bismilloh, yohu Alloh.
Alifdan boshlanar Xudoning ismi,
Jonlar rahnamosi hidoyat qilar.
Bug’doydan un tortib amin bo’l shunga.
Bismilloh, yohu Alloh.
Undan xamir qorib, “puri”lar pishir.
Sol unga samoviy meva-yu shakar.
Allohning yetti xil fazilatlari
Sening borligingni to’ldirsin butkul
Purilarga solganing, singlim,
Yetti xushbo’y ziravor misol
Bismilloh, yohu Alloh.

Bu tasvirlar ayollarning kundalik turmushidan olingan holatlardir.

Ip yigirish ishlari paytida aytiladigan ashulalar ham shular sirasiga kiradi. Ip yigirish ishlari barcha dinlarda ham ayollarning bir joyga to’planishib, chaqchaqlashib yoki ashula aytib amalga oshiriladigan mashg’ulotidir. Bunday paytlarda aytiladigan so’fiyona ashulalar Janubiy Hindistonda ham uchraydi, ammo qadim-qadimdan beri paxta yetishtiriladigan Sind va Panjob viloyatlari ularning asosiy makonidir. Bu hol shunga olib kelganki, ip yigirish va paxta titish ishlarini ko’rgan so’fiylar beixtiyor ulkan so’fiy, «o’zining beqiyos muhabbati (va siyosiy faoliyati) tufayli» 922 yilda jonidan judo etilgan Mansur Hallojni eslab ketishgan. Uning ismi «paxta tituvchi» degan ma’noni anglatadi. So’fiylar tez-tez Hallojning eshilgan iplari to’g’risida so’z yuritardilar, shu sababdan bo’lsa kerak, bu tasavvur to’quvchilar qo’shiqlarining ovoza bo’lib ketishiga olib kelgan. Ammo Bulhe Shohning ta’kidlashicha, yangi terigan paxta qordek oppoq bo’ladi. Ammo uni yigirish, rang berish va gazlama to’qish jarayonida rangi o’zgaradi — Xudo ham shunday “birrang” bo’lib, butun borliqning asosini tashkil etadi. Sindlik naqshbandiy ustoz Muhammad Zamon Luivariga o’xshash so’fiylar esa dunyoni Xudo paxtadan yigirgan ip deb tasvirlaydilar. Ip yigirishning zikr, ya’ni uzliksiz ravishda Allohni yod etish bilan bog’liqligi bundan ham muhimroqdir, zero Qur’oni karimda musulmonlarga «Allohni tez-tez yod etinglar» (33, 41-suralar) degan da’vat bor.

Alloh taoloning go’zal ismlarini yoki diniy bir duoni past ovozda to’xtovsiz takrorlash ip yigirish dastgohi g’ildiragining zuvillashiga qiyos qilinadi. To’xtovsiz yigirish natijasida yigirgan ip pishiq puxta bo’lgani singari, Alloh taoloning ismlarini to’xtovsiz ravishda takrorlash orqali inson qalbi ham borgan sari pokizalanib, musaffolashib boradi. So’ngra Alloh uni «juda yaxshi bahoga sotib oladi».

Payqagan bo’lsangiz, bu yerda Qur’oni karimning 9-sura 3-oyatiga ishora qilinmoqda, ya’ni bu oyatda «albatta, Alloh mo’minlarning jonlarini va mollarini jannat barobariga sotib oldi» deyilgan. Uzluksiz ravishda tashqi, yuzaki vasvasalariga uchib, ip yigirishdan chalg’iydigan yalqov qizlar esa to’y kuni, ya’ni vafot etgach hech qanaqa sepga ega bo’lmay, yalong’och va sharmisor holatda Allohga ro’baru bo’ladilar va do’zaxga uloqtiriladilar. (Shu ma’noda Panjoblik shoir Madho Yaa’l Husayn sep qilib beriladigan gazmollarni «bo’yash» xususida ham so’z yuritadi. Kimki shunday qilmas ekan, u turmush qurolmay, dunyodan toq o’tar emish). Chamamda, bu fikrga din tarixida ma’lum va mashhur bo’lgan «amallarning to’qilishi» xususidagi tasavvurlar ham omuxta bo’lib ketgan, shekilli. Unda aytilishicha, har bir zot o’z joni uchun fikrlari, so’zlari va amallaridan bir kiyim to’qiydi. Bidshapurlik ip yigiruvchi qizlarning bir qo’shig’ida bu tasavvur juda aniq bayon etilgan:

Tasavvur qil, vujuding bir charxmisol, singlim,
Kelgil, chetga irg’itgil sovuqqonlikni,
va zaminiy farqlarni tark etaqol, singlim,
Har nafasing eshilmagan ipdir Alloh oldida.
Til tasmadir charx-dastgohning g’ildiragida,
Nafas ipin yigir yana pishiqroq, singlim.

Shoir jonga yigirishning barcha holatlari bo’yicha shunday ta’lim beradi:

«Paxtani qo’lga olsang, zikru jali qil (ya’ni Allohni baland ovozda zikr et)
Paxta tolalarini ajratayotganingda zikru qalbiy qil (ya’ni ko’nglingda Allohning ismini takrorla).
Yigirilgan ipni g’altakka o’rayotganingda zikru ayn qil (ya’ni butun vujuding Alloh zikri ila band bo’lsin).
(Nafas iplari birin-ketin sanalishi lozim (ya’ni har bir nafasingda Allohning ismi bo’lsin).
Allohni zikr etish uchun nafas olishni boshqarish qoidalari juda aniq ishlab chiqilgan).

Sind va Panjobdagi ip yigiruvchilarning qo’shiqlari ma’rifiy jihatdan yuqorida tilga olingan qo’shiqlarga qaraganda biroz pastroq darajada, shu sababdanmikin, Shoh Abdul Latifning «Sur Kapaiti» sarlavhali asarini ancha tahlil qilishga to’g’ri keladi. Panjoblik ip yigiruvchi so’fiylarning qo’shiqlari ehtirosli chaqiriqlarga boydir.

O’yinni bas qilgin, charxingni aylantir, qizcha!
Kelinlik libosin tayyorla, qizcha!
«Xudo» deb g’ijirlar charx g’ildiragi,
Titrar Biru Bordan qo’rqib, ey qizcha!
G’ildirak aylanib oh tortar go’yo,
Og’ir ishlar hali oldingda, qizcha!

Ip yigirish yoki bug’doy yanchishda aytiladigan xalq qo’shiqlarida ayol kishi «cho’ri, xizmatkor» deb tasvirlanadi:

Darvishona uyda sen oqsoch, cho’ri
Har nafas «Alloh», de, Payg’ambar degin.

Ayolni «oqsoch, cho’ri» sifatida ko’rish ko’pgina hollarda faqat ijtimoiy jihatdan to’g’ri bo’lib qolmay, balki diniy talablarga ham mos keladi. Qur’oni karimda erkak kishi «abd», ya’ni «xizmatkor qul» deb, ayol esa shunga mos ravishda «amat» deb atalgan. Forsiyzabon so’fiy Qushairiy (vafoti 1074) «ubudiyya»ni, ya’ni «to’liq ravishda xizmatga tayyorlikni» haqiqiy erkinlik deb tasvirlagan. Xizmatkorlik kishining haqiqiy xislati erkan, «abduhu», ya’ni «Xudoning xizmatkori» bo’lish orzu etilgan eng yuqori darajadir, zero Payg’ambar alayhissalom o’zlari boshdan kechirgan har ikkala samoviy sarguzashtida, ya’ni Buroq otga minib Alloh huzuriga ko’tarilganlarida, bu ko’tarilish «Me’roj voqeasi» deyilgan, (17-sura, 1-oyat) hamda 53-surada aytilganidek, Ul zotga ilohiy xabar kelganida xuddi shu nom bilan tilga olingan, «abduhu» deyilgan. Shunga ko’ra, sevguvchi jonning «oqsoch, xizmatkor ayol» deb tasvirlanishi ham uning uchun eng yuqori bahodir.

Darvozani tambalar goho
Goho ochar menga eshikni.
Ba’zan kelib ketgum behuda,
So’ng U meni chorlar yuksakka.
Goh sog’ingum o’sha chorlashin,
Sirli so’zlar aytar U goho.
Qaranglar U, Mening Do’stim,
Shunchalar sir-sinoatlidir.
Sevligim, Sen bekning o’g’lisan,
Men-chi, oqsoch xizmatkor, cho’ri.
Xizmatingni qilay bir umr,
Turay doim qo’l qovushtirib.
Eshigingni ketdimmi tashlab,
Biron mahal ey qadrdon Do’st.
Mehr to’la nigohlaringni,
Mendan uzma hech vaqt azizim.

Shoh Abdul Latif Biru Borni shunday tarannum etadi. Ul Zot O’zini namoyon etmaguncha jonning kutishdan bo’lak qo’lidan hech narsa kelmaydi. Pokiston daryolari bo’ylarida yashovchi aholi o’rtasida keng tarqalgan qo’shiq va laparlarda Mahbub Xoja deb ataladi. Ba’zan uni «Baloch», «Rajput» yoki oddiygina qilib «Qirol» deyishadi. Sevguvchi oshiq esa doimo past tabaqaga mansubdir. U goho kir yuvadigan ayol, kulol qizi yoki mahanaxotun, ya’ni baliqchining xotinidir. Mahbub tasvirlab bo’lmas darajada mag’rur va go’zaldir. Oshiq ayol shunday kuylaydi:

Meni eslab kelar bo’lsang sevgilim,
Kiprigim-la yo’llaringni supuray,
Sochim yo’llaringga poyandoz bo’lsin.

Oshiq jon tasviri barcha so’fiyona xalq she’riyati markazidan qizil chiziq bo’lib o’tgan. Bu tasvir g’arbiy subkontinentdagi Ismoiliylar (Og’axoniylar) jamoasining muqaddas diniy qo’shiqlari bo’lmish «G’inon»-larda ham uchraydi. Ularning «Buj Nironjon» asarida jon shunday kuylaydi:

Xojam, menda na ezgulik va na chiroy bor,
Qanday aytay, kel uyimga Mahbubim debon.
Visolingni ravo ko’rsang menga, Biru Bor,
To’y kuylarin kuylar edim yosh kelinsimon.

Bechora jon mangu Boqiy Mahbub bilan birlashishni qanday orzu etsin? Jon Uning «Sattor», ya’ni «Qoplaguvchi» nomini atab iltijo qiladi. Bu nom Alloh taoloning go’zal ismlaridan biri bo’lib, tez-tez ayollarga nisbatan ham ishlatiladi.

Qadam ranjida qil, ey Yor,
Mening kulbamga ham bir bor.
Meni nuringga g’arq etgil,
Kanorang-la qoplab ketgil.

Axir, U gunohkor ayolning barcha xatolarini qoplaguvchi, yopguvchi, mag’firat etguvchi emasmi? Bu qo’shiqlarda jon «sveeperin», deb tasvirlangan, «sveeper» deganlari daxlsiz, hech qanaqa tabaqaga mansub bo’lmagan, uylar va hojatxonalarni tozalab ketguvchi xizmatkordir. Panjoblik Bullhe Shoh tez-tez ayol kiyimini kiyib, o’zini shunday g’arib ayol-jon deb tasvirlashdan istihola qilmaydi. U Hir va Ranja ismli baxtsiz oshiqlar to’g’risidagi qadimgi rivoyatni tilga olarkan, Mahbubni uyiga taklif etishga va nikoh rishtalarini bog’lash uchun takdiringni mening taqdirimga payvand qil deyishga jur’at etadi:

Sevgilingmanmi chindan,
Hovlimga kel, hovlimga.
Qurbon bo’lay yo’lingda,
Hovlimga kel, hovlimga.

O’xshashing yo’q jahonda,
Jahon, zamon, makonda,
Seni qo’msagan onda,
Hovlimga kel, hovlimga.

Qurbon bo’lay yo’lingda,
Hovlimga kel, hovlimga.

Derlar seni molboqar,
Menga-chi, Ranja yoqar,
Sen o’zing iymon qadar,
Hovlimga kel, hovlimga.

Qurbon bo’lay yo’lingda,
Hovlimga kel, hovlimga.

Chiqib ota makondan,
Senga ko’ngil bog’ladim.
Intizorman rahm qil,
Hovlimga kel, hovlimga.
Qurbon bo’lay yo’lingda,
Hovlimga kel, hovlimga.

Qo’shiqlarda oshiq qizni koyib, urishib, tanbeh berib turadigan yoki masxara qiladigan ota-ona yoki qo’shnilar siymolari ham tez-tez uchrab turadi. (Arab she’riyatida ma`lum va mashhur bo’lgan «tanbehchi» obrazi bu qo’shiqlarda juda jonli ravishda izohlab berilgan). Xo’sh, bunday hollarda oshiq qiz nima qila olardi? Panjoblik so’fiy Ali Haydar (vafoti 1781) Hir Ranja mavzuiga ishora qilarkan, shunday kuylaydi:

Menga tanbeh bera bera,
Charchab qoldi odamlar.
Men-chi, yuz o’girmayman,
Aslo go’zal Do’stimdan.

Ota-onam g’azabnok,
Haydashsa uydan meni.
Uyni tashlab chiqurman,
Qadrdon Do’stim uchun.

Quduqlarga tashlagum,
Nasihatgo’yni, ammo.
Yaydoq cho’lda bo’lsa ham
Bo’lay Do’stning yonida.
Ali Haydar, nigohlar,
To’qnashgan ondan boshlab,
Bergan va’dam va’dadir,
Hech buzilmas, Aziz Do’st.

«G’inon»larda Mahbub qoshida bo’lish uchun tarkidunyo qiladigan qizning sarkash tabiatli bo’lishiga ishora qilinadi. Gudjaratlik qizlar suv tashiladigan ko’zani boshiga qo’yib olgancha, uyini tashlab chiqib, Mahbubnikiga yo’l olishi mumkin. Shunda yigit qizga uylanishi lozim bo’ladi. Bu tasvir to’y qo’shiqlari tasviridir. Sind viloyatida aytiladigan to’y qo’shiqlarida ishlatilgan iboralarni mistik adabiyotdagi iboralar bilan taqqoslasak, ko’pdan ko’p hamohangliklar borligiga amin bo’lamiz. Bu hol ayniqsa Sind va Panjob oralig’idagi serma’no shiroqiy tilida ijod qilgan xalq shoirlari asarlarida yaqqol namoyon bo’ladi. Shunday shoirlardan biri Xo’ja G’ulom Farid (vafoti 1901)ning she’rlarida jon-ayol Mahbubdan ajmiriy rang-barang ro’mol va Jaizalmerdan keltiriladigan bilaguzuk sovg’a qilishni iltimos qiladi, chunki shoirning vatani bo’lmish Choliston hozirgi Hindistonning Rajoston viloyati bilan chegaradosh. Faridning asarlaridagi jon-ayol obrazlari turmush qurgan ayollar burniga taqib yuradigan burunbaldoq xususida gapirishadi. Taloq qilingan oshiq qiz esa burunbaldoqni tark etib, soch tarxining bo’yog’i, labbo’yoq, kipriklar va ko’zning atroflarini qoraytirish uchun ishlatiladigan qorarang surmadan so’z ochadi, chunki Faridning qahramonlari Choliston sahrolarida yashovchi haqiqiy sahroyi qizlardir. To’y rasm-rusumlariga ishora qilarkan, shoir qahramonlaridan birini shunday so’zlatadi:

Uzoq o’tgan zamonlarda biz birga bo’lib,
Boshimizni boshimizga urishtirganmiz.

Zero, bir umr birga bo’lsinlar deb kelin va kuyovning boshlarini bir-biriga urishtirish Cholistondagi to’y rasm-rusumlarining muhim qismi hisoblanadi. Shoirning asarlaridagi jon-qizlar sahroyi xotin-qizlarga xos bo’lgan iboralarni ishlatishadi; ular to’xtovsiz ravishda o’zlarining singillarini (bxenar), dugonalarini (satiyun) va do’stlarini o’z qoshlariga chorlaydilar va chinakam oshiq qizning ahvolini tushunmaganliklari uchun ularga tez-tez tanbeh so’zlarini aytadilar. «Buj Nironjon» asaridagi jon shunday kuylaydi:

Dekka sakhi suxeliyan dhan ko hol behol,» ya’ni
“Ey baxtiyor dugonajonlar
Men baxtsizning holini so’rang.

Chunki dugonalar kundalik hayotdan shodumon bo’lib, qahramon jonning Ilohiy Mahbub tomon eltadigan sermashaqqat yo’lni mardonavor bosib o’tayotganini, bu foniy dunyoni tark etmoqchi bo’layotganini anglab yetmaydilar. Jon Ilohiy muhabbatning ohanrabo kuchiga qarshi turolmaydi, bu dunyo uning uchun ma’nosiz narsaga aylanib qolgan. Mavlono Rumiy ham Bilqiysning Sulaymon alayhissalom huzuriga ketayotgandagi holatini
shunday tasvirlagandi. Juda ko’p mistik qo’shiqlardagi opa-singillar va dugonalar obrazlari shunday sevimli, ammo oshiq qiz ahvolidan bexabar deb tasvirlanadi.
Shoh Abdul Karimning (vafoti 1694) she’rlarida jon ayol dugonalarini shunday ogohlantiradi:

Singiljonlar, hamma yerda Uning izi jam,
Aniqlamoq juda qiyin ularni ammo.
Bu izlarni o’z ko’zi-la ko’rgan kishi ham
Aniq bilmas ma’nosini, bu bir muammo.

Jon-ayol obrazi ham o’z nutqida haqiqiy ayollar singari kichraytirish, erkalash usulini ishlatadi. (Kichraytirish, erkalash usuli noziklik, muloyimlik tasviri sifatida juda keng tarqalgan. Arab shoiri Ibn al-Farid ham o’zining ishq to’g’risidagi mistik she’rlarida bu usulni ishlatgan).
Balochiston shahzodasi Punhun Punhal yoki Balochal, ya’ni «sevimli kichkina Balochlik» yoki Khohyariyal «sevimli tog’lik» deb atalgan. Sevimli qahramonlarga tobora muloyim nomlar o’ylab topiladi. Sind she’riyatida ayollar ko’pincha erkalash, kichraytirish suffiksi bo’lmish «rro» va «rri»ni ishlatishadi. Faqat Mahbub emas, balki xabarchi qush hisoblanadigan qarg’aning nomi ham erkalab, kichraytirib ishlatiladi. «Qarg’a» so’zi sind tilida «kang» bo’lgani uchun qo’shiqlarda uni «kangal» yoki «kangrri», ya’ni taxminan «aziz qarg’acha» yoxud «qarg’agina» deyiladi. Urdu she’riyatidagi yengilroq mavzularda ayollar dialektini, shevasini ishlatish umuman olganda biroz cheklangan bo’lsa-da, ular so’fiyona xalq she’riyatining ajralmas qismidir. Mahbubning go’zalligidan aqli shoshgan jon shunday kuylaydi:

Yuz tamanno bilan Mahbub
Yo’lda etarkan davom,
«Bismilloh» der unga zamin,
Oyoqlarin o’par so’qmoq.
Hurmat bajo keltirishib
Nozik hurlar turar qator.
Qasam ichgum, hammasidan
Go’zalroqdir Mahbubim.

Hind-Pokiston subkontinenti shoirlari o’z tuyg’ularini qog’ozga tushirishda ishlatgan uslublar juda xilma-xil, ammo ularning barchasi hindaviy ilk tasvirlarga asoslangan bo’lib, hind she’riyati vaznlarini ishlatishadi. Arab-fors adabiyotidan o’zlashtirilgan, vazni va qofiyasi juda chigal bo’lgan g’azal formasi yuz yillardan beri shaharlarda yashaydigan o’qimishli, oqil shoirlar davralarida ishlatilsa-da, xalq she’riyatida butunlay ishlatilmaydi. Qisqa, ikki misrali «dohas»lar bilan bir qatorda xalq she’riyatida «siharhi» va «barahmasa» degan uzun qatorli she’rlar ham mavjud. «Siharfi», ya’ni «o’ttiz harfli she’r» oltin alifboning bir turi bo’lib, uning har bir qatori arab alifbosining bir harfidan boshlanadi, ammo ba’zan bir necha misralar ham bir xil harf bilan boshlanishi mumkin. Qatorlar uzunligi esa shoirga havola. Bunday she’rlarda ham sevguvchi jon obrazi uchrab turadi, ammo bu mavzu asosan «Barahmasa», ya’ni «O’n ikki oy qo’shig’i»da tarannum etiladi. Sanskrit tilidan o’zlashtirilgan va Hindiston xalqlari tillarida keng tarqalgan bu she’r uslubida «virahini», ya’ni «sog’ingan ayol» tuyg’ulari kuylanadi. Ayol har oyda o’zini bo’lakcha his etadi, ya’ni oyning xususiyatiga qarab muhabbat, intizorlik, dardu-g’am tarannumi almashinib turadi. Hind oylari lavhalari ishlatilganda bu hol o’z-o’zidan ajib ma’no kasb etadi, zero Hindistondagi yomg’irlar davri asosan yor vasliga intilish va yor bilan qo’shilishga chambarchas bog’liqdir. Hatto aytishlaricha «papiha» degan qush ham yomg’irlar davrida «piu kahan?» ya’ni «Mahbub qaerda?» deb sayrar emish. Ulug’ hind shoiri Amir Xusrav (vafoti 1325 yil) o’z devonini «Yomg’ir quyar, men Do’stdan judo…» degan misra bilan boshlarkan, «virahini» motivlarini o’ta chigal forscha she’rlariga olib kiradi. Shoirlar yil fasllariga bog’liq bo’lmagan, har yili quyosh yilidan 10—11 kunga farq qiladigan sof islomiy oylarning nomlarini ishlatishganda bu timsollarni qo’llash ancha qiyinlashadi. Bunday paytlarda qadimgi tabiiy timsollar aniq tarixiy ishoralarga aylantiriladi. Masalan, muharram oyida jon-kelin Payg’ambar alayhissalomning Nevarasi Imom Husaynning shahid bo’lganligini eslab, marsiya aytadi. Ul zot hijriy 81 yilning muharram oyida, o’ninchi sanada (10.10.680) Karbalo dashtida hukumat qo’shinlari tomonidan qatl etilgan. Uchinchi oyda esa Payg’ambar alayhissalomning vafotlari yoki xursand holda Ul zotning tavallud kunlari kuylanadi. Xalq she’riyatida Payg’ambar s.a.v. Mahbub, jonlarning haqiqiy kuyovi sifatida namoyon bo’ladi. «Buj Nironjon» asarida Ul zotga «dulah, nabi, rasul», ya’ni «kuyov, Allohning elchisi, payg’ambar» deb ta’rif berilgan.

Zero, keyingi so’fiylar ilgarigi vaqtlardagidek vafot etgach, Xudoga qo’shilib ketishni emas, balki payg’ambarga qo’shilib ketishni o’zlarining eng oliy maqsadi deb bilishgan. Ro’za oyini zo’r xursandchilik bilan qarshi olishadi va hijriy yilning Haj safari amalga oshiriladigan so’ngi oyida, ya’ni Zulhijjada jon o’zi intizor kutgan maqsadga, Ilohiy Mahbubning Makkadagi uyi Ka’bani hamda sevimli payg’ambarning Madinadagi maqbarasini ziyorat qilishga erishadi. Faqat shundan keyingina jon «intizor virahini»dan «vasliga», ya’ni maqsadiga erishgan jonga aylanadi. U endi «Buj Nironjon»da aytilganidek, — «suvda butunlay erib ketgan shakar»ga aylanadi. Shu ma’noda Payg’ambar alayhissalomning yomg’ir bilan muqoyasa qilishlarini ham misol qilib keltirish mumkin. Qur’oni karimda aytilishicha, Payg’ambar alayhissalom «barcha olamlarga rahmat» qilib yuborilgan (21-sura, 107-oyat). Bundan tashqari Ul zot ulkan yomg’irli bulut deb ham tasvirlanadi, zero yomg’ir ko’plab islomiy hududlarda «rahma», ya’ni rahm-shafqat, muruvvat, Allohning rahmati deb yuritiladi. Shoh Abdul Latifning «Sur sarang» asarida shunday misralar bor:

Bugun mening sevgilim
Bulutdan ko’ylak kiyur.

Zero, yomg’ir qatqaloq yerlarni jonlantirgani kabi, Payg’ambar alayhissalomning mehribonligi qaqragan yuraklarni yashnatib yuboradi. Barahmasalardagi yomg’ir timsollar ta’sir doirasining kengligini belgilash juda qiyin. Jon kuyovi motivining keyingi tadrijini Ismoiliylarning «g’inon»larida ham uchratish mumkin. Ularda imom (hozirgi kunda u jamoaning Og’axon ismli dunyoviy va ma’naviy rahbaridir) intizor kutilgan Mahbub deb tasvirlanadi. Bu hol Ali S. Asaniy yaqinda bir maqolasida ko’rsatib o’tganidek, O’rta asrlardan beri ma’lum va mashhur hamda hozirgi kunlarda ham ishlatilayotgan tasavvurdir. Sind so’fiylarining mistik qo’shiqlari odatda «sur»lardan tashkil topgan. Surlarni bo’limlar desak ham bo’laveradi. Har bir surga (bo’limga) uning kuyiga moslab sarlavha qo’yyladi. 18-asr boshlarida yashab ijod qilgan Miyon Shoh Inot davrlaridan beri shu asnoda tartiblangan asarlar «Risola» deb ataladi, chunki bu ishqiy lirikaning barchasi o’qish yoki tilshunoslar tomonidan grammatik tahlil qilinish uchun emas, balki kuylash, qo’shiq qilib aytish uchun mo’ljallangan.

Shundanmikin, ularda takrorlanadigan misralar, naqoratlar juda ko’p. Ba’zan sakkiz-to’qqizta to’rtlikdan iborat bo’lgan she’riy asar ozgina farqni hisobga olmaganda, qariyb bir xil iboralar bilan boshlanadi. Ba’zan esa she’rning keyingi, ichki qofiyalangan boshqa misralari ham xuddi hovuzdagi suvning yengil to’lqinlarisimon qaytalanadi.

Ma’lum bir bosh mavzuga bag’ishlangan qo’shiqlar «kafi» yoki «voy» bilan yakunlanadi. Bular endi odatda vaqtlar o’tishi mobaynida alohida tur bo’lib ajralib chiqqan, jamoa bo’lib aytiladigan lirik qo’shiqlardir. Sindlik so’fiy Satchal Sarmast (vafoti 1826 yil)ning zavq-shavqqa to’la she’rlari ushbu yo’nalishning yaqqol dalilidir. Ularning “kafi”sida (naqoratida) birinchi misra takrorlanadi yoki har ikki misradan keyin yana o’sha birinchi misra keladi. Xalq she’riyati xarakteriga mos ravishda bunaqa she’rlar «alliteratsiya»ga, ya’ni «bir xil yoki ohangdosh undoshlarning yonma-yon kelishi»ga juda boy. Ularni ko’pincha grammatik tahlil ham, aniq tarjima ham qilib ammo ular shunchalar jarangdorki, beixtiyor fe’l formalariga o’ta boy sind tilining she’rlarni benihoya go’zallashtirish yo’lidagi tuganmas imkoniyatlariga iymon keltirasan kishi. Shoirlar o’z qahramonlarini yupantirish uchun tez-tez Qur’oni karimga ham murojaat qiladilar, Payg’ambar alayhissalomning so’zlarini ham ishlatadilar. Bilimdon shoir hisoblanmish Shoh Abdul Latif asarlaridagi qahramonlar arabcha maqollarni ishlatadilar, arab mumtoz she’riyatidan misollar keltiradilar. Buni endi tasavvurga sig’dirish juda qiyin, chunki sindlik qishloqi qizlar namozda o’qiladigan zam suralaridan boshqalarini ulkan arabshunos olimdek yod bilishlari aqlga to’g’ri kelmaydi. Ammo bu she’riyatda tarixiy haqiqatga amal qilinmagan; qahramon ayollar zamon va makonga mos keladigan tarixdan tashqarida turadilar; ular yagona ilohiy ishqning boqiy namunalaridir. Bu hol joylarning nomlanishiga ham taalluklidir. Ayniqsa Xo’ja G’ulom Ahmadning shiroqiy she’riyatida mumtoz tarixiy xabarlardan ma’lum bo’lgan joylar o’ta aralash-quralash qilib yuborilgan. Bu she’riy rivoyatlardagi «asosiy qahramon (ayol)lar kimlar degan» savol tug’iladi.

Shoirlar albatta «tinglovchilar bu xalq rivoyatidan xabardordir», degan o’yda o’z qo’shiqlarida voqealarni butun tafsilotlari bilan tasvirlamaydilar. Bu hol ayniqsa Shoh Abdul Latif asarlarida yarq etib ko’zga tashlanadi. U rivoyatni eng dramatik joyidan boshlaydi, so’ngra esa bo’lib-bo’lib, to’xtalib, orqaga qaytib, takrorlab, ko’pincha mantiqiy tadrijdan ancha uzoqlashgan holda davom ettiradi. Panjob viloyatida Hir va Randja tarixi milliy epos darajasiga ko’tarilgan asardir. Yang degan joyda yashovchi Hir ismli qiz (Yangda oshiq qizning taxminiy maqbarasi bor) Sial jamoasi vakili Randjaning chalgan nay navolarini tinglab, unga oshiq bo’lib qoladi. Ammo ota-onasi qizni boshqa bir kishiga unashtirib qo’yadi. Qiz u kishini rad etadi, so’ngra «ilon chaqib oldi», degan bahonada sevgilisini darvesh-tabib kiyimida o’z huzuriga chakirtiradi.

Sevgilisi bilan ochiqchasiga, haqiqiy turmush qurishga intilgan qiz ota-onasi va ayniqsa keksa tog’asining qattiq qarshiligiga uchraydi. Hir zahar ichib, vafot etadi. Rivoyatdagi ba’zi taxminlarga ko’ra qiz shariatga shak keltirgan emish.

Bu rivoyat Hindistondagi boshqa romantik ishq mojarolari singari juda qadim davrlardayoq she’riy qayta ishlangan, ya’ni nazmga solingan. Zero, u haqiqatda bo’lib o’tgan voqealarga asoslangan hamda ulkan panjobiy jamoalaridagi oila tizimi va rasm-rusumlari to’g’risida juda aniq tasavvurlar beradi. Asarning panjobiy, urdu, sind hamda fors tillaridagi yuzga yaqin varianti mavjud bo’lib, shulardan biri so’fiy shoir Ofarin tomonidan 1730 yilda «Nozi Niyoz» degan fors tilidagi masnaviylar kitobiga kiritilgan. Lahorlik so’fiy Madho La’l Husayn (vafoti 1593 yil)ning panjobiy tilidagi she’rlarida ham «Hir va Randjha» tarixiga ishoralar bor. Ammo bu rivoyatni mashhur qilgan narsa uning juda yaxshi nashrlarda emas, balki xalqona qayta ishlanganidir. Hir Randjhada tajassum topgan Xudoni sevguvchi oshiq jonga aylanadi. Rivoyatdagi barcha siymolar zamonaviy panjoblik (olim) tomonidan majoz sifatida talqin etilishi mumkin. 1758 yilda Qazurda vafot etgan qo’shiqchi shoir Bullhe Shohning ehtirosli qo’shiqlarida birinchi navbatda Hir va Mahbub o’rtasidagi cheksiz muhabbatga ishora etiladi.

Uning «qayta-qayta Ranjani chorlab, Ranja bo’lib qoldim o’zginam» degan misralari xalq ichida maqolga aylanib ketgan, chunki ularda oshiq va ma’shuqning to’liq birligi tarannum etiladi. Uning biroz yoshroq yurtdoshi bo’lmish Varit Shohning epik she’ri panjobiy tilidagi eng ko’p tarqalgan eposi hisoblanadi. Uning jilolaridan musulmon ham, dehqon ham, olim ham bir xil zavq oladi, ehtiroslari bir xilda junbushga keladi. 1643 yilda sindlik bir shoir tomonidan «Zebo Nigor» degan forscha masnaviyda rivoyat qilingan Zassi va Punhun tarixi bundan ham qadimiyroqdir. Bu asarning biroz keyingi forscha namunalari musulmonlar va hindular (Javasvant Rai Munshiy, 1728, va Lallah Janpraket) qalamiga mansubdir… Rohillalar yo’lboshchisi Mahabbat esa 19-asr boshlarida shu to’g’rida urdu tilida «Asrori muhabbat», ya’ni «Sevgining sir-sinoatlari», degan masnaviy yaratgan.

Taqdirlari butun Pokistonda ma’lum va mashhur bo’lgan Zassi va Punhun to’g’risidagi rivoyatning allaqachonlar adabiy asarga aylantirilganligini 16-asr sind she’riyatida Bhambhor, ya’ni oshiq Zassining vatani to’g’risida qilingan ishoralardan ham bilib olish mumkin. Ammo bu rivoyat faqat Shoh Abdul Latifning beshta «sur»dan tashkil topgan katta «Risola»sidagina barcha tafsilotlari ila bayon etilgan. «Ripa» va « Dahar» degan bo’limlarida ham shoir qalbining nozik torlarini chertib o’tgan Zassi rivoyatiga taalluqli holatlar tasviri uchraydi. Qahramon va sardor to’g’risidagi teskari hikoya, ya’ni yigit qizni emas, qiz yigitni axtaradigan hikoya deb atasa bo’ladigan Soni va Mehanval to’g’risidagi rivoyat ham butun Pokiston hududida ma’lum va mashhurdir. Avval boshda bu rivoyat Chinob daryosi bo’ylarida yashaydigan aholi o’rtasida tilda tilgan ko’chib yurgan.

Shoh Abdul Latif musulmonlar va hindlar tomonidan muqaddas asar deb hurmat qilinadigan o’z «Risola»siga ushbu taniqli asarlardan tashqari faqat Sind vohasiga taalluqli bo’lgan qator voqealar to’g’risidagi rivoyatlarni ham kiritgan. Shulardan biri Tar cho’lidagi qishloqlardan birida yashovchi Marui ismli qiz to’g’risidagi ko’ngillarni to’lqinlantirib yuboruvchi rivoyatdir.

Zassi va Soni ishq so’qmog’idagi ulkan qiyinchiliklarni yengib o’tib, o’limdan keyin Mahbub visoliga yetishgan jon timsolidir, Marui esa bu dunyoda ham o’zining ilk vatanini aslo yoddan chiqarmaydigan jondir. Ushbu uchala rivoyat ham kelgusida batafsil o’rganib chiqilishi lozim. Shoh Abdul Latif bular bilan bir qatorda yana bir qancha rivoyatlarni ham qayta ishlagan. Ilk kurtaklari 15-asarlarda paydo bo’lgan, Sind tarixidagi voqealarga asoslangan «Lila va Chenazar» va Nuri Tamachi to’g’risidagi rivoyatlar shular sirasiga kiradi. Bundan tashqari Tar cho’li hududlarida yashagan Momal va Rano to’g’risidagi rivoyatni va qirol Diyodsh to’g’risidagi dahshatli rivoyatga o’xshash Svarashtra afsonasini ham tilga olish joiz. Ulardagi barcha qahramon (ayol) lar nafs timsoli bo’lishlari mumkin: Lila va Momal «nafsi ammora»ning tipik vakillaridir. Ular dardu g’am chekish va ayriliqlar natijasida bora-bora «o’z-o’zini ayblaguvchi jon»ga aylanadilar. Nuri esa Mahbub tomonidan qabul etilgan, «halovat, orom topgan jon»dir.

«Lila va Chenazar» rivoyatida tilga olingan voqealar 15-asrda Sindda bo’lib o’tgan. O’sha davrlarda Dsham Chenazar Sindda hukm surgan va o’zining suyukli rafiqasi Lila bilan baxtli hayot kechirgan. Ammo boshqa bir ayol shohga oshiq bo’lib qoladi va oqsoch bo’lib uning saroyiga ishga keladi. Bir kuni u Lilaga juda qimmatbaho olmos shodasini, ya’ni «naulakha»ni ko’rsatadi. Bo’yinga taqiladigan bu bezakning bahosi 900000 oltin turarkan. Lila uni sotib olmoqchi bo’ladi, ammo g’arazgo’y oqsoch uni sotmaydi. U Chenazar bilan bir kecha birga bo’lish orzusida edi. Olmos shodasiga maftun bo’lib qolgan Lila rozi bo’ladi va erini mast qilib, qo’yniga oqsochni kiritadi. Ertalab uyqudan uyg’ongan shoh to’shagida begona ayolni ko’rgach, xiyonat yuz berganini anglab, esipast xotinini saroydan quvib yuboradi. Lila ko’p yillar hasrat-nadomat chekib, qilgan ishiga pushaymon bo’lgach, barcha ayb va xatolaridan forig’ bo’lib, sevgilisi yoniga qaytib keladi.

Taqinchoq jilosi ko’zini olib,
Siypalab, g’urur-la bo’yniga osdi.
Shu lahza idrokdan mosuvo qolib,
Mulk hirsi uni o’z bag’riga bosdi.
Shu lahza kuydirdi vujudini o’t,
Olmos deb ayrildi yoru diyordan.
Ko’ngil osmoni qopladi bulut,
Judo bo’ldi yoshlik, baxt, e’tibordan.

Esipast, yomonliklarga undaguvchi nafs (jon) o’zining birinchi va yagona mahbubini dunyoviy hirsu havaslarga almashadi. Dunyo uni asir oladi va cheksiz iztirob-alamlarga giriftor etadi. Nihoyat, mehribon Mahbub uning xiyonatini kechirgach, u Mahbub qoshida jon taslim qiladi. Xushchaqchaq, «erkaklarni bir nazar tashlashda kunfayakun qiladigan» sohibjamol Momal ham shu guruhga mansubdir. Shahzoda Rano unga oshiq bo’lib, nozu istig’nolaridan vujudiga o’t tutashib, har kecha uning huzuriga oshiqadi. Ammo bir kuni shahzoda biroz kechikib qoladi. Shunda Momal o’z singlisini erkakcha kiyintirib, gaplashib o’tiradi. Shahzoda kirib kelgach, sevgilisini «begona erkak» quchog’ida ko’radi. Va ular ayrilib ketadilar. Qissadan hissa shuki, sevgi bilan o’ynashga, hatto hazillashib bo’lsa ham, Mahbubni aldashga hech kimning haqqi yo’q. Momal ham xuddi Lila singari jazoga mustahiq bo’lib, kunlar va tunlarini pushaymonda o’tkazadi. Oxir-oqibatda u qalbining Rano muhabbatiga limmo-lim ekanligiga uning go’zalligi jilosidan bo’lak hech narsa uning uchun mavjud emasligiga, Ranosiz uning hayoti sariq chaqaga ham arzimaydigan bo’m-bo’shlik, zimistonlik ekanligiga iqror bo’ladi. Jaloliddin Rumiyning o’g’li Sulton Valad nazmda otasining tarjimai holini hikoya qilarkan, otasi o’zining mistik Mahbubi, «oy singari yashnoq» Shamsi Tabriziyni o’zida topganini bayon qiladi. Shoh Abdul Latifning Momal tilidan aytgan she’rlarida ham oshiq va ma’shuq butunlay musaffolashgan, oynadek tiniq jon va oydek nur sochuvchi Do’st aynan o’xshatilganligi tasvirlanadi.

Men tuyani qayga boshlamay,
Oy nurida atrof nurafshon.
Kaak hujrasi ko’nglimda atay,
Uning ko’rki, chehrasi hamon.
Faqat Mahbub ko’rinar ko’zga
Kimsa yo’qdir o’zidan o’zga.
Men tuyani qayga boshlasam
Oy nuridan atrof nurafshon.
Kaak hujrasi ko’nglimda desam,
Navbahoriy gulchambarsimon.
Koshki Do’stga bo’lsam mulozim,
O’zga narsa emasdir lozim.

Rivoyatlardan birida esa qahramon (ayol) izlovchi, intiluvchi, qilmishidan pushaymon ayol sifatida emas, balki baxtiyor, shodumon, o’z-o’zidan ko’ngli to’q, «nafsi mutma’inna» darajasiga erishgan jon tarzida namoyon bo’ladi. Shu holatda u Xojasi tomonidan chaqirib olinadi, Nazmga solingan bu rivoyat peshindan keyin «kamod» usulida kuylanadi. Sindda kuychilar bunday qo’shiqlarni peshindan keyin, katta, faqat Sindga xos, tebranadigan karavotlarda chalqancha yotgancha, sekin tebranib ijro etishadi.

15-asrda Sindda hukm surgan Dsham Tamachi ismli shoh baliqchining qizi Nurini yaxshi ko’rib qoladi. Qiz hamma yerda shohga hamroh bo’lib, shohning saroyida shunchalar go’zal va boy-badavlat malikalar bo’lishiga qaramasdan qudratli hukmdor nega kelib-kelib kambag’al, nochor, past tabaqaga mansub, vujudidan baliq hidi anqib turadigan baliqchi qizga, ya’ni o’ziga uylanganligini hayron bo’lib so’rayveradi. Aslida esa qizning soddadilligi, itoatkorligi, shohga o’zini butunlay baxshida etganligi, cheksiz sadoqati shohni maftun etgan. Dsham Tamachi baliqchi qizga ko’ngil qo’yib, «qulining quliga» aylangan. Fors-turk rivoyatlarida Sulton Mahmud G’aznaviy o’zining turk quli Ayozga ko’ngil qo’yib, «qulining quliga» aylanganligi aytiladi. Mavlono Rumiyning «Masnaviy»larida aytilishicha, Ayoz tez-tez Sulton Mahmud uni tanlab, mehr-muhabbat ko’rsatgunga qadar qanchalar kambag’al va nochor bo’lganligini eslab turarkan. Nuri ham xuddi shunday Eng Qudratli, Eng Boyning bag’rikengligini, mehru shafqatini tarannum etadi. Shoir shohni baliqchi qiz tomonidan madh ettirarkan, Tamachi deyilganda beixtiyor Alloh taolo nazarda tutilayotganiga amin bo’lasiz, zero shoir majoz usulini juda ustalik bilan ishlatgan. Zero, shohning taxti ham «kibriyo»ni, ya’ni Allohning ulug’vorligini namoyon etadi. Hattoki Alloh taolo to’g’risida Qur’oni karimda aytilgan «lam yalid va lam yuvlad», ya’ni «u tug’magan va tug’ilmagan» degan oyati karimani Nuri o’z Mahbubiga nisbatan ishlatadi. Bundan Nurining ulkan so’fiyona ishq egasi ekanligi, qiz Mahbub deganda Alloh taoloni nazarda tutayotganini anglash mumkin. Shoh Abdul Latifning eng sevgan qahramonlari Zassi, Soni va Maruilardir. Ular to’g’risidagi rivoyatlar so’fiyona ishq, so’fiyona hayotning paradigmasini, ya’ni timsolini tashkil etadi.

DAVOMI BOR