Исломий асарлардаги муслима аёллар образларини синчиклаб ўрганиб чиқиш идеалларга янада яқинроқ бориш имконини беради, деб ўйлайман, чунки ҳарамларда содир бўладиган эротик воқеалар тўғрисидаги ривоятлар ҳам, хотинларнинг ҳийла-найранглари тўғрисидаги  халқона латифалар ҳам Ислом маданияти даражасини белгиламайди. Бу даражани белгилайдиган юксак савиядаги асарлар сон-саноқсиз. Кимда-ким араб, форс, турк ва аввало ҳинд-мусулмон халқларининг (урду, синд, панжоб ва бошқалар) мумтоз асарларини тагмаъносига тушуниб, ўқиб чиқса, турли юзаки тасаввурларини бутунлай ўзгартириб юборадиган чўнг тушунчага эга бўлади.

Аннемарие Шиммел
ЖОНОН МЕНИНГ ЖОНИМДА (4)
Олмон тилидан Йўлдош Парда таржимаси

Машҳур олмон исломшуноси ва шарқшуноси, филология фанлари доктори, профессор Аннемарие Шиммел хоним (нем. Annemarie Schimmel, 7.04.1922, Эрфурт — 26.01. 2003, Бонн) Ислом дини ва шарқ, суфизмининг Европадаги энг етук мутахассисидир. У 15 ёшидан бошлаб араб тилини ўргана бошлаган.
1939 йили Берлиндаги Фридрих-Вильгельм университетида (ҳозирги — Гумбольдт университети)датаълим олган. 1946 йилдан Марбург университетининг арабшунослик ва исломшунослик профессори. 1954 йили дин тарихи йўналишида докторлик илмий ишини ёқлаган. Айни ўша йилдан 5 йил давомида Анқара университетида динлар тарихи профессори бўлиб ишлаган. 1967—1992 йиллар в Гарвард университетида фаолият юритган. Шунингдек,Теҳрон, Лондон, Эдинбург таълим муассалари ва илмий марказларида ишлаган.
Америка ва Ҳиндистон, Европа ва Шарқ мамлакатларидаги олимлар олиманинг номини жуда яхши биладилар, унинг асарларига ҳурмат билан карайдилар ва кўпгина ҳолларда уни ўзларининг устози деб ҳисоблайдилар. Шиммел хоним умуман Ислом дини ва тасаввуфга тааллуқли мавзуларда 120 тадан ортиқ асар яратган. Олима жуда кўп давлатлар, шу жумладан Ўзбекистоннинг олий мукофотлари билан тақдирлаган. «Жонон менинг жонимда» асари хонимнинг энг гўзал, энг сара асарларидан биридир.

ЗАССИНИНГ САРГУЗАШТЛАРИ

Засси, яъни «ойдек гўзал қиз» тўғрисидаги ривоятнинг она ватани Синд ва Панджоб вилоятларидир. У шу ҳудудлардаги ҳикоячилик маҳсулидир. Барча халқ романслари каби унинг ҳам турли шакллари (вариантлари) мавжуд. Шоҳ Абдул Латифнинг «Рисола»сида келтирилган ривоят қуйидаги асосий йўналишларга асосланган:

«Бир браҳман оиласида қиз фарзанд дунёга келади. Мунажжимлар юлдузлар жадвали бўйича фол очиб, қизчанинг келажакда бир мусулмон йигитга турмушга чиқишини аниқлайдилар. Браҳман бу шармандаликдан қутилиш учун қизини бир саватга солдириб, дарёга оқиздириб юборади. Бҳамбҳордаги кир ювиш орқали кун ўтказадиган бир мусулмон оиласи иш пайтида дарёда оқиб келаётган саватни тутиб олади ва қизчани ўз фарзандларидек вояга етказади. «Қизча вояга етиб, шунчалар гўзал паризодга айланадики, унинг таърифини эшитган одамлар жамолини бир бор кўриш учун узоқ-яқиндан оқиб кела бошлайдилар. Кеч шаҳзодаси Пунҳун ҳам Бҳамбҳорга йўл олади. Кеч Балочистон тоғлари Ҳинд текислиги билан қўшилган ҳудуддир. Ривоятнинг сўфиёна моҳияти учун муҳим бўлмаган, шу сабабдан Шоҳ Абдул Латиф томонидан қайд этилмаган, бир қанча саргузаштлардан сўнг Пунҳун кўзланган манзилга етиб келади ва Зассига ошиқ бўлиб, шу ерда қолиб кетади. Ўз-ўзидан маълумки шаҳзоданинг қариндошлари унинг Зассига уйланганлигини, ўзи ҳам кир ювувчи бўлиб ишлаётганини эшитиб жуда ғазабланадилар, чунки кир ювувчилар энг паст табақа ҳисобланади. Улар Бҳамбҳорга келишиб, гўё ёш келин куёвни табриклаш мақсадида зиёфат уюштирадилар ва ҳар иккаласига уйқу дори аралаштирилган шароб бериб маст қилиб қўядилар. Эртасига саҳар пайти маст шаҳзодани туя устига ўрнатилган кажавага ўтирғизиб жўнаб кетадилар. Эрталаб Засси уйғониб, қараса, шаҳзода йўқ, меҳмонлар карвони Пунҳунни олиб, аллақачон бир неча қир ошиб кетибди».

Шоҳ Абдул Латифнинг «Рисола»сидаги ривоят худди шу ердан бошланади: Ташлаб кетилган аёл ҳамма нарсадан воз кечиб, севгилисини ахтариш учун йўлга равона бўлади. Пушаймонлар қизнинг қалбини тилка-пора қилади, дунё ва ундаги барча ҳузур-ҳаловатларни тарк этиб, йўлга отланишга мажбур этади. Зеро, пушаймонлик сўфийлик сўқмоғига ўтишдаги илк қадамдир. Сўфийлик йўлини танлаган кишининг бу дунё билан иши бўлмайди. Балочларнинг югурик туяларини қувиб етиш Засси учун албатта амри маҳол. Танҳоликда бир қанча саргузаштларни бошдан кечиргач, у жон таслим қилади. Бошқа бир тахминга кўра бир чўпон уни таъқиб қилиб, ўлимига сабаб бўлади. Зассини ахтариб йўлга тушган Пунҳун ёрининг қабри устида жон беради ва ўлим уларни қайтадан бирлаштиради. Аммо Шоҳ Абдул Латиф ўз одати бўйича ривоятнинг хотимасини очиқ қолдиради. Юрт кезувчи аёл мавзусининг Шоҳ Абдул Латиф учун қанчалар муҳим бўлганлигини шоирнинг бу ривоятни турли оҳангларда тараннум этганидан ҳам билса бўлади. Бошқа барча аёллар сиймоларини ҳамда умумий мавзуларни куйлашда фақат битта маълум оҳангни қўллаган, шоир Засси ҳақидаги ривоятни куйлашда «Засси Абри» (ожиза), «Маъдури» (ночор), «Дези» (ёлғиз), «Кҳоҳйари» (тоғлар билан боғлиқ) деган куйларни ҳамда Пайғамбар алайҳиссаломнинг Карбало даштида шаҳид бўлган невараси Имом Хусайнни ёд этишда ишлатиладиган «Ҳусайний» услубини, яъни марсия куйини қўллайди, зеро Засси ҳам Имом Ҳусайн каби шаҳиддир. «Рисола»нинг бошқа бўлимларида ҳам қизнинг аянчли тақдири, чеккан азоб-уқубатларига ишора қилинади. Буни ҳисобга олмаганда ҳам Засси сиймоси азал-азалдан жон тимсоли сифатида машҳур бўлган кўринади. Шоҳ Абдул Латифнинг катта буваси Шоҳ Абдул Каримнинг (вафоти 1694 йил) шеърларида шундай гаплар бор:

Икки нарса Бҳамбҳорда
Бир вақтда бўлмас содир.
Гар интилсанг Биру Борга
Бу дунёдан кечмоқ зарур.

Аҳмад Ғаззолийга (вафоти 1126 йил) ўхшаган, мумтоз муҳаббатни куйлаган сўфийлар шундай фикр билдиришган: «Бирликни англаш йўлида икки қиблага сажда қилиб бўлмайди. Ёки Дўстнинг ризолигини танлаш керак, ёки ўз ҳузур-ҳаловатингни».

Маҳбубни ахтариш учун заминий маконни тарк этган киши заминий енгил-елпи, ўткинчи нарсаларга кўнгил қўйишга ҳақли эмас. Зассининг тақдири кейинги шоирларнинг шеърларида ҳам тараннум этилган. «Засси Абри» бўлими қуйидаги сўзлар билан бошланади:

Биринчи ва охирги ишим
Эрур Маҳбуб томон кетишим.

Засси саҳролар ва тоғлар ошиб Маҳбубни ахтараркан, бир неча ҳафталар илгари бўлиб ўтган воқеаларни қайта-қайта хаёл кўзгусидан ўтказади. Маҳбуби ёнида бўлган дамларни эслаб оҳу нидо чекади. Шоҳ Абдул Латиф қизнинг бу ҳолатини гуё унинг ортидан кузатиб юргандек аниқ ва жонли тарзда тасвирлайди. Қиз Пунҳуннинг карвони келган пайтини эслаб шундай дейди: «Кехан айо қафила» яъни «Кеч шаҳридан келди бир карвон» ва карвоннинг қанчалар шукуҳли эканлигини, шаҳзоданинг ҳамроҳлари қанчалар келишган ва хушбичим бўлганлигини ёдга олади. Кир ювувчи қизни улар мафтун этишганди. Албатта, у Пунҳуннинг шаҳзода эканлигини билар, ўзининг энг паст табақага мансублигини ёддан чиқармасди.

Ёрим менинг мушку анбар таратар
Мендан анқир кир совуннинг бўйлари.

Ундан таралаёттан хушбуй ҳидлар бозорларни тўлдириб юборади. Чинакам Хожа сифатида у албатта юраклар ва жонларни ҳаяжонга соладиган, тўлқинлантириб юборадиган хушбўй атирлар таратади.
Қиз унинг ҳидларини соғинади (ҳидлар бу ерда хотира ташувчидир) ва ўзининг ночор ҳолатини тасвирловчи янги-янги ташбеҳлар топади. Қизнинг сочи балочликлар қўлида эмасми? Яъни қиз уларга бутунлай муте бўлиб қолган. Ва қиз тўпроқ чўллардан ўтиб бораркан, Маҳбубининг оёқлари теккан тупроқни кўзларига суртади. Пунҳун уни жуда қаттиқ севганини ва унинг ёнида бўлиш учун кир ювувчиликка ҳам рози бўлганини Засси жуда яхши билади. Аммо йигитнинг оиласи бу никоҳга тиш-тирноғи билан қаршилик қилади. Шу сабабдан қиз афғон чекади:

Кошки кечда ҳеч ким билмасайди
Энг паст табақага мансублигимни.
Кошки Пунҳун уялмаса эди
Эслаб қардошларим ким эканлигин.

Аммо қиз тўшакда оёқларини чўзиб, ухлаб қолгани учун жазога гирифтор бўлади. Такомилга интилган жон қизга тўхтовсиз равишда таъналар қилади, ухлаб қолганини юзига солиб, дашном беради, зеро «киллат ал-манам», яъни кам ухлаш сўфийлик йўлига ўтишнинг асосий шартидир. Шу сабабдан шоир ҳам огоҳлантирувчи сифатида кизни койиб гапиради:

У кетганда ухлар эдинг,
Бу ҳол жуда ёмондир.

Басра ва Шомдаги илк сўфий аёллар ҳам камроқ ухлашни маслаҳат беришган. «Тўйиб-тўйиб ухланадиган жой қабрдир».

Зассининг ҳақиқий гуноҳи унинг беэътиборлигидадир. Шу сабабдан у жазоланади. Зеро, кимда ким узлуксиз равишда Аллоҳни ёд этиш ўрнига «беэътиборлик, ғафлат уйқусига» берилса, токи ўз нафсини ўлдириб, пушаймон бўлиб, алал оқибатда «нафси лаввомага» яъни «ўз-ўзини айблагувчи жон»га айланмагунча Аллоҳни ёддан чиқаргани учун жуда кўп нарсалардан маҳрум бўлади. Шу сабабдан шоир Зассини олға босишга ва Бҳамбҳорни, яъни «дунё»ни унутишга руҳлантиради. Ниҳоят қиз шундай нидо қилади: «Бҳамбҳорга ўт қўймоқчиман». Зеро, Маҳбубни ахтаришга ўзини бахшида этиш учун уни ердаги ҳаёт билан боғлаб турган барча нарсалар йўқотилиши лозим. Зассининг саёҳатини ташқарида акс этиб турган ички, руҳий саёҳат деб ҳам аташ мумкин. Шу сабабдан шоирнинг турли йўллар билан таъкидлашича, киши Маҳбубни мамлакатларни кезиш, саҳро ва чўлларда саргардон бўлиш орқали эмас, балки бир жойда жимгина ўтириб, «ўзини ўзи ёқиш», яъни дунёдан воз кечиб, тоат-ибодат ила машғул бўлиб, мусаффоланиш орқали топиши мумкин. Ички саёҳат мавзуси кўпгина сўфийлар томонидан куйланган. Мавлоно Румий ўзининг катта «Саёҳатнома»си сўнгида шундай дейди:

Саёҳат қилишга етмаса курбинг
Танла ўз ичингга сафар йўлини.
Бундай сафар этар тўпроқ заррасин
Олтин ёмбиларга тенг ва бебаҳо.

Шундай қилиб, мавлоно Румий форс оламида ўзидан илгари ўтган шоирларнинг фикрларини ўзлаштириб, ривожлантирган.

Ундан ярим аср илгари мавлоно Фаридуддин Аттор ўттизта қушнинг қушлар шоҳи Симурғ ҳузурига қилган саёҳатини тасвирлаганди. Унда айтилишича қушлар кўп қийинчиликлар билан етти водийдан ўтишгач, саёҳатлари сўнгида ўзларининг Илоҳий қуш билан ўхшаш эканлигини англаб етадилар. Шоир ўзининг «Мусибатнома» асарида таъкидлашича, жоннинг қирқ кунлик чилла давридаги ички саёҳати Илоҳий Маҳбубни ўзининг қалб денгизида топиши билан якунланади. Мавлоно Фаридуддин Аттордан қарийб бир аср кейин мисрлик сўфий Ибн Отауллоҳ чинакам изловчи кезиб чиқадиган жой қалб кенгликлари эканлигини шундай тасвирлайди: «Қалбнинг кенг далалари бўлмаганда эди, сайёҳнинг чинакам сайёҳати ҳам бўлмас эди, зеро У билан сенинг орангда саёҳатингни бартараф эта оладиган биронта олис масофа йўқдир. Ва У билан сенинг орангда келишингни йўққа чиқарадиган биронта ажралиш йўқдир». Засси саҳроларда талмовсираб, адашиб юраркан, муҳаббат қонунларига зид хатти-ҳаракат қилиб қўйганини англаб етади. У Маҳбуб ёнида тунни бедор ўтказиш ўрнига, ухлаб қолган. Бундан ташқари, меҳмонлар тонг пайти сездирмай кетиб қолмасликлари учун туяларни боғлаб қўймаган.

«Агар туяларнинг оёқларини сочларинг ила чирмаб ташлаганингда эди, улар тонг пайти сездирмасдан кетиб қололмас ва сен дарду ғам чекиб юрмаган бўлардинг». Саҳро оташдек қизиган, Засси эса икки ўт ўртасида тўлғонада. Бири кун иссиғи бўлса иккинчиси айрилиқ оташидир. У худди жазирама кун иссиғида тўрт олов ўртасида ўтириб ўзининг сўфиёна машқларини бажараётган жуга аёлга ўхшайди. «Сур Дези» бўлимида Шоҳ Абдул Латиф шу ҳолатга мос келадиган иккита арабча мақол ишлатади: «Саёҳат дўзахнинг бир сиқим оловидир» ва «Муҳаббат Худо ёққан оловдир».

Шу вазиятда Засси ўзининг Бҳамбҳордаги ип йигириш жойида ўтириб, ишини тугата олмаганини, чунки кўзларидан томган қонли ёшлар кийимлари ва чархнинг ғилдирагини шалаббо этганини эслаб кетади.

Шу сабабдан у кийимлари ва чархни улоқтириб ташлаб, йўлга, мавлоно Румий айтганидек, Маҳбубни ахтариш учун Аллоҳнинг серхатар йўлига отланган. Аммо у қуёшнинг ботиб бораёгганини ва унинг қуёш ботгунча Пунҳунни қувиб етиш умиди пучга чиқаётганини кўриб даҳшатга тушади.

Дарахтлар ортига яширинди қуёш,
Шафақ ҳам қон каби қизарди аста
Оҳ, у мени айлади ҳалок
Она, босиб келмоқда зулмат.
Дарахтлар ортига ботмоқда қуёш
Уфқда йўқолар ғира-шираси
Ёримни ўғирлаб кетган одамлар
Ўтиб кетди тоғ даралардан
Дарахтлар ортига яширинди қуёш
Йўқолмоқда қирмизи шафақ
Оҳ, ўламан, она, бебардош,
Зулмат санчар жонимга пичоқ.

Қиз саҳрода ёлғиз ўзи кетиб боради. Дугоналари, ҳамсуҳбатлари ҳеч қачон бундай сафарга чиқишга журъат қилолмасликларини у яхши билади.

Дугоналар мен билан бирга
Чўлу саҳро кезмайди асло.
Сув олисда, йўлнинг чеки йўқ,
Атроф фақат саҳро, тош, тўпроқ.
Ўлдирсада ташналик аммо
Қарғамайди Маҳбубни асло.

Йўқ, қишлокдаги дугоналари уни тушунишмайди, фақат ёмонлашади, холос. Шунчалар гўзал, барчанинг оғзига тушган Засси йўқолган Маҳбубини ахтариб, саҳролар ва тоғлар ошиш учун барча нарсадан воз кечиш мумкинлигини улар қандай англаб етсинлар?

Чунки дугоналарнинг қалбини боқий муҳаббат шуъласи нурафшон этмаган, шунинг учун улар беғараз муҳаббатнинг нималигини билмайдилар.

Агар улар кўрсалар эди,
Дўстни менинг кўзларим билан,
«Тур! Изла» деб қичқирардилар,
Тоғу тошга уриб ўзларин.
Улар Дўстни кўрганлари йўқ
Билмаганни айблаш не ҳожат, ,
Акс ҳолда мен каби кўзёш
Тўкардилар бармоғин тишлаб.

Сўфиёна халқ шеъриятида бу мавзу жуда кўп учрайди, зеро «гўзалликни ўз кўзи билан кўрганларгина» ошиқ жоннинг ҳолатини англаб етади.

«Буж Ниронжон»да шундай мисралар бор:

Хожасиз бу аёл тушкунликдадир.
«Маҳбуб»-, дея кўз ёш тўкар кун бўйи
На ота на она тушунар уни
Фақат ошиқ билар ошиқ ҳолини.

Зассини шу маънода Мажнунга қиёс қилиш мумкин. Фарқ шундаки, Мажнун йигит, Засси эса қиз. Уларнинг аҳволи руҳияси ҳам бир хил. Мажнун, гарчи унинг севгилиси бошқа қизлардан гўзалликда айтарли ортиқ бўлмасада «Лайли, Лайли», деб чўлу саҳроларда макон қуради. «Лайлининг жамолини Мажнуннинг кўзлари ила кўрмоқ керак!» Пунҳунга бўлган муҳаббат Зассининг ҳаётига мазмун бахш этган. У шундай куйлайди:

Пунҳунни ахтариб юрт кезиш
Мен учун энг олиймақом бахт.

Бу сафар чоғида киши ўзига эътибор қилмайди, дунёвий нарсалар фақат юк, тўсиқ бўлиши мумкин. Барча заминий юклардан халос бўлган кишигина бу хатарли сўқмоқдан омон ўтиши мумкин. Кечга етиб бориш учун киши «яланғоч» бўлиши лозим. Кимда ким кундалик турмуш ташвишлари билан банд бўлиб, қишлоғида қолса, Дўстнинг жамолидан баҳраманд бўлолмайди, зеро Қуръони каримда айтилганидек «Унингдек ҳеч бир зот йўқдир» (42-сура 2-оят). Ва агарда юзминглаб дўстларинг бўлганда ҳам, уларнинг бирортаси Пунҳунга тенг бўлолмайди. Зеро, Маҳбуб жамолининг тенги йўқ, У худди «ернинг яшил кийимидек» ва:

Рангдор ва турли-туман
Эрур Маҳбуб атласдек.
У қалбингни ром этган,
Бўлмас Уни унутиб.

Шоҳ Абдул Латиф ислом сўфизмидаги тез-тез учрайдиган иборани ишлатиб, «ёмон ишларга ундагувчи нафс»нинг томоғига «ла», яъни «йўқ»нинг ханжарини тираш керак дейди.

«Ла» Калимаи тоййиба (ла илаҳа иллоллоҳ)нинг, яъни «Аллоҳдан бўлак Худо йўқдир» калимасининг биринчи сўзи бўлиб, арабча ёзувда бироз эгри ханжарга ўхшайди. Шу сабабдан у одамларни огоҳлантириш учун хизмат қилади, яъни Худодан бошқа нарсаларнинг мавжуд бўлиб туюлишини, одамларни Худодан чалғитадиган барча нарсаларнинг йўқотилишини, қурбон қилинишини амалга оширишда ишлатилади, токим изловчининг кўз ўнгида фақат У, тенги, ўхшаши бўлмаган Ягона Биру Бор турсин. Засси муҳаббатдан руҳланиб, шундай фикр-хаёлларга ғарқ бўлган ҳолда тоғлар ошади:

Куйдирсада куннинг оташи,
Олға интил, фақат олға бос!
Зеро эски муҳаббат сени
Балочларга қўймишдир боғлаб.
Умринг бўйи ловуллаб ёнгин,
Ёнмоқликдан йўқ ўзга чора.
Иссиқ-совуқ демай олға бос,
Дам олишга вақтинг йўқ сира.
Иссиқ-совуқ дема, шошилгин,
Дам олишга ҳаққинг йўқ сира.
Токи зулмат тушиб қолмасин,
Ёр изларин кўзингдан тўсиб.

Ҳа, Пабб тоғининг ғазабнок тошлари Зассининг сепига ўхшайди. Қиз ўзининг сепи сифатида фақат шу тошларнигина келтириши мумкин. Ва баъзан Засси умидсизликка тушади, чунки чинакам эртадан умидвор бўлмайди. Чинакам сўфий “Ибн ал-вақтдир”, яъни «шу дақиқа фарзандидир». Аллоҳ бунёд этган чексиз илоҳий Вақтнинг боқий ҳозиридаги кўз очиб юмгунча бўлган дақиқа фарзандидир. Мавлоно Румийнинг «Маснавий»лари бошида шундай дейилган: «Эртага» дейиш бу сўқмоқнинг шарт-шароитларидан эмас, яъни бу сўқмоққа ўтган зот «эртага» дейишга ҳақлимас. Засси чекаётган нолаларни тасвирлаш орқали, яъни қиз Маҳбубни соғинганлиги учун най каби нола чекмоқда дея Шоҳ Абдул Латиф ўқувчиларга яна бир бор Румийни эслатади. Румий ўз «Маснавий»ларини «Най ноласи» билан бошлаган эди:

Тинглагил, най не ҳикоятлар қилур,
Айрилиқлардан шикоятлар қилур.
Мен қамиш эрдим кесиб келтирдилар
Санчилур, деб таънага ўлдирдилар.

Засси ҳам Маҳбубидан айрилмаган, у билан бирга бўлган дамларни эслаб, най каби нола қилади. Баъзан у тоғларнинг шунчалар метин эканлигини, унинг тошлари оёқларини тирнаб, қонатиб юбораётганини айтиб, тоғларни койийди. Кейин эса тоғлар унга яна азиз туюлади, зеро уларга Маҳбубнинг оёқлари теккан, тошларда севгилисининг излари қолган. Қиз шу пайтгача мовий илонлар вишиллаб, судралиб, қизнинг жонига қасд қилмоқчи бўлаётган, сувдан дом-дарак бўлмаган чакалакзорларни кўрмаган эди. Ҳатто қушлар ҳам бу ерда ҳадик-ваҳимага тушиб қолади, чунки у ердаги «ҳар бир харсанг тош куч ва улуғворлиқда фил сингаридир». Шоир ёрини ахтариб кетаётган қизга Қуръони каримнинг «Чиройли сабр қилмоқ керакдир», деган ояти билан далда беради (12-сура, 18-оят, 83-оят). Аммо баъзан умидсизлик унинг бағрини тирнайди, чунки чекаётган изтиробларининг сўнги кўринмайди. Кошки «Лавҳул маҳфузда» Маҳбубдан айро тушишимнинг тафсилотлари белгилаб қўйилмаган бўлсайди, деб орзу қилади:

Кошки сезган, ҳис этган бўлсам,
Ҳижрон мени ўтга солишин.
Кошки “Азал китоби”даги
Ёзувлардан хабарим бўлса.
Бу сўқмоқнинг изтиробларин
Ҳис этмаган бўлардим албат.

Аммо қиз бу ғамлардан халос бўлиш йўлини, нажот йўлини билмайди. Тақдир китобида қанча соат, қанча дақиқа ёзилган бўлса, шунча соат, шунча дақиқа ўтиши лозим. «Ва агар кимгаки излаш, ахтариш такдир этилган бўлса, у бирон лаҳза тин олмасдан шу сермашаққат излаш сўқмоғидан олға интилаверади:

Засси ўтган оғир йўлларга
Қаҳрамонлар беролмас бардош.
Яйдоқ чўлдек текис туюлур
Ошиқ кизга баланд тоғу тош.

Тўғри, буларнинг барчаси ҳақиқат, аммо шунга қарамасдан шубҳаларга тушган жон Маҳбубни чорлайди, уни яна бир бор кўришга, ҳаётбахш нафасини туйишга умид боғлайди, чунки у калавасининг учини йўқотиб қўйган, ночор аҳволга тушиб қолган. Кеч шаҳридаги итларнинг ҳурган товушлари (акиллашлари) қулоғига чалингандай бўлади, аммо Кечда итлар суяк ғажиб ётишганда, «Илоҳий Маҳбубнинг ҳақиқий ахтарувчиси», чинакам ёш қаҳрамон «ўз жигарини кабоб қилиб, тановвул қилади», яъни тасвирлаб бўлмас даражада изтироб чекади. Ҳа, Маҳбубни бир бор кўриш учун Засси ўз вужудидан этини юлиб олиб ёввойи ҳайвонларга ташлашга ёки қарға-қузғунларга ем бўлишга ҳам тайёр.

Кошки, Кечнинг қарға-қузғуни
Этларимни чўқиб есалар.

Қарға элчи, хабарчи қушдир. Шу сабабдан Засси шундай куйлайди:

«Каре канг корнишун», яъни
Қарға, Унга саломим еткиз
Йиқил Маҳбуб оёқларига.
Хабаримни Севгилимга тез
Элта қолгин, қўйма йўқотиб.

Засси Кеч шаҳридаги қарғага ҳатто ўз юрагини ҳам емиш қилиб беришга тайёр; ҳа, қуш қизнинг бутун вужудини чўқилаб, ейиши мумкин, аммо кўзларини эмас, чунки «улар Маҳбубни кўришган ва шу сабабдан муқаддаслашган». Йўқ, йўқ, бу ҳали етарли эмас, қиз бу билан қаноатланмайди. Ўзини тўлиқ бахшида этиш учун Засси ҳатто кўзларини ҳам ўйиб олиб, қарға олдига дон сифатида ташлаши мумкин, чунки Маҳбубдан ўзга нарсаларни кўрадиган кўзларнинг унга кераги йўқ. Албатта, Маҳбубни қалб кўзлари билан кўриб турган кишига ташқи, зоҳирий кўзлар керак бўлмайди. (Бу ерда «ўз кўзларидан ҳам рашк қиларди», деган форсча-туркча иборага ишора қилинмоқда). Зеро, зоҳирий кўзлар қалбни Маҳбубдан тўсувчи, қандайдир бегона пардадир. Ошиққа уларнинг кераги йўк, зеро илк даврлардаги сўфий аёллар, яъни «йиғлатадиган йиғловчилар» «кўришдан кўра, кўр бўлиб қолгунча йиғлаш яхшироқдир», деб таълим беришган. Зоҳирий кўздан халос бўлинганда ички кўз, қалб кўзи Маҳбуб жамолини яхшироқ кўради. Бу фикр айниқса Аҳмад Ғаззолий асарларида жуда тиниқ баён этилган. Ошиқ жоннинг аянчли аҳволини бутун изтироблари ила тасвирлаш шоирга етарли эмасдек туюлади.

У Зассининг қузғунларга ем бўлиш учун дарахтларга чирмашиб чиққанини тасвирлайди. Бунда қиз ўзини гўё дорга тирмашиб чиқаётгандек ҳис этади. Шоҳ Абдул Латиф шаҳид кетган сўфий Мансур Халложни назарда тутган ҳолда “дор келиннинг тўшагидир” дейди, чунки Ҳаллож ўз ўлимидан кейингина Боқий Маҳбуб билан бирлашган. Шу сабабдан сўфийлар уни Илоҳий Муҳаббат йўлидаги шаҳид сифатида тилдан қўйишмайди. Засси ҳам ишқ йўлида шаҳид бўлади. Ривоятларга кўра Ҳалложнинг дўсти тушида Аллоҳ таолодан «Сизни севгувчи Ҳалложни ўлдиришларига нега йўл қўйдингиз?» деб сўраган эмиш. Шунда Аллоҳдан жавоб келибди: «Уни Менинг севгим ўлдирган бўлса, ул зот учун Мен (яъни Менинг Жамолим) хунҳаққидир». Шоҳ Абдул Латиф худди мана шу сўзларни Зассига нисбатан ҳам қўллайди, қизни ишқ йўлида шаҳид бўлган «Аллоҳнинг эркаклари» билан бир қаторга қўяди. Засси бутунлай кучсизланиб, мадордан кетиб боради. Унинг дардига ягона дори Маҳбуб висолидир. Қиз «қурбани»га, яъни қурбонликка аталган нарсага айлангани учун йигит уни худди бир эчкидек қурбон қилади, аммо қиз «қарибони», яъни «Яқин тургувчи» бўлишдан умид узмайди, чунки қиз руҳий йўлбошчининг (кўпинча у Илоҳий Маҳбуб тимсоли деб қабул қилинади) изловчини аввалига «қайнатиши ва қовуришини», хом жон пишиб етилгандан сўнг унга марҳамат кўрсатишини яхши билади. Бу ерда ҳам Румийнинг таъсири сезилиб турибди. Чунки «қайнатиш» Румий асарларидаги марказий мавзудир. Румий уни Лев Штраус «қайнатиш ва қайнаган нарсанинг ўртасидаги фарқни» изоҳлаб берганидан анча аввал тасвирлаб кетган. Муҳаббат оташи изловчини турли оғриқлар, дарди ғамлар ёрдамида етилтиради.

Ҳижрон ўти хомни пишитар,
Манманликдан мосуво этар.

Румийнинг Маҳбуб ҳузурида «мен» деган ошиқ тўғрисидаги ривоятида шундай дейилган; нўхат тўғрисидаги ривоятда ҳам мавлоно Румий қайнатиш, пишириш мотивини ишлатади. Бу ривоят ҳам жуда машҳурдир. Нўхат қайнатилгач едиримли бўлади ва одамлар овқатининг бир қисмига айланади. Аммо у қайнатилаётганда гўё оғриқдан, куйишдан қутулмоқ мақсадида қозондаги сувдан отилиб чиқиб кетмоқчи бўлади. Инсон ҳам муҳаббатнинг ширин бир бўлаги бўлиши лозим. Шу сабабдан Засси Маҳбубга етишишга тайёр бўлгунча узоқ давом этадиган оғриқлар ила қайнатилиши лозим.

Дард-аламлар, изтироблар чекиб, барча заминий боғлиқликлардан «халос» бўлиши керак. Шоҳ Абдул Латиф изловчининг дардларига яна бошқа бир тасвирни тимсол қилади: «У аввал уни рангсизлантирадиган моддага солади, сўнгра ранг беради». Яъни Илоҳий Маҳбуб севгувчини (ошиқни) ранг баранг дунёга бўлган турли алоқаларидан тозалайди. Бундай тозалаш албатта аччиқ, рангсизлантирувчи моддалар ёрдамида амалга оширилади. Шундан сўнг киши «сибғат Аллоҳга» (2-сура, 138-оят) яъни Аллоҳнинг рангларига ботирилади. Шоирлар ва сўфийлар уни Илоҳий Бирликнинг тўлиқ Бирранглиги деб атайдилар.

«Аллоҳ — Хожа ва Бўёқчи, Барча ранглар уникидир».

«Рисола»да Маҳбуб кир ювувчи, деб тасвирланган жой ҳам бор (бу ҳолатда у Аллоҳнинг вакили сифатида фаолият кўрсатаётган руҳий раҳнамодир). У кирларни тозалаш учун жуда қаттиқ эзғилаб, ишқалайди. Ювилган кирларни зарб билан харсанг тошга уриб, бамисоли тошни майда, майда қилмоқчи бўлаётган ҳинд «дхоби»ларини, яъни кир ювувчиларини бир бор кўрган киши бу ўхшатишнинг қанчалар топиб айтилганига амин бўлади. Маҳбуб унга раво кўраётган барча азоб-уқубатлар уни мусаффолашга, тозалашга хизмат қилишини яхши англаган ошиқ бу азобларни бахт деб қабул қилади. Шу сабабдан Засси ҳам умрбод юрт кезиб, ёрини ахтаришдан бошқа нарсани хоҳламайди. Зеро, ошиқ маъшуқни ахтараркан маъшуқ унинг қалбида бўлади. Маъшуқни топгач, ошиқ уни зоҳирий кўзлари ила кўради, бу эса севгувчи жон таъкидлаганидек қалб кўзи билан кўришга тўсиқ, парда бўлади. Шу сабабдан Засси шундай куйлайди:

Талаб қилган қабул қилинур,
Ва Маҳбубга тикилар тўйиб.
Излаган зот етишар албат,
Ғаройибот қасрига бир кун.
Эй изловчи, олға бос доим
Бу заминий излаш эмасдир.
Дўст аслида йироқда эмас,
Уни қалбдан изласанг басдир.
Изламоқни истайман танҳо,
Майли Дўстга етпишолмайин.
Топсам қалбнинг интизорлиги,
Ниҳояга етиши тайин.
Мен излашни истайман яккаш,
Ёшликдаги дугонажонлар:
Юкларини кўтариб дилкаш
Олисларга кетмиш у жонлар.
Ахтараман — кошки топмасам,
Йироқдасан Маҳбубим жуда.
Кошки юрак билмаса тиним.
Кошки вужуд топмаса далда.
Ахтараман — кошки топмасам,
Севгувчининг тингла фикрини.
Бу севгига, Маҳбубим менинг,
Жо этилган умрим инкори.
Охиратда жон иниб қайта,
Бирлашмоқчун турай ўрнимдан.

Кўриниб турибдики, излаш асосий мақсаддир. Одамларга хос бўлган чексиз соғиниш, интизорлик ўлим келганда хотима топади. Аммо сўфийларнинг фикрича Илоҳий Маҳбуб топилганда Унинг поёнсиз ўлчаб бўлмас бағрига тасвирлаб бўлмайдиган янги саёҳат бошланади. Шоҳ Абдул Латиф ўз қаҳрамонига сўфийларнинг «Ўлмасларингдан илгари ўлинглар!» деган қадимий шиорини ўргатади, чунки қиз «ўлмасидан илгари ўлганлар ўлганларида ҳам ўлмасликларини» англаб етиши лозим. Кимда ким Маҳбубни ахтариш йўлида ҳар куни ўзини қурбон қилса, улкан жиҳодда ўзининг паст нафсларидан ғолиб келса, заминий ҳавасларидан воз кечиб, Бҳамбҳорни тарк этса боқий ҳаётда ҳурмат-эътиборга сазовор бўлади. Зассининг йўллари ниҳоясиз туюлади. Баъзан у бутунлай ҳолдан кетади, шунда бутун табиат унинг дардларига шерик бўлади — қушлар изтиробдан қаттиқ-қаттиқ сайрай бошлайдилар, ҳатто ёввойи ҳайвонлар ҳам ғам чекиб ҳалок бўладилар, чунки улар жасур ошиқ қиз чекаётган дарду-ғамни ҳис этиб турадилар. Ҳатто саҳро ҳам кўзёш тўкади. Бундай ғамга инсон қандай бардош берсин? Аммо агар Пунҳун ҳам уни соғинмаганида эди, Засси бу қийноқларга бардош беролмаган бўлурди, ахтариш жараёнида ўзини бахтиёр ҳис этмаган бўлурди. Мавлоно Румийнинг «Маснавий»ларидан олинган ва қарийб сўзма-сўз таржима қилинган мисралар орқали Шоҳ Абдул Латиф Худо билан инсон ўртасидаги севгининг чуқур сир-асрорига ишора қилади:

Сувга ташна бўлса кимда ким
Сув ҳам унга ташнадир доим.

Агар Аллоҳ инсонни севмаганида ва унинг қалбига муҳаббат чўғларини жо этмаганида эди, инсон ҳам муҳаббат, ишқ сўқмоғини танламаган бўлурди — сўфийлар Қуръони каримдаги 5-сура 59-оятда айтилган: «У уларни севади ва улар Уни севадилар», деган сўзларни шундай тафсир қиладилар. Илоҳий Маҳбубнинг илк муҳаббати бўлмаганда бирорта жон севишга қодир бўлмасди. Илоҳий Маҳбубни деб тоғу тошларга, саҳроларга бош олиб кетишнинг ҳожати йўқ. Инсон вужудининг ўзи улкан чакалакзор жунглидир. «Рисола»нинг Зассига бағишланган муҳим бўлими бўлмиш «Засси Абри»нинг ниҳоясида Шоҳ Абдул Латиф яна бир бор ички саёҳат мавзусига мурожаат қилади. Шоир изловчи қизга «ўзлик» пардасини очиб ташла, яъни ўзлиқдан кеч, деб буюради, зеро у шундагина Маҳбуб қалбига йўл топади, чунки ошиқ ва маъшуқ аслида ягона Бирликдир. «Кимда ким ўзини англаса Пунҳун бўлади», дейди шоир. Бунда у «Кимда ким ўзини таниса Аллоҳни танийди», деган арабча мақолдан илҳомланган кўринади, аммо мақолни бироз ўзгартириб, «ўзининг севимли Хожасига айланади», қабилида беради. Ошиқ бутунлай ҳолдан тойиб, кучсиз ва ночор ҳолда, жазирама қуёш ва гармсел шамолларнинг алангаларида куйиб, ниҳоят Маҳбубга етдим деганда ўлим фариштаси худди Маҳбубнинг элчиси сифатида пайдо бўлади ва қиз «йўлда жон таслим этиш энг улкан бахт» эканлигини англаб етади. Илк сўфийлар «ўлим жуда гўзалдир, чунки у ошиқни Маҳбуб қошига элтади», деб қайта-қайта такрорлашмаганми, ахир. Румий ҳам «вужудим қабрга қўйилаётганда оҳу нола чекманлар», деб маслаҳат берган.

Ахир парда ортида мени
Кутиб турар ширин учрашув.

Ўлим кунини тақводорлар «интизор жон нихоят Маҳбуб билан бирга бўладиган кун», яъни «урс» (тўй) деб тасвирлайдилар. «Гўзалим, сен вафот этганингдан сўнг албатта Пунҳун қошига борасан», деб кизга далда беради Шоҳ Абдул Латиф. Шоир «Сур Маъдури»нинг хотимасида тасвирлаган ҳолат Зассига бағишланган асарнинг энг тўлқинлантирувчи саҳнаси бўлса керак. Изловчи ўлимнинг яқинлигини ҳис этади ва минглаб кунлардан бери Маҳбубдан айро тушганини, ҳижронда юрганини англайди. Қизнинг ўзи бутунлай муҳаббатга айланиб яна бир бор севгиси, дардларини тараннум этади. У энди сўфий ахтарувчи кўзлаган мақсадга эришди, ўзи соф севгига айланди. Бундай муҳаббатда ошиқ ва маъшуқ ўртасида ҳижрон, айрилиқ бўлмайди, улар янгича, мангу Бирликка айланадилар. Одамийлик тўлиқ равишда илоҳийлик либосига ўралади, зеро муҳаббат Худонинг ички жиҳатидир. Улкан сўфий алломалар Аҳмад Ғаззолий ва Айнул Қудрат Ҳамадоний, Рузбеҳон Боқли ва ўрта асрларнинг ишқдан сўзлаган барча сўфийлари сермаьно сўзлар ила таъкидлаб ўтганларидек синдлик шоир ҳам оддий, лўнда сўзлар билан шундай дейди: Ошиқ жон ўз саргузаштлари, юрт кезишлари ниҳоясида муҳаббатга айланади:

Чўлдан келар бир товуш
Гўё какку қуш сайрар
Дардли қўшиқ, изтироб
Муҳаббатнинг нидоси
Чўлдан келар бир овоз,
Тўтиқуш афсонаси
Зорликнинг шикояти
Муҳаббатнинг нидоси.
Чўлдан келар бир овоз
Сайрарми ёввойи ғоз?
Сув тубидан қичқириқ
Муҳаббатнинг нидоси
Чўлдан келар бир овоз
Ғижжак куйи сингари.
Бу муҳаббат қўшиғи
Эшитганлар ўйлашар
Бу бир аёл қўшиғи.

СОНИ ВА МЕҲАНВАЛ

«Ёр изидан кетиб, юрт кезишларда ҳалок бўлган» Засси тўғрисидаги ривоят сингари «ғарқ бўлиб вафот этган» Сони ҳақидаги қисса ҳам Панжоб ва Ҳинд воҳаси умумий адабий меросининг бир қисми ҳисобланади. Аввалбошда Чиноб дарёси бўйларида яшайдиган аҳоли ўртасида тилдан тилга кўчиб юрган бу ривоятни Шоҳ Абдул Латиф бадиий қайта ишлаб, Синд воҳасининг юксак савиядаги бадиий асари даражасига келтирган.

Асарда айтилишича, саёҳатдан қайтаётган обрў-эътиборли ва бой Меҳанвал (Меҳар) бир қишлоқда тўхтаб ўтади. Бу қишлоқда турли сопол идишлар ясайдиган кулол усталар яшардилар. Меҳанвал бир кўзагар устанинг соҳибжамол қизига ошиқ бўлиб қолади ва улар ясаган барча идишларни сотиб олади. Қизнинг исми Сони эди. Меҳанвал шу қишлоқда қолиш, Сонига яқин бўлиш мақсадида қишлоқ молбоқари бўлиб ишга ёлланади. Бу орада қизни у ёқтирмаган бир кишига турмушга бериб юборадилар, аммо қиз ҳам Меҳанвалга кўнгил қўйиб қолгани учун ҳар куни кечаси дарёдан сузиб ўтиб, Меҳанвал молларни боқиб юрган ўтлоққа боради. Тун бўйи улар висол шарбатидан баҳраманд бўладилар. Тонгга яқин қиз яна уйига, ўзи ёқтирмасада, аммо расман эри бўлган киши тўшагига қайтади. Дарёни сузиб ўтишда қиз катта бир сопол кўзани, ичига ҳаво тўлғизилган, қутқариш баллони сифатида ишлатади. Эркакнинг опаси, яъни Сонининг қайинопаси келиннинг юриш-туришидан шубҳаланиб, бир куни сопол кўзани оддий лойдан ясалган, ҳали ўтда куйдирилмаган кўзага алмаштириб қўяди. Қоронғуда буни пайқамаган Сони кўзани қучоқлаб сувга тушади, аммо бир неча дақиқадан кейин лой кўза сувда эриб, Сони дарёга чўкиб кетади. Бу ривоятнинг асосий қаҳрамони, бошқа асарлардан фарқли ўлароқ ошиқ аёлдир. Ривоятда кўпикланиб, қутуриб оқаёттан, сувга тушган кишининг бор-будини шилиб оладиган ёввойи дарёнинг бўлиши Шарқ шеъриятининг қадимий анъаналаридан биридир, аммо ёз пайтлари Химолай ва Қорақурум тоғларидаги қорлар эриб, ёзги селлар мавсумида Панжоб ва Ҳинд водийси бўйлаб, йўлда учраган нарсани қўпориб, бузиб, даҳшатли шов-шув билан мамлакат ўртасидан оқиб ўтаётган дарёни кўз олдингизга келтира олсангиз, мавзунинг қанчалар долзарблигини англаб етасиз.

Шу сабабданмикин, Шоҳ Абдул Латиф ўз асарини шовуллаб, пўртаналар отиб, лойқаланиб оқаётган дарёни тасвирлашдан бошлайди. Дарё ҳамма нарсани ютиб юбориши мумкин, аммо ошиқ жоннинг истаги мутлақ Бирлик қаърига ғарқ бўлишдир: сувга ғарқ бўлиш албатта, ўта нохуш иш, аммо бу йўл гарчи ўлим орқали ўтса ҳам, аммо Биру Бор томонга, яъни янги ҳаётга элтадиган ягона йўлдир.

Тошиб, лойқаланиб, қутурган дарё,
Муҳаббат қошида ҳас каби нимжон.
Биру Бор васлини тушкўрар гўё,
Тубсиз сув қаърига ўзин отган жон.

Сони кўпинча «киши ишқ оташига бардош бериши мумкинмикан?» деган хаёлларга боради. Қизиқ, агар дугоналари Меҳарни бир бор кўрсалар, улар ҳам сопол кўзаларини қучоқлаб, ўзларини сувга отармиканлар? Ёдингизда бўлса, Засси ҳам ўз дугоналари тўғрисида худди шундай хаёлларга борганди. Шоир Сонига 13-асрлардан бери ҳинд сўфийлари орасида истеъмолда бўлиб келаётган ушбу ҳикматни айтиб, тасалли беради: «Парвардигорни ахтарган Зот эркакдир». Шундай қилиб, Сони ҳам ўзининг табиий жинсидан қатъи назар, чинакам «эркакка» айланади. Дарё пўртаналарида жон бироз талвасага, умидсизликка тушиши мумкин, аммо Шоҳ Абдул Латиф Сонига Қуръони каримнинг бир оятини айтиб далда беради: «Аллоҳнинг раҳмат-марҳаматидан ноумид бўлманглар!» (39-сура, 53-оят). Кўзанинг сувда эриб кетишида чуқур маъно бор: бу ҳол барча ўткинчи, дунёвий ришталарнинг узилишини англатади. Бу Ислом сўфизмига хос бир ташбеҳдир, аммо 16—19 асрлар орасидаги ҳинд-форс ва урду шеъриятида «шикаст», яъни синмоқ, лат емоқ сўзи ишлатилган минглаб мисолларни топиш мумкин. Мирзо Ғолиб ҳам (1797 — 1869) бу сўзни ишлатган: «Ўзим синганимда чиққан жарангмен». Зеро, синмоқ янги бошланишнинг ибтидоси, дастлабки шарт-шароитидир. Мавлоно Румийнинг шеърларидан бирида инсон кучсиз, ночор бир қайиқ, деб тасвирланган. Эҳтимол, шу ташбеҳ Шоҳ Абдул Латифни илҳомлантирган бўлса ажабмас. Аллоҳ таоло инсонларга илк бор мурожаат қилганда айтилган «аласт»нинг тўлқинларида бу қайиқ парчаланиб кетади. Аввалбошда Яратгувчи инсонларга шундай мурожаат қилганди: «аласту би раббикум», яъни «Мен сизларнинг Парвардигорингиз эмасманми?» (7-сура, 172-оят). Инсон ўзининг Худога, Хожасига ва Севиклисига аввалбошдаги боғлиқлигини эслар экан, Бағдодлик сўфий Жунаид (вафоти 910) айтганидек, сурурли бир дакиқа давомида бу дунёдан мосуво бўлиб, «қаерда бўлган, бўлишидан аввал қандай бўлган»лик ҳолатига тушади. Шу сабабдан Сонининг кўзаси шикаст топиши, яъни уни илоҳий маҳбубдан ажратиб турган ердаги ришталар узилиши лозим эди:

Ўзингни ўзгинанг келтирма зинҳор,
Ташқи воситага йўқ зарра ҳожат.
Маҳбубим, васлингга эдим интизор,
Қошимга келтирсин сени муҳаббат.

Достоннинг умумий маъносини ўзида тажассум этган биринчи бўлим шундай таскин-тасалли билан якунланади, яъни севги-муҳаббатга ташна юраклар алал-оқибатда «ниҳоятда покиза шаробдан, яъни ваҳдат майидан нуш этиб», чанқовини босадилар. Бу шароб жаннатда мусулмонларга берилиши ваъда қилинган илоҳий инъом ва муҳаббат ичимлигидир. Шундан сўнг ривоятнинг асосий қисми бошланади. Ҳар сафаргидек, Шоҳ Абдул Латиф достонни воқеанинг энг кескин, ҳаяжонли жойидан бошлайди: Сони кўзанинг ивиб, лойга айланиб кетаётганини, ўзининг ортиқча сузолмаслигини англаб етади. Саросимага тушган қиз олисдаги маҳбубини ёрдамга чақира бошлайди. Маҳбубнинг исми бу ерда Саҳар дейилган. (Бундай ривоятларда маҳбубни ҳар сафар янги исм билан аташ одат тусига кирган, зеро илоҳий Маҳбуб «асмои ҳусно» эгасидир).

Дарёнинг даҳшатли тўлқини
Қўрқинчли товушлар таратар.
Рақиб кучлар оғушидаман,
Қаён кетди лой кўзам менинг?
Эй Саҳар, эй доно ҳукмдор
Ёрдамингга муҳтожман Сенинг!

Тўлқинланган сувда тимсоҳлар
Ҳад-ҳисобсиз, ғужғон уришар.
Таъсир этмас уларга оҳлар,
Тишларини қайраб туришар.
Қўлим толди, вужуд бемадор,
Айро тушиб Сендан, Маҳбубим.
Хожам! Саҳар толега эт ёр,
Мақсудимга етказгин мени.

Тўлқинланган сувда гирдоблар
Кўпик сочиб, пишқириб гувлар.
Қуршаб турар мени тимсоҳлар,
Улар душман, душмандир сув ҳам.
Марҳаматинг тутмагил дариғ,
Севгилингни гирдобдан чиқар!
Қўлингни чўз, ғамдан эт фориғ,
Ишқим ҳаққи, ўлимдан қутқар!

Аммо Сони «Худо томонидан беэътибор қолдирилдим», деб ўйлаган бир дақиқалик умидсизлик тўфони ўтиб кетади.

Қиз кечалари ўзининг қонуний эрини ухлатиб қўйиб, севгилиси томон интилиши ҳеч қандай ахлоқ-одоб қоидаларига тўғри келмаслигини яхши билган; бу иш қонун бўйича ҳам, оддий ахлоқ қоидалари бўйича ҳам айб ҳисобланади. (Бу кўшиқни тинглаганлар агар мутаассиб бўлишса, қонунга хилоф хатти-ҳаракатнинг қўшиқ қилиб куйланишига ўта салбий муносабат билдиришлари ҳам мумкин). Аммо гап бунда эмас, зеро барча дунёвий ришталарни, истеъмолдаги одоб-ахлоқ қоидаларини назар-писанд қилмай, ўзини кўпчиликнинг гап-сўзига қарши қўйиш ишқ-муҳаббатнинг кучлилигидан эмасми? Қадимги сўфийларда «муҳаббат уятдан воз кечиш демақдир», деган ҳикматли сўз бор. Шу сабабдан Шоҳ Абдул Латиф Сонини шундай куйлатади:

Ақлимдан, динимдан, шарму ҳаёдан
Сени деб мосуво бўлдим, муҳаббат!

Ошиқ, яъни севгувчи жон юзаки расм-русумлар, турли хил таъқиқлардан юқори туради. Ахир мавлоно Румий ҳам сайёҳ дарвеш Шамси Табризийга сўфиёна муҳаббати туфайли обру-эътиборли мударрис ва оила бошлиғи сифатидаги мўътадил ҳаётидан воз кечиб, ўзини илм ва тақвога бахшида этиш ўрнига рақс, мусиқа ва шеъриятни ўрганишга берилиб кетганлигини ҳайрат билан куйламаганмиди?! Сони ҳам ўзини севгига бутунлай бахшида этар экан, ҳозиргина ўзини даҳшатларга солган асов дарёнинг пўртаналарига парво қилмайди:

Саҳарга интилса кимки орзиқиб,
На қайиқ керакдир унга ва на сол.
Туюлгай севгига ташна қалбларга
Қутурган дарёлар бир зина мисол.

Шоҳ Абдул Латиф бу ерда Тоди исмли жасур аёлни мадҳ этади. У аёл бошқаларга қараганда кўпроқ ҳурмат-эътиборга лойиқ, чунки у «алиф» билан «мим»ни қалбига жо этган; «алиф» алифбодаги биринчи ҳарф, Ягона Аллоҳнинг тимсоли, дунёлар ҳикмати, нозил этилган тўрт китоб қудрати мужассам бўлган ҳарфдир. Шарқу Ғарб сўфийлари буни бир овоздан таъкидлаб ўтишган. Ҳофизнинг таъкидлашича, ҳар бир юракда маҳбуб ҳолатининг «алиф»и ёзилган эмиш. Турк шоири Юнус Имро эса (вафоти 1321) ҳиндавий-покистоний сўфийларга ҳамоҳанг равишда шундай куйлайди:

Тўрт китобнинг маъноси,
Бир алифда мужассам.

Алифбонинг фақат биринчи ҳарфини ўрганиб олишган Синд ва Панжоб шоирлари эса «Мулла, мар ма мун», яъни «Домла, мени урма», деб ўтинишади. «Мим», яъни алифбонинг «м» ҳарфи эса Муҳаммад пайғамбар билан боғлиқдир. Ул зотнинг самовий номи Аҳмаддир. Шу сабабдан ҳам Шоҳ Абдул Латифнинг изоҳи Аллоҳ таолонинг Қуръони каримга кирмаган, аммо 12-асрлардан буён Ислом оламининг шарқий қисмида тилдан тилга кўчиб юрган ушбу каломига тааллуқли бўлса керак: «Аллоҳ таоло деди: Ана Аҳмад била «мим», яъни «Мен «мим»сиз Аҳмадман, яъни Аҳадман, Ягонаман». Кўриниб турибдики, Худо билан Унинг пайғамбарини фақат битта ҳарф, яъни «мим» ажратиб турибди. «Мим»нинг ҳисоб рақами 40 дир. Шу сабабдан, Аллоҳнинг каломи деб айтилган бу ибора инсонларни Худодан ажратиб турадиган қирқ поғонага бир ишора деб тушунилади. Бундан ташқари 40 сонида дарвешларнинг покланиш, мусаффоланиш учун зоҳидларга ўхшаб қирқ кун давомида гўшанишинлик қилиши, яъни қирқ кун чилла ўтиришига ҳам ишора бор. Умуман олганда, қирқ сони, сабр-тоқатни синаш, янги, яхшироқ дамларга тайёргарлик кўришни англатадиган сондир. Муаллиф ҳарфлар топишмоғини (хусусан «алиф» билан «мим»ни) ишлатиш орқали Сонини чинакам сўфий сифатида тасвирлайди. Зотан Сони сўфий сифатида ахтарувчининг йўли дин қонунининг барча мусулмонлар юриши лозим бўлган кенг йўли бўлмиш шариатдан сўфийлар сўқмоғи бўлмиш тариқатга, яъни билимга ва шу орқали илоҳий ҳақиқатга эришиш йўлига элтишини доимо эсда тутиши лозим, чунки севгувчи жон паранжи-пардасиз билимга, маҳбубнинг ички жамолига интизор. Орзу қилинган ёр бутун асъаса-ю дабдаба билан маҳбуб ўтирган хонага кириб келаркан, бир-бирини тўлдиргувчи икки яхши хислат, яъни сабр-тоқат ва раҳматни машқ қилади, бироқ ташқарига биронта товуш эшитилмаслиги лозим, зеро ишқий қовушиш сирлари ҳеч қандай ҳолатда ошкор бўлмаслиги керак. Сони, яъни жон буларнинг барчасидан хабардор, шу сабабдан у ёр томон интилар экан, дарё орқали ўтган йўлни, ўзини бутунлай бахшида этиш йўлини танлайди.

Тўхтата олмади уни тараддуд
Ишқ йўлида сувга отди ўзини.
Туққан онасига минг бора дуруд,
Тарбия қилибди Сони қизини.
Албат отага ҳам ҳурмат, эҳтиром,
Барака топсинлар хулласи калом.

Ахир қиз қандай қилиб тараддудга тушсин? Туну-кун Меҳар унинг қалбида-ку! Бошқа қизлар жазирама ёз кунлари илимсиқ сувда чайиниб олсалар, Сони қаҳратон қиш қирчилламасида ўзини муздек сувга отади. Шоҳ Абдул Латиф Сонининг хўрсинишларини, фарёдларини назмга кўчирган: сигирлар бўйнига осилган қўнғироқ товуши қизга Маҳбубни эслатади. (Муҳаммад алайҳиссаломга ваҳий нозил бўлаётганда келадиган товушни қўнғироқ жаранггига менгзаган экан. Кўнғироқ Севгилидан хабар беради). Ахтарувчи қиз узлуксиз равишда Дўстни ёд этганлиги сабаблигина омон қолади, зеро илоҳий Маҳбубни ёд этиш жонни бедор сақлайди. Буни зикр тушаётган сўфий ҳам ҳис этади. Ахир ошиқ Зулайҳога Маҳбубнинг исми озиқ-овқат ва ичимлик вазифасини ўтамаганмиди? Синд шеъриятидаги қаҳрамон қизлар уни «икки қўллаб қучоқлаб, бағирларига босмаганмидилар?» Аммо Маҳбуб қаерда ўзи? Ҳар сафар у изловчи ошиқ қиздан яшриниб олгандек туюлади. Ахир ошиқ қизнинг ягона орзуси ҳукмдор қароргоҳига етишиш эмасми? Шу орзу қанотида кўзанинг ивиб, уваланиб кетишини билмоқ учун, синамоқ учун ўзини пўртаналар қучоғига ташлайди. «Кўзлари ва юзини подачи томонга қаратганча», қиз кўпикланиб, тўлқинлар отиб оқаётган дарё қаърига чўкиб кетади. «Дарҳақиқат, кўринишдан Маҳбуб жуда узоқда, аммо Унинг севгиси яқин». Зеро, Қуръони каримда айтилганидек, «нигоҳлар Унга ета олмайди». (б-сура, 103-оят). Аммо Қуръоннинг ўзи далолат беришича, Ул Зот инсонларга «уларнинг жон томиридан ҳам яқинроқдир» (50-сура, 16-оят). Сони лой кўзанинг сувда эриб, уваланиб кетаётганини кўргач, сўфийларнинг қадимги ҳикматини, яъни чинакам ҳаёт ҳаётни йўқотишда эканлигини англаб етади. Ушбу сўзларимизни ўқиган кишилар беихтиёр шаҳид сўфий Мансур Халложнинг ушбу мисраларини ёдга олишса ажабмас:

«Ўлдиринглар мени, дўстларим,
Ўлимдадир ҳаётим менинг».

Бу мисралар кейинги сўфийларни ва айниқса мавлоно Жалолиддин Румийни чуқур хаёлларга чўмдирган.

Улар бундан тасирланиб, «ўлимдан олдинги узлуксиз ўлим» таълимотини яратганлар. Ривоят қилишларича, гўё Пайғамбар алайҳиссалом: «Ўлмасларингдан аввал ўлинглар!» деган эканлар; зеро инсоний ўзлик аъзоларининг ҳар бир қурбони, ҳар бир «ўлим» баландроқ поғонадаги, юқорироқ даражадаги янгича ҳаёт ибтидосидир. Изловчининг бутун ҳаёти ўлим ва қайта туғилишнинг юксалувчан давомидир. Узлуксиз юксалиш давомида кишининг паст инсоний хислатлари баландроқ илоҳий хислатлар ила, яъни қадимги бир ҳикматли сўзда, яъни «Аллоҳнинг хислатлари ила хислатланинглар»да айтилганидек юксакроқ илоҳий хислатлар ила ўрин алмашади.

Шу сабабдан, Шоҳ Абдул Латифнинг айтишича, чинакам изловчи ўз орзу-армонлари, интилишлари амалга ошиши учун нафақат кўзани, балки ўзини ҳам синдиради. Сони «очиқ ҳавода яшай олмайдиган, бир йўлини топиб, қандай қилиб бўлса ҳам сувга қониб олсам», дейдиган балиққа ўхшайди. Мавлоно Румий ҳам ўз «Маснавий»ларининг кириш қисмида: «Балиқ сувга, денгизга тўймас», деб ёзган эди-ку. Сони энди гарчи унинг вужуди юзаки жиҳатдан марҳум бўлса ҳам, ўзи Маҳбуб томон этгувчи дарё бағрида яшайди. У тўлиқ равишда ўзини Маҳбубга бахшида этган. Мавлоно Румий ўзининг «Фиҳи мо фиҳи», яъни «Борлиқ ва Бирлик ҳақида», деган асарида Мансур Ҳаллож тўғрисида ёзганларини Сонига ҳам юз фоиз тааллуқли десак хато қилмаймиз. «Борлиқдан ажраганлик, уни сезмаслик, яъни беҳудлик, ғарқ бўлиш шундай бир ҳолатки, унда киши ўзининг қаерда эканлигини англамайди, биронта жидду-жаҳд қилолмайди; хатти-ҳаракат қилишдан тўхтаб, қимир этмай сув тагига чўкиб кетади. Гавдасида содир бўлган ҳар бир ҳаракат ўзининг шахсий ҳаракати эмас, балки сув оқимининг таъсиридир. Аммо кимда ким сувга тушганда қўл-оёқларини шалоплатиб сувга урса ёки «эй, ёрдам беринглар, мен чўкиб кетаяпман», деб қичқира бошласа, буни ҳали ғарқ бўлиш, беҳудлик, деб бўлмайди. Энди «аналҳақ» иборасини кўриб чиқайлик. Бу ибора «Мен илоҳий ҳақиқатман», деган маънони англатади. Баъзи кишилар буни жуда катта даъво деб тушунадилар, аммо бу нотўғри. «Аналҳақ» дейиш аслида улкан итоаткорлик, шикастанафсликдир. «Мен Худонинг хизматкориман» дейишдаги даъво “аналҳақ”даги даъводан анча каттадир, зеро «Мен Худонинг хизматкориман» деганда банда Аллоҳ таоло ва ўзини назарда тутади, яъни гўёки банда Худонинг ёнида туриб, айтган гапларини амалга ошириб туради. Бунинг қанчалар катта мақом эканлигини тасаввур ҳам қилиш мушкул. Аммо кимда ким «аналҳақ», яъни «Мен Худоман» дееа, унинг бу гапидан «Мен ҳеч нарсамасман, ҳаммаси фақат Удир, Худодан бошқа ҳеч нарса мавжуд эмас, ман эса умуман ҳеч нарсамасман, мен йўқман», деган маъно антлашилади. Бунда итоаткорлик, бўйсуниш улканроқдир…

У сувга чўкиб кетди, унда энди на қимирлаш ва на бошқа хатти-ҳаракат бор. Ундаги барча ҳаракатлар сувнинг ҳаракатларидир».

Севгувчи Сонининг бошига шу ҳол тушган, чунки унинг Меҳарга бўлган муҳаббати боқийдир. Унинг муҳаббати худди Зассининг Пунҳунга бўлган муҳаббати, Маруийнинг Маруга бўлган муҳаббати сингари илк шартнома кунларидан буён мавжуддир. Аллоҳ таолонинг «а-ласту би раббикум», яъни «Мен сизларнинг Парвардигорингиз эмасманми?» деган сўзлари бир қатор шеърларнинг ўзагини ташкил этади;

Мавжуд эди Маҳбуб жамоли,
Ёзилмасдан тақдирий китоб.
Сўзлар маълум эмасди ҳали,
Ва айтилмай «Бўл!» деган хитоб.
Янграганда Сони фарёди,
Бўлмагандир ишқ фариштаси.
Гўзал қизни чўпон йигитга,
Боғлаганда севги риштаси.
Шундай куйлар Шоҳ Абдул Латиф.
«Мен Худонгиз эмасманми?» деб
У жонлардан сўраган вақтда,
Ризоликнинг илк нишонаси,
Илк “Ҳа”сўзи туғилди қалбда.
Ўшанда мен масъум, бокира,
Меҳар ишқин тушуниб етдим.
Дугоналар, тап тортмай сира
Маҳбубимга қўшилиб кетдим.

Қизнинг чўпонга кўнгил қўйиши Лавҳул Маҳфузда ёзиб қўйилган бўлса, қиз қандай қилиб чўпондан айниб, кўнгил узиб кетсин? Тўғри, илк шартнома кунларидан бери жуда кўп жонлар Маҳбубга етишиш йўлларини ахтаришган, аммо улар узоқни қўра олмаганликлари сабабли заминий ҳодисадарнинг турли-туман тўлқинларини ҳақиқатга йўйишган ва шулар билан алданиб қолиб, ҳақиқий мақсадни кўздан қочириб қўйишган. Сонига эса ёлғончи дунёнинг турланувчан шакл-шамойилига берилиб кетмасдан, бутун борлиғини муҳаббатта бахшида этиш тақдир этилган. Қизнинг ўзини дарёга отиши илоҳий Маҳбубнинг изну қарори эди ва У қарор қилган, тақдир этган нарсадан ҳеч ким ўзини четга ололмайди. Унинг муҳаббати жонни ўзига ром этади ва ўзини тўлқинлар қучоғига отишда унга куч-қувват бағишлайди. Цунҳуннинг Зассига, Зассининг Цунҳунга ташналиги ҳам худди шундай, бу чанқоқлик қизга тоғлар ва саҳролардаги хатарли сўқмоқларни матонат билан босиб ўтишда мадор бағишлайди. Шундай қилиб, Сони ушбу мисралар мазмунини англаб етади:

Эчки терисидан тикилган меш йўқ.
Тун буткул зим-зиё, кўза лойи хом.
Ва Маҳбубнинг севгиси сабаб
На бир зум бўш вақт бор ва на бор ором.
Муҳаббат қошида дарёйи азим
Туюлар саҳродек куруқ ва маҳзун.

Тўғри, ошиқ қиз бир лаҳза титроққа тушади, аммо кейин унга шовуллаб оқаётган серсув дарё чўл сингари қуруқ ва маҳзун туюлади. Тўғри, Ердаги нуқтаи назар бўйича Сони чўкиб кетди ва Меҳар қотил дарёни лаънатлаб, балиқчиларга “тўрларингни дарёга ташлаб, Сонининг мурдасини топиб беринглар”, деб ялинди. Бу саҳнада Маҳбубнинг икки хил характери аён бўлмоқда: биринчидан, у анъанавий ривоятда баён қилинган ерлик кучсиз дўст бўлса, иккинчидан, У Боқий Маҳбуб тимсоли сифатида намоён бўлади. Сони бу иккисидан кучлироғидир, чунки унинг фикру хаёли сўфийлар «метафорик маҳбуб», деб тасвирлашган кўринувчи маҳбубга қаратилмаган. Қизнинг севгиси ўлмасдир. У ўз юрагини ойинага айлантирган. Одамлар бу ойинада Дўстни кўрадилар. Ошиқ қиз ғам-андуҳлар чекиш орқали мусаффоланиб, Маҳбубга унинг ойинасидан да яқинроқ бўлган. Сўфийлар бу ҳолатни Аҳмад Ғаззолий (вафоти 1126) даврларидан бери шундай тасвирлайдилар.

Қиз бутун борлиқнинг Бирлигини англаб, мангулик уммонга сингиб, ўзлигидан мосуво бўлганди. Шоҳ Абдул Латиф ҳам қизнинг тарихини худди шу воқеани тасвирлаш билан ниҳоясига етказади. Сўнгра у яна Мансур Ҳалложга мурожаат қилади. Мансур, яъни «Ғолиб» исми аслида Ҳалложнинг отасининг исмидир. Бу сиймо Засси тўғрисидаги ривоятда ҳам тилга олинган эди. Зеро, Ҳалложнинг тақдири сувга ғарқ бўлиш йули билан ўзликдан мосуво бўлишнинг асосини ташкил этади. Аммо нега айнан у «аналҳақ», дегани учун қатл этилди? Ахир барча яратилмишлар «Мен илоҳий ҳақиқатман», деб тургани йўқми?

Сув, ер, дарё: бир қичқириқ!
Дарахтлар, булталар: бир нидо!
Барча нарса дорга муносиб.
Ва минглаб Мансурлар —
Яна қанчасини осмоқчисан сен?
Чор атрофда фақат бир Дўст бор,
Гир атрофда Маҳбуб намоён.
Мансур эрур жумлаи жаҳон,
Яна қанчасини осмоқчисан сен?

Фақат зоҳирий кўз тўлқинларнинг юз минглаб либосини фарқлай олади, аммо денгиз, сув аслида бир нарса-ку. Сонига ўхшаб сув қаърига чўккан зот булар хусусида ўйламайди. Илоҳий уммонга ғарқ бўлган зот ўйлашни унутади. Муҳаббатнинг энг кучли, энг юқори завқу шавқлари бошланган пайтда шахсий, майда-чуйда ғам-ташвишларга ўрин қолмаслиги оддий ҳақиқатдир. Мавлоно Румий ҳам шу фикрга асосланиб, ўзининг бир маснавийсида шундай ҳикоя қилади: Кибру ҳаволи бир тилшунос олим қайиқчига ақл ўргатмоқчи бўлади. Шунда қайиқчи олимга қарата дейди: Қайиқ чўкаётганда наҳв эмас, яъни грамматика эмас, балки маҳв, яъни фано бўлиш хусусида ўйлаш лозим. (Мас. 1.2838 ф). Энди ҳеч қанақа истак-хоҳиш йўқ, тўлқинларнинг шовқин-сурони ҳам, сувнинг кўпикланиб, жазавага тушгандек кўтарилиб келиши ҳам, гарчи улар аввалбошда Сонини бироз ваҳимага солган эса-да, энди қўрқинчли эмас. Илоҳий уммоннинг тубсиз қаърига чўкиб кетган жон буларнинг биронтасини ҳис этмайди.

Шоҳ Абдул Латиф шу бўлим хотимасини Сони ғарқ бўлган ва шу аснода Маҳбуб висолига эришган илоҳий муҳаббат уммонини мадҳ этишга бағишлайди. Мавлоно Фаридуддин Атторнинг «Мусибатнома»сидаги изловчи ҳам илоҳий Маҳбубни жон уммонининг қаъридан топади.

Соғинишда бўлмас хотима,
Чексиз эрур севги ҳам беҳад.
Севги нима, муҳаббат нима,
У билади, У билар фақат.

Сонининг тақдири сувда ўзликдан мосуво бўлишнинг ёрқин тасвиридир, аммо қудратли Ҳинд дарёси яқинида яшайдиган сўфий учун сувнинг тимсол қилиб олиниши оддий ҳолдир. Рисоланинг энг машҳур қисми «Самунди», деб аталган қисм бўлиши ҳам мумкин, зеро Аллан Фақир уни куйлаб, донгини таратган. Бу денгиз куйидир. Бу бўлимда узоқ сафарга кетган балиқчи эрини интизорлик билан кутаётган аёл тўғрисида сўз юритилади. Эри Адан ёки Шри Ланкадан қимматбаҳо тақинчоқлар ва турли зираворлар харид қилиб, эсон-омон уйига келиши учун хотин ирим-сирим қилиб, серкаромат авлиёлар тагида дам олган, деб ҳисобланадиган дарахтлар шохига турли-туман латта қийқимларини боғлаб қўяди, дарёга турли атирлар қуяди. Ҳозирги кунларда ҳам бу расм-русумлар сақланиб қолган. Худди Засси тўғрисидаги ривоятлар тажассум топган Сур Срирагдаги сингари бу ерда ҳам муаллиф ўз ташбеҳларини Синд аёлларининг кундалик ҳаётидан олган. Уларнинг эрлари ҳар куни хавфли дарё ва денгиз билан яккама-якка курашадилар. Сур Ғату деб номланган кичик бўлимда эса барча акаларини ҳалок этган баҳайбат денгиз аждаҳосига қарши жанг қилиб, уни ўлдирган кичкина Морирро тўғрисидаги Синд ривояти мавзу қилиб олинган.

Аммо бу ривоятлар халқ оғзаки ижоди нуқтаи назаридан қанчалик қизиқарли бўлмасин, барибир уларда сўфиёна тажриба мавзуси тоғларда ёки денгиз ёинки дарё қаърида вафот этадиган, ёким Тар саҳросини ўзининг ватани деб биладиган, доимо ўша ерларга содиқ қоладиган Маруи сингари ошиқ аёллар тавсиф этилган бўлимлардагидек ёрқин тасвир этилмаган.

УМАР ВА МАРУИЙ

Засси тоғу тошларда саргардон кезиб, Сони эса ўзини қутурган дарёга отиб Боқий Маҳбуб висолига етишга ҳаракат қиладилар. Аммо шундай аёл-жонлар ҳам борки, улар интизорлиги ҳаддан ошиб кетган тақдирда ҳам бу дунёга занжирбанд бўлган ҳолда, ўз кучлари ила Ватанга, Маҳбуб ёнига қайтишга қодир бўлмай, умрларини чексиз сабр-тоқатда ўтказадилар.

1191 йилда қатл этилган Суҳравардий «ғурбат ал-ғарбия», яъни «ғарбдаги сургунлик» ҳақида сўзлайди. Жон зулмат қуршовида надомат қилади ва ниҳоят нурлар ватани бўлмиш шарққа, она юрти Яманга элтувчи йўлни топади. У ер бахтиёрлик, саодат манзили бўлиб, жон у ерда бир вақтлар «Энг Меҳрибон Биру Бор нафасининг бўйларини» туйган. Кекса кампир «дунё» қўлида асир бўлган қарчиғай — жон отхонага боғлаб қўйилган оҳу, асирлик чоғида она ватани бўлмиш Ҳиндистонни қумсайдиган, тушида ватанини кўрса занжирларни узуб юборадиган фил сингари Шарқ шеъриятининг кенг тарқалган лавҳалари тимсоллар гуруҳига тааллуқлидир.

Кеча Ҳиндистонни тушда кўрган фил
Занжирларни узиб юборди буткул
Ватанга йўналди секин, улуғвор
Уни тўхтатишга кимда қудрат бор?

деб куйлайди Румий.

Шоҳ Абдул Латиф шеъриятида Маруий ана шундай ватанни соғинганларнинг вакилидир. У узлуксиз равишда ўзи туғилиб ўсган юртни қўмсовчи жондир. Маруий ҳозирги Покистоннинг жануби шарқидаги Тар саҳросида туғилиб ўсган қишлоқи қиздир. У ўз қишлоғини ва маруларни, яъни дўстлари ва қариндош-уруғларини жуда севади ва барча қизлар каби қишлоқ қудуғидан уйига сув ташийди.
Омаркотлик қудратли Умар қизнинг жамолига мафтун бўлиб, уни ўз шаҳри Омаркотга ўғирлаб кетади ва қасрида тутқун сифатида сақлайди. У қизни бўйсундирмоқчи бўлади, аммо унинг йўлдан оздириш санъатига қизнинг кўнгли суст кетмайди. Қиз фақат «аждодлари яшаган юртни, илк Маҳбубни қумсайди». Қизнинг қаршилигини синдиролмаган, васлига етолмаган шаҳзода ёмғирлар саҳрога яшил тўн кийдирганда уни уйиға қайтариб юборади. Баъзи тахминларга кўра, қизни бокира ҳолда қайтиб келганига ишонмаган қариндошлари ўлдирган эмиш. Шоҳ Абдул Латиф хотима хусусида бирон нарса демайди.
.
Интизорлик ва ёд этиш, уйига қайтиб боришига нисбатан улкан умид Шоҳ Абдул Латиф қўл урган мавзудир. Худди бошқа «Сур»лардаги каби «Сур Маруий»да ҳам шоир ҳикояни ўртасидан бошлайди ва тингловчиларни ўғирлаб келинган қиз танҳо сақланаётган Омаркот қасрига етаклайди. Тутқинликдаги қиз маруларга нисбатан бўлган боқий муҳаббатни узлуксиз равишда ёд этади — кўпликдаги марулар бу ерда Ягона ҳақиқий Маҳбубни англатади. Маҳбуб турли кўринишларда зоҳир бўлади, аммо Уни тасвирлаб бўлмайди. Ахир Засси ҳам ўз қўшиқларида «Кечликлар» деб куйлаб Пунҳунни назарда тутади-ку. (Бундан ташқари авлиёсифат одамлар тўғрисида гапирилганда ҳам уларнинг исмларига кўплик қўшимчасини қўшиб гапирилади. Бу ҳол уларга кўрсатилган ҳурматни англатади. Масалан, сўфийлар йўлбошчиси Низомиддин авлиё ёки Ўрта Осиё дарвешлари «Эшон» дейилиши шундан далолатдир). Шоҳ Абдул Латиф асарида илоҳийликнинг турли-туман зоҳир бўлишига ишора бор. Унинг юртдоши Қади Қадан ундан икки юз йил илгари Худони ўзининг юзлаб илдизлари ила улкан ўрмондек туюлган, аммо ўзи Ягона бўлган Банян дарахти сифатида тасаввур этган, Маруий ҳам муҳаббатлари яратилган дамларидаёқ кўнгилларига жо этилган сингилжонларининг қиёмат кунигача Аллоҳ таолага бўйсунишлари лозимлигини англаб етади. Илк битимга биноан Худо атиги бир дакиқа, бир зум мавжуд бўладиган инсониятнинг Хожасидир. Маруий ҳам Засси ва Сони ўтган йўлдан боради: Илк Маҳбубга нисбатан бўлган муҳаббатдан бўлак муҳаббат йўқлигини ҳар бир ошиқ жон яхши билади. Илк битимнинг «аласту»сига қилинган ишора «Сур»нинг, яъни «Бўлимнинг» фақат бошида эмас, охирида ҳам яна бир бор такрорланади.

«Мен Парвардигорингиз эмасманми?»
Деб сўради Худо, эшитдим.
Ҳа дедилар улар чин дилдан
Мен ҳам шулар ичида эдим.
Ўша дамда ўрмон аҳлига
Садоқатим айладим изҳор.

Ва бундан ташқари ўша ғаройиб врқеадан аввал, ҳали қуёш ва ой бунёд этилмай туриб, дунё яратилмасдан ва руҳ кашф қилинмасдан аввал, ҳали Худо Ўзининг яратувчи «Бўл» деган сўзини айтмасдан илгари ҳам Маруий маруларни севган. Зеро, улар ҳали бир-биридан ажратилмаган, бирга бўлганлар. Қиз ўша Ягона Биру бордаги абсолют Бирлик даври ҳакида, яъни илмий тилдаги «деус абскондитус» ҳақида ўйлайди ва уни Маҳбубдан жудо этган, ўзида иккиликни жамулжам этган тақдирдан, яъни «Яратилишнинг вужудга келганлигидан» шикоят қилади. Тақдир эса, қизнинг фикрича, одамларни тутқунликда тутадиган «мустаҳкам қалъадир». Аммо сургунда ҳам жон ўзини ўзи илоҳий сўзлар ила юпатади: ахир Аллоҳ Қуръони каримда «Биз инсонга унинг жон томиридан ҳам яқинроқдамиз» (50-сура, 16-оят) деб ваъда бермаганми?

Араб ҳикматлари, Пайғамбар алайҳиссаломнинг сўзлари Маруийнинг ёдига тушади: «Вужудим бу ерда, аммо қалбим сизнинг қошингизда».

Араб шоири куйлаган ушбу мисралар соф ҳақиқатдир:

Кўзларимдан оқар қон,
Сендан айрилиб жонон.

Аммо Пайғамбар алайҳиссалом «Барча нарса ўзининг илк яралмиш ҳолатига қайтади», демаганмидилар? Шу сабабдан ўғирлаб кетилган қиз ўзининг илк ватани Малирга қайтиш ҳақида хаёл суради ва бу мавзу бўлим оҳиридаги хор бўлиб айтиладиган қўшиқда тақрорланади:

Кошки кетолсам эди,
Ватанга, ота юртга.
Жон берсайдим Малирда,
Чўл гуллари орасида.

Унинг кўпгина қўшиқлари ҳинд-покистон халқ шеъриятида маълум ва машҳур бўлган эндигина турмушга чиққан келинлар томонидан куйланадиган қўшиқларни эслатади. Бундай келинлар куёвнинг уйида, қайнона ва қайноталар орасида ўзларини қандайдир сиқилган, бахтсиз ҳис этадилар, ота-онаси ва опа-сингилларининг: меҳр-муҳаббатини соғинадилар. Зеро, Янги уйдаги ҳаёт ёш келинчакка чидаб бўлмас даражада оғир сургун бўлиб туюлади:

На бир элчи, на бир сайёҳ, на карвон келар,
На хабар бор, на туш кўрар, на сарбон келар.

У шундай мисрама-мисра афғон чекади. Бу шундай оғир дамки, жон учун зимистон тунки, севимли Хожанинг заррача муруввати белгиси далда сифатида намоён бўлмайди. Қиз «Худо мени бутунлай унутди, ўз ҳолимга ташлаб қўйди», деган хаёлга боради. Маруийнинг «на бир элчи, на карвон келар», деган шикоятомуз нидоси кейинги синд шеъриятида ва айниқса Сатшал Сармаст лирикасида ўз ифодасини топган. У Шоҳ Абдул Латиф мавзуларига мурожаат қилиб, уларни янада ривожлантирган.

Унинг асарларидаги қизлар (жонлар) янада жўшқинроқ, жасурроқ эҳтирослироқ куйлайдилар. Юқорида айтилганидек, ҳеч ким қизнинг ҳолини сўраб келмайди. Маруийнинг ўз Маҳбубига мактуб битишга ҳаракат қилганда кўз ёшлари қоғозга томиб, сиёҳлари чаплашиб кетади, хатни, мактубни кутиш мотивлари ва Маҳбубга икки энлик мактуб битишга уриниш мистик адабиётда муҳим мавзулардан биридир. Шоирлар учун илк даврлардан буён севгувчининг кўз ёшлари росмана мактублардир. Зеро, улар кўзларидан ёш ўрнига қон оқиб, ўшанинг қизил ранги ила қуруқшаб қолган, пергаментга ўхшаш заъфарон ёноқларга «ўқишни билмайдиган зотлар ўқий олмайдиган ҳарфларни» битадилар. Бағдодлик сўфий Шибли (вафоти 945) бу ҳолни шундай изоҳлаганди. Бенгалия халқ шоири ҳам ўз қаҳрамонини шундай куйлатади:

Бармоқларим қалам эрур соз
Кўз ёшларим қонли сиёҳ, ранг.
Юрак — мактуб битилган қогоз.
Уни Маҳбубимга йўллайман.

Мумтоз шеъриятда хат ташувчи асосан кабутардир. (Кабутар почтаси ўрта асрларда исломий мамлакатларда кенг тарқалган эди). У, яъни хат ташувчи кабутар Маккада ин қурган, «муқаддас жой кабутарларига» менгзалади, зеро улар диний марказ яқинида «Худонинг уйида», Каъбада яшайдилар. Синд вилоятида эса у қарға (канг)дир, севгувчи қиз тинимсиз равишда унга мурожаат қилиб, Маҳбубдан хабар келтиришни илтижо қилади. Худди “Рисола”нинг «Засси Абри» бўлимида таъкидланганидек, ошиқ қиз элчи қушга турли туман совғалар беришни ваъда қилади. Засси Маҳбуб яқинида яшайдиган қушга ўз этини, кўзларини таклиф этса, Сатшал Сармаст асаридаги қаҳрамон қиз, агар қуш Дўстдан хабар келтирса турли ширинликлар беришни ва унинг қанотларини олтин иплар билан ўраб қўйишни ваъда қилади. Севгувчи жоннинг мурувватга қанчалар зор-интизорлиги «севимли қарғага» янги-янги мурожаатларда изҳор этилади. Шоҳ Абдул Латифнинг “Рисола”сида ёзув мотивлари, қадимги ҳарфлар символикаси ҳам тез-тез учрайди. Хаттот «алиф» билан «лам» (авал) ҳарфларини юксак санъат билан бир-бирига боғлаганидек севгувчи жон билан Маҳбуб ҳам бир-бирига боғлангандир. «Алиф» билан «лам»нинг боғланишидан «ла», яъни Калимаи тоййибанинг биринчи сўзи ҳосил бўлади. Бу эса Аллоҳдан ўзга худо йўқлигига, яъни ягона, ҳамиша боқий, чексиз Илоҳий Маҳбубдан бўлак Маҳбуб йўклигига ишорадир. Аммо мактуб битиш мавзусининг бу ерда шунчалар муҳим роль ўйнаши албатта ўқувчини ҳайрон қолдиради, нега деганда Синдда жуда кам кишилар ўқиш ва ёзишни биладилар. Аёлларга эса камдан-кам ҳоллардагина ёзишни ўрганиш имконияти берилган. (Кўпгина ҳудудларда қизларга фақат ўқиш ўргатилади. «Ишқий мактублар ёзолмасин, деб бизларга ёзишни ўргатишмаган», деди бир куни обрўли оиладан чиққан кекса бир турк аёли айёрона жилмайиб). Маруий кутаётган хатлар оддий хатлар эмас, меҳр-шафқат белгиларидир ва ўзи хат ёзмоқчи бўлганда кўзёшлари унга сиёҳ бўлиб хизмат қилади. Буллҳе Шоҳнинг шеърларидан бирида шундай дейилган:

Мактублар битарман тун бўйи
Маҳбубим келмайди қошимга.

Қишлоқдан биронта хабар келмасада, тушларида Маҳбубни кўрмасада, Маруий барибир Ватанни ёд этишдан толмайди. У қишлоғидаги чўпонлар ҳеч қачон шойи атлас кийимлар киймаслигини ўйлай бошлайди. Тўғри-да, улар ўраниб юрадиган дағал, қизил жун ёпинчиқлар қимматбаҳо рўмоллару бахмал ва шойи кийимлардан минг бора афзал. Умар эса қизни бахмал, шойи кийимлар ваъда қилиб, йўлдан урмоқчи. Очиғини айтганда, қиз учун чўпонлардан келадиган ҳидлар мушку анбарлардан ҳам ёқимлироқдир. Маруийнинг қишлоқни қўмсаши ғайритабиий эмас, чунки сўфийлар ҳам Аллоҳ уларнинг қалбига жўнатган хушбўйларни тез-тез ҳис этиб туришади. Бу хушбўйлар Маҳбубдан хабар келтирадилар, чунки Маҳбуб уларнинг кўзига кўринмайди. Ахир Пайғамбар алайҳиссалом ҳам Ул зотга Яманлик Увайс ал-Каронийдан дарак берган хушбўй шаббодани ҳис этиб, «Энг Меҳрибоннинг нафаси Ямандан мен томон келаётганини ҳис этаяпман», деб қичқириб юбормаганмидилар? Бу фикр Маруий айтган қўшиқларнинг ҳам асосини ташкил этади. Қиз бу қўшиқларни «танишларининг бўйларига» интизор бўлиб куйлайди ва улар тутқунликдаги қизга тасалли берадилар. Малирдаги марулар жуда камбағал кишилардир, аммо Маруий бу камбағалликни қандайдир гўзал ва бебаҳо нарса деб ҳис этади, зеро сўфийлар Пайғамбар алайҳиссаломга ўхшаб «Фақирлигим фахрим» дейишлари лозим. Шоҳона қасрда тутқунликда бўлганда қиз қишлоқдаги дугоналари билан бирга бўлишни орзу қилади, зеро оиласи, дугоналари билан бирга ташналикдан, сувсизликдан азоб чекиш қиз учун ширин-шарбатлар нуш этишдан авлороқдир. Дугоналари чакалакзор жунгли ичида саргардон кезиб, шудринг босган нам кўкатлар устида кўз юмолмай тонг оттирган бир пайтда у қандай қилиб момиқ пар тўшакларга ўраниб ухласин. Умар унга тақдим этган барча совғаларни у рад этади, зеро жон «чиройли безалган» дунёнинг ўткинчи, ҳавойи нафсларига учмаслиги (3-сура, 14-оят), ўзининг ҳақиқий Ватанини унутмаслиги керак. Маруий ўзига бутунлай эътибор бермайди. Умар унга совға қилган шода-шода марваридларнинг қиз учун сариқ чақачалик киммати йўқ. У барча совғаларни рад этиб, юзини Ватани томон буриб олади. Унинг бағрида айрилиқ олови ёнади, шу сабабдан унинг юзлари қорайиб кетган, чунки тутқунликда жоннинг ранги ўзгаради, ўзининг жозибасини йўқотади. Унинг қалбини ваҳима босади, қишлоқдошларим ўзларининг илк гўзаллигида яшнаб юрган Ватанимга бу жирканч кўринишда қандай қайтаман, деб қўрқувга тушади. Бу ерда албатта Пайғамбар алайҳиссаломнинг барча сўфийлар яхши кўрадиган, «Дарҳақиқат Аллоҳ гўзалдир ва У гўзалликни хуш кўради», деган ҳадисларига ишора бўлса керак. Ва дунёвий қамоқда — гарчи бу қамоқ жуда гўзал ва серҳашам қаср шаклида бўлса ҳам — тутқунликда ўтирган Маруий руҳи тушиб, шундай куйлайди:

Чиройимни йўқотдим мен
Кўринишим ажабтовур.
Хунуклар бўлмаган жойга
Энди қандай борурман мен.

Чиройимни йўқотдим мен
Юзимдан нур ёғилмайди.
Қалбни азоб дуди босган
Юзга кўчди унинг заҳри.

Чиройимни йўқотдим мен
Энди келган бўлсам ҳамки.
Хусни чирой қўлдан кетди
Ўрнин қандай тўлдирурман.

Чиройимни йўқотдим мен
Тўлалигим қайга кетди?
Уйга қандай етишурман
Бундай ночор ҳолатда мен.
Ким қайтариб берар ҳусним,
Нима дейди кўрган чўпон?

Мен йўқотдим чиройимни
Уйга қандай кетурман мен?
Ҳусни кўркдан жудо бўлдим,
Нима дейди кўрган чўпон?

Чиройимни йўқотдим мен
Чўпонларга нима дейман?
Чўпонларни ўтга солган
Ўзи ўтда адо бўлди.

Чиройимни йўқотдим мен
Ким ҳам мени қарши олар?
Шодланарми, қаршиларми
Мен хунукни кўрганлар.

Чиройимни йўқотдим мен
Кеча келиб бу саройга.
Совға-салом на хожатдир
Қовжиради бунда кўрким.

Қиз ҳатто бошини, сочларини ҳам ювмайди. (Албатта Ислом динидаги тозаликни талаб этадиган буйруқлардан хабардор киши бу ҳолнинг қанчалар ғайри-одатий эканлигини тушунади). Чунки, қиз илгари унга ошиқ бўлиб юрганлар уни ҳозирги ҳолатида таниб олишларидан бутунлай умидини узган. Қиз қатиқ ивитиб, чанқаган молларга бериш учун қудуқдан сув тортиб юрган кунларини ёдга олади. Кейинги бўлимларда қишлоқдаги юмушлар, кийимлар, ўсимликлар, Тар саҳросидаги ҳайвонлар тасвири берилган. Бу бўлимларда саҳро ўртасида, маданий марказлардан анча олисда жойлашган қишлоқдаги ҳаёт манзаралари шунчалар аниқ тасвирланганки, киши худди ўз кўзлари билан кўриб тургандек бўлади. У ерда тасвирланган, овқатга солишга ишлатиладиган хушбўй зираворларни бугунги кунда ҳам топиш мумкин. Шаҳарлик шоирлар Боқий Жаннатни атиргуллар қийғос очилган боққа қиёс қиладилар. Жон қуши шу боғни соғинади. Баъзан у най кесиб олинган қамишзорга ўхшатилади, яъни қамишзор найнинг жаннатмаконидир. Шу сабабдан, «аждодлари яшаган қишлоқ» Маруий учун саодат манзили бўлиб туюлиши ажабланарли ҳол эмас. Маруий ёмғир ёққанда саҳро яшил либос кийиб, маруларнинг шодланиши тўғрисида хаёл суради, зеро ёмғир шоирлар айтганидек, Аллоҳнинг раҳматидир. Шоҳ Абдул Латиф «Рисола»нинг «Сур Саранг» бўлимида барча «қурбақа, ўрдаклар, ҳўкиз ва сигирлар» ёмғир ёғишини интизор кутадиган ва у ёққанда деҳқонлар билан бирга жуда қувонадиган мамлакатни батафсил тасвирлайди. Ёмғир чиндан ҳам Илоҳий раҳм-шафқат тимсолидир. Бу раҳм-шафқат Муҳаммад алайҳиссалом сиймосида зоҳир бўлган. Ёмғирни шу тариқа мажозий тушуниш ёки тушунмасликдан қатъий назар Тар саҳросини кучли монсун ёмғирларидан кейин кўрган киши унинг сеҳрли жозибасини ҳис этади. Маруийнинг нега қишлоғини шунчалар соғинганлигининг сабабини англайди. Зеро, Маруий ҳақидаги ривоят фақатгина жоннинг Илк Маҳбубга интизорлиги тимсоли эмас, балки Ватан муҳаббати тўғрисидаги қўшиқлар қўшиғидир. Ахир Пайғамбар алайҳиссалом «Ватанни севмоқ иймондандир», демаганмидилар? Маруий Ватанида ўтказган дамларини эслар экан, бирон хабар келармикан деб ўзи ҳам булутдек кўзёш тўкади.

Қиз бирон бир заминий истаклар ила булғаниб қолмаслик учун, покиза қолиш учун ҳамма нарсадан ўзини олиб қочади. Ва ниҳоят барча дарду ғамлари, изтироблари эвазига мукофотланади. Қизнинг қишлоқдошлари, марулар Умарникига бир кишини элчи қилиб юборадилар. Ёмғирлар даврида Умар қизни уйига жўнатиб юборишга рози бўлади. Ҳинд мумтоз шеъриятида ёмғирлар даври Маҳбубни қаттиқ қўмсайдиган, унинг висолидан умидвор бўладиган давр сифатида тасвирланади. Маруий агар уйга қайтиб борсам, «барча сутни ичиб қўяман», деб орзу қилади. Бу даврда қишлоқнинг ёмғир сувларига тўлган қудуғи атрофида катта байрам ўтказилади. Бу ерда яна бир бор ёмғир мавзусига мурожаат қилинган. Бу тасвир сахро ҳудудларида нотаниш, ғайри-одатий, аммо мумтоз исломий адабиётларда ва халқ тасаввурида мустаҳкам ўрнашиб қолган тасвирдир. Унда айтилишича, ёмғир томчилари буғ тарзида денгиз сатҳидан осмонга кўтарилади, сўнгра намлик қуюқлашиб булутга айланади. Кейин эса яна ёмғир тарзида денгизга тушади. Агар ёмғир томчисининг бахти бўлса, уни интизор кутаётган чиғаноқ ичига тушади, чунки чиғаноқ атрофдаги шўр сувни ичгаси келмайди. Покиза, ширин сувни, ёмғир сувини, агар иложи бўлса шифобахш апрел ёмғирининг сувини сабр-тоқат билан кутади. Маруий ўзини ўша чиғаноққа қиёс қилади. У атрофидаги шўр сувдан воз кечади, яъни серҳашам қаср ҳамда Умарнинг совға-саломларига учмайди, “чиройли сабр қилиш” (12-сура, 18-оят) орқали ўз мақсадига эришади, инсонлар учун тимсолга айланади:

Денгиздаги чиғаноқлар
Булутлардан умидвордир.
Шўр сувларни ичмас улар,
Ёмғир сувин умид қилар.
Зулматларга қилиб тоқат,
Айланади марваридга.

Чиғаноқдан ўрганинг қизлар,
Яхшиликни, яхши кутишни.
Ўзгарсада денгиз оқими,
Умид қилар булутдан улар.

Интизорлик йўл-йўриғини
Чиқаноқдан ўрганинг қизлар.
Осмондан сув илтижо қилар,
Атрофига солмайди назар.

Аммо қиз бу тутқунлик лозим бўлганини яхши билади. Покиза қиз бошдан кечирган бу синовлар чинакам мусулмон учун вожиб нарсадир, зеро ғам чекмасдан, ўртанмасдан юксалиб бўлмайди. Мавлоно Румий ҳам бошқа сўфий шоирлар сингари Ватандан айро тушмасдан туриб, камолга эришиб бўлмаслигини қайта-қайта такрорлаган. Пайғамбар алайҳиссалом ҳам она шаҳри Маккадан ҳижрат қилиб, Мадинада қўним топганлар, ҳурмат-эътиборга эришиб, шон-шавкат ила Маккага қайтиб келганлар. Бу ҳол акаларининг сотқинлиги туфайли Мисрга қул қилиб сотиб юборилган, сўнгра Мисрнинг энг қудратли ҳукмдорига айланиб, ўз юртидаги қариндошларига ёрдам қўлини чўзган Юсуф алайҳиссаломга ҳам тааллуқлидир. Ўз она юрти, яъни қамишзордан айрилмаганда, най шунчалар маҳзун нола қила олармиди? Шундай қилиб, Маруий туганмас сабр-тоқати, буюк садоқати шарофатидан юксак мукофотга сазовор бўлади. Дунёнинг кўзни алдовчи ҳашамлари, сержозиба сарой, қимматбаҳо кийим-кечаклар, совға-саломлар қизни ҳақ йўлдан оздиролмайди. Қиз чеккан ғам-аламлари эвазига янада покизаланиб, мусаффоланиб ота-буваларининг қишлоғига, ўзининг илк Ватанига қайтиб келади.

СЎНГСЎЗ

Маруий ўзининг илк ватани ишқида ёнади, Засси билан Сони эса худди Зулайҳо сингари, яъни у Юсуфнинг ишқида куйиб, ўзи гирифтор бўлган минг дарду аламларга бардош берганидан кейингина поклангани каби илоҳий Маҳбубга интиладилар. Азоб-уқубатлар чекиш, ўзликдан мосуво бўлиш орқали турли заминий камчиликлардан, ғуборлардан покланадилар. Илк бошланишга, бутун борлиқни қамраб олгувчи гўзалликка интилган аёллар сўфизмда Биру Борнинг мафтункор, хушбўй ҳидлар таратувчи тимсоли, яъни Ул Зотнинг зоҳир бўлиши, деб қаралиши мумкин. Фақатгина бўлак (яъни аввалбошда Одам Атонинг эгри қовурғасидан яратилган аёл) бутунни, асосни эмас, балки ўша бутун ҳам ўзидан ажралган бўлакни ахтаради. Эркак билан аёл бир-бирига қарашлидир. Уларнинг мутаносиб биргалиги, «йанг» ва «йин»нинг боқий яратувчан ўйини чинакам ҳаётни ташкил этади. Маълумки, эркаклик тамойили барча динлар ва маданиятларда устунликка эгадир. Ислом динида ҳам аёллар бошига қўпгина ғам-кулфатлар тушганлигидан кўз юмиб бўлмайди, чунки оддий Қуръоний кўрсатмалар асрлар ўтиши натижасида жуда тор маънода тафсир қилина бошланган. Қуръони каримга умуман дахлдор бўлмаган баъзи бир хурофий расм-русумлар ва қарашлар маънан ўзгармас, мустаҳкам қонун даражасига чиқиб олган. Хозирги кунларда «исломий», деб аталган кўпгина одатлар кундан кунга қотиб бораётган қатламга тегишлидир, яъни уларнинг кўпчилиги бидъат-хурофотдан бўлак нарса эмас. Аммо бу энди бутунлай бошқа мавзу. Иккинчи тарафдан биз «эркинлик» тушунчасининг муросасоз, аммо кўпинча жиловланмаган таърифига асосланиб ўз тасаввурларимизни бутун дунёга мос келадиган энг яхши орзу, идеал деб ҳамда бизга ёқмайдиган урф-одатларни эскилик сарқити, деб лаънатлашдан ўзимизни тийишимиз лозим. Баъзи бир «замонавий» ғояларнинг Ислом оламига олиб кирилишига нисбатан бўлган уринишлар мусулмонлар томонидан мустамлакачилик тазйиқи сифатида қатьиян рад этилади. Улар бунга қаттиқ қаршилик кўрсатадилар. Худди шундай, асл исломий тамоилларнинг ғайриисломий деб аталиши ҳам қаршиликка учрайди. Шу сабабдан, дин олимлари ғояларни ғоялар билан, мавжуд воқеликни мавжуд воқелик билан солиштириб кўриш қоидасига амал қиладилар. Шунга асосан, исломий асарлардаги муслима аёллар образларини синчиклаб ўрганиб чиқиш идеалларга янада яқинроқ бориш имконини беради, деб ўйлайман, чунки ҳарамларда содир бўладиган эротик воқеалар тўғрисидаги ривоятлар ҳам, хотинларнинг ҳийла-найранглари тўғрисидаги  халқона латифалар ҳам Ислом маданияти даражасини белгиламайди. Бу даражани белгилайдиган юксак савиядаги асарлар сон-саноқсиз. Кимда-ким араб, форс, турк ва аввало ҳинд-мусулмон халқларининг (урду, синд, панжоб ва бошқалар) мумтоз асарларини тагмаъносига тушуниб, ўқиб чиқса, турли юзаки тасаввурларини бутунлай ўзгартириб юборадиган чўнг тушунчага эга бўлади. Анча йиллардан бери муслималар билан дугона тутиниб юрганлигим сабабли уларнинг ҳаётини жуда чуқур ўрганишга муваффақ бўлдим. Эҳтимол, шу йўсиндаги ишлар бир қанча бидъат-хурофотларни даф этишга ёрдам берар, чунки маънавий ҳаёт жабҳасида эркак билан аёл ўртасида ҳеч қандай фарқ бўлмаслиги лозим. Шу аснода мавлоно Жомийнинг буюк Робийа ҳақида ёзганларини мисол қилиб келтиришни лозим топдим: «Барча аёллар биз тилга олган аёллар сингари бўлганларида эди, аёллар эркаклардан анча устун бўлурдилар. Зеро, қуёшнинг аёликка мансублиги уни хиралаштиролмаганлиги сингари ойнинг эркакликка мансублиги ҳам унинг даражасини ошира олмайди».

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ

1. Шоҳ Абдул Латиф. Рисолаи Синди. Бомбей, 1958.
2. Абу Нуаим ал-Исфаҳоний. Хилйат ал-авлиё. Қоҳира, 1932.
3. Афлоқий, Маноқиб ал-орифин. Анқара, 1959 — 61.
4. Мэри Брюсс Элисон. Доктор Мэри Арабистонда. Хотиралар.
5. Тор Андрай. Исломий сўфийлар. Штуттгарт, 1960.
6. Амир Курд. Сийар ал-авлиё. Деҳли, 1891—92.
7. Носир Муҳаммад Андалиб. Нолаи Андалиб. Бҳопал, 1890.
8. Назиҳи Ораз. Онадўли авлиёлари. Истанбул, 1958.
9. А. Ж. Орбери. Заҳматкаш сўфий Айн ал-қудрат ал-Хамадоний хусусида қасида, Лондон, 1969.
10. Али С. Асаний. Буж Ниронжон. Исмоилийларнинг мистик поэмаси. Ҳарвард. Ўрта Осиё маркази, 1991.
11. Али С. Асаний. Жинлар тўғрисидаги Исмоилийлар адабиётида тўй символизми. Нью Йорк, 1993.
12. Али С. Асаний. Муҳаббат имтиҳони. Низорий Исмоилийлар анъаналари. Кембридж., 1994.
13. Али С. Асаний. Исмоилийлар диний адабиётида жинлар тасвири. Кембридж., 1993.
14. Абдул Борий Аси. Тазкират ал-хавотин. Лукнов, 1930.
15. Фаридуддин Аттор. Тазкират ал-авлиё. Лондон; Лайден, 1959.
16. Фаридуддин Аттор. Илоҳийнома. Шоҳнинг олти ўғли билан суҳбати. Лайпцих, 1940.
17. Фаридуддин Аттор. Мантиқ ут-тайр. Жавод Шакур чоп этган. Теҳрон, 1962.
18. Фаридуддин Аттор. Мусибатнома. Теҳрон, 1959. Французча тарж. Париж., 1981.
19. Маҳмуд Аййуб. Исломда изтироб чекиб покланиш. Хьюг, 1978.
20. Р. В. Ж. Остин. Андалузия сўфийлари. Лондон, 1971.
21. Р. В. Ж. Остин. Ибн ал-Арабий ва Румий асарларида сўфий аёллар образи. Лондон, 1991.
22. Самиҳа Ойеёрди. Истанбул кечалари. Истанбул, 1952.
23. Самиҳа Ойверди. Иброҳим афандининг қўноғи (меҳмони). Истанбул, 1964.
24. М. М. Бадавий. Замонавий Миср адабиётида Ислом. «Ислом адабиёти» № 2, 1971.
25. Баҳои Валад. Маориф. Теҳрон, 1957.
26. Эрнст Баннерт. Қоҳирадаги исломий зиёратгоҳлар. Қоҳира, 1973.
27. Серге де Лауриер де Боричел. Абдулла Ансорий — ҳанбалий сўфий. Байрут, 1963.
28. Анна Ливия Билаерт. Каъбанинг аёл сифатида тасвирланиши. Мумтоз форс адабиётидаги фикрлар. Эрон, 1988.
29. Жон К. Бёрж. Дарвишларнинг Бектоший жамоаси. Лон-дон, 1937.
30. Ғулом Али Озод Билгромий. Хазинаи амира. Лукнов, 1890.
31. Генри Бремон. Франциядаги сентимент динлар тариҳи. Париж, 1926.
32. Шоҳ Булҳе. Девон. Лаҳор, 1960.
33. Ричард Бартон. Синд ва Ҳинд воҳасида яшовчи қавмлар (ирқлар). Лондон, 1851.
34. Вилгям Читик. Билимларнинг сўфиёна сўқмоғи. Албания, 1989.
35. Мишелъ Чодкевич. Қирғоқсиз уммон. Париж, 1991.
36. Мшиелъ Чодкевич. Исломда аёл авлиёлар. СУФИ, 21. (1994).
37. Марьям ва Рошни Рустомий-Кернс Гооке. Сиёхдондаги сиёҳ ўрнига қон. Жанубий Осиё ва Ўрта Шарқ ёзувлари уруши. Болдер Вествью пресс, 1994.
38. Абул Х,асан ад-Дайламий. Сират ибн ал-Кафифи Шерозий. Анқара, 1955.
39. Дара Шикоҳ. Сакинат ал-авлиё. Теҳрон, 1965.
40. Ҳувайдо Мир Дард. Илмул-китоб. Бҳопал, 1890 — 91.
41. Хувайдо Мир Дард. Девони форсий. Деҳли, 1891.
42. Инғе Дийдерихс. Сабаъ қироличаси юртида. Кёлн, 1987.
43. Мавлоно Абдураҳмон Жомий. Нафаҳот ул-унс. Теҳрон, 1957.
44. Х,афт Авранг. Оға Муртазо ва Мударрис Ғилоний чоп эттирган. Теҳрон, 1972. Унинг ичида: Сулаймон ва Абзал; Силсилат аз- заҳоб; Сўҳбат ал-аброр; Юсуф ва Зулайҳо.
45. Ричард Итон. Бижапурлик сўфийлар. Принстон, 1978.
46. Энамул Ҳақ. Бенгалия мусулмон адабиёти. Карачи, 1957.
47. Ҳерманн Эте. «Янги форс адабиёти». Эрон филологияси очерклари. Штрассбург, 1901.
48. Фахри Ҳаравий. Жавоҳир ал-ажойиб. (Равдат ал-салотин билан бирга) Саййид Ҳусомиддин Рашдий чоп этган. Ҳайда-робод-Синд, 1968.
49. Фазлур Раҳмрн. Ислом. Лондон-Нью-Йорк, 1966.
50. Аҳмад Ғаззолий. Савониҳ. Ишқ ҳақида ҳикматли сўзлар. Ҳеллмут Риттер чоп эттирган. Истанбул-Лайпциҳ, 1942 (Риҳард Грамлих ва Гизела Венд немис тилига таржима қилган).
51. Абу Ҳамид ал-Ғ аззолий. Иҳёйи улумиддин. 4 жилд. Булоқ, 1872.:
52. Хвайа Ғулом Фарид. 50 достон. тарж. Кристофер Шэкл. Мултон, 1975.
53. Е. Д. Ж. Жиб. Усмонли турк нтеърияти тарихи. Лондон-Лайден, 1900-1909.
54. Абдулбоқий Гўлпинарли. Мавлонодан сўнгги мавлавийлик. Истанбул, 1953.
55. Абдулбоқи Гўлпинарли. Тасаввуфдан дилимизга кечган теримлар. Истанбул, 1977.
56. Розвита Гост. Ҳарам. Кёлн, 1994.
57. Рихард Грамлих. Аллоҳ дўстларининг мўъжизалари. Штуттгарт, 1987
58. Рихард Грамлих. Шиа дарвешлари жамоалари. 3 жилд. Вийсбаден, 1965 — 81.
59. Рихард Грамлих. Умар ал-Суҳравардийнинг англаш туҳфалари. Суҳравардийнинг «Аавориф ал-маориф» асаридан таржима. Вийсбаден, 1978.
60. Ал-Ҳусайн ибн Мансур Ҳаллож. Девон. Байрут, 1973.
61. Йозеф фон Ҳаммер. Ҳофизнинг девони. Форс тилидан тарж. Штуттгарт, 1812.
62. Ина ва Петер Ҳайни. Эй муслималар! Ислом жамиятида аёллар. Фрайбург, 1994.
63. Эрдмут Ҳеллер, Ҳассуна Мосбаҳи. Ислом пардалари ортида. Мюнхен, 1993.
64. Ҳафиз Ҳошиярпури. Маснавияи Ҳир Ранжа. Карачи, 1957.
65. Али ибн Усмон ал-Жуллаби ал-Ҳужвирий. Кашф ал-мажюб.
Сўфизм бўйича қадимий форс илмий асарлари. Лондон — Лайден, 1911.
66. Ибн ал-Арабий. Таржумон ал-ашвоқ. Лондон, 1912.
67. Ибн ал-Арабий. Фусус ал-ҳиком. Қоҳира, 1946.
68. Ибн Атауллоҳ. Ҳиком. А. Шиммел таржимаси. Фрайбург, 1988.
69. Ибн Ийос. Бадое аз зуҳур фи вақое ад духур. Истанбул — Лайпцих, 1931—35.
70. Ибн Калликан. Вафоят ал-айон. Париж, 1838 — 42.
71. Муҳаммад Ицбол. Румузи бекуди. Лаҳор, 1917.
72. Муҳаммад Ицбол. Поёми машриқ. Лаҳор, 1923.
73. Муҳаммад Ицбол. Банги дара. Лаҳор, 1924.
74. Муҳаммад Ицбол. Жовиднома. Лаҳор, 1932. (А. Шиммел таржимаси: Боқийлик китоби. Мюнхен, 1957).
75. Мотилал-Жотвани. Шоҳ Абдул Карнм. Янги Деҳли, 1970.
76. Ёцуб Қадрий Крраусмонўгли. Нур Бобо. Истанбул, 1922 (А. Шиммел таржимаси. Аланга ва парвона. Кёлн, 1987).
77. Афдалуддин Бодил Кҳаганий. Девон. Теҳрон, 1959.
78. Қисаий. Пайғамбарнинг саргузаштлари. Бостон, 1978.
79. Брюс Б. Лоренц. Жинсий нафсини тийган аёлларнинг улуғланиши. Кембридж. Масс, 1994.
80. Луис Массшнон. Ал-Ҳусайн ибн Мансур ал-Ҳаллож Ислом сўфизмининг шаҳиди. Париж, 1922 (Инглиз тилида Ҳерберт Масон таржимаси. Принстон, 1987).
81. Фритц Майер. Гўзал-Маҳсатий. Вийсбаден, 1963.
82. Фритц Майер. Абу Саиди Абул Ҳайир. Лайден, 1976.
83. Фритц Майер. Баҳои Валад. Лайден, 1990.
84. Фотима Мерниш. Зино жойлари. Ҳарамдаги қиз саргузаштлари, 1994.
85. Барбара Меткалф. Ажойиб аёллар. Мавлоно Ашраф Али Тҳанавийнинг «Жаннатнинг зеб-зийнатлари» асари. Деҳли, 1992.
86. АдамМетс. Ислом ренесанси. Ҳайделберг, 1924.
87. Захико Мурата. Ислом таоизми. Албания, 1992.
88. Захико Мурата. Никоҳнинг сир-синоатлари. Сўфийлар матни ҳақида хабарлар. Ўрта аср форс сўфизми. Лондон, 1992.
89. Захикб Мурата. Атиргулнинг гувоҳлиги. Ёқуб Сарфий аёлларда илоҳий сифатларнинг зоҳир бўлшли ҳақида. Немисча тарж. Й. Бюргел. «Аллоҳ гўзалдир ва У гўзалликни севади». Берн-Франкфурт, 1994.
90. Наҳдж ал-балага. Байрут, 1964.
91. Носир Аҳмад. Миръат ал-аруз. Деҳли, 1869.
92. Илёс Низо.чий. Маҳзан ал-асрор. Теҳрон, 1972.
93. Холиц Аҳмад Низолий. Шайх Фарид Ганжи Шакарнинг ҳаёти ва даври. Алигарҳ, 1955.
99. Низомиддин Авлиё. Фавоид ал-фуод. Нью-Йорк, 1992.
100. Ловедай Приор. Панжоб оҳанглари. Лондон, 1952.
101. Мирзо Крлиҳ Бек. Зийнат. Карачи, 1892.
102. Аҳмад ал-Калҳоиюндий. Субҳ ал-аъша. Қоҳира, 1915 — 20 (14 жилд).
103. Куддусий. Тазкирати суфияи Синд. Карачи, 1959.
104. Абдул Карим ал Қушаирий. Рисола фит-тасаввуф. Қоҳира, 1912. (Рихард Грамлих таржимаси. Штуттгарт, 1989).
105. Лайванти Рамакришна. Панжоблик сўфий шоирлар. Лондон— Кадкутта, 1938.
106. Ҳортензе Райнтиес. Гўзал-Юсуф. Кембридж, 1994.
107. Ҳеллмут Риттер. Кўнгул денгизи. Фаридуддин Аттор ривоятларида Худо, дунё ва инсон. Лайден, 1955; 1978.
108. Жалолиддин Румий. Девони кабир йа куллиёти шамс. Теҳрон, 1957 — 75.
109. Жалолиддин Румий. Маснавий маънавий. 8-жилд. Лайден-Лондон, 1925—40.
110. Жалолиддин Румий. Фиҳи мо фиҳи. Теҳрон, 1959 (Немисча таржима: А. Шиммел. Борлиқ ва Бирлик ҳақинда. Мюнхен, 1987).
111. Саҳал Сармаст. Рисолаи Синди. Карачи, 1958.
112. Саҳал-Сармаст. Сираики қалам. Карачи, 1959.
113. Абул Мажд Маждуд Санои. Девон. Теҳрон, 1950.
114. Абул Мажд Маждуд Санои. Ҳадикат ал-ҳақиқа. Теҳрон, 1961.
115. Мирзо Абдул Кодир Сауда. Куллиёт. АЙ&арҳ, 1965.
116. Али Шариатий. Фотима Фотимадир. Бонн, 1981.
117. Аннемарие Шиммел. 18-асрда Ҳиндистонда яшаб ўтган икки ҳинд-мусулмон сўфий шоирларининг таълимоти. Лайден, 1976.
118. Аннемарие Шиммел. Ҳиндистон субконтинентида Ислом дини. Лайден, 1980.
119. Аннемарие Шиммел. Исломнинг мистик мезонлари. Кёлн, 1987.
120. Аннемарие Шиммел. Худди парда орқасидак. Ислом мистик шеърияти. Нью Йорк, 1982.
121. Аннемарие Шиммел. Тўхтовсиз, сўнгсиз ахтариш. Синдлик Шоҳ Абдул Латиф ривоятлари. Мюнхен, 1983.
122. Аннемарие Шиммел. Тантанавор қуёш. Мавлоно Жалолиддин Румийнинг ҳаёти ва фаолияти хусусидаги битиклар. Албания, 1993.
123. Аннемарие Шиммел. Мансур Ҳаллож илоҳий ишқ қурбони. Кёлн, 1969.
124. Аннемарие Шиммел. Урду мумтоз адабиёти. Синд адабиёти, Вийсбаден, 1974 (Ҳинд адабиёти тарихи тўпламида).
126. Аннемарие Шиммел. Алидан Заҳрогача. Исломий исмлар ва мусулмонча исм бериш. Мюнхен, 1993.
127. Аннемарие Шиммел. Ҳинд воҳасидаги аёлларнинг тўй қўшиқлари, 1965.
128. Аннемарие Шиммел. Эрос — илоҳий ва ғайриилоҳий. Ўрта асрларда Ислом динида жамйят ва жинслар. Малибу, 1979.
129. Аннемарие Шиммел. Самиҳа Айверди — Истамбуллик ёзувчи аёл. Вийсбаден, 1967.
130. Аннемарие Шиммел. Аёлларни тарбия қилиш бўйича Синд тилидаги роман. Мирза Қолиҳ Бекнинг «Зийнат» асари. Ислом журнали, 1964.
131. Аннемарие Шиммел. Урду шоираларининг, 19-аср антологияси. Деҳли, 1983.
132. Аннемарие Шиммел. Ислом сўфизмида аёллар. Аёлларга бағишланган халқаро форумнинг материаллари. 5 —II, 1982.
133. Аннемарие Шиммел. Замонавий араб лирикаси. Немис тилига таржималар. Тюбинген, 1975.
134. Аннемарие Шиммел. Олтин қадахдан. 13-асрдан 20-асргача бўлган даврдаги турк лирикаси. Кёлн, 1992.
135. Маргарет Смит. Исломда Робиййа ва бошқа сўфий аёллар сиймоси. Кембридж, 1928.
136. Зомбаҳор. Кадин сайрлери алтари. Истамбул, 1994.
137. Ҳерберт Т. Сорлай. Шоҳ Абдул Латиф. Оксфорд, 1940.
138. Алойс Спренгер. Од қироли кутубхонасидаги арабча, форсча, ҳиндча қўлёзмалар каталоги. Калькутта, 1854.
139. Стоваер Барбара Фрейер. Қуръонда аёллар сиймоси. Анъаналар ва уларнинг тавсифи. Нью-Йорк, 1994.
140. Суҳравардий. Шайх ал-ишроқ; Суҳравардийнинг мистик ҳамда башоратомуз илмий асарлари. Тарж. Веелер М. Такстон. Лондон, 1982.
141. Суҳравардий. Шайх ал-ишроқ. Форсча битиклар. Генри Корбин чоп этган. Париж, 1970.
142. Суломий. Табақат ас-сўфиййа. Қоҳира, 1953.
143. Жон Тер Ҳаар. Нақшбандийликда бошқарув принципининг аҳамияти Лондон, 1992.
144. Ашраф Али Тҳанавий. Биҳишти Зевар («Жаннатнинг зеб-зийнатлари»).
145. Ал-Ҳаким ат-Термизий. Ҳотам ал-авлиё. Байрут, 1965.
146. Кристпиан Трол. Ҳиндистондаги мусулмонларнинг қадамжолари. Деҳли, 1989.
147. Чарльз Ф. Усборн. Ҳир Ранжа. Карачи, 1966.
148. Шарлотта Ваудевилл. Бараҳмаса. Пондичер, 1965.
149. Вокан Лии Ловелии. Сйр-синоат соҳиблари. Сўфий журнали. 22, 1994.
150. Вийбке Валтер. Исломда аёлнннг ўрни. Лайпцих. Штуттгарт, 1980.
151. Фотима ал-Йашрутиййа. Рихла илал-ҳақ. Байрут, 1955.
152. Вилъям С. Йонг. Каъаба, Ҳаж сафарининг пайдо бўлиши ва расм-русумлари. 1993.
153. М.Х.Саидий. Олмония кутубхоналаридаги Урду қўлёзмалари каталоги. Вийсбаден, 1973.

   Islomiy asarlardagi muslima ayollar obrazlarini sinchiklab o‘rganib chiqish ideallarga yanada yaqinroq borish imkonini beradi, deb o‘ylayman, chunki haramlarda sodir bo‘ladigan erotik voqealar to‘g‘risidagi rivoyatlar ham, xotinlarning hiyla-nayranglari to‘g‘risidagi xalqona latifalar ham Islom madaniyati darajasini belgilamaydi. Bu darajani belgilaydigan yuksak saviyadagi asarlar son-sanoqsiz. Kimda-kim arab, fors, turk va avvalo hind-musulmon xalqlarining (urdu, sind, panjob va boshqalar) mumtoz asarlarini tagma’nosiga tushunib, o‘qib chiqsa, turli yuzaki tasavvurlarini butunlay o‘zgartirib yuboradigan cho‘ng tushunchaga ega bo‘ladi.

Annemarie Shimmel
JONON MENING JONIMDA
Olmon tilidan Yo’ldosh Parda tarjimasi

Mashhur olmon islomshunosi va sharqshunosi, filologiya fanlari doktori, professor Annemarie Shimmel xonim (nem. Annemarie Schimmel, 7.04.1922, Erfurt — 26.01. 2003, Bonn) Islom dini va sharq, sufizmining Yevropadagi eng yetuk mutaxassisidir. U 15 yoshidan boshlab arab tilini o’rgana boshlagan.
1939 yili Berlindagi Fridrix-Vil`gel`m universitetida (hozirgi — Gumbol`dt universiteti)data’lim olgan. 1946 yildan Marburg universitetining arabshunoslik va islomshunoslik professori. 1954 yili din tarixi yo’nalishida doktorlik ilmiy ishini yoqlagan. Ayni o’sha yildan 5 yil davomida Anqara universitetida dinlar tarixi professori bo’lib ishlagan. 1967—1992 yillar v Garvard universitetida faoliyat yuritgan. Shuningdek,Tehron, London, Edinburg ta’lim muassalari va ilmiy markazlarida ishlagan.
Amerika va Hindiston, Yevropa va Sharq mamlakatlaridagi olimlar olimaning nomini juda yaxshi biladilar, uning asarlariga hurmat bilan karaydilar va ko’pgina hollarda uni o’zlarining ustozi deb hisoblaydilar. Shimmel xonim umuman Islom dini va tasavvufga taalluqli mavzularda 120 tadan ortiq asar yaratgan. Olima juda ko’p davlatlar, shu jumladan O’zbekistonning oliy mukofotlari bilan taqdirlagan. «Jonon mening jonimda» asari xonimning eng go’zal, eng sara asarlaridan biridir.

ZASSINING SARGUZASHTLARI

Zassi, ya’ni «oydek go’zal qiz» to’g’risidagi rivoyatning ona vatani Sind va Pandjob viloyatlaridir. U shu hududlardagi hikoyachilik mahsulidir. Barcha xalq romanslari kabi uning ham turli shakllari (variantlari) mavjud. Shoh Abdul Latifning «Risola»sida keltirilgan rivoyat quyidagi asosiy yo’nalishlarga asoslangan:

«Bir brahman oilasida qiz farzand dunyoga keladi. Munajjimlar yulduzlar jadvali bo’yicha fol ochib, qizchaning kelajakda bir musulmon yigitga turmushga chiqishini aniqlaydilar. Brahman bu sharmandalikdan qutilish uchun qizini bir savatga soldirib, daryoga oqizdirib yuboradi. Bhambhordagi kir yuvish orqali kun o’tkazadigan bir musulmon oilasi ish paytida daryoda oqib kelayotgan savatni tutib oladi va qizchani o’z farzandlaridek voyaga yetkazadi. «Qizcha voyaga yetib, shunchalar go’zal parizodga aylanadiki, uning ta’rifini eshitgan odamlar jamolini bir bor ko’rish uchun uzoq-yaqindan oqib kela boshlaydilar. Kech shahzodasi Punhun ham Bhambhorga yo’l oladi. Kech Balochiston tog’lari Hind tekisligi bilan qo’shilgan hududdir. Rivoyatning so’fiyona mohiyati uchun muhim bo’lmagan, shu sababdan Shoh Abdul Latif tomonidan qayd etilmagan, bir qancha sarguzashtlardan so’ng Punhun ko’zlangan manzilga yetib keladi va Zassiga oshiq bo’lib, shu yerda qolib ketadi. O’z-o’zidan ma’lumki shahzodaning qarindoshlari uning Zassiga uylanganligini, o’zi ham kir yuvuvchi bo’lib ishlayotganini eshitib juda g’azablanadilar, chunki kir yuvuvchilar eng past tabaqa hisoblanadi. Ular Bhambhorga kelishib, go’yo yosh kelin kuyovni tabriklash maqsadida ziyofat uyushtiradilar va har ikkalasiga uyqu dori aralashtirilgan sharob berib mast qilib qo’yadilar. Ertasiga sahar payti mast shahzodani tuya ustiga o’rnatilgan kajavaga o’tirg’izib jo’nab ketadilar. Ertalab Zassi uyg’onib, qarasa, shahzoda yo’q, mehmonlar karvoni Punhunni olib, allaqachon bir necha qir oshib ketibdi».

Shoh Abdul Latifning «Risola»sidagi rivoyat xuddi shu yerdan boshlanadi: Tashlab ketilgan ayol hamma narsadan voz kechib, sevgilisini axtarish uchun yo’lga ravona bo’ladi. Pushaymonlar qizning qalbini tilka-pora qiladi, dunyo va undagi barcha huzur-halovatlarni tark etib, yo’lga otlanishga majbur etadi. Zero, pushaymonlik so’fiylik so’qmog’iga o’tishdagi ilk qadamdir. So’fiylik yo’lini tanlagan kishining bu dunyo bilan ishi bo’lmaydi. Balochlarning yugurik tuyalarini quvib yetish Zassi uchun albatta amri mahol. Tanholikda bir qancha sarguzashtlarni boshdan kechirgach, u jon taslim qiladi. Boshqa bir taxminga ko’ra bir cho’pon uni ta’qib qilib, o’limiga sabab bo’ladi. Zassini axtarib yo’lga tushgan Punhun yorining qabri ustida jon beradi va o’lim ularni qaytadan birlashtiradi. Ammo Shoh Abdul Latif o’z odati bo’yicha rivoyatning xotimasini ochiq qoldiradi. Yurt kezuvchi ayol mavzusining Shoh Abdul Latif uchun qanchalar muhim bo’lganligini shoirning bu rivoyatni turli ohanglarda tarannum etganidan ham bilsa bo’ladi. Boshqa barcha ayollar siymolarini hamda umumiy mavzularni kuylashda faqat bitta ma’lum ohangni qo’llagan, shoir Zassi haqidagi rivoyatni kuylashda «Zassi Abri» (ojiza), «Ma’duri» (nochor), «Dezi» (yolg’iz), «Khohyari» (tog’lar bilan bog’liq) degan kuylarni hamda Payg’ambar alayhissalomning Karbalo dashtida shahid bo’lgan nevarasi Imom Xusaynni yod etishda ishlatiladigan «Husayniy» uslubini, ya’ni marsiya kuyini qo’llaydi, zero Zassi ham Imom Husayn kabi shahiddir. «Risola»ning boshqa bo’limlarida ham qizning ayanchli taqdiri, chekkan azob-uqubatlariga ishora qilinadi. Buni hisobga olmaganda ham Zassi siymosi azal-azaldan jon timsoli sifatida mashhur bo’lgan ko’rinadi. Shoh Abdul Latifning katta buvasi Shoh Abdul Karimning (vafoti 1694 yil) she’rlarida shunday gaplar bor:

Ikki narsa Bhambhorda
Bir vaqtda bo’lmas sodir.
Gar intilsang Biru Borga
Bu dunyodan kechmoq zarur.

Ahmad G’azzoliyga (vafoti 1126 yil) o’xshagan, mumtoz muhabbatni kuylagan so’fiylar shunday fikr bildirishgan: «Birlikni anglash yo’lida ikki qiblaga sajda qilib bo’lmaydi. Yoki Do’stning rizoligini tanlash kerak, yoki o’z huzur-halovatingni».

Mahbubni axtarish uchun zaminiy makonni tark etgan kishi zaminiy yengil-yelpi, o’tkinchi narsalarga ko’ngil qo’yishga haqli emas. Zassining taqdiri keyingi shoirlarning she’rlarida ham tarannum etilgan. «Zassi Abri» bo’limi quyidagi so’zlar bilan boshlanadi:

Birinchi va oxirgi ishim
Erur Mahbub tomon ketishim.

Zassi sahrolar va tog’lar oshib Mahbubni axtararkan, bir necha haftalar ilgari bo’lib o’tgan voqealarni qayta-qayta xayol ko’zgusidan o’tkazadi. Mahbubi yonida bo’lgan damlarni eslab ohu nido chekadi. Shoh Abdul Latif qizning bu holatini guyo uning ortidan kuzatib yurgandek aniq va jonli tarzda tasvirlaydi. Qiz Punhunning karvoni kelgan paytini eslab shunday deydi: «Kexan ayo qafila» ya’ni «Kech shahridan keldi bir karvon» va karvonning qanchalar shukuhli ekanligini, shahzodaning hamrohlari qanchalar kelishgan va xushbichim bo’lganligini yodga oladi. Kir yuvuvchi qizni ular maftun etishgandi. Albatta, u Punhunning shahzoda ekanligini bilar, o’zining eng past tabaqaga mansubligini yoddan chiqarmasdi.

Yorim mening mushku anbar taratar
Mendan anqir kir sovunning bo’ylari.

Undan taralayottan xushbuy hidlar bozorlarni to’ldirib yuboradi. Chinakam Xoja sifatida u albatta yuraklar va jonlarni hayajonga soladigan, to’lqinlantirib yuboradigan xushbo’y atirlar taratadi.
Qiz uning hidlarini sog’inadi (hidlar bu yerda xotira tashuvchidir) va o’zining nochor holatini tasvirlovchi yangi-yangi tashbehlar topadi. Qizning sochi balochliklar qo’lida emasmi? Ya’ni qiz ularga butunlay mute bo’lib qolgan. Va qiz to’proq cho’llardan o’tib borarkan, Mahbubining oyoqlari tekkan tuproqni ko’zlariga surtadi. Punhun uni juda qattiq sevganini va uning yonida bo’lish uchun kir yuvuvchilikka ham rozi bo’lganini Zassi juda yaxshi biladi. Ammo yigitning oilasi bu nikohga tish-tirnog’i bilan qarshilik qiladi. Shu sababdan qiz afg’on chekadi:

Koshki kechda hech kim bilmasaydi
Eng past tabaqaga mansubligimni.
Koshki Punhun uyalmasa edi
Eslab qardoshlarim kim ekanligin.

Ammo qiz to’shakda oyoqlarini cho’zib, uxlab qolgani uchun jazoga giriftor bo’ladi. Takomilga intilgan jon qizga to’xtovsiz ravishda ta’nalar qiladi, uxlab qolganini yuziga solib, dashnom beradi, zero «killat al-manam», ya’ni kam uxlash so’fiylik yo’liga o’tishning asosiy shartidir. Shu sababdan shoir ham ogohlantiruvchi sifatida kizni koyib gapiradi:

U ketganda uxlar eding,
Bu hol juda yomondir.

Basra va Shomdagi ilk so’fiy ayollar ham kamroq uxlashni maslahat berishgan. «To’yib-to’yib uxlanadigan joy qabrdir».

Zassining haqiqiy gunohi uning bee’tiborligidadir. Shu sababdan u jazolanadi. Zero, kimda kim uzluksiz ravishda Allohni yod etish o’rniga «bee’tiborlik, g’aflat uyqusiga» berilsa, toki o’z nafsini o’ldirib, pushaymon bo’lib, alal oqibatda «nafsi lavvomaga» ya’ni «o’z-o’zini ayblaguvchi jon»ga aylanmaguncha Allohni yoddan chiqargani uchun juda ko’p narsalardan mahrum bo’ladi. Shu sababdan shoir Zassini olg’a bosishga va Bhambhorni, ya’ni «dunyo»ni unutishga ruhlantiradi. Nihoyat qiz shunday nido qiladi: «Bhambhorga o’t qo’ymoqchiman». Zero, Mahbubni axtarishga o’zini baxshida etish uchun uni yerdagi hayot bilan bog’lab turgan barcha narsalar yo’qotilishi lozim. Zassining sayohatini tashqarida aks etib turgan ichki, ruhiy sayohat deb ham atash mumkin. Shu sababdan shoirning turli yo’llar bilan ta’kidlashicha, kishi Mahbubni mamlakatlarni kezish, sahro va cho’llarda sargardon bo’lish orqali emas, balki bir joyda jimgina o’tirib, «o’zini o’zi yoqish», ya’ni dunyodan voz kechib, toat-ibodat ila mashg’ul bo’lib, musaffolanish orqali topishi mumkin. Ichki sayohat mavzusi ko’pgina so’fiylar tomonidan kuylangan. Mavlono Rumiy o’zining katta «Sayohatnoma»si so’ngida shunday deydi:

Sayohat qilishga yetmasa kurbing
Tanla o’z ichingga safar yo’lini.
Bunday safar etar to’proq zarrasin
Oltin yombilarga teng va bebaho.

Shunday qilib, mavlono Rumiy fors olamida o’zidan ilgari o’tgan shoirlarning fikrlarini o’zlashtirib, rivojlantirgan.

Undan yarim asr ilgari mavlono Fariduddin Attor o’ttizta qushning qushlar shohi Simurg’ huzuriga qilgan sayohatini tasvirlagandi. Unda aytilishicha qushlar ko’p qiyinchiliklar bilan yetti vodiydan o’tishgach, sayohatlari so’ngida o’zlarining Ilohiy qush bilan o’xshash ekanligini anglab yetadilar. Shoir o’zining «Musibatnoma» asarida ta’kidlashicha, jonning qirq kunlik chilla davridagi ichki sayohati Ilohiy Mahbubni o’zining qalb dengizida topishi bilan yakunlanadi. Mavlono Fariduddin Attordan qariyb bir asr keyin misrlik so’fiy Ibn Otaulloh chinakam izlovchi kezib chiqadigan joy qalb kengliklari ekanligini shunday tasvirlaydi: «Qalbning keng dalalari bo’lmaganda edi, sayyohning chinakam sayyohati ham bo’lmas edi, zero U bilan sening orangda sayohatingni bartaraf eta oladigan bironta olis masofa yo’qdir. Va U bilan sening orangda kelishingni yo’qqa chiqaradigan bironta ajralish yo’qdir». Zassi sahrolarda talmovsirab, adashib yurarkan, muhabbat qonunlariga zid xatti-harakat qilib qo’yganini anglab yetadi. U Mahbub yonida tunni bedor o’tkazish o’rniga, uxlab qolgan. Bundan tashqari, mehmonlar tong payti sezdirmay ketib qolmasliklari uchun tuyalarni bog’lab qo’ymagan.

«Agar tuyalarning oyoqlarini sochlaring ila chirmab tashlaganingda edi, ular tong payti sezdirmasdan ketib qololmas va sen dardu g’am chekib yurmagan bo’larding». Sahro otashdek qizigan, Zassi esa ikki o’t o’rtasida to’lg’onada. Biri kun issig’i bo’lsa ikkinchisi ayriliq otashidir. U xuddi jazirama kun issig’ida to’rt olov o’rtasida o’tirib o’zining so’fiyona mashqlarini bajarayotgan juga ayolga o’xshaydi. «Sur Dezi» bo’limida Shoh Abdul Latif shu holatga mos keladigan ikkita arabcha maqol ishlatadi: «Sayohat do’zaxning bir siqim olovidir» va «Muhabbat Xudo yoqqan olovdir».

Shu vaziyatda Zassi o’zining Bhambhordagi ip yigirish joyida o’tirib, ishini tugata olmaganini, chunki ko’zlaridan tomgan qonli yoshlar kiyimlari va charxning g’ildiragini shalabbo etganini eslab ketadi.

Shu sababdan u kiyimlari va charxni uloqtirib tashlab, yo’lga, mavlono Rumiy aytganidek, Mahbubni axtarish uchun Allohning serxatar yo’liga otlangan. Ammo u quyoshning botib borayogganini va uning quyosh botguncha Punhunni quvib yetish umidi puchga chiqayotganini ko’rib dahshatga tushadi.

Daraxtlar ortiga yashirindi quyosh,
Shafaq ham qon kabi qizardi asta
Oh, u meni ayladi halok
Ona, bosib kelmoqda zulmat.
Daraxtlar ortiga botmoqda quyosh
Ufqda yo’qolar g’ira-shirasi
Yorimni o’g’irlab ketgan odamlar
O’tib ketdi tog’ daralardan
Daraxtlar ortiga yashirindi quyosh
Yo’qolmoqda qirmizi shafaq
Oh, o’laman, ona, bebardosh,
Zulmat sanchar jonimga pichoq.

Qiz sahroda yolg’iz o’zi ketib boradi. Dugonalari, hamsuhbatlari hech qachon bunday safarga chiqishga jur’at qilolmasliklarini u yaxshi biladi.

Dugonalar men bilan birga
Cho’lu sahro kezmaydi aslo.
Suv olisda, yo’lning cheki yo’q,
Atrof faqat sahro, tosh, to’proq.
O’ldirsada tashnalik ammo
Qarg’amaydi Mahbubni aslo.

Yo’q, qishlokdagi dugonalari uni tushunishmaydi, faqat yomonlashadi, xolos. Shunchalar go’zal, barchaning og’ziga tushgan Zassi yo’qolgan Mahbubini axtarib, sahrolar va tog’lar oshish uchun barcha narsadan voz kechish mumkinligini ular qanday anglab yetsinlar?

Chunki dugonalarning qalbini boqiy muhabbat shu’lasi nurafshon etmagan, shuning uchun ular beg’araz muhabbatning nimaligini bilmaydilar.

Agar ular ko’rsalar edi,
Do’stni mening ko’zlarim bilan,
«Tur! Izla» deb qichqirardilar,
Tog’u toshga urib o’zlarin.
Ular Do’stni ko’rganlari yo’q
Bilmaganni ayblash ne hojat, ,
Aks holda men kabi ko’zyosh
To’kardilar barmog’in tishlab.

So’fiyona xalq she’riyatida bu mavzu juda ko’p uchraydi, zero «go’zallikni o’z ko’zi bilan ko’rganlargina» oshiq jonning holatini anglab yetadi.

«Buj Nironjon»da shunday misralar bor:

Xojasiz bu ayol tushkunlikdadir.
«Mahbub»-, deya ko’z yosh to’kar kun bo’yi
Na ota na ona tushunar uni
Faqat oshiq bilar oshiq holini.

Zassini shu ma’noda Majnunga qiyos qilish mumkin. Farq shundaki, Majnun yigit, Zassi esa qiz. Ularning ahvoli ruhiyasi ham bir xil. Majnun, garchi uning sevgilisi boshqa qizlardan go’zallikda aytarli ortiq bo’lmasada «Layli, Layli», deb cho’lu sahrolarda makon quradi. «Laylining jamolini Majnunning ko’zlari ila ko’rmoq kerak!» Punhunga bo’lgan muhabbat Zassining hayotiga mazmun baxsh etgan. U shunday kuylaydi:

Punhunni axtarib yurt kezish
Men uchun eng oliymaqom baxt.

Bu safar chog’ida kishi o’ziga e’tibor qilmaydi, dunyoviy narsalar faqat yuk, to’siq bo’lishi mumkin. Barcha zaminiy yuklardan xalos bo’lgan kishigina bu xatarli so’qmoqdan omon o’tishi mumkin. Kechga yetib borish uchun kishi «yalang’och» bo’lishi lozim. Kimda kim kundalik turmush tashvishlari bilan band bo’lib, qishlog’ida qolsa, Do’stning jamolidan bahramand bo’lolmaydi, zero Qur’oni karimda aytilganidek «Uningdek hech bir zot yo’qdir» (42-sura 2-oyat). Va agarda yuzminglab do’stlaring bo’lganda ham, ularning birortasi Punhunga teng bo’lolmaydi. Zero, Mahbub jamolining tengi yo’q, U xuddi «yerning yashil kiyimidek» va:

Rangdor va turli-tuman
Erur Mahbub atlasdek.
U qalbingni rom etgan,
Bo’lmas Uni unutib.

Shoh Abdul Latif islom so’fizmidagi tez-tez uchraydigan iborani ishlatib, «yomon ishlarga undaguvchi nafs»ning tomog’iga «la», ya’ni «yo’q»ning xanjarini tirash kerak deydi.

«La» Kalimai toyyiba (la ilaha illolloh)ning, ya’ni «Allohdan bo’lak Xudo yo’qdir» kalimasining birinchi so’zi bo’lib, arabcha yozuvda biroz egri xanjarga o’xshaydi. Shu sababdan u odamlarni ogohlantirish uchun xizmat qiladi, ya’ni Xudodan boshqa narsalarning mavjud bo’lib tuyulishini, odamlarni Xudodan chalg’itadigan barcha narsalarning yo’qotilishini, qurbon qilinishini amalga oshirishda ishlatiladi, tokim izlovchining ko’z o’ngida faqat U, tengi, o’xshashi bo’lmagan Yagona Biru Bor tursin. Zassi muhabbatdan ruhlanib, shunday fikr-xayollarga g’arq bo’lgan holda tog’lar oshadi:

Kuydirsada kunning otashi,
Olg’a intil, faqat olg’a bos!
Zero eski muhabbat seni
Balochlarga qo’ymishdir bog’lab.
Umring bo’yi lovullab yongin,
Yonmoqlikdan yo’q o’zga chora.
Issiq-sovuq demay olg’a bos,
Dam olishga vaqting yo’q sira.
Issiq-sovuq dema, shoshilgin,
Dam olishga haqqing yo’q sira.
Toki zulmat tushib qolmasin,
Yor izlarin ko’zingdan to’sib.

Ha, Pabb tog’ining g’azabnok toshlari Zassining sepiga o’xshaydi. Qiz o’zining sepi sifatida faqat shu toshlarnigina keltirishi mumkin. Va ba’zan Zassi umidsizlikka tushadi, chunki chinakam ertadan umidvor bo’lmaydi. Chinakam so’fiy “Ibn al-vaqtdir”, ya’ni «shu daqiqa farzandidir». Alloh bunyod etgan cheksiz ilohiy Vaqtning boqiy hoziridagi ko’z ochib yumguncha bo’lgan daqiqa farzandidir. Mavlono Rumiyning «Masnaviy»lari boshida shunday deyilgan: «Ertaga» deyish bu so’qmoqning shart-sharoitlaridan emas, ya’ni bu so’qmoqqa o’tgan zot «ertaga» deyishga haqlimas. Zassi chekayotgan nolalarni tasvirlash orqali, ya’ni qiz Mahbubni sog’inganligi uchun nay kabi nola chekmoqda deya Shoh Abdul Latif o’quvchilarga yana bir bor Rumiyni eslatadi. Rumiy o’z «Masnaviy»larini «Nay nolasi» bilan boshlagan edi:

Tinglagil, nay ne hikoyatlar qilur,
Ayriliqlardan shikoyatlar qilur.
Men qamish erdim kesib keltirdilar
Sanchilur, deb ta’naga o’ldirdilar.

Zassi ham Mahbubidan ayrilmagan, u bilan birga bo’lgan damlarni eslab, nay kabi nola qiladi. Ba’zan u tog’larning shunchalar metin ekanligini, uning toshlari oyoqlarini tirnab, qonatib yuborayotganini aytib, tog’larni koyiydi. Keyin esa tog’lar unga yana aziz tuyuladi, zero ularga Mahbubning oyoqlari tekkan, toshlarda sevgilisining izlari qolgan. Qiz shu paytgacha moviy ilonlar vishillab, sudralib, qizning joniga qasd qilmoqchi bo’layotgan, suvdan dom-darak bo’lmagan chakalakzorlarni ko’rmagan edi. Hatto qushlar ham bu yerda hadik-vahimaga tushib qoladi, chunki u yerdagi «har bir xarsang tosh kuch va ulug’vorliqda fil singaridir». Shoir yorini axtarib ketayotgan
qizga Qur’oni karimning «Chiroyli sabr qilmoq kerakdir», degan oyati bilan dalda beradi (12-sura, 18-oyat, 83-oyat). Ammo ba’zan umidsizlik uning bag’rini tirnaydi, chunki chekayotgan iztiroblarining so’ngi ko’rinmaydi. Koshki «Lavhul mahfuzda» Mahbubdan ayro tushishimning tafsilotlari belgilab qo’yilmagan bo’lsaydi, deb orzu qiladi:

Koshki sezgan, his etgan bo’lsam,
Hijron meni o’tga solishin.
Koshki “Azal kitobi”dagi
Yozuvlardan xabarim bo’lsa.
Bu so’qmoqning iztiroblarin
His etmagan bo’lardim albat.

Ammo qiz bu g’amlardan xalos bo’lish yo’lini, najot yo’lini bilmaydi. Taqdir kitobida qancha soat, qancha daqiqa yozilgan bo’lsa, shuncha soat, shuncha daqiqa o’tishi lozim. «Va agar kimgaki izlash, axtarish takdir etilgan bo’lsa, u biron lahza tin olmasdan shu sermashaqqat izlash so’qmog’idan olg’a intilaveradi:

Zassi o’tgan og’ir yo’llarga
Qahramonlar berolmas bardosh.
Yaydoq cho’ldek tekis tuyulur
Oshiq kizga baland tog’u tosh.

To’g’ri, bularning barchasi haqiqat, ammo shunga qaramasdan shubhalarga tushgan jon Mahbubni chorlaydi, uni yana bir bor ko’rishga, hayotbaxsh nafasini tuyishga umid bog’laydi, chunki u kalavasining uchini yo’qotib qo’ygan, nochor ahvolga tushib qolgan. Kech shahridagi itlarning hurgan tovushlari (akillashlari) qulog’iga chalinganday bo’ladi, ammo Kechda itlar suyak g’ajib yotishganda, «Ilohiy Mahbubning haqiqiy axtaruvchisi», chinakam yosh qahramon «o’z jigarini kabob qilib, tanovvul qiladi», ya’ni tasvirlab bo’lmas darajada iztirob chekadi. Ha, Mahbubni bir bor ko’rish uchun Zassi o’z vujudidan etini yulib olib yovvoyi hayvonlarga tashlashga yoki qarg’a-quzg’unlarga yem bo’lishga ham tayyor.

Koshki, Kechning qarg’a-quzg’uni
Etlarimni cho’qib yesalar.

Qarg’a elchi, xabarchi qushdir. Shu sababdan Zassi shunday kuylaydi:

«Kare kang kornishun», ya’ni
Qarg’a, Unga salomim yetkiz
Yiqil Mahbub oyoqlariga.
Xabarimni Sevgilimga tez
Elta qolgin, qo’yma yo’qotib.

Zassi Kech shahridagi qarg’aga hatto o’z yuragini ham yemish qilib berishga tayyor; ha, qush qizning butun vujudini cho’qilab, yeyishi mumkin, ammo ko’zlarini emas, chunki «ular Mahbubni ko’rishgan va shu sababdan muqaddaslashgan». Yo’q, yo’q, bu hali yetarli emas, qiz bu bilan qanoatlanmaydi. O’zini to’liq baxshida etish uchun Zassi hatto ko’zlarini ham o’yib olib, qarg’a oldiga don sifatida tashlashi mumkin, chunki Mahbubdan o’zga narsalarni ko’radigan ko’zlarning unga keragi yo’q. Albatta, Mahbubni qalb ko’zlari bilan ko’rib turgan kishiga tashqi, zohiriy ko’zlar kerak bo’lmaydi. (Bu yerda «o’z ko’zlaridan ham rashk qilardi», degan forscha-turkcha iboraga ishora qilinmoqda). Zero, zohiriy ko’zlar qalbni Mahbubdan to’suvchi, qandaydir begona pardadir. Oshiqqa ularning keragi yo’k, zero ilk davrlardagi so’fiy ayollar, ya’ni «yig’latadigan yig’lovchilar» «ko’rishdan ko’ra, ko’r bo’lib qolguncha yig’lash yaxshiroqdir», deb ta’lim berishgan. Zohiriy ko’zdan xalos bo’linganda ichki ko’z, qalb ko’zi Mahbub jamolini yaxshiroq ko’radi. Bu fikr ayniqsa Ahmad G’azzoliy asarlarida juda tiniq bayon etilgan. Oshiq jonning ayanchli ahvolini butun iztiroblari ila tasvirlash shoirga yetarli emasdek tuyuladi.

U Zassining quzg’unlarga yem bo’lish uchun daraxtlarga chirmashib chiqqanini tasvirlaydi. Bunda qiz o’zini go’yo dorga tirmashib chiqayotgandek his etadi. Shoh Abdul Latif shahid ketgan so’fiy Mansur Xallojni nazarda tutgan holda “dor kelinning to’shagidir” deydi, chunki Halloj o’z o’limidan keyingina Boqiy Mahbub bilan birlashgan. Shu sababdan so’fiylar uni Ilohiy Muhabbat yo’lidagi shahid sifatida tildan qo’yishmaydi. Zassi ham ishq yo’lida shahid bo’ladi. Rivoyatlarga ko’ra Hallojning do’sti tushida Alloh taolodan «Sizni sevguvchi Hallojni o’ldirishlariga nega yo’l qo’ydingiz?» deb so’ragan emish. Shunda Allohdan javob kelibdi: «Uni Mening sevgim o’ldirgan bo’lsa, ul zot uchun Men (ya’ni Mening Jamolim) xunhaqqidir». Shoh Abdul Latif xuddi mana shu so’zlarni Zassiga nisbatan ham qo’llaydi, qizni ishq yo’lida shahid bo’lgan «Allohning erkaklari» bilan bir qatorga qo’yadi. Zassi butunlay kuchsizlanib, madordan ketib boradi. Uning dardiga yagona dori Mahbub visolidir. Qiz «qurbani»ga, ya’ni qurbonlikka atalgan narsaga aylangani uchun yigit uni xuddi bir echkidek qurbon qiladi, ammo qiz «qariboni», ya’ni «Yaqin turguvchi» bo’lishdan umid uzmaydi, chunki qiz ruhiy yo’lboshchining (ko’pincha u Ilohiy Mahbub timsoli deb qabul qilinadi) izlovchini avvaliga «qaynatishi va qovurishini», xom jon pishib yetilgandan so’ng unga marhamat ko’rsatishini yaxshi biladi. Bu yerda ham Rumiyning ta’siri sezilib turibdi. Chunki «qaynatish» Rumiy asarlaridagi markaziy mavzudir. Rumiy uni Lev Shtraus «qaynatish va qaynagan narsaning o’rtasidagi farqni» izohlab berganidan ancha avval tasvirlab ketgan. Muhabbat otashi izlovchini turli og’riqlar, dardi g’amlar yordamida yetiltiradi.

Hijron o’ti xomni pishitar,
Manmanlikdan mosuvo etar.

Rumiyning Mahbub huzurida «men» degan oshiq to’g’risidagi rivoyatida shunday deyilgan; no’xat to’g’risidagi rivoyatda ham mavlono Rumiy qaynatish, pishirish motivini ishlatadi. Bu rivoyat ham juda mashhurdir. No’xat qaynatilgach yedirimli bo’ladi va odamlar ovqatining bir qismiga aylanadi. Ammo u qaynatilayotganda go’yo og’riqdan, kuyishdan qutulmoq maqsadida qozondagi suvdan otilib chiqib ketmoqchi bo’ladi. Inson ham muhabbatning shirin bir bo’lagi bo’lishi lozim. Shu sababdan Zassi Mahbubga yetishishga tayyor bo’lguncha uzoq davom etadigan og’riqlar ila qaynatilishi lozim.

Dard-alamlar, iztiroblar chekib, barcha zaminiy bog’liqliklardan «xalos» bo’lishi kerak. Shoh Abdul Latif izlovchining dardlariga yana boshqa bir tasvirni timsol qiladi: «U avval uni rangsizlantiradigan moddaga soladi, so’ngra rang beradi». Ya’ni Ilohiy Mahbub sevguvchini (oshiqni) rang barang dunyoga bo’lgan turli aloqalaridan tozalaydi. Bunday tozalash albatta achchiq, rangsizlantiruvchi moddalar yordamida amalga oshiriladi. Shundan so’ng kishi «sibg’at Allohga» (2-sura, 138-oyat) ya’ni Allohning ranglariga botiriladi. Shoirlar va so’fiylar uni Ilohiy Birlikning to’liq Birrangligi deb ataydilar.

«Alloh — Xoja va Bo’yoqchi, Barcha ranglar unikidir».

«Risola»da Mahbub kir yuvuvchi, deb tasvirlangan joy ham bor (bu holatda u Allohning vakili sifatida faoliyat ko’rsatayotgan ruhiy rahnamodir). U kirlarni tozalash uchun juda qattiq ezg’ilab, ishqalaydi. Yuvilgan kirlarni zarb bilan xarsang toshga urib, bamisoli toshni mayda, mayda qilmoqchi bo’layotgan hind «dxobi»larini, ya’ni kir yuvuvchilarini bir bor ko’rgan kishi bu o’xshatishning qanchalar topib aytilganiga amin bo’ladi. Mahbub unga ravo ko’rayotgan barcha azob-uqubatlar uni musaffolashga, tozalashga xizmat qilishini yaxshi anglagan oshiq bu azoblarni baxt deb qabul qiladi. Shu sababdan Zassi ham umrbod yurt kezib, yorini axtarishdan boshqa narsani xohlamaydi. Zero, oshiq ma’shuqni axtararkan ma’shuq uning qalbida bo’ladi. Ma’shuqni topgach, oshiq uni zohiriy ko’zlari ila ko’radi, bu esa sevguvchi jon ta’kidlaganidek qalb ko’zi bilan ko’rishga to’siq, parda bo’ladi. Shu sababdan Zassi shunday kuylaydi:

Talab qilgan qabul qilinur,
Va Mahbubga tikilar to’yib.
Izlagan zot yetishar albat,
G’aroyibot qasriga bir kun.
Ey izlovchi, olg’a bos doim
Bu zaminiy izlash emasdir.
Do’st aslida yiroqda emas,
Uni qalbdan izlasang basdir.
Izlamoqni istayman tanho,
Mayli Do’stga yetpisholmayin.
Topsam qalbning intizorligi,
Nihoyaga yetishi tayin.
Men izlashni istayman yakkash,
Yoshlikdagi dugonajonlar:
Yuklarini ko’tarib dilkash
Olislarga ketmish u jonlar.
Axtaraman — koshki topmasam,
Yiroqdasan Mahbubim juda.
Koshki yurak bilmasa tinim.
Koshki vujud topmasa dalda.
Axtaraman — koshki topmasam,
Sevguvchining tingla fikrini.
Bu sevgiga, Mahbubim mening,
Jo etilgan umrim inkori.
Oxiratda jon inib qayta,
Birlashmoqchun turay o’rnimdan.

Ko’rinib turibdiki, izlash asosiy maqsaddir. Odamlarga xos bo’lgan cheksiz sog’inish, intizorlik o’lim kelganda xotima topadi. Ammo so’fiylarning fikricha Ilohiy Mahbub topilganda Uning poyonsiz o’lchab bo’lmas bag’riga tasvirlab bo’lmaydigan yangi sayohat boshlanadi. Shoh Abdul Latif o’z qahramoniga so’fiylarning «O’lmaslaringdan ilgari o’linglar!» degan qadimiy shiorini o’rgatadi, chunki qiz «o’lmasidan ilgari o’lganlar o’lganlarida ham o’lmasliklarini» anglab yetishi lozim. Kimda kim Mahbubni axtarish yo’lida har kuni o’zini qurbon qilsa, ulkan jihodda o’zining past nafslaridan g’olib kelsa, zaminiy havaslaridan voz kechib, Bhambhorni tark etsa boqiy hayotda hurmat-e’tiborga sazovor bo’ladi. Zassining yo’llari nihoyasiz tuyuladi. Ba’zan u butunlay holdan ketadi, shunda butun tabiat uning dardlariga sherik bo’ladi — qushlar iztirobdan qattiq-qattiq sayray boshlaydilar, hatto yovvoyi hayvonlar ham g’am chekib halok bo’ladilar, chunki ular jasur oshiq qiz chekayotgan dardu-g’amni his etib turadilar. Hatto sahro ham ko’zyosh to’kadi. Bunday g’amga inson qanday bardosh bersin? Ammo agar Punhun ham uni sog’inmaganida edi, Zassi bu qiynoqlarga bardosh berolmagan bo’lurdi, axtarish jarayonida o’zini baxtiyor his etmagan bo’lurdi. Mavlono Rumiyning «Masnaviy»laridan olingan va qariyb so’zma-so’z tarjima qilingan misralar orqali Shoh Abdul Latif Xudo bilan inson o’rtasidagi sevgining chuqur sir-asroriga ishora qiladi:

Suvga tashna bo’lsa kimda kim
Suv ham unga tashnadir doim.

Agar Alloh insonni sevmaganida va uning qalbiga muhabbat cho’g’larini jo etmaganida edi, inson ham muhabbat, ishq so’qmog’ini tanlamagan bo’lurdi — so’fiylar Qur’oni karimdagi 5-sura 59-oyatda aytilgan: «U ularni sevadi va ular Uni sevadilar», degan so’zlarni shunday tafsir qiladilar. Ilohiy Mahbubning ilk muhabbati bo’lmaganda birorta jon sevishga qodir bo’lmasdi. Ilohiy Mahbubni deb tog’u toshlarga, sahrolarga bosh olib ketishning hojati yo’q. Inson vujudining o’zi ulkan chakalakzor junglidir. «Risola»ning Zassiga bag’ishlangan muhim bo’limi bo’lmish «Zassi Abri»ning nihoyasida Shoh Abdul Latif yana bir bor ichki sayohat mavzusiga murojaat qiladi. Shoir izlovchi qizga «o’zlik» pardasini ochib tashla, ya’ni o’zliqdan kech, deb buyuradi, zero u shundagina Mahbub qalbiga yo’l topadi, chunki oshiq va ma’shuq aslida yagona Birlikdir. «Kimda kim o’zini anglasa Punhun bo’ladi», deydi shoir. Bunda u «Kimda kim o’zini tanisa Allohni taniydi», degan arabcha maqoldan ilhomlangan ko’rinadi, ammo maqolni biroz o’zgartirib, «o’zining sevimli Xojasiga aylanadi», qabilida beradi. Oshiq butunlay holdan toyib, kuchsiz va nochor holda, jazirama quyosh va garmsel shamollarning alangalarida kuyib, nihoyat Mahbubga yetdim deganda o’lim farishtasi xuddi Mahbubning elchisi sifatida paydo bo’ladi va qiz «yo’lda jon taslim etish eng ulkan baxt» ekanligini anglab yetadi. Ilk so’fiylar «o’lim juda go’zaldir, chunki u oshiqni Mahbub qoshiga eltadi», deb qayta-qayta takrorlashmaganmi, axir. Rumiy ham «vujudim qabrga qo’yilayotganda ohu nola chekmanlar», deb maslahat bergan.

Axir parda ortida meni
Kutib turar shirin uchrashuv.

O’lim kunini taqvodorlar «intizor jon nixoyat Mahbub bilan birga bo’ladigan kun», ya’ni «urs» (to’y) deb tasvirlaydilar. «Go’zalim, sen vafot etganingdan so’ng albatta Punhun qoshiga borasan», deb kizga dalda beradi Shoh Abdul Latif. Shoir «Sur Ma’duri»ning xotimasida tasvirlagan holat Zassiga bag’ishlangan asarning eng to’lqinlantiruvchi sahnasi bo’lsa kerak. Izlovchi o’limning yaqinligini his etadi va minglab kunlardan beri Mahbubdan ayro tushganini, hijronda yurganini anglaydi. Qizning o’zi butunlay muhabbatga aylanib yana bir bor sevgisi, dardlarini tarannum etadi. U endi so’fiy axtaruvchi ko’zlagan maqsadga erishdi, o’zi sof sevgiga aylandi. Bunday muhabbatda oshiq va ma’shuq o’rtasida hijron, ayriliq bo’lmaydi, ular yangicha, mangu Birlikka aylanadilar. Odamiylik to’liq ravishda ilohiylik libosiga o’raladi, zero muhabbat Xudoning ichki jihatidir. Ulkan so’fiy allomalar Ahmad G’azzoliy va Aynul Qudrat Hamadoniy, Ruzbehon Boqli va o’rta asrlarning ishqdan so’zlagan barcha so’fiylari serma`no so’zlar ila ta’kidlab o’tganlaridek sindlik shoir ham oddiy, lo’nda so’zlar bilan shunday deydi: Oshiq jon o’z sarguzashtlari, yurt kezishlari nihoyasida muhabbatga aylanadi:

Cho’ldan kelar bir tovush
Go’yo kakku qush sayrar
Dardli qo’shiq, iztirob
Muhabbatning nidosi
Cho’ldan kelar bir ovoz,
To’tiqush afsonasi
Zorlikning shikoyati
Muhabbatning nidosi.
Cho’ldan kelar bir ovoz
Sayrarmi yovvoyi g’oz?
Suv tubidan qichqiriq
Muhabbatning nidosi
Cho’ldan kelar bir ovoz
G’ijjak kuyi singari.
Bu muhabbat qo’shig’i
Eshitganlar o’ylashar
Bu bir ayol qo’shig’i.

SONI VA MEHANVAL

«Yor izidan ketib, yurt kezishlarda halok bo’lgan» Zassi to’g’risidagi rivoyat singari «g’arq bo’lib vafot etgan» Soni haqidagi qissa ham Panjob va Hind vohasi umumiy adabiy merosining bir qismi hisoblanadi. Avvalboshda Chinob daryosi bo’ylarida yashaydigan aholi o’rtasida tildan tilga ko’chib yurgan bu rivoyatni Shoh Abdul Latif badiiy qayta ishlab, Sind vohasining yuksak saviyadagi badiiy asari darajasiga keltirgan.

Asarda aytilishicha, sayohatdan qaytayotgan obro’-e’tiborli va boy Mehanval (Mehar) bir qishloqda to’xtab o’tadi. Bu qishloqda turli sopol idishlar yasaydigan kulol ustalar yashardilar. Mehanval bir ko’zagar ustaning sohibjamol qiziga oshiq bo’lib qoladi va ular yasagan barcha idishlarni sotib oladi. Qizning ismi Soni edi. Mehanval shu qishloqda qolish, Soniga yaqin bo’lish maqsadida qishloq molboqari bo’lib ishga yollanadi. Bu orada qizni u yoqtirmagan bir kishiga turmushga berib yuboradilar, ammo qiz ham Mehanvalga ko’ngil qo’yib qolgani uchun har kuni kechasi daryodan suzib o’tib, Mehanval mollarni boqib yurgan o’tloqqa boradi. Tun bo’yi ular visol sharbatidan bahramand bo’ladilar. Tongga yaqin qiz yana uyiga, o’zi yoqtirmasada, ammo rasman eri bo’lgan kishi to’shagiga qaytadi. Daryoni suzib o’tishda qiz katta bir sopol ko’zani, ichiga havo to’lg’izilgan, qutqarish balloni sifatida ishlatadi. Erkakning opasi, ya’ni Sonining qayinopasi kelinning yurish-turishidan shubhalanib, bir kuni sopol ko’zani oddiy loydan yasalgan, hali o’tda kuydirilmagan ko’zaga almashtirib qo’yadi. Qorong’uda buni payqamagan Soni ko’zani quchoqlab suvga tushadi, ammo bir necha daqiqadan keyin loy ko’za suvda erib, Soni daryoga cho’kib ketadi. Bu rivoyatning asosiy qahramoni, boshqa asarlardan farqli o’laroq oshiq ayoldir. Rivoyatda ko’piklanib, quturib oqayottan, suvga tushgan kishining bor-budini shilib oladigan yovvoyi daryoning bo’lishi Sharq she’riyatining qadimiy an’analaridan biridir, ammo yoz paytlari Ximolay va Qoraqurum tog’laridagi qorlar erib, yozgi sellar mavsumida Panjob va Hind vodiysi bo’ylab, yo’lda uchragan narsani qo’porib, buzib, dahshatli shov-shuv bilan mamlakat o’rtasidan oqib o’tayotgan daryoni ko’z oldingizga keltira olsangiz, mavzuning qanchalar dolzarbligini anglab yetasiz.

Shu sababdanmikin, Shoh Abdul Latif o’z asarini shovullab, po’rtanalar otib, loyqalanib oqayotgan daryoni tasvirlashdan boshlaydi. Daryo hamma narsani yutib yuborishi mumkin, ammo oshiq jonning istagi mutlaq Birlik qa’riga g’arq bo’lishdir: suvga g’arq bo’lish albatta, o’ta noxush ish, ammo bu yo’l garchi o’lim orqali o’tsa ham, ammo Biru Bor tomonga, ya’ni yangi hayotga eltadigan yagona yo’ldir.

Toshib, loyqalanib, quturgan daryo,
Muhabbat qoshida has kabi nimjon.
Biru Bor vaslini tushko’rar go’yo,
Tubsiz suv qa’riga o’zin otgan jon.

Soni ko’pincha «kishi ishq otashiga bardosh berishi mumkinmikan?» degan xayollarga boradi. Qiziq, agar dugonalari Meharni bir bor ko’rsalar, ular ham sopol ko’zalarini quchoqlab, o’zlarini suvga otarmikanlar? Yodingizda bo’lsa, Zassi ham o’z dugonalari to’g’risida xuddi shunday xayollarga borgandi. Shoir Soniga 13-asrlardan beri hind so’fiylari orasida iste’molda bo’lib kelayotgan ushbu hikmatni aytib, tasalli beradi: «Parvardigorni axtargan Zot erkakdir». Shunday qilib, Soni ham o’zining tabiiy jinsidan qat’i nazar, chinakam «erkakka» aylanadi. Daryo po’rtanalarida jon biroz talvasaga, umidsizlikka tushishi mumkin, ammo Shoh Abdul Latif Soniga Qur’oni karimning bir oyatini aytib dalda beradi: «Allohning rahmat-marhamatidan noumid bo’lmanglar!» (39-sura, 53-oyat). Ko’zaning suvda erib ketishida chuqur ma’no bor: bu hol barcha o’tkinchi, dunyoviy rishtalarning uzilishini anglatadi. Bu Islom so’fizmiga xos bir tashbehdir, ammo 16—19 asrlar orasidagi hind-fors va urdu she’riyatida «shikast», ya’ni sinmoq, lat yemoq so’zi ishlatilgan minglab misollarni topish mumkin. Mirzo G’olib ham (1797 — 1869) bu so’zni ishlatgan: «O’zim singanimda chiqqan jarangmen». Zero, sinmoq yangi boshlanishning ibtidosi, dastlabki shart-sharoitidir. Mavlono Rumiyning she’rlaridan birida inson kuchsiz, nochor bir qayiq, deb tasvirlangan. Ehtimol, shu tashbeh Shoh Abdul Latifni ilhomlantirgan bo’lsa ajabmas. Alloh taolo insonlarga ilk bor murojaat qilganda aytilgan «alast»ning to’lqinlarida bu qayiq parchalanib ketadi. Avvalboshda Yaratguvchi insonlarga shunday murojaat qilgandi: «alastu bi rabbikum», ya’ni «Men sizlarning Parvardigoringiz emasmanmi?» (7-sura, 172-oyat). Inson o’zining Xudoga, Xojasiga va Seviklisiga avvalboshdagi bog’liqligini eslar ekan, Bag’dodlik so’fiy Junaid (vafoti 910) aytganidek, sururli bir dakiqa davomida bu dunyodan mosuvo bo’lib, «qaerda bo’lgan, bo’lishidan avval qanday bo’lgan»lik holatiga tushadi. Shu sababdan Sonining ko’zasi shikast topishi, ya’ni uni ilohiy mahbubdan ajratib turgan yerdagi rishtalar uzilishi lozim edi:

O’zingni o’zginang keltirma zinhor,
Tashqi vositaga yo’q zarra hojat.
Mahbubim, vaslingga edim intizor,
Qoshimga keltirsin seni muhabbat.

Dostonning umumiy ma’nosini o’zida tajassum etgan birinchi bo’lim shunday taskin-tasalli bilan yakunlanadi, ya’ni sevgi-muhabbatga tashna yuraklar alal-oqibatda «nihoyatda pokiza sharobdan, ya’ni vahdat mayidan nush etib», chanqovini bosadilar. Bu sharob jannatda musulmonlarga berilishi va’da qilingan ilohiy in’om va muhabbat ichimligidir. Shundan so’ng rivoyatning asosiy qismi boshlanadi. Har safargidek, Shoh Abdul Latif dostonni voqeaning eng keskin, hayajonli joyidan boshlaydi: Soni ko’zaning ivib, loyga aylanib ketayotganini, o’zining ortiqcha suzolmasligini anglab yetadi. Sarosimaga tushgan qiz olisdagi mahbubini yordamga chaqira boshlaydi. Mahbubning ismi bu yerda Sahar deyilgan. (Bunday rivoyatlarda mahbubni har safar yangi ism bilan atash odat tusiga kirgan, zero ilohiy Mahbub «asmoi husno» egasidir).

Daryoning dahshatli to’lqini
Qo’rqinchli tovushlar taratar.
Raqib kuchlar og’ushidaman,
Qayon ketdi loy ko’zam mening?
Ey Sahar, ey dono hukmdor
Yordamingga muhtojman Sening!

To’lqinlangan suvda timsohlar
Had-hisobsiz, g’ujg’on urishar.
Ta’sir etmas ularga ohlar,
Tishlarini qayrab turishar.
Qo’lim toldi, vujud bemador,
Ayro tushib Sendan, Mahbubim.
Xojam! Sahar tolega et yor,
Maqsudimga yetkazgin meni.

To’lqinlangan suvda girdoblar
Ko’pik sochib, pishqirib guvlar.
Qurshab turar meni timsohlar,
Ular dushman, dushmandir suv ham.
Marhamating tutmagil darig’,
Sevgilingni girdobdan chiqar!
Qo’lingni cho’z, g’amdan et forig’,
Ishqim haqqi, o’limdan qutqar!

Ammo Soni «Xudo tomonidan bee’tibor qoldirildim», deb o’ylagan bir daqiqalik umidsizlik to’foni o’tib ketadi.

Qiz kechalari o’zining qonuniy erini uxlatib qo’yib, sevgilisi tomon intilishi hech qanday axloq-odob qoidalariga to’g’ri kelmasligini yaxshi bilgan; bu ish qonun bo’yicha ham, oddiy axloq qoidalari bo’yicha ham ayb hisoblanadi. (Bu ko’shiqni tinglaganlar agar mutaassib bo’lishsa, qonunga xilof xatti-harakatning qo’shiq qilib kuylanishiga o’ta salbiy munosabat bildirishlari ham mumkin). Ammo gap bunda emas, zero barcha dunyoviy rishtalarni, iste’moldagi odob-axloq qoidalarini nazar-pisand qilmay, o’zini ko’pchilikning gap-so’ziga qarshi qo’yish ishq-muhabbatning kuchliligidan emasmi? Qadimgi so’fiylarda «muhabbat uyatdan voz kechish demaqdir», degan hikmatli so’z bor. Shu sababdan Shoh Abdul Latif Sonini shunday kuylatadi:

Aqlimdan, dinimdan, sharmu hayodan
Seni deb mosuvo bo’ldim, muhabbat!

Oshiq, ya’ni sevguvchi jon yuzaki rasm-rusumlar, turli xil ta’qiqlardan yuqori turadi. Axir mavlono Rumiy ham sayyoh darvesh Shamsi Tabriziyga so’fiyona muhabbati tufayli obru-e’tiborli mudarris va oila boshlig’i sifatidagi mo»tadil hayotidan voz kechib, o’zini ilm va taqvoga baxshida etish o’rniga raqs, musiqa va she’riyatni o’rganishga berilib ketganligini hayrat bilan kuylamaganmidi?! Soni ham o’zini sevgiga butunlay baxshida etar ekan, hozirgina o’zini dahshatlarga solgan asov daryoning po’rtanalariga parvo qilmaydi:

Saharga intilsa kimki orziqib,
Na qayiq kerakdir unga va na sol.
Tuyulgay sevgiga tashna qalblarga
Quturgan daryolar bir zina misol.

Shoh Abdul Latif bu yerda Todi ismli jasur ayolni madh etadi. U ayol boshqalarga qaraganda ko’proq hurmat-e’tiborga loyiq, chunki u «alif» bilan «mim»ni qalbiga jo etgan; «alif» alifbodagi birinchi harf, Yagona Allohning timsoli, dunyolar hikmati, nozil etilgan to’rt kitob qudrati mujassam bo’lgan harfdir. Sharqu G’arb so’fiylari buni bir ovozdan ta’kidlab o’tishgan. Hofizning ta’kidlashicha, har bir yurakda mahbub holatining «alif»i yozilgan emish. Turk shoiri Yunus Imro esa (vafoti 1321) hindaviy-pokistoniy so’fiylarga hamohang ravishda shunday kuylaydi:

To’rt kitobning ma’nosi,
Bir alifda mujassam.

Alifboning faqat birinchi harfini o’rganib olishgan Sind va Panjob shoirlari esa «Mulla, mar ma mun», ya’ni «Domla, meni urma», deb o’tinishadi. «Mim», ya’ni alifboning «m» harfi esa Muhammad payg’ambar bilan bog’liqdir. Ul zotning samoviy nomi Ahmaddir. Shu sababdan ham Shoh Abdul Latifning izohi Alloh taoloning Qur’oni karimga kirmagan, ammo 12-asrlardan buyon Islom olamining sharqiy qismida tildan tilga ko’chib yurgan ushbu kalomiga taalluqli bo’lsa kerak: «Alloh taolo dedi: Ana Ahmad bila «mim», ya’ni «Men «mim»siz Ahmadman, ya’ni Ahadman, Yagonaman». Ko’rinib turibdiki, Xudo bilan Uning payg’ambarini faqat bitta harf, ya’ni «mim» ajratib turibdi. «Mim»ning hisob raqami 40 dir. Shu sababdan, Allohning kalomi deb aytilgan bu ibora insonlarni Xudodan ajratib turadigan qirq pog’onaga bir ishora deb tushuniladi. Bundan tashqari 40 sonida darveshlarning poklanish, musaffolanish uchun zohidlarga o’xshab qirq kun davomida go’shanishinlik qilishi, ya’ni qirq kun chilla o’tirishiga ham ishora bor. Umuman olganda, qirq soni, sabr-toqatni sinash, yangi, yaxshiroq damlarga tayyorgarlik ko’rishni anglatadigan sondir. Muallif harflar topishmog’ini (xususan «alif» bilan «mim»ni) ishlatish orqali Sonini chinakam so’fiy sifatida tasvirlaydi. Zotan Soni so’fiy sifatida axtaruvchining yo’li din qonunining barcha musulmonlar yurishi lozim bo’lgan keng yo’li bo’lmish shariatdan so’fiylar so’qmog’i bo’lmish tariqatga, ya’ni bilimga va shu orqali ilohiy haqiqatga erishish yo’liga eltishini doimo esda tutishi lozim, chunki sevguvchi jon paranji-pardasiz bilimga, mahbubning ichki jamoliga intizor. Orzu qilingan yor butun as’asa-yu dabdaba bilan mahbub o’tirgan xonaga kirib kelarkan, bir-birini to’ldirguvchi ikki yaxshi xislat, ya’ni sabr-toqat va rahmatni mashq qiladi, biroq tashqariga bironta tovush eshitilmasligi lozim, zero ishqiy qovushish sirlari hech qanday holatda oshkor bo’lmasligi kerak. Soni, ya’ni jon bularning barchasidan xabardor, shu sababdan u yor tomon intilar ekan, daryo orqali o’tgan yo’lni, o’zini butunlay baxshida etish yo’lini tanlaydi.

To’xtata olmadi uni taraddud
Ishq yo’lida suvga otdi o’zini.
Tuqqan onasiga ming bora durud,
Tarbiya qilibdi Soni qizini.
Albat otaga ham hurmat, ehtirom,
Baraka topsinlar xullasi kalom.

Axir qiz qanday qilib taraddudga tushsin? Tunu-kun Mehar uning qalbida-ku! Boshqa qizlar jazirama yoz kunlari ilimsiq suvda chayinib olsalar, Soni qahraton qish qirchillamasida o’zini muzdek suvga otadi. Shoh Abdul Latif Sonining xo’rsinishlarini, faryodlarini nazmga ko’chirgan: sigirlar bo’yniga osilgan qo’ng’iroq tovushi qizga Mahbubni eslatadi. (Muhammad alayhissalomga vahiy nozil bo’layotganda keladigan tovushni qo’ng’iroq jaranggiga mengzagan ekan. Ko’ng’iroq Sevgilidan xabar beradi). Axtaruvchi qiz uzluksiz ravishda Do’stni yod etganligi sababligina omon qoladi, zero ilohiy Mahbubni yod etish jonni bedor saqlaydi. Buni zikr tushayotgan so’fiy ham his etadi. Axir oshiq Zulayhoga Mahbubning ismi oziq-ovqat va ichimlik vazifasini o’tamaganmidi? Sind she’riyatidagi qahramon qizlar uni «ikki qo’llab quchoqlab, bag’irlariga bosmaganmidilar?» Ammo Mahbub qaerda o’zi? Har safar u izlovchi oshiq qizdan yashrinib olgandek tuyuladi. Axir oshiq qizning yagona orzusi hukmdor qarorgohiga yetishish emasmi? Shu orzu qanotida ko’zaning ivib, uvalanib ketishini bilmoq uchun, sinamoq uchun o’zini po’rtanalar quchog’iga tashlaydi. «Ko’zlari va yuzini podachi tomonga qaratgancha», qiz ko’piklanib, to’lqinlar otib oqayotgan daryo qa’riga cho’kib ketadi. «Darhaqiqat, ko’rinishdan Mahbub juda uzoqda, ammo Uning sevgisi yaqin». Zero, Qur’oni karimda aytilganidek, «nigohlar Unga yeta olmaydi». (b-sura, 103-oyat). Ammo Qur’onning o’zi dalolat berishicha, Ul Zot insonlarga «ularning jon tomiridan ham yaqinroqdir» (50-sura, 16-oyat). Soni loy ko’zaning suvda erib, uvalanib ketayotganini ko’rgach, so’fiylarning qadimgi hikmatini, ya’ni chinakam hayot hayotni yo’qotishda ekanligini anglab yetadi. Ushbu so’zlarimizni o’qigan kishilar beixtiyor shahid so’fiy Mansur Xallojning ushbu misralarini yodga olishsa ajabmas:

«O’ldiringlar meni, do’stlarim,
O’limdadir hayotim mening».

Bu misralar keyingi so’fiylarni va ayniqsa mavlono Jaloliddin Rumiyni chuqur xayollarga cho’mdirgan.

Ular bundan tasirlanib, «o’limdan oldingi uzluksiz o’lim» ta’limotini yaratganlar. Rivoyat qilishlaricha, go’yo Payg’ambar alayhissalom: «O’lmaslaringdan avval o’linglar!» degan ekanlar; zero insoniy o’zlik a’zolarining har bir qurboni, har bir «o’lim» balandroq pog’onadagi, yuqoriroq darajadagi yangicha hayot ibtidosidir. Izlovchining butun hayoti o’lim va qayta tug’ilishning yuksaluvchan davomidir. Uzluksiz yuksalish davomida kishining past insoniy xislatlari balandroq ilohiy xislatlar ila, ya’ni qadimgi bir hikmatli so’zda, ya’ni «Allohning xislatlari ila xislatlaninglar»da aytilganidek yuksakroq ilohiy xislatlar ila o’rin almashadi.

Shu sababdan, Shoh Abdul Latifning aytishicha, chinakam izlovchi o’z orzu-armonlari, intilishlari amalga oshishi uchun nafaqat ko’zani, balki o’zini ham sindiradi. Soni «ochiq havoda yashay olmaydigan, bir yo’lini topib, qanday qilib bo’lsa ham suvga qonib olsam», deydigan baliqqa o’xshaydi. Mavlono Rumiy ham o’z «Masnaviy»larining kirish qismida: «Baliq suvga, dengizga to’ymas», deb yozgan edi-ku. Soni endi garchi uning vujudi yuzaki jihatdan marhum bo’lsa ham, o’zi Mahbub tomon etguvchi daryo bag’rida yashaydi. U to’liq ravishda o’zini Mahbubga baxshida etgan. Mavlono Rumiy o’zining «Fihi mo fihi», ya’ni «Borliq va Birlik haqida», degan asarida Mansur Halloj to’g’risida yozganlarini Soniga ham yuz foiz taalluqli desak xato qilmaymiz. «Borliqdan ajraganlik, uni sezmaslik, ya’ni behudlik, g’arq bo’lish shunday bir holatki, unda kishi o’zining qaerda ekanligini anglamaydi, bironta jiddu-jahd qilolmaydi; xatti-harakat qilishdan to’xtab, qimir etmay suv tagiga cho’kib ketadi. Gavdasida sodir bo’lgan har bir harakat o’zining shaxsiy harakati emas, balki suv oqimining ta’siridir. Ammo kimda kim suvga tushganda qo’l-oyoqlarini shaloplatib suvga ursa yoki «ey, yordam beringlar, men cho’kib ketayapman», deb qichqira boshlasa, buni hali g’arq bo’lish, behudlik, deb bo’lmaydi. Endi «analhaq» iborasini ko’rib chiqaylik. Bu ibora «Men ilohiy haqiqatman», degan ma’noni anglatadi. Ba’zi kishilar buni juda katta da’vo deb tushunadilar, ammo bu noto’g’ri. «Analhaq» deyish aslida ulkan itoatkorlik, shikastanafslikdir. «Men Xudoning xizmatkoriman» deyishdagi da’vo “analhaq”dagi da’vodan ancha kattadir, zero «Men Xudoning xizmatkoriman» deganda banda Alloh taolo va o’zini nazarda tutadi, ya’ni go’yoki banda Xudoning yonida turib, aytgan gaplarini amalga oshirib turadi. Buning qanchalar katta maqom ekanligini tasavvur ham qilish mushkul. Ammo kimda kim «analhaq», ya’ni «Men Xudoman» deya, uning bu gapidan «Men hech narsamasman, hammasi faqat Udir, Xudodan boshqa hech narsa mavjud emas, man esa umuman hech narsamasman, men yo’qman», degan ma’no antlashiladi. Bunda itoatkorlik, bo’ysunish ulkanroqdir…

U suvga cho’kib ketdi, unda endi na qimirlash va na boshqa xatti-harakat bor. Undagi barcha harakatlar suvning harakatlaridir».

Sevguvchi Sonining boshiga shu hol tushgan, chunki uning Meharga bo’lgan muhabbati boqiydir. Uning muhabbati xuddi Zassining Punhunga bo’lgan muhabbati, Maruiyning Maruga bo’lgan muhabbati singari ilk shartnoma kunlaridan buyon mavjuddir. Alloh taoloning «a-lastu bi rabbikum», ya’ni «Men sizlarning Parvardigoringiz emasmanmi?» degan so’zlari bir qator she’rlarning o’zagini tashkil etadi;

Mavjud edi Mahbub jamoli,
Yozilmasdan taqdiriy kitob.
So’zlar ma’lum emasdi hali,
Va aytilmay «Bo’l!» degan xitob.
Yangraganda Soni faryodi,
Bo’lmagandir ishq farishtasi.
Go’zal qizni cho’pon yigitga,
Bog’laganda sevgi rishtasi.
Shunday kuylar Shoh Abdul Latif.
«Men Xudongiz emasmanmi?» deb
U jonlardan so’ragan vaqtda,
Rizolikning ilk nishonasi,
Ilk “Ha”so’zi tug’ildi qalbda.
O’shanda men mas’um, bokira,
Mehar ishqin tushunib yetdim.
Dugonalar, tap tortmay sira
Mahbubimga qo’shilib ketdim.

Qizning cho’ponga ko’ngil qo’yishi Lavhul Mahfuzda yozib qo’yilgan bo’lsa, qiz qanday qilib cho’pondan aynib, ko’ngil uzib ketsin? To’g’ri, ilk shartnoma kunlaridan beri juda ko’p jonlar Mahbubga yetishish yo’llarini axtarishgan, ammo ular uzoqni qo’ra olmaganliklari sababli zaminiy hodisadarning turli-tuman to’lqinlarini haqiqatga yo’yishgan va shular bilan aldanib qolib, haqiqiy maqsadni ko’zdan qochirib qo’yishgan. Soniga esa yolg’onchi dunyoning turlanuvchan shakl-shamoyiliga berilib ketmasdan, butun borlig’ini muhabbatta baxshida etish taqdir etilgan. Qizning o’zini daryoga otishi ilohiy Mahbubning iznu qarori edi va U qaror qilgan, taqdir etgan narsadan hech kim o’zini chetga ololmaydi. Uning muhabbati jonni o’ziga rom etadi va o’zini to’lqinlar quchog’iga otishda unga kuch-quvvat bag’ishlaydi. Sunhunning Zassiga, Zassining Sunhunga tashnaligi ham xuddi shunday, bu chanqoqlik qizga tog’lar va sahrolardagi xatarli so’qmoqlarni matonat bilan bosib o’tishda mador bag’ishlaydi. Shunday qilib, Soni ushbu misralar mazmunini anglab yetadi:

Echki terisidan tikilgan mesh yo’q.
Tun butkul zim-ziyo, ko’za loyi xom.
Va Mahbubning sevgisi sabab
Na bir zum bo’sh vaqt bor va na bor orom.
Muhabbat qoshida daryoyi azim
Tuyular sahrodek kuruq va mahzun.

To’g’ri, oshiq qiz bir lahza titroqqa tushadi, ammo keyin unga shovullab oqayotgan sersuv daryo cho’l singari quruq va mahzun tuyuladi. To’g’ri, Yerdagi nuqtai nazar bo’yicha Soni cho’kib ketdi va
Mehar qotil daryoni la’natlab, baliqchilarga “to’rlaringni daryoga tashlab, Sonining murdasini topib beringlar”, deb yalindi. Bu sahnada Mahbubning ikki xil xarakteri ayon bo’lmoqda: birinchidan, u an’anaviy rivoyatda bayon qilingan yerlik kuchsiz do’st bo’lsa, ikkinchidan, U Boqiy Mahbub timsoli sifatida namoyon bo’ladi. Soni bu ikkisidan kuchlirog’idir, chunki uning fikru xayoli so’fiylar «metaforik mahbub», deb tasvirlashgan ko’rinuvchi mahbubga qaratilmagan. Qizning sevgisi
o’lmasdir. U o’z yuragini oyinaga aylantirgan. Odamlar bu oyinada Do’stni ko’radilar. Oshiq qiz g’am-anduhlar chekish orqali musaffolanib, Mahbubga uning oyinasidan da yaqinroq bo’lgan. So’fiylar bu holatni Ahmad G’azzoliy (vafoti 1126) davrlaridan beri shunday tasvirlaydilar.

Qiz butun borliqning Birligini anglab, mangulik ummonga singib, o’zligidan mosuvo bo’lgandi. Shoh Abdul Latif ham qizning tarixini xuddi shu voqeani tasvirlash bilan nihoyasiga yetkazadi. So’ngra u yana Mansur Hallojga murojaat qiladi. Mansur, ya’ni «G’olib» ismi aslida Hallojning otasining ismidir. Bu siymo Zassi to’g’risidagi rivoyatda ham tilga olingan edi. Zero, Hallojning taqdiri suvga g’arq bo’lish yuli bilan o’zlikdan mosuvo bo’lishning asosini tashkil etadi. Ammo nega aynan u «analhaq», degani uchun qatl etildi? Axir barcha yaratilmishlar «Men ilohiy haqiqatman», deb turgani yo’qmi?

Suv, yer, daryo: bir qichqiriq!
Daraxtlar, bultalar: bir nido!
Barcha narsa dorga munosib.
Va minglab Mansurlar —
Yana qanchasini osmoqchisan sen?
Chor atrofda faqat bir Do’st bor,
Gir atrofda Mahbub namoyon.
Mansur erur jumlai jahon,
Yana qanchasini osmoqchisan sen?

Faqat zohiriy ko’z to’lqinlarning yuz minglab libosini farqlay oladi, ammo dengiz, suv aslida bir narsa-ku. Soniga o’xshab suv qa’riga cho’kkan zot bular xususida o’ylamaydi. Ilohiy ummonga g’arq bo’lgan zot o’ylashni unutadi. Muhabbatning eng kuchli, eng yuqori zavqu shavqlari boshlangan paytda shaxsiy, mayda-chuyda g’am-tashvishlarga o’rin qolmasligi oddiy haqiqatdir. Mavlono Rumiy ham shu fikrga asoslanib, o’zining bir masnaviysida shunday hikoya qiladi: Kibru havoli bir tilshunos olim qayiqchiga aql o’rgatmoqchi bo’ladi. Shunda qayiqchi olimga qarata deydi: Qayiq cho’kayotganda nahv emas, ya’ni grammatika emas, balki mahv, ya’ni fano bo’lish xususida o’ylash lozim. (Mas. 1.2838 f). Endi hech qanaqa istak-xohish yo’q, to’lqinlarning shovqin-suroni ham, suvning ko’piklanib, jazavaga tushgandek ko’tarilib kelishi ham, garchi ular avvalboshda Sonini biroz vahimaga solgan esa-da, endi qo’rqinchli emas. Ilohiy ummonning tubsiz qa’riga cho’kib ketgan jon bularning birontasini his etmaydi.

Shoh Abdul Latif shu bo’lim xotimasini Soni g’arq bo’lgan va shu asnoda Mahbub visoliga erishgan ilohiy muhabbat ummonini madh etishga bag’ishlaydi. Mavlono Fariduddin Attorning «Musibatnoma»sidagi izlovchi ham ilohiy Mahbubni jon ummonining qa’ridan topadi.

Sog’inishda bo’lmas xotima,
Cheksiz erur sevgi ham behad.
Sevgi nima, muhabbat nima,
U biladi, U bilar faqat.

Sonining taqdiri suvda o’zlikdan mosuvo bo’lishning yorqin tasviridir, ammo qudratli Hind daryosi yaqinida yashaydigan so’fiy uchun suvning timsol qilib olinishi oddiy holdir. Risolaning eng mashhur qismi «Samundi», deb atalgan qism bo’lishi ham mumkin, zero Allan Faqir uni kuylab, dongini taratgan. Bu dengiz kuyidir. Bu bo’limda uzoq safarga ketgan baliqchi erini intizorlik bilan kutayotgan ayol to’g’risida so’z yuritiladi. Eri Adan yoki Shri Lankadan qimmatbaho taqinchoqlar va turli ziravorlar xarid qilib, eson-omon uyiga kelishi uchun xotin irim-sirim qilib, serkaromat avliyolar tagida dam olgan, deb hisoblanadigan daraxtlar shoxiga turli-tuman latta qiyqimlarini bog’lab qo’yadi, daryoga turli atirlar quyadi. Hozirgi kunlarda ham bu rasm-rusumlar saqlanib qolgan. Xuddi Zassi to’g’risidagi rivoyatlar tajassum topgan Sur Sriragdagi singari bu yerda ham muallif o’z tashbehlarini Sind ayollarining kundalik hayotidan olgan. Ularning erlari har kuni xavfli daryo va dengiz bilan yakkama-yakka kurashadilar. Sur G’atu deb nomlangan kichik bo’limda esa barcha akalarini halok etgan bahaybat dengiz ajdahosiga qarshi jang qilib, uni o’ldirgan kichkina Morirro to’g’risidagi Sind rivoyati mavzu qilib olingan.

Ammo bu rivoyatlar xalq og’zaki ijodi nuqtai nazaridan qanchalik qiziqarli bo’lmasin, baribir ularda so’fiyona tajriba mavzusi tog’larda yoki dengiz yoinki daryo qa’rida vafot etadigan, yokim Tar sahrosini o’zining vatani deb biladigan, doimo o’sha yerlarga sodiq qoladigan Marui singari oshiq ayollar tavsif etilgan bo’limlardagidek yorqin tasvir etilmagan.

UMAR VA MARUIY

Zassi tog’u toshlarda sargardon kezib, Soni esa o’zini quturgan daryoga otib Boqiy Mahbub visoliga yetishga harakat qiladilar. Ammo shunday ayol-jonlar ham borki, ular intizorligi haddan oshib ketgan taqdirda ham bu dunyoga zanjirband bo’lgan holda, o’z kuchlari ila Vatanga, Mahbub yoniga qaytishga qodir bo’lmay, umrlarini cheksiz sabr-toqatda o’tkazadilar.

1191 yilda qatl etilgan Suhravardiy «g’urbat al-g’arbiya», ya’ni «g’arbdagi surgunlik» haqida so’zlaydi. Jon zulmat qurshovida nadomat qiladi va nihoyat nurlar vatani bo’lmish sharqqa, ona yurti Yamanga eltuvchi yo’lni topadi. U yer baxtiyorlik, saodat manzili bo’lib, jon u yerda bir vaqtlar «Eng Mehribon Biru Bor nafasining bo’ylarini» tuygan. Keksa kampir «dunyo» qo’lida asir bo’lgan qarchig’ay — jon otxonaga bog’lab qo’yilgan ohu, asirlik chog’ida ona vatani bo’lmish Hindistonni qumsaydigan, tushida vatanini ko’rsa zanjirlarni uzub yuboradigan fil singari Sharq she’riyatining keng tarqalgan lavhalari timsollar guruhiga taalluqlidir.

Kecha Hindistonni tushda ko’rgan fil
Zanjirlarni uzib yubordi butkul
Vatanga yo’naldi sekin, ulug’vor
Uni to’xtatishga kimda qudrat bor?

deb kuylaydi Rumiy.

Shoh Abdul Latif she’riyatida Maruiy ana shunday vatanni sog’inganlarning vakilidir. U uzluksiz ravishda o’zi tug’ilib o’sgan yurtni qo’msovchi jondir. Maruiy hozirgi Pokistonning janubi sharqidagi Tar sahrosida tug’ilib o’sgan qishloqi qizdir. U o’z qishlog’ini va marularni, ya’ni do’stlari va qarindosh-urug’larini juda sevadi va barcha qizlar kabi qishloq qudug’idan uyiga suv tashiydi.
Omarkotlik qudratli Umar qizning jamoliga maftun bo’lib, uni o’z shahri Omarkotga o’g’irlab ketadi va qasrida tutqun sifatida saqlaydi. U qizni bo’ysundirmoqchi bo’ladi, ammo uning yo’ldan ozdirish san’atiga qizning ko’ngli sust ketmaydi. Qiz faqat «ajdodlari yashagan yurtni, ilk Mahbubni qumsaydi». Qizning qarshiligini sindirolmagan, vasliga yetolmagan shahzoda yomg’irlar sahroga yashil to’n kiydirganda uni uyig’a qaytarib yuboradi. Ba’zi taxminlarga ko’ra, qizni bokira holda qaytib kelganiga ishonmagan qarindoshlari o’ldirgan emish. Shoh Abdul Latif xotima xususida biron narsa demaydi.
.
Intizorlik va yod etish, uyiga qaytib borishiga nisbatan ulkan umid Shoh Abdul Latif qo’l urgan mavzudir. Xuddi boshqa «Sur»lardagi kabi «Sur Maruiy»da ham shoir hikoyani o’rtasidan boshlaydi va tinglovchilarni o’g’irlab kelingan qiz tanho saqlanayotgan Omarkot qasriga yetaklaydi. Tutqinlikdagi qiz marularga nisbatan bo’lgan boqiy muhabbatni uzluksiz ravishda yod etadi — ko’plikdagi marular bu yerda Yagona haqiqiy Mahbubni anglatadi. Mahbub turli ko’rinishlarda zohir bo’ladi, ammo Uni tasvirlab bo’lmaydi. Axir Zassi ham o’z qo’shiqlarida «Kechliklar» deb kuylab Punhunni nazarda tutadi-ku. (Bundan tashqari avliyosifat odamlar to’g’risida gapirilganda ham ularning ismlariga ko’plik qo’shimchasini qo’shib gapiriladi. Bu hol ularga ko’rsatilgan hurmatni anglatadi. Masalan, so’fiylar yo’lboshchisi Nizomiddin avliyo yoki O’rta Osiyo darveshlari «Eshon» deyilishi shundan dalolatdir). Shoh Abdul Latif asarida ilohiylikning turli-tuman zohir bo’lishiga ishora bor. Uning yurtdoshi Qadi Qadan undan ikki yuz yil ilgari Xudoni o’zining yuzlab ildizlari ila ulkan o’rmondek tuyulgan, ammo o’zi Yagona bo’lgan Banyan daraxti sifatida tasavvur etgan, Maruiy ham muhabbatlari yaratilgan damlaridayoq ko’ngillariga jo etilgan singiljonlarining qiyomat kunigacha Alloh taolaga bo’ysunishlari lozimligini anglab yetadi. Ilk bitimga binoan Xudo atigi bir dakiqa, bir zum mavjud bo’ladigan insoniyatning Xojasidir. Maruiy ham Zassi va Soni o’tgan yo’ldan boradi: Ilk Mahbubga nisbatan bo’lgan muhabbatdan bo’lak muhabbat yo’qligini har bir oshiq jon yaxshi biladi. Ilk bitimning «alastu»siga qilingan ishora «Sur»ning, ya’ni «Bo’limning» faqat boshida emas, oxirida ham yana bir bor takrorlanadi.

«Men Parvardigoringiz emasmanmi?»
Deb so’radi Xudo, eshitdim.
Ha dedilar ular chin dildan
Men ham shular ichida edim.
O’sha damda o’rmon ahliga
Sadoqatim ayladim izhor.

Va bundan tashqari o’sha g’aroyib vrqeadan avval, hali quyosh va oy bunyod etilmay turib, dunyo yaratilmasdan va ruh kashf qilinmasdan avval, hali Xudo O’zining yaratuvchi «Bo’l» degan so’zini aytmasdan ilgari ham Maruiy marularni sevgan. Zero, ular hali bir-biridan ajratilmagan, birga bo’lganlar. Qiz o’sha Yagona Biru bordagi absolyut Birlik davri hakida, ya’ni ilmiy tildagi «deus abskonditus» haqida o’ylaydi va uni Mahbubdan judo etgan, o’zida ikkilikni jamuljam etgan taqdirdan, ya’ni «Yaratilishning vujudga kelganligidan» shikoyat qiladi. Taqdir esa, qizning fikricha, odamlarni tutqunlikda tutadigan «mustahkam qal’adir». Ammo surgunda ham jon o’zini o’zi ilohiy so’zlar ila yupatadi: axir Alloh Qur’oni karimda «Biz insonga uning jon tomiridan ham yaqinroqdamiz» (50-sura, 16-oyat) deb va’da bermaganmi?

Arab hikmatlari, Payg’ambar alayhissalomning so’zlari Maruiyning yodiga tushadi: «Vujudim bu yerda, ammo qalbim sizning qoshingizda».

Arab shoiri kuylagan ushbu misralar sof haqiqatdir:

Ko’zlarimdan oqar qon,
Sendan ayrilib jonon.

Ammo Payg’ambar alayhissalom «Barcha narsa o’zining ilk yaralmish holatiga qaytadi», demaganmidilar? Shu sababdan o’g’irlab ketilgan qiz o’zining ilk vatani Malirga qaytish haqida xayol suradi va bu mavzu bo’lim ohiridagi xor bo’lib aytiladigan qo’shiqda taqrorlanadi:

Koshki ketolsam edi,
Vatanga, ota yurtga.
Jon bersaydim Malirda,
Cho’l gullari orasida.

Uning ko’pgina qo’shiqlari hind-pokiston xalq she’riyatida ma’lum va mashhur bo’lgan endigina turmushga chiqqan kelinlar tomonidan kuylanadigan qo’shiqlarni eslatadi. Bunday kelinlar kuyovning uyida, qaynona va qaynotalar orasida o’zlarini qandaydir siqilgan, baxtsiz his etadilar, ota-onasi va opa-singillarining: mehr-muhabbatini sog’inadilar. Zero, Yangi uydagi hayot yosh kelinchakka chidab bo’lmas darajada og’ir surgun bo’lib tuyuladi:

Na bir elchi, na bir sayyoh, na karvon kelar,
Na xabar bor, na tush ko’rar, na sarbon kelar.

U shunday misrama-misra afg’on chekadi. Bu shunday og’ir damki, jon uchun zimiston tunki, sevimli Xojaning zarracha muruvvati belgisi dalda sifatida namoyon bo’lmaydi. Qiz «Xudo meni butunlay unutdi, o’z holimga tashlab qo’ydi», degan xayolga boradi. Maruiyning «na bir elchi, na karvon kelar», degan shikoyatomuz nidosi keyingi sind she’riyatida va ayniqsa Satshal Sarmast lirikasida o’z ifodasini topgan. U Shoh Abdul Latif mavzulariga murojaat qilib, ularni yanada rivojlantirgan.

Uning asarlaridagi qizlar (jonlar) yanada jo’shqinroq, jasurroq ehtirosliroq kuylaydilar. Yuqorida aytilganidek, hech kim qizning holini so’rab kelmaydi. Maruiyning o’z Mahbubiga maktub bitishga harakat qilganda ko’z yoshlari qog’ozga tomib, siyohlari chaplashib ketadi, xatni, maktubni kutish motivlari va Mahbubga ikki enlik maktub bitishga urinish mistik adabiyotda muhim mavzulardan biridir. Shoirlar uchun ilk davrlardan buyon sevguvchining ko’z yoshlari rosmana maktublardir. Zero, ular ko’zlaridan yosh o’rniga qon oqib, o’shaning qizil rangi ila quruqshab qolgan, pergamentga o’xshash za’faron yonoqlarga «o’qishni bilmaydigan zotlar o’qiy olmaydigan harflarni» bitadilar. Bag’dodlik so’fiy Shibli (vafoti 945) bu holni shunday izohlagandi. Bengaliya xalq shoiri ham o’z qahramonini shunday kuylatadi:

Barmoqlarim qalam erur soz
Ko’z yoshlarim qonli siyoh, rang.
Yurak — maktub bitilgan qogoz.
Uni Mahbubimga yo’llayman.

Mumtoz she’riyatda xat tashuvchi asosan kabutardir. (Kabutar pochtasi o’rta asrlarda islomiy mamlakatlarda keng tarqalgan edi). U, ya’ni xat tashuvchi kabutar Makkada in qurgan, «muqaddas joy kabutarlariga» mengzaladi, zero ular diniy markaz yaqinida «Xudoning uyida», Ka’bada yashaydilar. Sind viloyatida esa u qarg’a (kang)dir, sevguvchi qiz tinimsiz ravishda unga murojaat qilib, Mahbubdan xabar keltirishni iltijo qiladi. Xuddi “Risola”ning «Zassi Abri» bo’limida ta’kidlanganidek, oshiq qiz elchi qushga turli tuman sovg’alar berishni va’da qiladi. Zassi Mahbub yaqinida yashaydigan qushga o’z etini, ko’zlarini taklif etsa, Satshal Sarmast asaridagi qahramon qiz, agar qush Do’stdan xabar keltirsa turli shirinliklar berishni va uning qanotlarini oltin iplar bilan o’rab qo’yishni va’da qiladi. Sevguvchi jonning muruvvatga qanchalar zor-intizorligi «sevimli qarg’aga» yangi-yangi murojaatlarda izhor etiladi. Shoh Abdul Latifning “Risola”sida yozuv motivlari, qadimgi harflar simvolikasi ham tez-tez uchraydi. Xattot «alif» bilan «lam» (aval) harflarini yuksak san’at bilan bir-biriga bog’laganidek sevguvchi jon bilan Mahbub ham bir-biriga bog’langandir. «Alif» bilan «lam»ning bog’lanishidan «la», ya’ni Kalimai toyyibaning birinchi so’zi hosil bo’ladi. Bu esa Allohdan o’zga xudo yo’qligiga, ya’ni yagona, hamisha boqiy, cheksiz Ilohiy Mahbubdan bo’lak Mahbub yo’kligiga ishoradir. Ammo maktub bitish mavzusining bu yerda shunchalar muhim rol` o’ynashi albatta o’quvchini hayron qoldiradi, nega deganda Sindda juda kam kishilar o’qish va yozishni biladilar. Ayollarga esa kamdan-kam hollardagina yozishni o’rganish imkoniyati berilgan. (Ko’pgina hududlarda qizlarga faqat o’qish o’rgatiladi. «Ishqiy maktublar yozolmasin, deb bizlarga yozishni o’rgatishmagan», dedi bir kuni obro’li oiladan chiqqan keksa bir turk ayoli ayyorona jilmayib). Maruiy kutayotgan xatlar oddiy xatlar emas, mehr-shafqat belgilaridir va o’zi xat yozmoqchi bo’lganda ko’zyoshlari unga siyoh bo’lib xizmat qiladi. Bullhe Shohning she’rlaridan birida shunday deyilgan:

Maktublar bitarman tun bo’yi
Mahbubim kelmaydi qoshimga.

Qishloqdan bironta xabar kelmasada, tushlarida Mahbubni ko’rmasada, Maruiy baribir Vatanni yod etishdan tolmaydi. U qishlog’idagi cho’ponlar hech qachon shoyi atlas kiyimlar kiymasligini o’ylay boshlaydi. To’g’ri-da, ular o’ranib yuradigan dag’al, qizil jun yopinchiqlar qimmatbaho ro’mollaru baxmal va shoyi kiyimlardan ming bora afzal. Umar esa qizni baxmal, shoyi kiyimlar va’da qilib, yo’ldan urmoqchi. Ochig’ini aytganda, qiz uchun cho’ponlardan keladigan hidlar mushku anbarlardan ham yoqimliroqdir. Maruiyning qishloqni qo’msashi g’ayritabiiy emas, chunki so’fiylar ham Alloh ularning qalbiga jo’natgan xushbo’ylarni tez-tez his etib turishadi. Bu xushbo’ylar Mahbubdan xabar keltiradilar, chunki Mahbub ularning ko’ziga ko’rinmaydi. Axir Payg’ambar alayhissalom ham Ul zotga Yamanlik Uvays al-Karoniydan darak bergan xushbo’y shabbodani his etib, «Eng Mehribonning nafasi Yamandan men tomon kelayotganini his etayapman», deb qichqirib yubormaganmidilar? Bu fikr Maruiy aytgan qo’shiqlarning ham asosini tashkil etadi. Qiz bu qo’shiqlarni «tanishlarining bo’ylariga» intizor bo’lib kuylaydi va ular tutqunlikdagi qizga tasalli beradilar. Malirdagi marular juda kambag’al kishilardir, ammo Maruiy bu kambag’allikni qandaydir go’zal va bebaho narsa deb his etadi, zero so’fiylar Payg’ambar alayhissalomga o’xshab «Faqirligim faxrim» deyishlari lozim. Shohona qasrda tutqunlikda bo’lganda qiz qishloqdagi dugonalari bilan birga bo’lishni orzu qiladi, zero oilasi, dugonalari bilan birga tashnalikdan, suvsizlikdan azob chekish qiz uchun shirin-sharbatlar nush etishdan avloroqdir. Dugonalari chakalakzor jungli ichida sargardon kezib, shudring bosgan nam ko’katlar ustida ko’z yumolmay tong ottirgan bir paytda u qanday qilib momiq par to’shaklarga o’ranib uxlasin. Umar unga taqdim etgan barcha sovg’alarni u rad etadi, zero jon «chiroyli bezalgan» dunyoning o’tkinchi, havoyi nafslariga uchmasligi (3-sura, 14-oyat), o’zining haqiqiy Vatanini unutmasligi kerak. Maruiy o’ziga butunlay e’tibor bermaydi. Umar unga sovg’a qilgan shoda-shoda marvaridlarning qiz uchun sariq chaqachalik kimmati yo’q. U barcha sovg’alarni rad etib, yuzini Vatani tomon burib oladi. Uning bag’rida ayriliq olovi yonadi, shu sababdan uning yuzlari qorayib ketgan, chunki tutqunlikda jonning rangi o’zgaradi, o’zining jozibasini yo’qotadi. Uning qalbini vahima bosadi, qishloqdoshlarim o’zlarining ilk go’zalligida yashnab yurgan Vatanimga bu jirkanch ko’rinishda qanday qaytaman, deb qo’rquvga tushadi. Bu yerda albatta Payg’ambar alayhissalomning barcha so’fiylar yaxshi ko’radigan, «Darhaqiqat Alloh go’zaldir va U go’zallikni xush ko’radi», degan hadislariga ishora bo’lsa kerak. Va dunyoviy qamoqda — garchi bu qamoq juda go’zal va serhasham qasr shaklida bo’lsa ham — tutqunlikda o’tirgan Maruiy ruhi tushib, shunday kuylaydi:

Chiroyimni yo’qotdim men
Ko’rinishim ajabtovur.
Xunuklar bo’lmagan joyga
Endi qanday borurman men.

Chiroyimni yo’qotdim men
Yuzimdan nur yog’ilmaydi.
Qalbni azob dudi bosgan
Yuzga ko’chdi uning zahri.

Chiroyimni yo’qotdim men
Endi kelgan bo’lsam hamki.
Xusni chiroy qo’ldan ketdi
O’rnin qanday to’ldirurman.

Chiroyimni yo’qotdim men
To’laligim qayga ketdi?
Uyga qanday yetishurman
Bunday nochor holatda men.
Kim qaytarib berar husnim,
Nima deydi ko’rgan cho’pon?

Men yo’qotdim chiroyimni
Uyga qanday keturman men?
Husni ko’rkdan judo bo’ldim,
Nima deydi ko’rgan cho’pon?

Chiroyimni yo’qotdim men
Cho’ponlarga nima deyman?
Cho’ponlarni o’tga solgan
O’zi o’tda ado bo’ldi.

Chiroyimni yo’qotdim men
Kim ham meni qarshi olar?
Shodlanarmi, qarshilarmi
Men xunukni ko’rganlar.

Chiroyimni yo’qotdim men
Kecha kelib bu saroyga.
Sovg’a-salom na xojatdir
Qovjiradi bunda ko’rkim.

Qiz hatto boshini, sochlarini ham yuvmaydi. (Albatta Islom dinidagi tozalikni talab etadigan buyruqlardan xabardor kishi bu holning qanchalar g’ayri-odatiy ekanligini tushunadi). Chunki, qiz ilgari unga oshiq bo’lib yurganlar uni hozirgi holatida tanib olishlaridan butunlay umidini uzgan. Qiz qatiq ivitib, chanqagan mollarga berish uchun quduqdan suv tortib yurgan kunlarini yodga oladi. Keyingi bo’limlarda qishloqdagi yumushlar, kiyimlar, o’simliklar, Tar sahrosidagi hayvonlar tasviri berilgan. Bu bo’limlarda sahro o’rtasida, madaniy markazlardan ancha olisda joylashgan qishloqdagi hayot manzaralari shunchalar aniq tasvirlanganki, kishi xuddi o’z ko’zlari bilan ko’rib turgandek bo’ladi. U yerda tasvirlangan, ovqatga solishga ishlatiladigan xushbo’y ziravorlarni bugungi kunda ham topish mumkin. Shaharlik shoirlar Boqiy Jannatni atirgullar qiyg’os ochilgan boqqa qiyos qiladilar. Jon qushi shu bog’ni sog’inadi. Ba’zan u nay kesib olingan qamishzorga o’xshatiladi, ya’ni qamishzor nayning jannatmakonidir. Shu sababdan, «ajdodlari yashagan qishloq» Maruiy uchun saodat manzili bo’lib tuyulishi ajablanarli hol emas. Maruiy yomg’ir yoqqanda sahro yashil libos kiyib, marularning shodlanishi to’g’risida xayol suradi, zero yomg’ir shoirlar aytganidek, Allohning rahmatidir. Shoh Abdul Latif «Risola»ning «Sur Sarang» bo’limida barcha «qurbaqa, o’rdaklar, ho’kiz va sigirlar» yomg’ir yog’ishini intizor kutadigan va u yoqqanda dehqonlar bilan birga juda quvonadigan mamlakatni batafsil tasvirlaydi. Yomg’ir chindan ham Ilohiy rahm-shafqat timsolidir. Bu rahm-shafqat Muhammad alayhissalom siymosida zohir bo’lgan. Yomg’irni shu tariqa majoziy tushunish yoki tushunmaslikdan qat’iy nazar Tar sahrosini kuchli monsun yomg’irlaridan keyin ko’rgan kishi uning sehrli jozibasini his etadi. Maruiyning nega qishlog’ini shunchalar sog’inganligining sababini anglaydi. Zero, Maruiy haqidagi rivoyat faqatgina jonning Ilk Mahbubga intizorligi timsoli emas, balki Vatan muhabbati to’g’risidagi qo’shiqlar qo’shig’idir. Axir Payg’ambar alayhissalom «Vatanni sevmoq iymondandir», demaganmidilar? Maruiy Vatanida o’tkazgan damlarini eslar ekan, biron xabar kelarmikan deb o’zi ham bulutdek ko’zyosh to’kadi.

Qiz biron bir zaminiy istaklar ila bulg’anib qolmaslik uchun, pokiza qolish uchun hamma narsadan o’zini olib qochadi. Va nihoyat barcha dardu g’amlari, iztiroblari evaziga mukofotlanadi. Qizning qishloqdoshlari, marular Umarnikiga bir kishini elchi qilib yuboradilar. Yomg’irlar davrida Umar qizni uyiga jo’natib yuborishga rozi bo’ladi. Hind mumtoz she’riyatida yomg’irlar davri Mahbubni qattiq qo’msaydigan, uning visolidan umidvor bo’ladigan davr sifatida tasvirlanadi. Maruiy agar uyga qaytib borsam, «barcha sutni ichib qo’yaman», deb orzu qiladi. Bu davrda qishloqning yomg’ir suvlariga to’lgan qudug’i atrofida katta bayram o’tkaziladi. Bu yerda yana bir bor yomg’ir mavzusiga murojaat qilingan. Bu tasvir saxro hududlarida notanish, g’ayri-odatiy, ammo mumtoz islomiy adabiyotlarda va xalq tasavvurida mustahkam o’rnashib qolgan tasvirdir. Unda aytilishicha, yomg’ir tomchilari bug’ tarzida dengiz sathidan osmonga ko’tariladi, so’ngra namlik quyuqlashib bulutga aylanadi. Keyin esa yana yomg’ir tarzida dengizga tushadi. Agar yomg’ir tomchisining baxti bo’lsa, uni intizor kutayotgan chig’anoq ichiga tushadi, chunki chig’anoq atrofdagi sho’r suvni ichgasi kelmaydi. Pokiza, shirin suvni, yomg’ir suvini, agar iloji bo’lsa shifobaxsh aprel yomg’irining suvini sabr-toqat bilan kutadi. Maruiy o’zini o’sha chig’anoqqa qiyos qiladi. U atrofidagi sho’r suvdan voz kechadi, ya’ni serhasham qasr hamda Umarning sovg’a-salomlariga uchmaydi, “chiroyli sabr qilish” (12-sura, 18-oyat) orqali o’z maqsadiga erishadi, insonlar uchun timsolga aylanadi:

Dengizdagi chig’anoqlar
Bulutlardan umidvordir.
Sho’r suvlarni ichmas ular,
Yomg’ir suvin umid qilar.
Zulmatlarga qilib toqat,
Aylanadi marvaridga.

Chig’anoqdan o’rganing qizlar,
Yaxshilikni, yaxshi kutishni.
O’zgarsada dengiz oqimi,
Umid qilar bulutdan ular.

Intizorlik yo’l-yo’rig’ini
Chiqanoqdan o’rganing qizlar.
Osmondan suv iltijo qilar,
Atrofiga solmaydi nazar.

Ammo qiz bu tutqunlik lozim bo’lganini yaxshi biladi. Pokiza qiz boshdan kechirgan bu sinovlar chinakam musulmon uchun vojib narsadir, zero g’am chekmasdan, o’rtanmasdan yuksalib bo’lmaydi. Mavlono Rumiy ham boshqa so’fiy shoirlar singari Vatandan ayro tushmasdan turib, kamolga erishib bo’lmasligini qayta-qayta takrorlagan. Payg’ambar alayhissalom ham ona shahri Makkadan hijrat qilib, Madinada qo’nim topganlar, hurmat-e’tiborga erishib, shon-shavkat ila Makkaga qaytib kelganlar. Bu hol akalarining sotqinligi tufayli Misrga qul qilib sotib yuborilgan, so’ngra Misrning eng qudratli hukmdoriga aylanib, o’z yurtidagi qarindoshlariga yordam qo’lini cho’zgan Yusuf alayhissalomga ham taalluqlidir. O’z ona yurti, ya’ni qamishzordan ayrilmaganda, nay shunchalar mahzun nola qila olarmidi? Shunday qilib, Maruiy tuganmas sabr-toqati, buyuk sadoqati sharofatidan yuksak mukofotga sazovor bo’ladi. Dunyoning ko’zni aldovchi hashamlari, serjoziba saroy, qimmatbaho kiyim-kechaklar, sovg’a-salomlar qizni haq yo’ldan ozdirolmaydi. Qiz chekkan g’am-alamlari evaziga yanada pokizalanib, musaffolanib ota-buvalarining qishlog’iga, o’zining ilk Vataniga qaytib keladi.

SO’NGSO’Z

Maruiy o’zining ilk vatani ishqida yonadi, Zassi bilan Soni esa xuddi Zulayho singari, ya’ni u Yusufning ishqida kuyib, o’zi giriftor bo’lgan ming dardu alamlarga bardosh berganidan keyingina poklangani kabi ilohiy Mahbubga intiladilar. Azob-uqubatlar chekish, o’zlikdan mosuvo bo’lish orqali turli zaminiy kamchiliklardan, g’uborlardan poklanadilar. Ilk boshlanishga, butun borliqni qamrab olguvchi go’zallikka intilgan ayollar so’fizmda Biru Borning maftunkor, xushbo’y hidlar taratuvchi timsoli, ya’ni Ul Zotning zohir bo’lishi, deb qaralishi mumkin. Faqatgina bo’lak (ya’ni avvalboshda Odam Atoning egri qovurg’asidan yaratilgan ayol) butunni, asosni emas, balki o’sha butun ham o’zidan ajralgan bo’lakni axtaradi. Erkak bilan ayol bir-biriga qarashlidir. Ularning mutanosib birgaligi, «yang» va «yin»ning boqiy yaratuvchan o’yini chinakam hayotni tashkil etadi. Ma’lumki, erkaklik tamoyili barcha dinlar va madaniyatlarda ustunlikka egadir. Islom dinida ham ayollar boshiga qo’pgina g’am-kulfatlar tushganligidan ko’z yumib bo’lmaydi, chunki oddiy Qur’oniy ko’rsatmalar asrlar o’tishi natijasida juda tor ma’noda tafsir qilina boshlangan. Qur’oni karimga umuman daxldor bo’lmagan ba’zi bir xurofiy rasm-rusumlar va qarashlar ma’nan o’zgarmas, mustahkam qonun darajasiga chiqib olgan. Xozirgi kunlarda «islomiy», deb atalgan ko’pgina odatlar kundan kunga qotib borayotgan qatlamga tegishlidir, ya’ni ularning ko’pchiligi bid’at-xurofotdan bo’lak narsa emas. Ammo bu endi butunlay boshqa mavzu. Ikkinchi tarafdan biz «erkinlik» tushunchasining murosasoz, ammo ko’pincha jilovlanmagan ta’rifiga asoslanib o’z tasavvurlarimizni butun dunyoga mos keladigan eng yaxshi orzu, ideal deb hamda bizga yoqmaydigan urf-odatlarni eskilik sarqiti, deb la’natlashdan o’zimizni tiyishimiz lozim. Ba’zi bir «zamonaviy» g’oyalarning Islom olamiga olib kirilishiga nisbatan bo’lgan urinishlar musulmonlar tomonidan mustamlakachilik tazyiqi sifatida qat`iyan rad etiladi. Ular bunga qattiq qarshilik ko’rsatadilar. Xuddi shunday, asl islomiy tamoillarning g’ayriislomiy deb atalishi ham qarshilikka uchraydi. Shu sababdan, din olimlari g’oyalarni g’oyalar bilan, mavjud voqelikni mavjud voqelik bilan solishtirib ko’rish qoidasiga amal qiladilar. Shunga asosan, islomiy asarlardagi muslima ayollar obrazlarini sinchiklab o’rganib chiqish ideallarga yanada yaqinroq borish imkonini beradi, deb o’ylayman, chunki haramlarda sodir bo’ladigan erotik voqealar to’g’risidagi rivoyatlar ham, xotinlarning hiyla-nayranglari to’g’risidagi xalqona latifalar ham Islom madaniyati darajasini belgilamaydi. Bu darajani belgilaydigan yuksak saviyadagi asarlar son-sanoqsiz. Kimda-kim arab, fors, turk va avvalo hind-musulmon xalqlarining (urdu, sind, panjob va boshqalar) mumtoz asarlarini tagma’nosiga tushunib, o’qib chiqsa, turli yuzaki tasavvurlarini butunlay o’zgartirib yuboradigan cho’ng tushunchaga ega bo’ladi. Ancha yillardan beri muslimalar bilan dugona tutinib yurganligim sababli ularning hayotini juda chuqur o’rganishga muvaffaq bo’ldim. Ehtimol, shu yo’sindagi ishlar bir qancha bid’at-xurofotlarni daf etishga yordam berar, chunki ma’naviy hayot jabhasida erkak bilan ayol o’rtasida hech qanday farq bo’lmasligi lozim. Shu asnoda mavlono Jomiyning buyuk Robiya haqida yozganlarini misol qilib keltirishni lozim topdim: «Barcha ayollar biz tilga olgan ayollar singari bo’lganlarida edi, ayollar erkaklardan ancha ustun bo’lurdilar. Zero, quyoshning ayolikka mansubligi uni xiralashtirolmaganligi singari oyning erkaklikka mansubligi ham uning darajasini oshira olmaydi».

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

1. Shoh Abdul Latif. Risolai Sindi. Bombey, 1958.
2. Abu Nuaim al-Isfahoniy. Xilyat al-avliyo. Qohira, 1932.
3. Afloqiy, Manoqib al-orifin. Anqara, 1959 — 61.
4. Meri Bryuss Elison. Doktor Meri Arabistonda. Xotiralar.
5. Tor Andray. Islomiy so’fiylar. Shtuttgart, 1960.
6. Amir Kurd. Siyar al-avliyo. Dehli, 1891—92.
7. Nosir Muhammad Andalib. Nolai Andalib. Bhopal, 1890.
8. Nazihi Oraz. Onado’li avliyolari. Istanbul, 1958.
9. A. J. Orberi. Zahmatkash so’fiy Ayn al-qudrat al-Xamadoniy xususida qasida, London, 1969.
10. Ali S. Asaniy. Buj Nironjon. Ismoiliylarning mistik poemasi. Harvard. O’rta Osiyo markazi, 1991.
11. Ali S. Asaniy. Jinlar to’g’risidagi Ismoiliylar adabiyotida to’y simvolizmi. N`yu York, 1993.
12. Ali S. Asaniy. Muhabbat imtihoni. Nizoriy Ismoiliylar an’analari. Kembridj., 1994.
13. Ali S. Asaniy. Ismoiliylar diniy adabiyotida jinlar tasviri. Kembridj., 1993.
14. Abdul Boriy Asi. Tazkirat al-xavotin. Luknov, 1930.
15. Fariduddin Attor. Tazkirat al-avliyo. London; Layden, 1959.
16. Fariduddin Attor. Ilohiynoma. Shohning olti o’g’li bilan suhbati. Layptsix, 1940.
17. Fariduddin Attor. Mantiq ut-tayr. Javod Shakur chop etgan. Tehron, 1962.
18. Fariduddin Attor. Musibatnoma. Tehron, 1959. Frantsuzcha tarj. Parij., 1981.
19. Mahmud Ayyub. Islomda iztirob chekib poklanish. X`yug, 1978.
20. R. V. J. Ostin. Andaluziya so’fiylari. London, 1971.
21. R. V. J. Ostin. Ibn al-Arabiy va Rumiy asarlarida so’fiy ayollar obrazi. London, 1991.
22. Samiha Oyeyordi. Istanbul kechalari. Istanbul, 1952.
23. Samiha Oyverdi. Ibrohim afandining qo’nog’i (mehmoni). Istanbul, 1964.
24. M. M. Badaviy. Zamonaviy Misr adabiyotida Islom. «Islom adabiyoti» № 2, 1971.
25. Bahoi Valad. Maorif. Tehron, 1957.
26. Ernst Bannert. Qohiradagi islomiy ziyoratgohlar. Qohira, 1973.
27. Serge de Laurier de Borichel. Abdulla Ansoriy — hanbaliy so’fiy. Bayrut, 1963.
28. Anna Liviya Bilaert. Ka’baning ayol sifatida tasvirlanishi. Mumtoz fors adabiyotidagi fikrlar. Eron, 1988.
29. Jon K. Byorj. Darvishlarning Bektoshiy jamoasi. Lon-don, 1937.
30. G’ulom Ali Ozod Bilgromiy. Xazinai amira. Luknov, 1890.
31. Genri Bremon. Frantsiyadagi sentiment dinlar tarihi. Parij, 1926.
32. Shoh Bulhe. Devon. Lahor, 1960.
33. Richard Barton. Sind va Hind vohasida yashovchi qavmlar (irqlar). London, 1851.
34. Vilgyam Chitik. Bilimlarning so’fiyona so’qmog’i. Albaniya, 1989.
35. Mishel’ Chodkevich. Qirg’oqsiz ummon. Parij, 1991.
36. Mshiel’ Chodkevich. Islomda ayol avliyolar. SUFI, 21. (1994).
37. Mar`yam va Roshni Rustomiy-Kerns Gooke. Siyoxdondagi siyoh o’rniga qon. Janubiy Osiyo va O’rta Sharq yozuvlari urushi. Bolder Vestv`yu press, 1994.
38. Abul X,asan ad-Daylamiy. Sirat ibn al-Kafifi Sheroziy. Anqara, 1955.
39. Dara Shikoh. Sakinat al-avliyo. Tehron, 1965.
40. Huvaydo Mir Dard. Ilmul-kitob. Bhopal, 1890 — 91.
41. Xuvaydo Mir Dard. Devoni forsiy. Dehli, 1891.
42. Ing’e Diyderixs. Saba’ qirolichasi yurtida. Kyoln, 1987.
43. Mavlono Abdurahmon Jomiy. Nafahot ul-uns. Tehron, 1957.
44. X,aft Avrang. Og’a Murtazo va Mudarris G’iloniy chop ettirgan. Tehron, 1972. Uning ichida: Sulaymon va Abzal; Silsilat az- zahob; So’hbat al-abror; Yusuf va Zulayho.
45. Richard Iton. Bijapurlik so’fiylar. Prinston, 1978.
46. Enamul Haq. Bengaliya musulmon adabiyoti. Karachi, 1957.
47. Hermann Ete. «Yangi fors adabiyoti». Eron filologiyasi ocherklari. Shtrassburg, 1901.
48. Faxri Haraviy. Javohir al-ajoyib. (Ravdat al-salotin bilan birga) Sayyid Husomiddin Rashdiy chop etgan. Hayda-robod-Sind, 1968.
49. Fazlur Rahmrn. Islom. London-N`yu-York, 1966.
50. Ahmad G’azzoliy. Savonih. Ishq haqida hikmatli so’zlar. Hellmut Ritter chop ettirgan. Istanbul-Layptsih, 1942 (Rihard Gramlix va Gizela Vend nemis tiliga tarjima qilgan).
51. Abu Hamid al-G’ azzoliy. Ihyoyi ulumiddin. 4 jild. Buloq, 1872.:
52. Xvaya G’ulom Farid. 50 doston. tarj. Kristofer Shekl. Multon, 1975.
53. YE. D. J. Jib. Usmonli turk nte’riyati tarixi. London-Layden, 1900-1909.
54. Abdulboqiy Go’lpinarli. Mavlonodan so’nggi mavlaviylik. Istanbul, 1953.
55. Abdulboqi Go’lpinarli. Tasavvufdan dilimizga kechgan terimlar. Istanbul, 1977.
56. Rozvita Gost. Haram. Kyoln, 1994.
57. Rixard Gramlix. Alloh do’stlarining mo»jizalari. Shtuttgart, 1987
58. Rixard Gramlix. Shia darveshlari jamoalari. 3 jild. Viysbaden, 1965 — 81.
59. Rixard Gramlix. Umar al-Suhravardiyning anglash tuhfalari. Suhravardiyning «Aavorif al-maorif» asaridan tarjima. Viysbaden, 1978.
60. Al-Husayn ibn Mansur Halloj. Devon. Bayrut, 1973.
61. Yozef fon Hammer. Hofizning devoni. Fors tilidan tarj. Shtuttgart, 1812.
62. Ina va Peter Hayni. Ey muslimalar! Islom jamiyatida ayollar. Frayburg, 1994.
63. Erdmut Heller, Hassuna Mosbahi. Islom pardalari ortida. Myunxen, 1993.
64. Hafiz Hoshiyarpuri. Masnaviyai Hir Ranja. Karachi, 1957.
65. Ali ibn Usmon al-Jullabi al-Hujviriy. Kashf al-majyub.
So’fizm bo’yicha qadimiy fors ilmiy asarlari. London — Layden, 1911.
66. Ibn al-Arabiy. Tarjumon al-ashvoq. London, 1912.
67. Ibn al-Arabiy. Fusus al-hikom. Qohira, 1946.
68. Ibn Ataulloh. Hikom. A. Shimmel tarjimasi. Frayburg, 1988.
69. Ibn Iyos. Badoe az zuhur fi vaqoe ad duxur. Istanbul — Layptsix, 1931—35.
70. Ibn Kallikan. Vafoyat al-ayon. Parij, 1838 — 42.
71. Muhammad Itsbol. Rumuzi bekudi. Lahor, 1917.
72. Muhammad Itsbol. Poyomi mashriq. Lahor, 1923.
73. Muhammad Itsbol. Bangi dara. Lahor, 1924.
74. Muhammad Itsbol. Jovidnoma. Lahor, 1932. (A. Shimmel tarjimasi: Boqiylik kitobi. Myunxen, 1957).
75. Motilal-Jotvani. Shoh Abdul Karnm. Yangi Dehli, 1970.
76. Yotsub Qadriy Krrausmono’gli. Nur Bobo. Istanbul, 1922 (A. Shimmel tarjimasi. Alanga va parvona. Kyoln, 1987).
77. Afdaluddin Bodil Khaganiy. Devon. Tehron, 1959.
78. Qisaiy. Payg’ambarning sarguzashtlari. Boston, 1978.
79. Bryus B. Lorents. Jinsiy nafsini tiygan ayollarning ulug’lanishi. Kembridj. Mass, 1994.
80. Luis Massshnon. Al-Husayn ibn Mansur al-Halloj Islom so’fizmining shahidi. Parij, 1922 (Ingliz tilida Herbert Mason tarjimasi. Prinston, 1987).
81. Fritts Mayer. Go’zal-Mahsatiy. Viysbaden, 1963.
82. Fritts Mayer. Abu Saidi Abul Hayir. Layden, 1976.
83. Fritts Mayer. Bahoi Valad. Layden, 1990.
84. Fotima Mernish. Zino joylari. Haramdagi qiz sarguzashtlari, 1994.
85. Barbara Metkalf. Ajoyib ayollar. Mavlono Ashraf Ali Thanaviyning «Jannatning zeb-ziynatlari» asari. Dehli, 1992.
86. AdamMets. Islom renesansi. Haydelberg, 1924.
87. Zaxiko Murata. Islom taoizmi. Albaniya, 1992.
88. Zaxiko Murata. Nikohning sir-sinoatlari. So’fiylar matni haqida xabarlar. O’rta asr fors so’fizmi. London, 1992.
89. Zaxikb Murata. Atirgulning guvohligi. Yoqub Sarfiy ayollarda ilohiy sifatlarning zohir bo’lshli haqida. Nemischa tarj. Y. Byurgel. «Alloh go’zaldir va U go’zallikni sevadi». Bern-Frankfurt,
1994.
90. Nahdj al-balaga. Bayrut, 1964.
91. Nosir Ahmad. Mir’at al-aruz. Dehli, 1869.
92. Ilyos Nizo.chiy. Mahzan al-asror. Tehron, 1972.
93. Xolits Ahmad Nizoliy. Shayx Farid Ganji Shakarning hayoti va davri. Aligarh, 1955.
99. Nizomiddin Avliyo. Favoid al-fuod. N`yu-York, 1992.
100. Loveday Prior. Panjob ohanglari. London, 1952.
101. Mirzo Krlih Bek. Ziynat. Karachi, 1892.
102. Ahmad al-Kalhoiyundiy. Subh al-a’sha. Qohira, 1915 — 20 (14 jild).
103. Kuddusiy. Tazkirati sufiyai Sind. Karachi, 1959.
104. Abdul Karim al Qushairiy. Risola fit-tasavvuf. Qohira, 1912. (Rixard Gramlix tarjimasi. Shtuttgart, 1989).
105. Layvanti Ramakrishna. Panjoblik so’fiy shoirlar. London— Kadkutta, 1938.
106. Hortenze Raynties. Go’zal-Yusuf. Kembridj, 1994.
107. Hellmut Ritter. Ko’ngul dengizi. Fariduddin Attor rivoyatlarida Xudo, dunyo va inson. Layden, 1955; 1978.
108. Jaloliddin Rumiy. Devoni kabir ya kulliyoti shams. Tehron, 1957 — 75.
109. Jaloliddin Rumiy. Masnaviy ma’naviy. 8-jild. Layden-London, 1925—40.
110. Jaloliddin Rumiy. Fihi mo fihi. Tehron, 1959 (Nemischa tarjima: A. Shimmel. Borliq va Birlik haqinda. Myunxen, 1987).
111. Sahal Sarmast. Risolai Sindi. Karachi, 1958.
112. Sahal-Sarmast. Siraiki qalam. Karachi, 1959.
113. Abul Majd Majdud Sanoi. Devon. Tehron, 1950.
114. Abul Majd Majdud Sanoi. Hadikat al-haqiqa. Tehron, 1961.
115. Mirzo Abdul Kodir Sauda. Kulliyot. AY&arh, 1965.
116. Ali Shariatiy. Fotima Fotimadir. Bonn, 1981.
117. Annemarie Shimmel. 18-asrda Hindistonda yashab o’tgan ikki hind-musulmon so’fiy shoirlarining ta’limoti. Layden, 1976.
118. Annemarie Shimmel. Hindiston subkontinentida Islom dini. Layden, 1980.
119. Annemarie Shimmel. Islomning mistik mezonlari. Kyoln, 1987.
120. Annemarie Shimmel. Xuddi parda orqasidak. Islom mistik she’riyati. N`yu York, 1982.
121. Annemarie Shimmel. To’xtovsiz, so’ngsiz axtarish. Sindlik Shoh Abdul Latif rivoyatlari. Myunxen, 1983.
122. Annemarie Shimmel. Tantanavor quyosh. Mavlono Jaloliddin Rumiyning hayoti va faoliyati xususidagi bitiklar. Albaniya, 1993.
123. Annemarie Shimmel. Mansur Halloj ilohiy ishq qurboni. Kyoln, 1969.
124. Annemarie Shimmel. Urdu mumtoz adabiyoti. Sind adabiyoti, Viysbaden, 1974 (Hind adabiyoti tarixi to’plamida).
126. Annemarie Shimmel. Alidan Zahrogacha. Islomiy ismlar va musulmoncha ism berish. Myunxen, 1993.
127. Annemarie Shimmel. Hind vohasidagi ayollarning to’y qo’shiqlari, 1965.
128. Annemarie Shimmel. Eros — ilohiy va g’ayriilohiy. O’rta asrlarda Islom dinida jamyyat va jinslar. Malibu, 1979.
129. Annemarie Shimmel. Samiha Ayverdi — Istambullik yozuvchi ayol. Viysbaden, 1967.
130. Annemarie Shimmel. Ayollarni tarbiya qilish bo’yicha Sind tilidagi roman. Mirza Qolih Bekning «Ziynat» asari. Islom jurnali, 1964.
131. Annemarie Shimmel. Urdu shoiralarining, 19-asr antologiyasi. Dehli, 1983.
132. Annemarie Shimmel. Islom so’fizmida ayollar. Ayollarga bag’ishlangan xalqaro forumning materiallari. 5 —II, 1982.
133. Annemarie Shimmel. Zamonaviy arab lirikasi. Nemis tiliga tarjimalar. Tyubingen, 1975.
134. Annemarie Shimmel. Oltin qadaxdan. 13-asrdan 20-asrgacha bo’lgan davrdagi turk lirikasi. Kyoln, 1992.
135. Margaret Smit. Islomda Robiyya va boshqa so’fiy ayollar siymosi. Kembridj, 1928.
136. Zombahor. Kadin sayrleri altari. Istambul, 1994.
137. Herbert T. Sorlay. Shoh Abdul Latif. Oksford, 1940.
138. Aloys Sprenger. Od qiroli kutubxonasidagi arabcha, forscha, hindcha qo’lyozmalar katalogi. Kal`kutta, 1854.
139. Stovaer Barbara Freyer. Qur’onda ayollar siymosi. An’analar va ularning tavsifi. N`yu-York, 1994.
140. Suhravardiy. Shayx al-ishroq; Suhravardiyning mistik hamda bashoratomuz ilmiy asarlari. Tarj. Veeler M. Takston. London, 1982.
141. Suhravardiy. Shayx al-ishroq. Forscha bitiklar. Genri Korbin chop etgan. Parij, 1970.
142. Sulomiy. Tabaqat as-so’fiyya. Qohira, 1953.
143. Jon Ter Haar. Naqshbandiylikda boshqaruv printsipining ahamiyati London, 1992.
144. Ashraf Ali Thanaviy. Bihishti Zevar («Jannatning zeb-ziynatlari»).
145. Al-Hakim at-Termiziy. Hotam al-avliyo. Bayrut, 1965.
146. Kristpian Trol. Hindistondagi musulmonlarning qadamjolari. Dehli, 1989.
147. Charl`z F. Usborn. Hir Ranja. Karachi, 1966.
148. Sharlotta Vaudevill. Barahmasa. Pondicher, 1965.
149. Vokan Lii Lovelii. Syr-sinoat sohiblari. So’fiy jurnali. 22, 1994.
150. Viybke Valter. Islomda ayolnnng o’rni. Layptsix. Shtuttgart, 1980.
151. Fotima al-Yashrutiyya. Rixla ilal-haq. Bayrut, 1955.
152. Vil’yam S. Yong. Ka’aba, Haj safarining paydo bo’lishi va rasm-rusumlari. 1993.
153. M.X.Saidiy. Olmoniya kutubxonalaridagi Urdu qo’lyozmalari katalogi. Viysbaden, 1973.