Ислом дини заминида дунёга келган тасаввуф мусиқа, тасвирий санъат, ҳатто фалсафага қараганда ҳам адабиёт билан жуда эркин ва изчил алоқа боғлаган. Бадиий ижодда “тариқат адабиёти” деган бир тармоқнинг пайдо бўлиши ҳам шундан. Лекин ҳар қандай ҳолатда ҳам тасаввуф адабиётини билиш, унинг насрий ёки шеърий намуналарини тадқиқ ва талқин қилиш сўфийлик тарихи, тажрибаси, унинг етакчи ғоявий тамойилларни ўрганишдан бошланиши керак. Бўлмаса саёзлик хатога, хато чалғишга, чалғиш сохтакорликка йўл очиб бераверади.

Иброҳим ҲАҚҚУЛ
ЎЗБЕК ТАСАВВУФ ШЕЪРИЯТИНИНГ
ЎРГАНИЛИШ МУАММОЛАРИ

Ислом дини заминида дунёга келган тасаввуф мусиқа, тасвирий санъат, ҳатто фалсафага қараганда ҳам адабиёт билан жуда эркин ва изчил алоқа боғлаган. Бадиий ижодда “тариқат адабиёти” деган бир тармоқнинг пайдо бўлиши ҳам шундан. Лекин ҳар қандай ҳолатда ҳам тасаввуф адабиётини билиш, унинг насрий ёки шеърий намуналарини тадқиқ ва талқин қилиш сўфийлик тарихи, тажрибаси, унинг етакчи ғоявий тамойилларни ўрганишдан бошланиши керак. Бўлмаса саёзлик хатога, хато чалғишга, чалғиш сохтакорликка йўл очиб бераверади.

Тасаввуф тарихи ва мафкурасини яхши билган айрим олимларга кўра, “авомнинг бир тасаввуфи бўлиб, фақиҳнинг тасаввуфи унга ўхшамаган. Обиднинг тасаввуфи билан мутасаввифники ҳам бир-биридан фарқланган.

Имом Ғаззолийнинг “Иҳё ул-улуми дин” китобидан ўрганилган тасаввуф эса носиҳнинг тасаввуфи эди. Шайхи Акбар Муҳйиддин ибн Арабий асарларини ўқиб-ўрганиш файласуфнинг тасаввуфини ўзлаштириш демак. Шунингдек, мантиқ аҳли ва усулчиларнинг ҳам ўзига хос тасаввуфий қарашлари бўлган” [1: 216–217].

Ушбу тасниф тасаввуфнинг нақадар хилма-хиллик касб этгани ва ўзига хос тарзда тармоқланганини англаш жиҳатидан ҳам диққатга молик. Авомдан зиёлига, ундан мутафаккир, ижодкор ва орифга боргунга қадар тасаввуф ниҳоятда фарқли савия, дунёқараш ва ҳолатдаги кишиларнинг маънавий-ахлоқий эҳтиёжини ифодалаган эди. Буни билган, бу фарқланишлардан фойдаланган Ғарб олимларидан баъзилари тасаввуфшуносликни ғайриилмий йўлга ҳам буриб юборишган.

Шу ўринда бир ҳақиқатни алоҳида изоҳлаш зарурга ўхшайди. Еропадаги айтарли ҳеч бир олим ва тадқиқотчи мусулмон халқлари барпо этган давлат, салтанат манфаатларини кўзлаб, уларнинг дини, маданияти ва тарихини холис ўрганмаганидек, ҳаққоний хулосаларни ҳам илгари сурмаган. Улар, нари борса, олимлик бурчидан жуда йироқлашмасликка уринишган. Шу маънода характерли бир мисолга эътиборни қаратмоқчимиз.

Буюк сўфий Мансур Ҳаллож таржимаи ҳоли ва асарларини тадқиқ қилиш, таржима ва нашр этишда француз шарқшуноси Л.Массиньон беқиёс натижаларни қўлга киритган. Бу хусусда сўз юритган усмонли турк ҳалложшуноси Яшар Нури Ўзтурк “таъбир жоиз бўлса, Массинъон “фанофил Ҳаллож” – Ҳалложга фоний бўлгандир” дейди. Ва бунинг ортидан “ушбу ғайратини у ислом ёки илм-маърифат учун эмас, балки христианлик матлабига бағишлагандир” [2:55], дея асосий ҳақиқатни таъкидлайди.

Ушбу ҳолат, у ёки бу зайлда Аттор, Саноий, Ҳофиз, Румий каби даҳо санъаткорларнинг ижодиётини ўрганган ҳар бир таниқли тадқиқотчи илмий фаолиятида кузатилган. Айниқса қардош турк олимлари буни имкони бўлгани қадар назардан соқит этмасликка уринишган. Масалан, Хожа Аҳмад Яссавийнинг муриди, яссавийликка таяниб бектошийлик тариқатини яратган муршид, адабиётда яссавий-бектоший анъанасининг бошловчиси Ҳожи Бектош валининг ирфоний тажрибаси ва меросини Ғарбдаги тадқиқи борасида профессор А.Сезгин ёзади: “Бектошийлик мавзуида ёзган ғарблик “орентиалистлар”, яъни ўзларини “шарқшунос” деб билган олимлар билан уларга эргашиб ва таяниб мазкур мавзуларда юртимизда қалам тебратганлар Ҳожи Бектош вали ва унинг Шайх Адабали, Кийики бобо, Абдол Мусо каби издошларини йўлдан озган, ботиний ва миллат манфаатига тубдан зарарли тушунчаларни илгари сурган кимсалар сифатида кўрсатишга куч сарфлашган” [3:173]. “Бундан кўзда тутилган асосий ният нима?” – Бизни аждодларимизга душман айлаш ва улардан йироқлаштиришдир” дейди. А.Сезгин.

Илм номи билан амалга оширилган бундай ўйин ва ғанимлик шўро замонида Аҳмад Яссавийга нисбатан ҳам қўлланилган эди. Миллат ўзлиги, маънавий-ахлоқий такомилига бутунлай тескари ўша ғайриилмий ҳодиса ҳали бутунлай барҳам топганича йўқ.

Чуқур мушоҳада ва устувор далилга асосланмаган илмга ўтмишда “илми омиёна” дейилган. Бундай илм соҳибларининг тасдиғи қанчалик бўш ва жўн маълумотнавислик бўлса, танқид ва инкори ҳам шу қадар омонат ҳамда самарасиздир.

Тасаввуфдаги адабиёт билан адабиётдаги тасаввуфни ажратиш, тариқат адабиётининг ўзига хос хусусияти ва ғоявий-бадиий унсурларини зарур даражада билиш малакаси бизда ҳанузгача пухта шаклланмагани боис кўп нарса аралаш-қуралаш ҳамда ўртадан ҳам паст илмий савиядадир. Аҳволни тубдан яхшилаш ва ҳар турли ўзбошимчаликларга чек қўйиш учун, биринчидан, юқорида таъкидланганидек, тасаввуф тарихи ва жараёнига умумий бир нуқтаи назардан қараб, ягона бир мезонда баҳо бериб бўлмаслигини англаш даражасига кўтарилиш жоиз. Иккинчидан, зоҳидлик ва илк сўфийлар даври билан тариқатлар ҳамда ваҳдати вужуд босқичидаги тасаввуфий тушунча ва ҳолларнинг фарқланиши пухта англанса, сўфийлик адабиёти хусусидаги тутуруқсиз ва бачкана мулоҳазаларнинг олди ўз-ўзидан тўсилади. Учинчидан, тарихан тасаввуф тили, истилоҳ ва рамзларидаги ўзгариш, бойиш сабабларини билиш наинки илм, маърифатга ҳам асосланиши зарур. Аҳмад Яссавий, Сулаймон Боқирғоний ва Яссавий мактаби шоирлари ижодиёти ўзбек тасаввуф адабиёти тарихининг илк босқичларини ташкил этса, Саййид Қосимий, Алишер Навоий, Убайдий, Сўфи Оллоёр, Машраб, Ҳувайдо каби шоирларимизнинг шеърияти унинг юксалиш жараёнини белгилайди.

Бундан қарийб тўқсон йил аввал рус олимларидан бири Ҳувайдонинг сўфийлигидан баҳс юритиб, унинг, айниқса рубоий жанридаги шеърларида ирфоний кечинмалари фавқулодда кучли ва ёрқин тарзда ифодаланганлигини айтган [4:19]. Демоқчимизки, тасаввуфий матннинг бош хусусияти, руҳоний завқи мушоҳада этилса, шеъриятдаги сўфиёна йўналиш ўзига-ўзи йўл очиб, тадқиқотчини тўғри шарҳ ва талқинга илҳомлантираверади. Бунга ишонч ҳосил этиш учун Абдураҳмон Жомий каби йирик мутасаввиф ижодкорларнинг илмий меросига ҳам мурожаат этиб туриш керак.

Бадиий ижод билан илмни ўзаро яқинлаштириш ёки уйғунлаштириш юртимиздаги қадимий бир анъана. Бу анъана ҳамон давом этилаётир. Лекин олдинги миқёс, теранлик ва ғайраткорлик ҳозир йўқ унда. Айтарли ҳамма нарса ўзгариб, янгиланган замонда “борини бозор айлаш” ҳам катта иш.

Хуллас, фикр ҳаётига таъсир ўтказиб, озми-кўпми таассурот уйғотадиган ижод намуналарининг борлиги қувонарли ҳодиса. Шу маънода таниқли ижодкор, драматург А.Иброҳимовнинг “Илдизим ва ўзим”, номли китоби эътиборга молик ва муҳокамага лойиқдир.

“Бу асарни ёзишдан мақсадим шуки, – дейди муаллиф, – орадан кўп йиллар ўтгач, китобхонлар, илм ва ижод аҳли агарда мени эслаб қолсалар, мен ҳақимда тўғри маълумотга эга бўлсинлар. Чунки мени ўзимдан бошқа ҳеч ким ўзимчалик тўлиқ ва теран билмайди” [14:31]. “Илдизим ва ўзим”даги кўпдан-кўп саҳифалар, гоҳо ўқувчини бир қадар ажаблантирадиган фикр-мулоҳазалар юқоридаги гапнинг унча тўғримаслигини ҳам тасдиқлайди. Аввало, китобни “тарихий-ҳужжатли роман” дейилиши кўп жиҳатдан ўзини оқламайди. Чунки унда тиқиштирилиш имкони бўлган, керакли-кераксиз, муҳим-номуҳим айтарли ҳамма нарса жамланган. Дастлабки саҳифаларданоқ буни сезиш ва англаш қийин эмас. Мана бу сўзларга эътибор беринг: “2011 йил мен учун катта хирмон кўтариш йили бўлди. “Шарқ” нашриёт-матбаа компаниясининг Бош таҳририяти томонидан 5 жилддан иборат “Танланган асарлар”им бир йўла (?) чоп этилди (таниқли адабиётшунос академик Бахтиёр Назаров 28 саҳифали “Тонгни қувонтирган кўчатлар” номли сўзбоши ёзди), бир пайтда бешала китоб магазинга сотувга чиқди, бундай воқеа бу нашриёт тарихида бўлмаган экан: ҳар бир жилд 3 минг нусхада чиқди, умумий ҳажми 152 босма табоқ бўлди. Яна ўша йили бу беш жилдликнинг учинчи жилдидан ўрин олган “Бизким, ўзбеклар” асарим алоҳида совғабоп қилиб, шу нашриётнинг ташаббуси билан 3 минг нусхага босилди. “Ўзбекистон Республикаси мустақиллигининг йигирма йиллигига бағишлайман” деган бағишловим билан (бу китобга давлат, жамоат ва фан арбоби академик Азизхон Қаюмов сўзбоши ёздилар)… Бу 5 жилдликдан энг яқинларимга дастхат ёзиб, ҳар бирига алоҳида-алоҳида (?) тақдим этдим (қани, бирови қолиб кетсин-чи!…)

Набирам Шаҳзодага тақдим қилган 5 жилдлининг бешинчи жилдидан ўрин олган унинг расми остига шундай матн битганман: “Набирам Шаҳзодахонни ҳар гал кўрганимда, ҳаётга бўлган завқим ортади, илҳомим жўш уриб кетади, кўп-кўп яшагим, хўб-хўб ёзгим келади” [14:12-13].

Ўзини “теран” билган “профессионал” ёзувчи ҳеч вақт бунақа омиёна маълумот ва гапларни ёзмайди? Бунга биз асло шубҳаланмаймиз.

Ёзувчи, мутафаккирлик даъвоси билан қораланган саҳифаларга назар ташлаб, “Ҳа, адабиёт энди шу аҳволга келди-да…” деб қўяқолиши ҳам мумкиндир. Аммо олимлик, миллиятчилик иддаоси ила ўртага ташланган кўп фикр-мулоҳазаларга тоқат этиш анча қийин. Шу маънода адибнинг “яссавийшунос”лигига қисқагина тўхталиб ўтмоқчимиз.

“Саводимни чиқарган китоб” номли қисмда муаллиф “Девони ҳикмат”ни болаликдаёқ ўқиб-ўрганганлигини исботлашга уринган. Умуман, китобдаги Яссавий ва унинг адабий меросига тегишли мулоҳазалар тарихий бир аҳамият касб этмаганидек, улар илмий-адабий қийматга ҳам эга эмас. Булар камлик қилганидек, “Бизким ўзбеклар” китобидаги тўрт бетлик бир парча ҳам “роман”га киритилган бўлиб унда баландпарвозлик ва ёлғондан бошқа бир нима топилмайди: “Сўнгги йилларда чет элларда, айниқса, бизга қўшни туркий давлатларда Аҳмад Яссавий ижодига қизиқиш кучайиб кетди. Халқаро илмий-адабий анжуманларда Аҳмад Яссавий бобомиз турк дунёси шеъриятининг отаси деб ҳақли суратда эътироф этилмоқда…” [14:253].

Халқаро ўша илмий-адабий анжуманларнинг бир нечасида биз ҳам иштирок этиб, уларнинг материалларидан таркиб топган ҳамма тўпламларни олганмиз, аммо ҳеч жойда Яссавий “турк дунёси шеъриятининг отаси” деган таърифни эшитганимиз ҳам, ўқиганимиз ҳам йўқ. Яссавийшунос сифатида жаҳонга танилган, “Аҳмад Яссавийнинг чиғатой ва усмонли адабиётига таъсири” деган бир тадқиқот яратган улкан турк олими М.Ф.Кўпрулининг хаёлидан ҳам бунақа гап ўтмаган бўлса керак.

Бундан йигирма беш йиллар муқаддам Ўзбекистонда яссавийшунослик деган фан тармоғи шаклланиб, шахдам одимлар билан ривож топади деса, ҳеч ким ишонмасди. Боз устига, ўша пайтлар ким нима ёзган бўлса, деярли ҳаммаси Яссавий шахсияти, тариқати ва шеъриятига қарши тўқилган айбнома эди. Бу айбнома ва мафкуравий қоралашларга ҳатто мустақиллик арафасида ҳам қарши чиққан ижодкор бўлмаган. Яссавийпарастлик эса одатдагидек “ёв қочди”дан кейин бошланди.

Дарвоқе, яссавийшуносликнинг оёққа туриши мустақиллигимизнинг ёшидан унча фарқланмайди. “Яссавийшунослик: ўтмиш, бугун ва истиқбол”, “Менинг ҳикматларим дардсизга айтманг…”, “Яссавийлик ва Яссавий издошлари”, “Мустақиллик ҳикмати ва ҳиммати” номли мақолаларда ҳамда “Аҳмад Яссавий” (Тошкент, 2001) рисоласида биз Яссавий ҳаёти, тариқати, ижоди ва издошларига бағишлаб қилинган илмий тадқиқотларга тўхталиб ўтганмиз[5:3-12; 110, 145].

А.Иброҳимовга кўра эса, “юзлаб филолог олимларимиз, Фанлар академиямиз қошида бутун бошли Тил ва адабиёт институтимиз бўла туриб, ҳалигача Аҳмад Яссавий ҳақида бир мукаммал монографиямиз йўқ. “Девони ҳикмат”нинг академик мукаммал нашри чоп этилмаган. Ваҳоланки, Қозоғистонда шу масала билан шуғулланишмоқда” [14:250].

Тўғри, Қозоғистонда “Девони ҳикмат” фақат адабиётшунослар эмас, тарихчи, файласуф, санъатшунослар томонидан ҳам бир қадар ўрганилган. “Девон” бир неча бора чоп қилинди. Бироқ “академик мукаммал” нашр масаласи” кун тартиби”га қўйилгани йўқ. 2012 йил 20-21 февралда Туркиянинг Истанбул шаҳрида Хожа Аҳмад Яссавийга бағишланган навбатдаги халқаро симпозиум ўтказилди. Қозоғистон Фанлар академияси Шарқшунослик институти профессори А.Мўминов ўша симпозиумдаги маърузасида америкалик шарқшунос Девин Девиснинг Яссавий замонига яқин қўлёзмалари топилмагунча кейинги асрларга мансуб “Девони ҳикмат” қўлёзмалардаги ҳикматларни ҳам Хожа Аҳмад Яссавийга нисбат бермаслик лозим деган фикрига эътиборни қаратиб яна бундай деганди: “Аҳмад Яссавий асарларининг илмий-тарихий жараёнга дахлдорлигига тўсиқ бўладиган асосий сабаблардан биттаси бир неча ўринларда бутун бошли ҳикоялардан майдонга келган агеографик парчаларнинг қўшилганидир” [6:181].

Бу хилдаги фикр ва хулосаларга қуруқ инкор, илмий, тарихий, адабий далил ва маълумотлардан бехабарликни акс эттирадиган танқид жавоб бўлолмайди. Масала илмий мантиқ ва мушоҳада йўли ҳал этилиши керак. Биз “Девони ҳикмат”дан сўз юритилган ҳар бир мақоламизда шунга уринганмиз. Шунинг учун юқоридаги сингари гап-сўзларни назарда тутиб, мазкур симпозиумнинг ёпилиш маросимидаги чиқишимизда “Мен маърузамда ҳам айтдим, турк дунёси, тарихи ва туркий адабиётни Аҳмад Яссавийсиз тасаввур этиб бўлмайди. Алишер Навоий, Бобур, Убайдий ва бошқа ижодкорларимиз ҳам маънан ва руҳан Яссавийга бурчлидирлар…” [6:219], деган эдик.

Кейинги беш йилда Тил ва адабиёт институтининг мумтоз адабиёти бўлимида “Девони ҳикмат” нашри ва тадқиқи бўйича ҳақиқатда кўп ишлар амалга оширилди. Туркий жумҳуриятларга танилиб қолган яссавийшунос олим Н.Ҳасановнинг 2012 йилда “Яссавийликка доир манбалар ва “Девони ҳикмат” номли монографияси чоп этилди. Матбуотда унга ижобий фикрлар ҳам билдирилди. Ахир Яссавийга тегишли қадимий манбаларни текширмай, улардаги керакли факт ва маълумотлардан хабарсиз ҳолда ким “мукаммал монография” ярата олади? Наинки Ўзбекистонда, хорижий ўлкаларда ҳам кўп баҳс юритилган бўлса-да, аниқ бир қарорга келиниб, ечимини топмаган мавзу ё масалаларга аралашганда илмнинг дахлсиз талабларига сўзсиз риоя қилиш лозим.

“Девони ҳикмат”нинг дунё юзини кўриши, муаллифлик муаммоси яссавийшуносликдаги энг мунозарали, айни пайтда ҳал қилиниши жуда қийин бир масаладир. Бу ҳақда бизда ҳам, хорижда ҳам асосан бир-бирига яқин, гоҳо ўзаро қўллаб-қувватланадиган фикрлар ёзилган. Умумий қаноатга кўра эса “Девони ҳикмат”даги шеърларнинг ҳаммасини ҳам Аҳмад Яссавийга нисбат бериб бўлмайди, уларнинг маълум бир қисми Яссавийнинг мурид ва сафдошлари томонидан ёзилиб, девонга кейин киритилган. Устод Абдурауф Фитрат “Яссавий ҳикматларининг “ҳеч бўлмаганда, бир қисми, шогирдлари томонидан ёзилган” дейди. М.Ф.Кўпрули ҳам шунга яқин фикрда. В.В.Бартольд эса юз йиллар мобайнида ҳикматлар тили котиблар томонидан соддалаштирилиб, ўзгартирилиб борилганини қайд этган [7: 252-253].

“Ўзбекистон миллий энциклопедияси”да босилган “Девони ҳикмат” мақоласида биз бундай деб ёзганмиз: “Аҳмад Яссавий “Девони ҳикмат”ни шу ном билан китоб тарзида тартиб бермаган. Уни Яссавийнинг мурид ва издошлари тузишган. Яъни устозларининг ҳикматларини бир жойга жамлаб, унга “Девони ҳикмат” номини беришган… Ундаги ҳамма шеърлар ҳам Яссавийга мансуб эмас. Унга Яссавий издошларининг ижод намуналари ҳам киритилган… Ясавий ҳикматлари оғиздан-оғизга кўчиб, китобдан-китобга ўтиб, ўз асл тилини ва услубини ўзгартирган, аммо уларнинг асосий ғоявий мазмуни сақланиб қолган” [15: 229-230].

Ушбу фикрлар А.Иброҳимовга жуда ғаразли кўринади, уларга қўшилиб бўлмаслигини ўзича асослашга уринади.

“Ғаразли эканлиги шундаки, – дейди яссавийшунос адиб, – қандай бўлмасин, нима қилиб бўлмасин, ўзбек адабий тили ва мумтоз адабиёти тарихини “ёшартиш”, уларга ХI асрда эмас, ХV асрда, ҳаттоки ундан кейин вужудга келган, деган асоссиз фикрни ёйиш, камситиш. Инсоф билан, холис туриб, фикрни бир жойга тўплаб, некбин қараш билан “Девони ҳикмат”ни ўқисангиз, у бошдан-оёқ ягона ғоявий мазмунда, ягона услубда яратилганига ишонч ҳосил қиласиз. Жамоа бўлиб бундай бир бутун асарни яратиб бўлмайди. Унинг муаллифи фақат Аҳмад Яссавий бобомиздир” [14: 251].

Ижодда ҳиссиёт, таассурот ва хаёлотга таяниб ҳар нарсани айтавериш мумкиндир. Лекин махсус тадқиқ этмай, пухта билмай айтилган гап илмда ҳеч қиймат касб этмайди.

Яссавий ижодиётини жиддий текширган турк тасаввуфшуноси А.Я.Учақнинг илмий хулосаси бўйича: “Энг эскиси ХVII асрдан нарига ўтмайдиган “Девони ҳикмат” нусхаларида Яссавийники дейиш мумкин бўлган анча ҳикматга дуч келинади” [8:44]..

Муаллифликни сиртдан қараб эмас, кўпроқ ичкаридан назар ташлаб ҳал қилишни ёқлаб А.Я.Учақ яна бундай дейди: “Девони ҳикмат”даги шеърларининг катта бир қисми Аҳмад Яссавийни тўла маъноси ила шариатга боғлик мусулмон, зоҳид, сунний бир мутасаввиф қиёфасида кўрсатади…

Бошқа бир туркум ҳикматлар эса худди Юнус Эмро шеърларидагидек, жўшқин ва жозибали илоҳий ишқни, кучли бир маломат тушунчаси ва ҳолатларини акс эттиради. Шуларни ҳисобга олиб, Камол Эраслон ҳам ҳикматлар бир кишининг эмас, Яссавий дарвешларининг умумий фикр ва инончларининг маҳсули деган қаноатдадир” [8:45-46].

Шундай қилиб, “Девони ҳикмат” тақдирига қизиқиш А.Иброҳимовни ўзгаларни чалғитувчи ҳолатга етказади ва у ҳеч иккиланмай “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”дек мўътабар манбада Аҳмад Яссавий ва унинг шоҳ асари “Девони ҳикмат”га нописанд бўлишлик асло кечирилмас ҳолдир” [14:251] дейди. Ваҳоланки, кўз нурини сарфлаб, изланиб, қанча қўлёзма ва тошбосмаларни қиёслаб чиқарилган ўнлаб олимларнинг умумий бир илмий хулосаларни назарга илмай, “ўроқда йўқ, машоқда йўқ, хирмонда ҳозир” қабилида айбнома тўқиш кечирилмас ҳавойиликдир.

“Илдизим ва ўзим”ни назардан ўтказган билимли китобхон муаллифнинг мутолаа билан кўп машғул бўлганлиги, ҳатто юзлаб саҳифалардан ўрин эгаллаган фикр, маълумот ва далиллар ўша китоблардан ўзлаштирилиб ишлов берилганига сира шубҳаланмайди. Лекин муаллиф тарихга суяниб гоҳо ўзи “тарих” тўқийдики, буни ҳеч маъқуллаб бўлмайди. Мана бир мисол: “…Жомий темурийлар замонида, асосан, Ҳусайн Бойқаро даврида яшаб ижод қилди, олий ҳукмдорнинг ҳимматидан баҳраманд бўлди, тинч шароитда яшаб ўтди. Иззатга эришди. Лекин шундай бўлса ҳам, давлатни темурийлар бошқарганини дилдан хушламас эди, чунки у туркий эмасди. Шарафиддин Али Яздий “Зафарнома”ни оққа кўчирганидан кейин Жомий уни Ҳиротдаги Инжил сойи бўйида учратиб қолганида, “Шундай зўр истеъдодинг бўла туриб, темурийларга хизмат қилиб юрубсанми?” дея койиган экан. Ютуқларимизга ҳатто Жомийдек шоир ҳам шундай муносабатда бўлган экан, демак ишимизни билиб-билиб қилишимиз, ютуқларимизни ҳамиша ошира бориб, дўсту нодўстларимизни лол қолдиришимиз керак” [14:386]. Одамларни ҳушёрликка, ғайрат ва ташаббусга чорлаш керак. Бироқ уйдирма ва гиж-гижлаш йўли билан эмас.

Абдураҳмон Жомий темурийлардан Абулқосим Бобур, Абусаид Мирзо, Султон Ҳусайн Бойқарони шарафлагандай қайси подшоҳни мақтаган? “Етмиш икки миллат”га бир нигоҳ билан қараган улуғ муршид ва мутасаввиф шоир бўлган Жомий ҳеч пайт Яздийга унақа савол бермасди. Қолаверса, ўн минг байтдан иборат “Темурнома” деган бир асар ёзган жияни Абдулло Хотифийга айтмаган гапни Жомий Яздийга айтармиди? Бобур эса у ҳақда “Абдуллоҳи маснавийгўй эди. Жомдиндур. Муллонинг (Абдураҳмон Жомийнинг дейилмоқчи – И.Ҳ.) хоҳарзодаси бўлур, тахаллуси “Хотифий” эди… “Искандарнома” муқобаласида “Темурнома” айтибтур” деган сўзларни битиб қолдирган.

Моҳиятни яхши англамай, ҳақиқатга чуқур кириб бориш йўл-йўриғини топмай тасаввуф мавзусида ёзиш майли навоийшуносликда ҳам кучайиб бормоқдаки, бунга ҳам бефарқ қолмаслик зарур.

Изланувчан ёш тадқиқотчи А.Раззоқовнинг яқинда босилган бир мақоласида худди шунақа камчиликка йўл қўйилган [9: 44-49]. Унда “сир” истилоҳининг ирфоний мазмуни ҳақида илмда баён қилинган гаплар такрорланиб, талқинларга айтарли мувофиқ келмайдиган қатор байтларга эътибор қаратилган.

Мавзунинг танланишига эътироз йўқ. Аммо уни ёритишда бир неча жиҳат ҳисобга олиниши лозим эди. Биринчиси, сирнинг инсонлар ўртасида бўладиган муомала-муносабатдаги мазмуни. Иккинчиси, тасаввуфий ҳаётда “сир” ва унинг ирфоний, истилоҳий моҳияти. Бунда “сир”нинг айниқса орифлик камолидаги ўрнига алоҳида диққат қилиш эҳтиёжи юзага келади. Шунингдек, Навоий мансуб нақшбандийлик тариқатидаги латойиф тушунчаси ва етти латифадан бири сифатида “сир” мавзуини четлаб ўтишнинг имконсизлиги ойдинлашади. Мана шундан сўнг ассоий муаммо – маломатийликда “сир” тажрибасига дуч келинади. Зеро, энг ҳушёр, ўзининг айб ва ноқисликларига очиқ нигоҳ ила қарашга қодир маломатийларга ўхшаб Навоий ҳам “сир”ни “мушоҳада маркази” деб билган ва буни исботлайдиган кўплаб шеърлар яратган. Афсуски, тасаввуфий мавзу, истилоҳ, тимсол ёки рамзнинг туб моҳияти ва талқинлардаги ўзгаришларни етарли зайлда англамай ёзилган мақолаларга негадир тез-тез дуч келинаётир. Энди-энди тўғри тушунилиб, тўғри шарҳлана бошланган фано ва бақо тушунчаси ҳамда ҳоли талқинлари жуда чалкаштириб юборилган А.Қурбоновнинг “Навоий ижодида фано тушунчаси” мақоласи ҳам ўшалардан биридир [11: 43-52].

Навоий ижодиёти ҳақида сўзлаганда чуқур ўйламай, тўғри ё нотўғрилигини инобатга олмасдан тасаввуфий сўз, ибора ва атамаларни ишлатиш ҳам одатий ҳолга айланиб бормоқда.

Навоийшуносликда шоир шеъриятида дам, лаҳза, он, вақт тушунчаларининг тасаввуфий талқинларига доир кейинги пайтларда бир қанча янги фикр ва мулоҳазалар эълон қилинди. Айрим мақолаларда ўша гаплар бошқача сўз ва иборалар билан такрорланган бўлса, баъзиларида улар асосида Навоий кўзлаган ҳақиқатга ҳам, маънога ҳам ҳеч мувофиқ тушмайдиган “янгилик”лар ўртага ташланган. Улардан бирида мана нима дейилади: “Навоий ғазалиёти, рубоийлари, қасида, мустазод, мусаддас, мусамман, мухаммас, соқийнома, таржеъбанд, таркиббанд, қитъа, фард, муаммо, қисқаси у ижод этган барча лирик жанр намуналари, улуғ сир ва УЛУҒ ВИСОЛ томон интилаётган ошиқнинг бу йўлда ҳис этган, англаган лаҳзалик сирлари, ҳолатлари, туйғуларининг рамзий тақинидир. “Хамса”даги беш достон эса солик йўлининг умумлаштирилган, яхлит манзараси. “Ҳайрат ул-аброр” бу йўлнинг тархи бўлса, кейинги тўрт достон шу харита бўйлаб босилиб ўтилажак йўл тасвиридир” [11:75].

Бундоқ қаралса, ушбу жумлалардаги “улуғ сир”, “УЛУҒ ВИСОЛ”, “лаҳзалик сирлар” сингари ибораларда гўё Навоий шеъриятининг илоҳийлиги таъкидланган. Гап шундаки Навоийнинг ҳатто рубоий ва қитъаларини ҳам урғуланган сир ва висол ифодаси билан чегаралаб бўлмайди. “Хамса”га тегишли фикр-ку, бутунлай ғалат ва уйдирма. Соликнинг кимлиги, зиммасидаги вазифаси, фаолият тарзи, охир-оқибатда эришилажак натижалари хусусида озроқ тасаввурга эга киши ҳеч вақт, ҳеч бир зайлда “Хамса”дек ғоявий-бадиий дунёси фавқулодда кенг, теран, ўнлаб қаҳрамонларни бирлаштирган монументал асарни “соликнинг йўли” билан боғламайди.

Хўш, солик ким? “Солик йўлининг умумлаштирилган, яхлит манзараси” қанақа бўлади? Солик – шайх ва пир таълим-тарбиясида камол топган мурид, ҳол, мақом, ладуний илм, кашфу каромат йўлидаги ирфон соҳиби. Ва сулукнинг талабу шартларини сўзсиз бажарадиган киши. Ўша шартлардан биринчиси, тарк: мол, дунё севгиси, гуноҳ ва ахлоқий чиркинликларнинг таркидир. Иккинчиси, сулҳ: барча инсонлар билан келишмоқ, ҳар кимни ўзидай бечора ва толиб билиш. Учинчиси, узлат: жамият ва жамият юмушларидан ўзини четга олиш. Тўртинчиси, сукут, бешинчиси, очлик, олтинчиси, бедорлик [12:51-52]. Ушбу шартлар адо этилгач, “солик ҳатто номини ҳам билмайдиган ва хотирига ҳеч келмаган нарсалар пайдо бўлади. Буларни тажрибадан ўтказмаган кимса мазкур сўзларни асло англамайди” [12:48].

Хуллас, “тарки дунё”, “тарки уқбо” ва “таркни тарк” мақомига юксалган солик (акс ҳолда у Ҳақ васлига восил бўлишни мақсадга айлантиролмайди) турмушдаги ижтимоий-маданий муассасалардан деярли ҳеч бирини тан олмайди, салтанат, амал, мартаба соҳибларига одамларни нафси ҳаво қулларига айлантирувчи ва Ҳақ таолодан йироққа тортувчилар деб қарайди. Боз устига, “юз минг соликдан фақат биттаси” мақсад манзилига етиши мумкин.

Модомики шундай экан, давр ва замонаси учун энг долзарб, энг ҳаётий ва аҳамиятли ижтимоий-сиёсий, диний-ахлоқий масалаларни “Хамса”да образли оҳангларда талқин қилган Навоий ўзи истаганда ҳам солик йўлининг “тарҳи” ва “харитаси” бўйича қалам тебратмасди. Навоийнинг санъаткорлик, миллатпарварлик маслагига мувофиқ келмайдиган ҳар бир уйдирма фикр, ёлғон хулоса ўқувчиларнинг шоир асарларига қизиқишини сусайтириб, нотўғри тасаввурга ундашини ҳеч унутмаслик керак.

Чин сўфий турмуш ва воқелик ҳақиқатлари билан келишолмайди, ҳаётни идеалига мувофиқлаштириб, ҳамма нарсага Ҳақ нигоҳи билан қарашни истайди. Бунга эришиб бўлмаслигини билгач, дили вайрон бўлиб ғам чекади, тахайюлга берилади. Ҳамма буюк санъаткорлар сингари Навоий ҳам тўғриликнинг кучига, эзгуликнинг устунлигига, гўзалликнинг доимо севиб-севилишига имон келтиргани учун бевосита халқ, юрт, дин ва давлат манфаатларини акс эттирадиган ғоя ҳамда ҳақиқатлар тасвиридан ҳеч чекинмаган. Навоий шеърияти саҳифаларидан ўзбек тасаввуф шеъриятининг энг асосий, комил шахс тарбияси учун жуда зарур ишқий-ирфоний мазмундаги ифодалар жой олган. Ўзбек тасаввуф шеъриятининг шаклланиш тарихи ва тараққиёти, маъно ва образлар дунёси бошқа туркий халқларникига қиёслаб бўлмас даражада ҳам бой, ҳам ўзига хос. Билим, савия ва руҳоний малаканинг ночорлиги бу шеъриятнинг асл манзарасини бутун миқёси, барча олий хусусиятлари билан кўриш ва тадқиқ этишга тўсиқ бўлиб турибди.

Мавлоно Жалолиддин Румийнинг ўғли ориф шоир Султон Валаднинг ёзишича, моҳият эътибори билан авлиёнинг шеъри оддий шоирларникидан бутунлай фарқланади”. Зеро, авлиё ўзидан фоний бўлиб, Ҳақ ила бақоликка етишган зотлардир. Уларнинг ҳаракати ҳам, тирикликлари ҳам Ҳақдандир… Шоирларнинг шеъри бунинг акси бўлиб, фикр ва хаёл маҳсулидир. Шунинг учун ҳам авлиёнинг шеъри, шоирларнинг ўйлаб топилган, ёлғон, уйдирма, муболаға тарзида тўқилган шеърларига ўхшамайди. Аммо улар ўзларининг шеърларини ҳам валиларники билан тенг деб тасаввур қилишади. Ваҳоланки, буларнинг асосий мақсади ўз устунлигини кўрсатиш ва шон-шуҳрат соҳиби бўлишдир… Авлиё эса шеърда ўзини эмас, Ҳақни кўрсатади. Зеро, чин ошиқнинг шеъридан Ҳақнинг бўйи келади, худпараст шоирникидан шайтон васвасаси сезилиб, эшитилиб туради” [13:66-67].

Дарҳақиқат, илоҳий илҳом таъсирида қалам тебратганлар шеърий шаклларга алоҳида аҳамият беришмаган, қофияпардозлик қилишмаган, санъаткорлик усуллари орқали ўқувчи кўнглини ишғол этишга уринишмаган. Улар руҳоният, самимият, ҳаққониятдан ўзгасини назарга илишмаган. Буларни инобатга олиб. аввало ҳол илмини чуқур эгаллаган мутахассисларнинг етишиб чиқиши аҳволни тубдан ўзгартиради деган умиддамиз.

АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:

1. У л у д о ғ С. Тасаввуфнинг тили. Истанбул, 2006.
2. Ў з т у р к Я.Н. Ҳалложи Мансур ва “Китобут тавосин” асари. Истанбул, 1976. 55-бет.
3. С е з г и н А. Ҳожи Бектош вали ва бектошийлик. Истанбул, 1991. 173-бет.
4. Г а в р и л о в М.Ф. Среднеазиатский поэт и суфий Хувайдо. Ташкент, 1927. С. 19.
5. Х о ж а А ҳ м а д Я с са в и й. Ҳаёти, ижоди ва анъаналари. Тошкент, 2001. 3–12-бетлар; Х о ж а А ҳ м а д Я с с а в и й. Девони ҳикмат. Сўзбоши. Тошкент, 2006; Ҳ а қ қ у л И. Ижод иқлими. Тошкент, 2009. 110, 145-бетлар; Ш у м у а л л и ф. Сўздаги ўзлик. Тошкент, 2013.
6. М ў м и н о в А. Туркистон яссавийлик тарихи ҳақида янги манбалар // Миллатлараро Хожа Аҳмад Яссавий симпозиуми материалари. Истанбул, 2012. 181-бет.
7. Бу ҳақда яна қаранг: Ҳ а с а н Н. Яссавийликка доир манбалар ва “Девони ҳикмат”. Тошкент, 2012. 252–253-бетлар.
8. У ч а қ А.Я. Турк сўфийлигига қарашлар. 12-нашр. Истанбул, 2014. 44-бет.
9. Р а з з о қ о в А. Навоий шеъриятида “сир” истилоҳининг ирфоний маънолари // Ўзбек тили ва адабиёти, 2015, 1-сон.
10. Қ у р б о н о в А.. “Навоий ижодида фано тушунчаси” // Ўзбек тили ва адабиёти, 2015, №3.
11. Ж ў р а қ у л У. Улуғ висол йўли // Тафаккур, 2015, 2-сон, 75-бет.
12. Н а с а ф и й А. Тасаввуфда инсон масаласи: инсони комил. Истанбул, 1990. 51–52-бетлар.
13. С у л т о н В а л а д. Ибтидонома. Анқара, 1976. 66–67-бетлар.
14. И б р о ҳ и м о в А.. “Илдизим ва ўзим”. – Тошкент: “Адабиёт учқунлари”, 2015.
15. Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. 3 жилд. – Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2002.

Ibrohim HAQQUL
O’ZBEK TASAVVUF SHE’RIYATINING
O’RGANILISH MUAMMOLARI

Islom dini zaminida dunyoga kelgan tasavvuf musiqa, tasviriy san’at, hatto falsafaga qaraganda ham adabiyot bilan juda erkin va izchil aloqa bog’lagan. Badiiy ijodda “tariqat adabiyoti” degan bir tarmoqning paydo bo’lishi ham shundan. Lekin har qanday holatda ham tasavvuf adabiyotini bilish, uning nasriy yoki she’riy namunalarini tadqiq va talqin qilish so’fiylik tarixi, tajribasi, uning yetakchi g’oyaviy tamoyillarni o’rganishdan boshlanishi kerak. Bo’lmasa sayozlik xatoga, xato chalg’ishga, chalg’ish soxtakorlikka yo’l ochib beraveradi.

Tasavvuf tarixi va mafkurasini yaxshi bilgan ayrim olimlarga ko’ra, “avomning bir tasavvufi bo’lib, faqihning tasavvufi unga o’xshamagan. Obidning tasavvufi bilan mutasavvifniki ham bir-biridan farqlangan.

Imom G’azzoliyning “Ihyo ul-ulumi din” kitobidan o’rganilgan tasavvuf esa nosihning tasavvufi edi. Shayxi Akbar Muhyiddin ibn Arabiy asarlarini o’qib-o’rganish faylasufning tasavvufini o’zlashtirish demak. Shuningdek, mantiq ahli va usulchilarning ham o’ziga xos tasavvufiy qarashlari bo’lgan” [1: 216–217].

Ushbu tasnif tasavvufning naqadar xilma-xillik kasb etgani va o’ziga xos tarzda tarmoqlanganini anglash jihatidan ham diqqatga molik. Avomdan ziyoliga, undan mutafakkir, ijodkor va orifga borgunga qadar tasavvuf nihoyatda farqli saviya, dunyoqarash va holatdagi kishilarning ma’naviy-axloqiy ehtiyojini ifodalagan edi. Buni bilgan, bu farqlanishlardan foydalangan G’arb olimlaridan ba’zilari tasavvufshunoslikni g’ayriilmiy yo’lga ham burib yuborishgan.

Shu o’rinda bir haqiqatni alohida izohlash zarurga o’xshaydi. Yeropadagi aytarli hech bir olim va tadqiqotchi musulmon xalqlari barpo etgan davlat, saltanat manfaatlarini ko’zlab, ularning dini, madaniyati va tarixini xolis o’rganmaganidek, haqqoniy xulosalarni ham ilgari surmagan. Ular, nari borsa, olimlik burchidan juda yiroqlashmaslikka urinishgan. Shu ma’noda xarakterli bir misolga e’tiborni qaratmoqchimiz.

Buyuk so’fiy Mansur Halloj tarjimai holi va asarlarini tadqiq qilish, tarjima va nashr etishda frantsuz sharqshunosi L.Massin`on beqiyos natijalarni qo’lga kiritgan. Bu xususda so’z yuritgan usmonli turk hallojshunosi Yashar Nuri O’zturk “ta’bir joiz bo’lsa, Massin’on “fanofil Halloj” – Hallojga foniy bo’lgandir” deydi. Va buning ortidan “ushbu g’ayratini u islom yoki ilm-ma’rifat uchun emas, balki xristianlik matlabiga bag’ishlagandir” [2:55], deya asosiy haqiqatni ta’kidlaydi.

Ushbu holat, u yoki bu zaylda Attor, Sanoiy, Hofiz, Rumiy kabi daho san’atkorlarning ijodiyotini o’rgangan har bir taniqli tadqiqotchi ilmiy faoliyatida kuzatilgan. Ayniqsa qardosh turk olimlari buni imkoni bo’lgani qadar nazardan soqit etmaslikka urinishgan. Masalan, Xoja Ahmad Yassaviyning muridi, yassaviylikka tayanib bektoshiylik tariqatini yaratgan murshid, adabiyotda yassaviy-bektoshiy an’anasining boshlovchisi Hoji Bektosh valining irfoniy tajribasi va merosini G’arbdagi tadqiqi borasida professor A.Sezgin yozadi: “Bektoshiylik mavzuida yozgan g’arblik “orentialistlar”, ya’ni o’zlarini “sharqshunos” deb bilgan olimlar bilan ularga ergashib va tayanib mazkur mavzularda yurtimizda qalam tebratganlar Hoji Bektosh vali va uning Shayx Adabali, Kiyiki bobo, Abdol Muso kabi izdoshlarini yo’ldan ozgan, botiniy va millat manfaatiga tubdan zararli tushunchalarni ilgari surgan kimsalar sifatida ko’rsatishga kuch sarflashgan” [3:173]. “Bundan ko’zda tutilgan asosiy niyat nima?” – Bizni ajdodlarimizga dushman aylash va ulardan yiroqlashtirishdir” deydi. A.Sezgin.

Ilm nomi bilan amalga oshirilgan bunday o’yin va g’animlik sho’ro zamonida Ahmad Yassaviyga nisbatan ham qo’llanilgan edi. Millat o’zligi, ma’naviy-axloqiy takomiliga butunlay teskari o’sha g’ayriilmiy hodisa hali butunlay barham topganicha yo’q.

Chuqur mushohada va ustuvor dalilga asoslanmagan ilmga o’tmishda “ilmi omiyona” deyilgan. Bunday ilm sohiblarining tasdig’i qanchalik bo’sh va jo’n ma’lumotnavislik bo’lsa, tanqid va inkori ham shu qadar omonat hamda samarasizdir.

Tasavvufdagi adabiyot bilan adabiyotdagi tasavvufni ajratish, tariqat adabiyotining o’ziga xos xususiyati va g’oyaviy-badiiy unsurlarini zarur darajada bilish malakasi bizda hanuzgacha puxta shakllanmagani bois ko’p narsa aralash-quralash hamda o’rtadan ham past ilmiy saviyadadir. Ahvolni tubdan yaxshilash va har turli o’zboshimchaliklarga chek qo’yish uchun, birinchidan, yuqorida ta’kidlanganidek, tasavvuf tarixi va jarayoniga umumiy bir nuqtai nazardan qarab, yagona bir mezonda baho berib bo’lmasligini anglash darajasiga ko’tarilish joiz. Ikkinchidan, zohidlik va ilk so’fiylar davri bilan tariqatlar hamda vahdati vujud bosqichidagi tasavvufiy tushuncha va hollarning farqlanishi puxta anglansa, so’fiylik adabiyoti xususidagi tuturuqsiz va bachkana mulohazalarning oldi o’z-o’zidan to’siladi. Uchinchidan, tarixan tasavvuf tili, istiloh va ramzlaridagi o’zgarish, boyish sabablarini bilish nainki ilm, ma’rifatga ham asoslanishi zarur. Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirg’oniy va Yassaviy maktabi shoirlari ijodiyoti o’zbek tasavvuf adabiyoti tarixining ilk bosqichlarini tashkil etsa, Sayyid Qosimiy, Alisher Navoiy, Ubaydiy, So’fi Olloyor, Mashrab, Huvaydo kabi shoirlarimizning she’riyati uning yuksalish jarayonini belgilaydi.

Bundan qariyb to’qson yil avval rus olimlaridan biri Huvaydoning so’fiyligidan bahs yuritib, uning, ayniqsa ruboiy janridagi she’rlarida irfoniy kechinmalari favqulodda kuchli va yorqin tarzda ifodalanganligini aytgan [4:19]. Demoqchimizki, tasavvufiy matnning bosh xususiyati, ruhoniy zavqi mushohada etilsa, she’riyatdagi so’fiyona yo’nalish o’ziga-o’zi yo’l ochib, tadqiqotchini to’g’ri sharh va talqinga ilhomlantiraveradi. Bunga ishonch hosil etish uchun Abdurahmon Jomiy kabi yirik mutasavvif ijodkorlarning ilmiy merosiga ham murojaat etib turish kerak.

Badiiy ijod bilan ilmni o’zaro yaqinlashtirish yoki uyg’unlashtirish yurtimizdagi qadimiy bir an’ana. Bu an’ana hamon davom etilayotir. Lekin oldingi miqyos, teranlik va g’ayratkorlik hozir yo’q unda. Aytarli hamma narsa o’zgarib, yangilangan zamonda “borini bozor aylash” ham katta ish.

Xullas, fikr hayotiga ta’sir o’tkazib, ozmi-ko’pmi taassurot uyg’otadigan ijod namunalarining borligi quvonarli hodisa. Shu ma’noda taniqli ijodkor, dramaturg A.Ibrohimovning “Ildizim va o’zim”, nomli kitobi e’tiborga molik va muhokamaga loyiqdir.

“Bu asarni yozishdan maqsadim shuki, – deydi muallif, – oradan ko’p yillar o’tgach, kitobxonlar, ilm va ijod ahli agarda meni eslab qolsalar, men haqimda to’g’ri ma’lumotga ega bo’lsinlar. Chunki meni o’zimdan boshqa hech kim o’zimchalik to’liq va teran bilmaydi” [14:31]. “Ildizim va o’zim”dagi ko’pdan-ko’p sahifalar, goho o’quvchini bir qadar ajablantiradigan fikr-mulohazalar yuqoridagi gapning uncha to’g’rimasligini ham tasdiqlaydi. Avvalo, kitobni “tarixiy-hujjatli roman” deyilishi ko’p jihatdan o’zini oqlamaydi. Chunki unda tiqishtirilish imkoni bo’lgan, kerakli-keraksiz, muhim-nomuhim aytarli hamma narsa jamlangan. Dastlabki sahifalardanoq buni sezish va anglash qiyin emas. Mana bu so’zlarga e’tibor bering: “2011 yil men uchun katta xirmon ko’tarish yili bo’ldi. “Sharq” nashriyot-matbaa kompaniyasining Bosh tahririyati tomonidan 5 jilddan iborat “Tanlangan asarlar”im bir yo’la (?) chop etildi (taniqli adabiyotshunos akademik Baxtiyor Nazarov 28 sahifali “Tongni quvontirgan ko’chatlar” nomli so’zboshi yozdi), bir paytda beshala kitob magazinga sotuvga chiqdi, bunday voqea bu nashriyot tarixida bo’lmagan ekan: har bir jild 3 ming nusxada chiqdi, umumiy hajmi 152 bosma taboq bo’ldi. Yana o’sha yili bu besh jildlikning uchinchi jildidan o’rin olgan “Bizkim, o’zbeklar” asarim alohida sovg’abop qilib, shu nashriyotning tashabbusi bilan 3 ming nusxaga bosildi. “O’zbekiston Respublikasi mustaqilligining yigirma yilligiga bag’ishlayman” degan bag’ishlovim bilan (bu kitobga davlat, jamoat va fan arbobi akademik Azizxon Qayumov so’zboshi yozdilar)… Bu 5 jildlikdan eng yaqinlarimga dastxat yozib, har biriga alohida-alohida (?) taqdim etdim (qani, birovi qolib ketsin-chi!…)

Nabiram Shahzodaga taqdim qilgan 5 jildlining beshinchi jildidan o’rin olgan uning rasmi ostiga shunday matn bitganman: “Nabiram Shahzodaxonni har gal ko’rganimda, hayotga bo’lgan zavqim ortadi, ilhomim jo’sh urib ketadi, ko’p-ko’p yashagim, xo’b-xo’b yozgim keladi” [14:12-13].

O’zini “teran” bilgan “professional” yozuvchi hech vaqt bunaqa omiyona ma’lumot va gaplarni yozmaydi? Bunga biz aslo shubhalanmaymiz.

Yozuvchi, mutafakkirlik da’vosi bilan qoralangan sahifalarga nazar tashlab, “Ha, adabiyot endi shu ahvolga keldi-da…” deb qo’yaqolishi ham mumkindir. Ammo olimlik, milliyatchilik iddaosi ila o’rtaga tashlangan ko’p fikr-mulohazalarga toqat etish ancha qiyin. Shu ma’noda adibning “yassaviyshunos”ligiga qisqagina to’xtalib o’tmoqchimiz.

“Savodimni chiqargan kitob” nomli qismda muallif “Devoni hikmat”ni bolalikdayoq o’qib-o’rganganligini isbotlashga uringan. Umuman, kitobdagi Yassaviy va uning adabiy merosiga tegishli mulohazalar tarixiy bir ahamiyat kasb etmaganidek, ular ilmiy-adabiy qiymatga ham ega emas. Bular kamlik qilganidek, “Bizkim o’zbeklar” kitobidagi to’rt betlik bir parcha ham “roman”ga kiritilgan bo’lib unda balandparvozlik va yolg’ondan boshqa bir nima topilmaydi: “So’nggi yillarda chet ellarda, ayniqsa, bizga qo’shni turkiy davlatlarda Ahmad Yassaviy ijodiga qiziqish kuchayib ketdi. Xalqaro ilmiy-adabiy anjumanlarda Ahmad Yassaviy bobomiz turk dunyosi she’riyatining otasi deb haqli suratda e’tirof etilmoqda…” [14:253].

Xalqaro o’sha ilmiy-adabiy anjumanlarning bir nechasida biz ham ishtirok etib, ularning materiallaridan tarkib topgan hamma to’plamlarni olganmiz, ammo hech joyda Yassaviy “turk dunyosi she’riyatining otasi” degan ta’rifni eshitganimiz ham, o’qiganimiz ham yo’q. Yassaviyshunos sifatida jahonga tanilgan, “Ahmad Yassaviyning chig’atoy va usmonli adabiyotiga ta’siri” degan bir tadqiqot yaratgan ulkan turk olimi M.F.Ko’prulining xayolidan ham bunaqa gap o’tmagan bo’lsa kerak.

Bundan yigirma besh yillar muqaddam O’zbekistonda yassaviyshunoslik degan fan tarmog’i shakllanib, shaxdam odimlar bilan rivoj topadi desa, hech kim ishonmasdi. Boz ustiga, o’sha paytlar kim nima yozgan bo’lsa, deyarli hammasi Yassaviy shaxsiyati, tariqati va she’riyatiga qarshi to’qilgan aybnoma edi. Bu aybnoma va mafkuraviy qoralashlarga hatto mustaqillik arafasida ham qarshi chiqqan ijodkor bo’lmagan. Yassaviyparastlik esa odatdagidek “yov qochdi”dan keyin boshlandi.

Darvoqe, yassaviyshunoslikning oyoqqa turishi mustaqilligimizning yoshidan uncha farqlanmaydi. “Yassaviyshunoslik: o’tmish, bugun va istiqbol”, “Mening hikmatlarim dardsizga aytmang…”, “Yassaviylik va Yassaviy izdoshlari”, “Mustaqillik hikmati va himmati” nomli maqolalarda hamda “Ahmad Yassaviy” (Toshkent, 2001) risolasida biz Yassaviy hayoti, tariqati, ijodi va izdoshlariga bag’ishlab qilingan ilmiy tadqiqotlarga to’xtalib o’tganmiz[5:3-12; 110, 145].

A.Ibrohimovga ko’ra esa, “yuzlab filolog olimlarimiz, Fanlar akademiyamiz qoshida butun boshli Til va adabiyot institutimiz bo’la turib, haligacha Ahmad Yassaviy haqida bir mukammal monografiyamiz yo’q. “Devoni hikmat”ning akademik mukammal nashri chop etilmagan. Vaholanki, Qozog’istonda shu masala bilan shug’ullanishmoqda” [14:250].

To’g’ri, Qozog’istonda “Devoni hikmat” faqat adabiyotshunoslar emas, tarixchi, faylasuf, san’atshunoslar tomonidan ham bir qadar o’rganilgan. “Devon” bir necha bora chop qilindi. Biroq “akademik mukammal” nashr masalasi” kun tartibi”ga qo’yilgani yo’q. 2012 yil 20-21 fevralda Turkiyaning Istanbul shahrida Xoja Ahmad Yassaviyga bag’ishlangan navbatdagi xalqaro simpozium o’tkazildi. Qozog’iston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik instituti professori A.Mo’minov o’sha simpoziumdagi ma’ruzasida amerikalik sharqshunos Devin Devisning Yassaviy zamoniga yaqin qo’lyozmalari topilmaguncha keyingi asrlarga mansub “Devoni hikmat” qo’lyozmalardagi hikmatlarni ham Xoja Ahmad Yassaviyga nisbat bermaslik lozim degan fikriga e’tiborni qaratib yana bunday degandi: “Ahmad Yassaviy asarlarining ilmiy-tarixiy jarayonga daxldorligiga to’siq bo’ladigan asosiy sabablardan bittasi bir necha o’rinlarda butun boshli hikoyalardan maydonga kelgan ageografik parchalarning qo’shilganidir” [6:181].

Bu xildagi fikr va xulosalarga quruq inkor, ilmiy, tarixiy, adabiy dalil va ma’lumotlardan bexabarlikni aks ettiradigan tanqid javob bo’lolmaydi. Masala ilmiy mantiq va mushohada yo’li hal etilishi kerak. Biz “Devoni hikmat”dan so’z yuritilgan har bir maqolamizda shunga uringanmiz. Shuning uchun yuqoridagi singari gap-so’zlarni nazarda tutib, mazkur simpoziumning yopilish marosimidagi chiqishimizda “Men ma’ruzamda ham aytdim, turk dunyosi, tarixi va turkiy adabiyotni Ahmad Yassaviysiz tasavvur etib bo’lmaydi. Alisher Navoiy, Bobur, Ubaydiy va boshqa ijodkorlarimiz ham ma’nan va ruhan Yassaviyga burchlidirlar…” [6:219], degan edik.

Keyingi besh yilda Til va adabiyot institutining mumtoz adabiyoti bo’limida “Devoni hikmat” nashri va tadqiqi bo’yicha haqiqatda ko’p ishlar amalga oshirildi. Turkiy jumhuriyatlarga tanilib qolgan yassaviyshunos olim N.Hasanovning 2012 yilda “Yassaviylikka doir manbalar va “Devoni hikmat” nomli monografiyasi chop etildi. Matbuotda unga ijobiy fikrlar ham bildirildi. Axir Yassaviyga tegishli qadimiy manbalarni tekshirmay, ulardagi kerakli fakt va ma’lumotlardan xabarsiz holda kim “mukammal monografiya” yarata oladi? Nainki O’zbekistonda, xorijiy o’lkalarda ham ko’p bahs yuritilgan bo’lsa-da, aniq bir qarorga kelinib, yechimini topmagan mavzu yo masalalarga aralashganda ilmning daxlsiz talablariga so’zsiz rioya qilish lozim.

“Devoni hikmat”ning dunyo yuzini ko’rishi, mualliflik muammosi yassaviyshunoslikdagi eng munozarali, ayni paytda hal qilinishi juda qiyin bir masaladir. Bu haqda bizda ham, xorijda ham asosan bir-biriga yaqin, goho o’zaro qo’llab-quvvatlanadigan fikrlar yozilgan. Umumiy qanoatga ko’ra esa “Devoni hikmat”dagi she’rlarning hammasini ham Ahmad Yassaviyga nisbat berib bo’lmaydi, ularning ma’lum bir qismi Yassaviyning murid va safdoshlari tomonidan yozilib, devonga keyin kiritilgan. Ustod Abdurauf Fitrat “Yassaviy hikmatlarining “hech bo’lmaganda, bir qismi, shogirdlari tomonidan yozilgan” deydi. M.F.Ko’pruli ham shunga yaqin fikrda. V.V.Bartol`d esa yuz yillar mobaynida hikmatlar tili kotiblar tomonidan soddalashtirilib, o’zgartirilib borilganini qayd etgan [7: 252-253].

“O’zbekiston milliy entsiklopediyasi”da bosilgan “Devoni hikmat” maqolasida biz bunday deb yozganmiz: “Ahmad Yassaviy “Devoni hikmat”ni shu nom bilan kitob tarzida tartib bermagan. Uni Yassaviyning murid va izdoshlari tuzishgan. Ya’ni ustozlarining hikmatlarini bir joyga jamlab, unga “Devoni hikmat” nomini berishgan… Undagi hamma she’rlar ham Yassaviyga mansub emas. Unga Yassaviy izdoshlarining ijod namunalari ham kiritilgan… Yasaviy hikmatlari og’izdan-og’izga ko’chib, kitobdan-kitobga o’tib, o’z asl tilini va uslubini o’zgartirgan, ammo ularning asosiy g’oyaviy mazmuni saqlanib qolgan” [15: 229-230].

Ushbu fikrlar A.Ibrohimovga juda g’arazli ko’rinadi, ularga qo’shilib bo’lmasligini o’zicha asoslashga urinadi.

“G’arazli ekanligi shundaki, – deydi yassaviyshunos adib, – qanday bo’lmasin, nima qilib bo’lmasin, o’zbek adabiy tili va mumtoz adabiyoti tarixini “yoshartish”, ularga XI asrda emas, XV asrda, hattoki undan keyin vujudga kelgan, degan asossiz fikrni yoyish, kamsitish. Insof bilan, xolis turib, fikrni bir joyga to’plab, nekbin qarash bilan “Devoni hikmat”ni o’qisangiz, u boshdan-oyoq yagona g’oyaviy mazmunda, yagona uslubda yaratilganiga ishonch hosil qilasiz. Jamoa bo’lib bunday bir butun asarni yaratib bo’lmaydi. Uning muallifi faqat Ahmad Yassaviy bobomizdir” [14: 251].

Ijodda hissiyot, taassurot va xayolotga tayanib har narsani aytaverish mumkindir. Lekin maxsus tadqiq etmay, puxta bilmay aytilgan gap ilmda hech qiymat kasb etmaydi.

Yassaviy ijodiyotini jiddiy tekshirgan turk tasavvufshunosi A.YA.Uchaqning ilmiy xulosasi bo’yicha: “Eng eskisi XVII asrdan nariga o’tmaydigan “Devoni hikmat” nusxalarida Yassaviyniki deyish mumkin bo’lgan ancha hikmatga duch kelinadi” [8:44]..

Mualliflikni sirtdan qarab emas, ko’proq ichkaridan nazar tashlab hal qilishni yoqlab A.YA.Uchaq yana bunday deydi: “Devoni hikmat”dagi she’rlarining katta bir qismi Ahmad Yassaviyni to’la ma’nosi ila shariatga bog’lik musulmon, zohid, sunniy bir mutasavvif qiyofasida ko’rsatadi…

Boshqa bir turkum hikmatlar esa xuddi Yunus Emro she’rlaridagidek, jo’shqin va jozibali ilohiy ishqni, kuchli bir malomat tushunchasi va holatlarini aks ettiradi. Shularni hisobga
olib, Kamol Eraslon ham hikmatlar bir kishining emas, Yassaviy darveshlarining umumiy fikr va inonchlarining mahsuli degan qanoatdadir” [8:45-46].

Shunday qilib, “Devoni hikmat” taqdiriga qiziqish A.Ibrohimovni o’zgalarni chalg’ituvchi holatga yetkazadi va u hech ikkilanmay “O’zbekiston milliy entsiklopediyasi”dek mo»tabar manbada Ahmad Yassaviy va uning shoh asari “Devoni hikmat”ga nopisand bo’lishlik aslo kechirilmas holdir” [14:251] deydi. Vaholanki, ko’z nurini sarflab, izlanib, qancha qo’lyozma va toshbosmalarni qiyoslab chiqarilgan o’nlab olimlarning umumiy bir ilmiy xulosalarni nazarga ilmay, “o’roqda yo’q, mashoqda yo’q, xirmonda hozir” qabilida aybnoma to’qish kechirilmas havoyilikdir.

“Ildizim va o’zim”ni nazardan o’tkazgan bilimli kitobxon muallifning mutolaa bilan ko’p mashg’ul bo’lganligi, hatto yuzlab sahifalardan o’rin egallagan fikr, ma’lumot va dalillar o’sha kitoblardan o’zlashtirilib ishlov berilganiga sira shubhalanmaydi. Lekin muallif tarixga suyanib goho o’zi “tarix” to’qiydiki, buni hech ma’qullab bo’lmaydi. Mana bir misol: “…Jomiy temuriylar zamonida, asosan, Husayn Boyqaro davrida yashab ijod qildi, oliy hukmdorning himmatidan bahramand bo’ldi, tinch sharoitda yashab o’tdi. Izzatga erishdi. Lekin shunday bo’lsa ham, davlatni temuriylar boshqarganini dildan xushlamas edi, chunki u turkiy emasdi. Sharafiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma”ni oqqa ko’chirganidan keyin Jomiy uni Hirotdagi Injil soyi bo’yida uchratib qolganida, “Shunday zo’r iste’doding bo’la turib, temuriylarga xizmat qilib yurubsanmi?” deya koyigan ekan. Yutuqlarimizga hatto Jomiydek shoir ham shunday munosabatda bo’lgan ekan, demak ishimizni bilib-bilib qilishimiz, yutuqlarimizni hamisha oshira borib, do’stu nodo’stlarimizni lol qoldirishimiz kerak” [14:386]. Odamlarni hushyorlikka, g’ayrat va tashabbusga chorlash kerak. Biroq uydirma va gij-gijlash yo’li bilan emas.

Abdurahmon Jomiy temuriylardan Abulqosim Bobur, Abusaid Mirzo, Sulton Husayn Boyqaroni sharaflaganday qaysi podshohni maqtagan? “Etmish ikki millat”ga bir nigoh bilan qaragan ulug’ murshid va mutasavvif shoir bo’lgan Jomiy hech payt Yazdiyga unaqa savol bermasdi. Qolaversa, o’n ming baytdan iborat “Temurnoma” degan bir asar yozgan jiyani Abdullo Xotifiyga aytmagan gapni Jomiy Yazdiyga aytarmidi? Bobur esa u haqda “Abdullohi masnaviygo’y edi. Jomdindur. Mulloning (Abdurahmon Jomiyning deyilmoqchi – I.H.) xoharzodasi bo’lur, taxallusi “Xotifiy” edi… “Iskandarnoma” muqobalasida “Temurnoma” aytibtur” degan so’zlarni bitib qoldirgan.

Mohiyatni yaxshi anglamay, haqiqatga chuqur kirib borish yo’l-yo’rig’ini topmay tasavvuf mavzusida yozish mayli navoiyshunoslikda ham kuchayib bormoqdaki, bunga ham befarq qolmaslik zarur.

Izlanuvchan yosh tadqiqotchi A.Razzoqovning yaqinda bosilgan bir maqolasida xuddi shunaqa kamchilikka yo’l qo’yilgan [9: 44-49]. Unda “sir” istilohining irfoniy mazmuni haqida ilmda bayon qilingan gaplar takrorlanib, talqinlarga aytarli muvofiq kelmaydigan qator baytlarga e’tibor qaratilgan.

Mavzuning tanlanishiga e’tiroz yo’q. Ammo uni yoritishda bir necha jihat hisobga olinishi lozim edi. Birinchisi, sirning insonlar o’rtasida bo’ladigan muomala-munosabatdagi mazmuni. Ikkinchisi, tasavvufiy hayotda “sir” va uning irfoniy, istilohiy mohiyati. Bunda “sir”ning ayniqsa oriflik kamolidagi o’rniga alohida diqqat qilish ehtiyoji yuzaga keladi. Shuningdek, Navoiy mansub naqshbandiylik tariqatidagi latoyif tushunchasi va yetti latifadan biri sifatida “sir” mavzuini chetlab o’tishning imkonsizligi oydinlashadi. Mana shundan so’ng assoiy muammo – malomatiylikda “sir” tajribasiga duch kelinadi. Zero, eng hushyor, o’zining ayb va noqisliklariga ochiq nigoh ila qarashga qodir malomatiylarga o’xshab Navoiy ham “sir”ni “mushohada markazi” deb bilgan va buni isbotlaydigan ko’plab she’rlar yaratgan. Afsuski, tasavvufiy mavzu, istiloh, timsol yoki ramzning tub mohiyati va talqinlardagi o’zgarishlarni yetarli zaylda anglamay yozilgan maqolalarga negadir tez-tez duch kelinayotir. Endi-endi to’g’ri tushunilib, to’g’ri sharhlana boshlangan fano va baqo tushunchasi hamda holi talqinlari juda chalkashtirib yuborilgan A.Qurbonovning “Navoiy ijodida fano tushunchasi” maqolasi ham o’shalardan biridir [11: 43-52].

Navoiy ijodiyoti haqida so’zlaganda chuqur o’ylamay, to’g’ri yo noto’g’riligini inobatga olmasdan tasavvufiy so’z, ibora va atamalarni ishlatish ham odatiy holga aylanib bormoqda.

Navoiyshunoslikda shoir she’riyatida dam, lahza, on, vaqt tushunchalarining tasavvufiy talqinlariga doir keyingi paytlarda bir qancha yangi fikr va mulohazalar e’lon qilindi. Ayrim maqolalarda o’sha gaplar boshqacha so’z va iboralar bilan takrorlangan bo’lsa, ba’zilarida ular asosida Navoiy ko’zlagan haqiqatga ham, ma’noga ham hech muvofiq tushmaydigan “yangilik”lar o’rtaga tashlangan. Ulardan birida mana nima deyiladi: “Navoiy g’azaliyoti, ruboiylari, qasida, mustazod, musaddas, musamman, muxammas, soqiynoma, tarje’band, tarkibband, qit’a, fard, muammo, qisqasi u ijod etgan barcha lirik janr namunalari, ulug’ sir va ULUG’ VISOL tomon intilayotgan oshiqning bu yo’lda his etgan, anglagan lahzalik sirlari, holatlari, tuyg’ularining ramziy taqinidir. “Xamsa”dagi besh doston esa solik yo’lining umumlashtirilgan, yaxlit manzarasi. “Hayrat ul-abror” bu yo’lning tarxi bo’lsa, keyingi to’rt doston shu xarita bo’ylab bosilib o’tilajak yo’l tasviridir” [11:75].

Bundoq qaralsa, ushbu jumlalardagi “ulug’ sir”, “ULUG’ VISOL”, “lahzalik sirlar” singari iboralarda go’yo Navoiy she’riyatining ilohiyligi ta’kidlangan. Gap shundaki Navoiyning hatto ruboiy va qit’alarini ham urg’ulangan sir va visol ifodasi bilan chegaralab bo’lmaydi. “Xamsa”ga tegishli fikr-ku, butunlay g’alat va uydirma. Solikning kimligi, zimmasidagi vazifasi, faoliyat tarzi, oxir-oqibatda erishilajak natijalari xususida ozroq tasavvurga ega kishi hech vaqt, hech bir zaylda “Xamsa”dek g’oyaviy-badiiy dunyosi favqulodda keng, teran, o’nlab qahramonlarni birlashtirgan monumental asarni “solikning yo’li” bilan bog’lamaydi.

Xo’sh, solik kim? “Solik yo’lining umumlashtirilgan, yaxlit manzarasi” qanaqa bo’ladi? Solik – shayx va pir ta’lim-tarbiyasida kamol topgan murid, hol, maqom, laduniy ilm, kashfu karomat yo’lidagi irfon sohibi. Va sulukning talabu shartlarini so’zsiz bajaradigan kishi. O’sha shartlardan birinchisi, tark: mol, dunyo sevgisi, gunoh va axloqiy chirkinliklarning tarkidir. Ikkinchisi, sulh: barcha insonlar bilan kelishmoq, har kimni o’ziday bechora va tolib bilish. Uchinchisi, uzlat: jamiyat va jamiyat yumushlaridan o’zini chetga olish. To’rtinchisi, sukut, beshinchisi, ochlik, oltinchisi, bedorlik [12:51-52]. Ushbu shartlar ado etilgach, “solik hatto nomini ham bilmaydigan va xotiriga hech kelmagan narsalar paydo bo’ladi. Bularni tajribadan o’tkazmagan kimsa mazkur so’zlarni aslo anglamaydi” [12:48].

Xullas, “tarki dunyo”, “tarki uqbo” va “tarkni tark” maqomiga yuksalgan solik (aks holda u Haq vasliga vosil bo’lishni maqsadga aylantirolmaydi) turmushdagi ijtimoiy-madaniy muassasalardan deyarli hech birini tan olmaydi, saltanat, amal, martaba sohiblariga odamlarni nafsi havo qullariga aylantiruvchi va Haq taolodan yiroqqa tortuvchilar deb qaraydi. Boz ustiga, “yuz ming solikdan faqat bittasi” maqsad manziliga yetishi mumkin.

Modomiki shunday ekan, davr va zamonasi uchun eng dolzarb, eng hayotiy va ahamiyatli ijtimoiy-siyosiy, diniy-axloqiy masalalarni “Xamsa”da obrazli ohanglarda talqin qilgan Navoiy o’zi istaganda ham solik yo’lining “tarhi” va “xaritasi” bo’yicha qalam tebratmasdi. Navoiyning san’atkorlik, millatparvarlik maslagiga muvofiq kelmaydigan har bir uydirma fikr, yolg’on xulosa o’quvchilarning shoir asarlariga qiziqishini susaytirib, noto’g’ri tasavvurga undashini hech unutmaslik kerak.

Chin so’fiy turmush va voqelik haqiqatlari bilan kelisholmaydi, hayotni idealiga muvofiqlashtirib, hamma narsaga Haq nigohi bilan qarashni istaydi. Bunga erishib bo’lmasligini bilgach, dili vayron bo’lib g’am chekadi, taxayyulga beriladi. Hamma buyuk san’atkorlar singari Navoiy ham to’g’rilikning kuchiga, ezgulikning ustunligiga, go’zallikning doimo sevib-sevilishiga imon keltirgani uchun bevosita xalq, yurt, din va davlat manfaatlarini aks ettiradigan g’oya hamda haqiqatlar tasviridan hech chekinmagan. Navoiy she’riyati sahifalaridan o’zbek tasavvuf she’riyatining eng asosiy, komil shaxs tarbiyasi uchun juda zarur ishqiy-irfoniy mazmundagi ifodalar joy olgan. O’zbek tasavvuf she’riyatining shakllanish tarixi va taraqqiyoti, ma’no va obrazlar dunyosi boshqa turkiy xalqlarnikiga qiyoslab bo’lmas darajada ham boy, ham o’ziga xos. Bilim, saviya va ruhoniy malakaning nochorligi bu she’riyatning asl manzarasini butun miqyosi, barcha oliy xususiyatlari bilan ko’rish va tadqiq etishga to’siq bo’lib turibdi.

Mavlono Jaloliddin Rumiyning o’g’li orif shoir Sulton Valadning yozishicha, mohiyat e’tibori bilan avliyoning she’ri oddiy shoirlarnikidan butunlay farqlanadi”. Zero, avliyo o’zidan foniy bo’lib, Haq ila baqolikka yetishgan zotlardir. Ularning harakati ham, tirikliklari ham Haqdandir… Shoirlarning she’ri buning aksi bo’lib, fikr va xayol mahsulidir. Shuning uchun ham avliyoning she’ri, shoirlarning o’ylab topilgan, yolg’on, uydirma, mubolag’a tarzida to’qilgan she’rlariga o’xshamaydi. Ammo ular o’zlarining she’rlarini ham valilarniki bilan teng deb tasavvur qilishadi. Vaholanki, bularning asosiy maqsadi o’z ustunligini ko’rsatish va shon-shuhrat sohibi bo’lishdir… Avliyo esa she’rda o’zini emas, Haqni ko’rsatadi. Zero, chin oshiqning she’ridan Haqning bo’yi keladi, xudparast shoirnikidan shayton vasvasasi sezilib, eshitilib turadi” [13:66-67].

Darhaqiqat, ilohiy ilhom ta’sirida qalam tebratganlar she’riy shakllarga alohida ahamiyat berishmagan, qofiyapardozlik qilishmagan, san’atkorlik usullari orqali o’quvchi ko’nglini ishg’ol etishga urinishmagan. Ular ruhoniyat, samimiyat, haqqoniyatdan o’zgasini nazarga ilishmagan. Bularni inobatga olib. avvalo hol ilmini chuqur egallagan mutaxassislarning yetishib chiqishi ahvolni tubdan o’zgartiradi degan umiddamiz.

ADABIYOTLAR RO’YXATI:

1. U l u d o g’ S. Tasavvufning tili. Istanbul, 2006.
2. O’ z t u r k YA.N. Halloji Mansur va “Kitobut tavosin” asari. Istanbul, 1976. 55-bet.
3. S ye z g i n A. Hoji Bektosh vali va bektoshiylik. Istanbul, 1991. 173-bet.
4. G a v r i l o v M.F. Sredneaziatskiy poet i sufiy Xuvaydo. Tashkent, 1927. S. 19.
5. X o j a A h m a d YA s sa v i y. Hayoti, ijodi va an’analari. Toshkent, 2001. 3–12-betlar; X o j a A h m a d YA s s a v i y. Devoni hikmat. So’zboshi. Toshkent, 2006; H a q q u l I. Ijod iqlimi. Toshkent, 2009. 110, 145-betlar; SH u m u a l l i f. So’zdagi o’zlik. Toshkent, 2013.
6. M o’ m i n o v A. Turkiston yassaviylik tarixi haqida yangi manbalar // Millatlararo Xoja Ahmad Yassaviy simpoziumi materialari. Istanbul, 2012. 181-bet.
7. Bu haqda yana qarang: H a s a n N. Yassaviylikka doir manbalar va “Devoni hikmat”. Toshkent, 2012. 252–253-betlar.
8. U ch a q A.YA. Turk so’fiyligiga qarashlar. 12-nashr. Istanbul, 2014. 44-bet.
9. R a z z o q o v A. Navoiy she’riyatida “sir” istilohining irfoniy ma’nolari // O’zbek tili va adabiyoti, 2015, 1-son.
10. Q u r b o n o v A.. “Navoiy ijodida fano tushunchasi” // O’zbek tili va adabiyoti, 2015, №3.
11. J o’ r a q u l U. Ulug’ visol yo’li // Tafakkur, 2015, 2-son, 75-bet.
12. N a s a f i y A. Tasavvufda inson masalasi: insoni komil. Istanbul, 1990. 51–52-betlar.
13. S u l t o n V a l a d. Ibtidonoma. Anqara, 1976. 66–67-betlar.
14. I b r o h i m o v A.. “Ildizim va o’zim”. – Toshkent: “Adabiyot uchqunlari”, 2015.
15. O’zbekiston Milliy entsiklopediyasi. 3 jild. – Toshkent: “O’zbekiston milliy entsiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2002.