Инсон буюк бир мўъжиза ва унинг ичида ҳамма нарса ёзилган. Бироқ зулмат ва пардалар борки, улар ёзувларни ўқишга имкон бермайди. Зулмат ва пардалар, турли-туман машғулотлар инсоннинг дунё ишлари борасида олган тадбирлари ва кўнгилнинг сўнгсиз орзуларидир. Зулмат ва пардаларнинг бўлишига қарамай, инсон ичидаги бир нарсани ўқий олади…

ЖАЛОЛИДДИН РУМИЙ
ИЧИНДАГИ ИЧИНДАДУР (2)
Улуғбек Ҳамдам таржимаси

Инсон буюк бир мўъжиза ва унинг ичида ҳамма нарса ёзилган. Бироқ зулмат ва пардалар борки, улар ёзувларни ўқишга имкон бермайди. Зулмат ва пардалар, турли-туман машғулотлар инсоннинг дунё ишлари борасида олган тадбирлари ва кўнгилнинг сўнгсиз орзуларидир. Зулмат ва пардаларнинг бўлишига қарамай, инсон ичидаги бир нарсани ўқий олади. Энди қара, ўртадан пардалару қоронғуликлар кўтарилса, у нималарни билиб олмайди, дейсан. Ахир тикувчилик, меъморчилик, дурадгорлик, заргарлик, мунажжимлик, ҳакимлик ва яна саноқсиз санъатлар ҳам инсондан, унинг ичидан юзага чиққан, тошдан ё кесакдан ҳосил бўлмаган. Инсонга ўликни мозорга кўмишни қарға ўргатганини айтишади. Ҳайвон инсонни бир парчаси эмасми? Бундай бўлса, парча бутунига қандай ўргата олади. Масалан одам чап қўли билан ёзмоқчи бўлади. Қаламни олади, қалби қувватли бўлишига қарамай, ёзаркан, қўли титрайди, аммо қалб амри билан барибир давом этади.

Баъзилар «Амир келганда, Мавлоно буюк ва муҳим фикрлар айтади», дедилар. Мавлоно буюрдики амир келганда, менинг сўзим бўлинмайди, чунки у сўз аҳлидир ва ҳамиша сўзни ўзига тортади. Сўз ҳам ундан айрилишни хоҳламайди. Масалан, дарахтлар қишда япроқ ёзиб, мева бермаса, уларни меҳнат қилмаяпти, дема. Улар ҳамма вақт ишлайдилар. Бироқ қиш йиғиш, ёз эса сарфлаш пайтидир. Ҳамма ҳаржланганни кўради, тўпланганни эмас. Чунончи. бир одам зиёфат бериб, сарф-ҳаражат қилса, қолганлар буни кўради. Лекин шу зиёфат учун оз-оздан йиққанини ҳеч ким пайқамаган. Асос бўлган нарса тўпланган (кирим)дир. Сарфланган (чиқим) тўпланган (кирим)дан майдонга келади. Биз боғли бўлган кишимиз билан ора-сира гаплашиб турамиз. Чунки биз у билан биргамиз, боғлимиз. Сукутга чўмган ёки сўзлашган, у бор ёҳуд йўқ, ҳатто калтаклашишган вақтимизда ҳам у билан баробармиз. Биз бир-биримизга киришиб, қоришиб кетганмиз. Масалан, бир-биримизни муштласак ҳам, барибир, гаплашаверамиз. Сен бизнинг бир-биримизга урган муштни мушт санама, унинг ичида узум бордир, ишонмасанг, оч, қара, у ерда қимматли жавҳарларни кўрасан.

Аслида бошқалар ҳам назм ёки насрда ҳақоиқ ва маърифатдан баҳс этмоқдалар, аммо Амирнинг майли ва яқинлиги бизга мувофиқдир. Унинг айнан бу келишидан мақсад маориф, нозиклик ва ваъз талаби эмас. Чунки ҳамма жойда ҳам шундай билимлар ва назокат бордир. Ҳамда улар бизникидан асло кам эмас. Унинг мени севиши ва мени кўрмоқчи бўлганига сабаб булар (Маориф, ҳақоиқ — тарж.) эмас, балки Амир менда ўзгаларда бўлмаган бир жиҳатни — бир нурни кўрмоқдадир. Ривоят қиладиларки «Бир подшоҳ Мажнунни чақириб, унга «Сенга нима бўлди ва ниманг борки, ўзингни бунча расво қилдинг? Оилани тарк этдинг, хароб бўлдинг. Лайли ким бўпти, қандай гўзаллиги бор унинг? Кел, мен сенга гўзалларни кўрсатай, уларни сенга бағишлай», деди. Гўзаллар Мажнуннинг олдида саф тортиб турганда, у ақалли бошини ҳам кўтариб қўймади. Шоҳ «Ҳеч бўлмаса, бошингни кўтариб, бир назар сол!» дея койиди. Мажнун «Қўрқяпман, Лайлининг ишқи қиличини олди, агар бошимни кўтарсам, ундан айриламан», деди. Лайлининг ишқига шунчалар мубтало эдики, ўзгага боқмоқ унинг учун ўлдирувчи қилич ҳисобланарди. Аслида, бошқа гўзалларда ҳам кўзлар, дудоқлар ва бурунлар бор эди. Лайлида нима кўрган эдики, бу аҳволга тушди?

ФАСЛ. (Мавлоно) «Сизни кўришни жуда хоҳлаяпмиз, фақат халқ юмушлари билан банд эканлигингизни билганимиз учун безовта қилмоқчи эмасмиз» деди. У (Парвона) «Бу бизнинг вазифамиз эди. Даҳшат ўтиб кетди. Энди биз сизни зиёрат қилгани борамиз» деб жавоб берди. Мавлоно яна буюрди «Фарқи йўқ, ҳаммаси бир, демакдир. Сизда ўша лутф борки, натижада барчаси бир бўлмоқда. Хайрлар ва эзгу ишлар билан шуғулланганингиз учун, албатта, биз ҳамиша сизга йўналганмиз».

Энди бундан баҳс очамиз: Бир Одамнинг боқадигани (бола-чақаси) бўлса-ю бошқа бировда бўлмаса, одатда, бўлгандан олиб бўлмаганга берадилар. Кўринишга қараганлар «Бола-чақалари бордан олиб, бола-чақаси йўққа бераяпсан», дейди. Ҳолбуки, тийрак нигоҳ билан назар солсанг, бола-чақа эгаси унинг ўзидир. Шунга ўхшаб, кўнгил аҳли ва жавҳар эгаси бўлган зот ўзга бировни уриб, бошини ёрса, ҳамма калтакланганни мазлум дер. Аслида эса урган мазлумдир. Золим ҳеч қандай хайрли ва фойдали иш қилмаган кимсадир. Шунга кўра, ҳалиги таёқ еган ва боши ёрилган золимдир, калтаклаган эса шак-шубҳасиз — мазлум. Чунки у (калтаклаган — тарж.) жавҳар соҳиби ва у қилган ҳар бир иш Тангрининг ишидир. Сабаб — у Тангрида фоний бўлгандир. Тангрини золим демайдилар. Масалан, Мустафо (Оллоҳнинг салом ва салоти бўлсин) ҳам қон тўкди, қирғин қилди, ўлдирди. Булардан қатъи назар, улар золим-у, Мустафо мазлумдир. Яна бир мисол: Жавҳар соҳиби мағриблик Мағрибда яшамоқда. Бир шарқлик Мағрибга келди. Бу ерда ғариб ўша мағрибликдир. Ахир шарқдан келган нечун ғариб бўлсин? Чунки бутун олам бир уйдан ортиқ нарса эмас. У (шарқлик — тарж.), бор-йўғи бу уйдан нариги уйга кирган ёҳуд уйнинг бир бурчагидан иккинчи бурчагига ўтган, холос. Аммо ҳамма бу уйда эмас, жавҳар соҳиби бўлган мағриблик уйга ташқаридан келган. Пайғамбар «Ислом ғариб бўлиб зуҳур этди»(Ҳадис) дейди, аммо «Шарқдан келган ғарибдир» демади. Худди шундай, Мустафо вайронга учраган пайтида ҳам, вайрон қилган чоғида ҳам, барибир, мазлумдир. Чунки ҳар иккала ҳолда-да, халқ унинг қўлидадир ва у ҳақлидир. Мазлум ҳақли бўлган кишидир. Мустафонинг асирларга юраги ачиди. Улуғ Тангри унинг хотири учун ваҳий индирди ва асирларга «Ҳозир сиз ҳатто шундай занжиру арконлар билан чирмаб боғланганингиз ҳолда, агар хайр тиласангиз, Улуғ Тангри сизни қутқаради ва қўлингиздан кетган нарсаларни ортиғи билан қайтиб беради! Ридвон ва Гуфрон охиратда мавжуд бўлган икки хазинадир. Бири сизнинг қўлингиздан чиққан, иккинчиси эса охиратнинг хазинасидир» дея амр этди.

Бир одам «Банда бир амал қилганида тавфиқ ва хайр ана шу амалдан ҳосил бўладими ёки бу Оллоҳнинг лутфидан келадими?» — деб сўради. Мавлоно буюрди? Тангрининг лутфидан. Бироқ Улуғ Оллоҳ ўта лутфкор бўлгани учун буни қулга ҳадя этар ва ҳар иккаласи учун ҳам «Буларнинг иккаласи ҳам сендандир» дея амр этади. «Бас, уларнинг қилиб ўтган амалларига мукофот қилиб улар учун беркитиб қўйилган кўзлар қувончини (яъни охират неъматларини) бирон жон билмас»[24].

Савол берган яна сўради: «Модомики, Оллоҳ шу қадар лутфкор экан, у ҳолда, ҳар ким орзусини айтиб, ҳақиқий талаб билан ғайрат кўрсатса, мақсадига етадими?» Мавлоно буюрдики Фақат бир бошсиз (яъни муршидсиз) бўлмайди. Мусо Тангрига итоат қилганида, Оллоҳ денгизда унинг учун йўллар пайдо этмиш. Мусо ва унинг одамлари денгиздан осонликча ўтишибди, бироқ итоатсизлик бошланиши билан фалон чўлда бир қанча йил қолиб кетишибди. Шундан кейин раҳбар уларни йўлга солишга ҳаракат қилади, уларнинг садоқатига назар солади. Масалан, бир қанча аскар бир амирнинг хизматида бўлса ва унга бўйин сунса, амир ҳам бутун ақлу закосини қўл остидагилар аҳволини яхшилашга сарфлайди. Агар хизматкорлар итоат этмай қўйса, амир ҳам ўз ақлини уларнинг эҳтиёжларини қондиришга ишлатмайди. Ақл инсон вужудида бир амир кабидир. Мадомики, вужуд раиятлари унга бўйин сунса, барча ишлар текис кетади. Агар аксинча эса, ҳаммаси издан чиқади. Сарҳушлик келиши билан қўл оёқдан ва вужуднинг барча аъзоларидан ҳар хил номаъқулчиликни кутиш мумкин. Эртасига эса киши ўзига ўзи «Оҳ, нима қилиб қўйдим, нега урдим, нега сўкдим?» дейди. Шунинг учун ҳам раҳбар бўлганда ва унга итоат этилганда, ишлар жойида бўлади. Масалан, ақл «Кетаман!» деганда, оёқ унга бўйин сунсинки, кета олсин, йўқса, (ақл) кетишни ўйламайди. Шу тарзда ақл вужудда амир ҳисобланади, қолганлар халқдир ва ўз билимлари-ю нуқтаи назарларидан қатъи назар, ақл учун хизматкордирлар. Ақл-улар орасида валий. Агар халқ ақлга итоат қилмаса, ишлари доимо пушаймонлик ва паришонлик ичида бўлғуси. Лозим бўлганидек итоат қилинса-чи, уларнинг ўз ақлларига мурожаат этишларига ҳожат қолмайди. Чунки улар масалани ўз ақллари билан (балки) тушуниб етмаслар. Шунинг учун ҳам ақлга бош эгишлари зарур. Чунончи, тикувчилик дўконига берилган ёш бола устага итоат қилиши даркор. Модомики, боланинг мақсади бу касбни ўрганмоқ экан, демак, у ўз тасарруфидан воз кечиб, устанинг амрига «Лаббай» деб жавоб бериши шарт. (Худди шундай биз ҳам) Улуғ Тангридан фақат Унинг иноят асарлари ҳисобланган юз мингта заҳмат ва риёзатдан устунроқ бўлган иноят сўраймиз.

(Қуръонда айтилган) «Қадр кечаси минг ойдан яхшироқдир»[25] ояти билан «Оллоҳ тарафидан бўлган бир жазба бутун инсонларнинг ибодатларидан хайрлироқдир» (Ҳадис) сўзи бирдир. Яъни бир ишда Унинг инояти ҳосил бўлса, инсон юз минг марта заҳмат чекишдан ҳосил бўлган ишни майдонга келтиради. Инсоннинг янада кўпроқ ишламоғи яхшидир, хушдир, фойдалидир, аммо, Унинг инояти олдида буларнинг нима қиймати бор?

(Биттаси) «Иноят ғайрат берадими?» деб сўради. У жавоб берди «Нега бермасин. Иноят келиши билан ғайрат ҳам келади. Исо кўрсатган ғайратга қара — ҳали бешикдалигидаёқ «Мен Оллоҳнинг бандасидирман. У зот менга китоб — Инжил ато этди ва мени пайғамбар қилди»[26] деди. Буюрдики Расулуллоҳ Муҳаммад ҳам меҳнат қилмасдан бу мақомга восил бўлдими? У жавоб берди: «Ахир Оллоҳ кўксини Ислом учун кенг қилиб қўйган, бас, ўзи Парвардигори томонидан бир нур, ҳидоят ўстида бўлган киши куфр улматларида адашиб улоқиб юрган кимса билан баробар бўлурми?!»[27]. Аввалдан бўлган фазлдир (иноят, эҳсон, олимларга хос фазилат-тарж.). Инсон ўз ичидаги исёндан қутулса, буни Оллоҳнинг фазли ва карами, дея билмоғи керак. Йўқса, у билан бирга бўлган дўстларида бу ҳол нечун воқе бўлмади? Фазл ва мукофотдан кейин оловнинг учқуни сингари сачраган бир ҳол пайдо бўлади. Илк учқун ато (бағишлов)дир. Агар учқунни парвариш айлаб, оловини орттирсак, ундан фазл ва жазо (муқобили) ҳосил бўлур.

Қуръонда «Инсон ожиз қилиб яратилгандир»[28] дея буюрилади. Амр этилганидек, инсон дастлаб ушоққина, заиф бўлади, бироқ шу заиф учқунни парвариш этсанг, гуркираб оламни ёқади. Ушбу хусусда Қуръонда «Албатта сиз улуғ Хулқ соҳибисиз», дейилади.

Мавлонога «Сизни жуда ҳам севишади» дедим. (Ҳазрат) буюрдики Менинг зиёратим ҳам, сўзларим ҳам дўстлик нисбатида эмасдир. Мен ақлимга келганини сўйлайман. Тангри истаса, шу сўзни ҳам фойдали қилади ва кўксингизга жойлайди. Бундан фавқулодда буюк фойдалар ҳосил этади. Тангри истамаса, юз минг сўз айтилган бўлса ҳам, уларнинг ҳеч бири қалбингизга кирмайди, келиб-кетади, унутилади. Масалан, оловнинг бир учқуни кийимга тушса, Тангри истаса, шундан ўт чиқади, агар истамаса-чи, юз учқун тушса ҳам. барчаси сўнади, таъсир этмайди.

«Осмонлар ва ер қўшинлари ёлғиз Оллоҳникидир»[29]. Бу сўзлар — Тангрининг қўшини. Унинг (Тангрининг-тарж.) раҳбарлигида қолганларни оладилар (забт этадилар). Тангри мингларча аскарга «Боринг, фалон қалъага кўрининг, фақат олманг» деса, улар айтилгандек ҳаракат қиладилар. Агар биргина отлиққа «Анави қалъани забт эт!» деса, у ҳеч қийинчиликсиз қалъани забт этади. Тангри бир пашшани Намрудга бало қилди ва шу тарзда уни ҳалок этди. «Орифнинг наздида бир чақа билан олтин, арслон билан мушук тенгдир» дейилганидек, агар Улуғ Тангри истаса, бир чақа билан минг динорлик иш қилиш мумкин ва аксинча, минг динор билан киши бир чақалик иш қилолмайди. Намрудга пашшанинг офат қилгани каби (Тангри) инсонга бир мушукни бало этса, бас, унинг куни битади. Агар ўлдиришни истамаса-чи, арслон ҳам инсоннинг қаршисида титраб қочади ёҳуд унинг эшагига айланади. Зеро, баъзи дарвешлар арслонни эшакдай минишган.

Тангри Иброҳимни ўтда куйиб кетишини хоҳламагани учун олов пайғамбарга совуқ бир модда каби таъсир қилди. Ҳатто айтиш мумкинки, оташ гулистонга айланди. Тангридан умид қиламизки, бизнинг бу сўзларимизни вужудингиз қулоққа айланиб эшитасиз. Агар сизнинг ичингизда сўзимизга хайрихоҳ бир туйғу бўлмаса, айтганларимиздан наф йўқ. Ахир ичкаридаги ўғри келиб эшикни очиб бермагунча, ташқаридаги ўғри уйга киролмайди-да. Яна бир мисол: дарахтга намлик, аввало, унинг илдизидан келмаса, сен юқоридан қуйган сув — беҳуда.

(Бу дунёда) юз мингларча нур кўрсалар ҳам, нурнинг аслидан ўзгасига қиймат бермайдилар. Агар кўзда бир нур бўлмаса, (у) бутун оламни тўлириб турган нурни кўрмайди. Бунда асос бўлган нарса нафсдаги қобилиятдир. Нафс бошқа, руҳ бошқа бўлади. Кўрмаяпсанми, ахир, инсон уйқуда экан, нафс қаерларга бориб келмайди? Руҳ эса ҳамиша вужудда қолади. Айланиб юрган нафс ва унинг каби бир нарсадир.

Биттаси «Алининг нафсини билган Тангрини ҳам билади» деганлари нафсми?» деб ўради. У «Бу нафсдир, дейилса, уни чўлу биёбонга отмаслик лозим. Биз нафсни англатсак, тушуниб қолар. Чунки у нафсни билмайди», деди. Бу — сўз билан тушуниладиган нарса эмас. Сўз билан шу қадар бўлади. Бизнинг демоқчи бўлганимиз бу: Шундай бир олам борки, уни қидирмоғимиз керак. Бу дунё ва ундаги гўзал, хуш нарсалар инсоннинг ҳайвонлик тарафининг насибасидир. Улар ҳайвонликка куч беради. Асос бўлган инсонлик жиҳати эса кундан-кунга заифлашади. «Инсон гапирувчи ҳайвондир», дейишади. Демак, у икки нарсадан иборатдир. Бу дунёдаги унинг ҳайвонлик тарафининг озуқаси шаҳват қўзғатувчи нарсалар ва орзулардир. Инсонлик тарафининг озуқаси эса билим, ҳикмат ва Оллоҳнинг Жамолидир. Инсоннинг ҳайвонлик тарафи Ҳақдан, инсонлик тарафи эса дунёдан қочмоқдадир. «Сизлардан айримларингиз мўминдир». Вужудда икки шахсият доимо жанг қилмоқдадир. Кўрамиз, толе кимга кулиб боқаркан! Жамадодни (тош, тупроқ каби қаттиқ жисмларни — тарж.) нечун жамадод дейишади? Чунки улар жонсиз ва дўниб қолгандир. Модомики, қиш йўқ экан, у ҳолда, булар нега жонсиз ва музлаган аҳволда? Оламнинг маъноси мужарратдир (ёлғиз, соф — тарж.) У кўзга кўринмайди, фақат таъсир воситасида англашилади, холос. Бу олам ҳамма нарсаси яхлаган ва ўлик ҳолда бўлган қиш мавсумига ўхшайди. Аммо қандай қиш? Бу ақлий бир қишдир, ҳиссий эмас. Илоҳий ҳаво эсиши билан саратон жазирамасида бутун музликлар эриганидек, тоғлар ҳам эриб, олам сув ҳолига келади. Қиёмат куни ҳам ана шу ҳавога ўхшайди, зуҳур этиши билан ҳаммаёқ эрийди. Улуғ Тангри мазкур калималарни бизга аскар қилиб беради. Душманга қарши қўймоқ ва уни даъф этмоқ учун атрофингизга бир саъд (девор) тиклайдилар. Фақат асос шуки, ичкаридагилар душмандир, ташқаридагилар эса ҳеч вақо. Ахир кўрмаяпсанми, мингларча кофир бир кофирнинг асири, у эса ҳаммасининг подшоҳидир. Нафси кофир ҳам душманларнинг асиридир. Демак, англашилмоқдаки, бу ерда муҳими — тушунча. Бундай ожиз ва жирканч тушунчага мингларча одам, ҳатто бутун олам асир бўлса, ҳисобсиз тушунчалар мавжуд ерда унинг (инсоннинг — тарж.) буюклиги ва шон-шуҳрати қандай бўлиши зарр? Булар оламларни қандай қилиб қўлга киритади, душманларни қандай йўқ этади? Сон саноқсиз инсонларнинг (суратларнинг), охири кўринмаган улкан қўшиннинг бир одамга асир бўлганини кўрмоқдамиз. Одамнинг ўзи эса арзимаган бир тушунчанинг қулидир. Бир ожиз тушунчанинг асири бўлган булар буюк ва мислсиз таҳликали, қутлуғ ва улуғ тушунчалар қаршисида нималар қилар экан? Демак, англаяпмизки, иш тушунчаларнинг қўлида ва суратлар (инсонлар — тарж.) уларга боғли, уларнинг қуролидир. Инсонлар тушунчасиз ҳеч нарсага ярамайдилар, жамадод (жисм) ҳисобланадилар. Кўринишдан юз ёшда бўлса ҳам, аммо нарсаларнинг фақат зоҳиринигина биладиганлар ҳали боладирлар. Пайғамбар «Биз кичик урушдан катта урушга ўтдик» (Ҳадис), — дейди. Яъни биз суратлар билан жанг қилаётгандик, энди эса тушунчалар қўшинлари билан олишмоқдамиз. Эзгу тушунчалар ёвуз тушунчалар ўрнини эгаллаши учун курашмоқдамиз, демакдир. Аслида энг буюк жанг ва кураш шу эмасми? Демак, меҳнат қилган, ишлаган тушунчалардир. Улар ўртада вужуд бўлмаса ҳам фаолиятда бўла оладилар. Чунончи, энг фаол ақл ҳеч қандай воситасиз фалакни айлантирмоқда, бизга, олатга муҳтож эмаслигини исбот этмоқда.

Шеър: (Сен бир жавҳарсан ва икки олам сенинг ерингдир. Жавҳарни бу ердан қидирмоқ айбдир. Илмни кўнгилдан излаган кишининг ҳолига йиғла, ақлни жондан айирганнинг ҳолига эса кул).

Жавҳар мушк халтасига ўхшайди. Дунё ва унинг завқлари-ю лаззатлари ҳам мушк халтаси кабидир. Шу билан бирга, булар мушк бўйини ҳам эслатадилар. Аммо ушбу бўй (ҳид) тасодифдир. Инсон мушкнинг бўйига қаноатланмай, унинг ўзини қидирса, яхши бўларди. Мушкнинг бўйи билан кифояланиш — ёмон, чунки бўй мушкнинг сифатидир. Мушк топилса, бўйи ҳам у биландир. Агар мушк юзини бошқа томонга бурса, ундан баҳраманд бўлаётганлар ҳолига вой. Мушкнинг бўйи мушкка тегишли бўлгани учун у билан бирга кетади. Толели киши мушкка эга бўлган ва ўзи ҳам унга ўхшаган зотдир. Чунки у худди мушк каби атрофга хушбўй таратади, бора-бора ўзи ҳам мушкка айланади. Инсоннинг эса фақат исмигина қолади. Масалан, бир от улкан тузликда қолиб чириса, у ҳам тузга қўшилиб кетади. Отнинг отлиги унинг тузга айланиб кетишига монелик қилолмайди. Шунинг учун инсон Тангрининг нури ва аксидан бошқа нарса бўлмаган бу дунё завқлари ва гўзалликларидан кечиши ҳамда улардан қониқмаслиги лозим. Чунки бу нур ва гўзаллик мангу эмасдир. Унинг мангулиги Тангрига нисбатда эмас. Бу гўё қуёшнинг уйларда порлаган нурига ўхшайди. Нур қуёшга боғли ва у билан биргадир. Қуёш ботиши билан у ҳам кетади. Нурдан айрилмаслик учун қуёшнинг ботмаслиги керак бўлади. Амал ҳамда илм мавжуддир. Баъзиларнинг амали бор-у илми йўқ. Баъзиларда эса — аксинча. Агар инсонда ҳам амал, ҳам илм бўлса, у ўта муваффақиятли зотдир. Бунга ўхшаган нарса шудир: Бир одам йўл юради, аммо бу — унинг йўлими, йўқми, билмайди, кўр-кўрона ҳаракат этади. Ниҳоят, қаршисидан маъмур бир ер чиқади ёҳуд хўрознинг қичқириғини эшитади. Бошқа биров эса йўлини ҳам, манзилини ҳам билади. Унинг учун аломату ишоратга ҳожат йўқ. Иш унинг қўлидан келади. Энди қиёсланг, бу одам қаерда-ю наригиси қаерда? Демак, илм ҳамма нарсадан устундир.

ФАСЛ. Пайғамбар (Саллаллоҳу алайҳи васаллам) «Кеча узундир, уни уйқу билан қисқартирма, кундуз порлоқдир, уни гуноҳлар билан қорайтирма» (Ҳадис), деди. Кеча Оллоҳга сир айтиш ва ёлбориш учун узундир. Бунда инсон дўст ва душманлари томонидан безовта қилинмайди ва Оллоҳ билан ёлғиз қолади. Улуғ Тангри инсон амалларини кўз-кўз этишдан сақланиши ва фақат Оллоҳ учун қилишини таъминлаш мақсадида кечани бир пардадек тортган. Аммо зулмат тунда ҳам амалларини фақат кўрсатиш ниятидагина адо этганлар ёлғиз Тангри учун ибодат қилганларидан ажралиб туради. Кўз-кўз учун амал қилган кимса ярамасдир. Бундай иккиюзламачи одам ўзига ўзи: «Модомики, мени ҳеч ким (кечаси — тарж.) кўрмас экан, унда нега ибодат қилайин?» дер. Жавобан: «Сени кўрмоқда, фақат сен сени кўрганни кўра оладиган инсон эмассан» дейишади. Сени шундай бир зот кўрмоқдаки, ҳар ким унинг қудрати қўлидадир ва ожиз қолганларида ҳамма Уни чақиради. Одамлар бирор жойлари оғриганда ё бирор фалокат юз берганда, ўзларини ишончли аҳволда ҳис этмаганларида Унга мурожаат қиладилар ва илтижоларининг мустажоб бўлишига инонадилар. Бироқ Оллоҳ улар тилакларини бажо келтирганда, улар яна оёққа турганларида, такрор хаёлга бериладилар ва: «Эй Тангрим! Зиндоннинг бир бурчагида минг Қулҳуваллоҳ ила зерикмасдан Сени чорлагандик ва Сен бизга ёрдам бердинг. Энди биз ташқаридамиз, бироқ зиндонда бўлганимиздагидек ҳамон Сенга муҳтожмиз. Бизни қоронғу оламнинг зиндонидан чиқар-да, набийларнинг оламига етказ. Ахир, бизга ўша зиндондан чиққан ва дарддан халос бўлган онимиздаги ихлос нечун келмаётир-да, бунинг ўрнига юз минг турли хаёл ҳосил бўлмоқда? Хаёлларнинг фойда бериш-бермаслиги ҳам аниқ эмас. Улар фақат дангасалигу зерикиш ҳиссини уйғотаётир. Буларнинг кулини кўкка совурган ишонч ва аниқлик қаерда?» дея Улуғ Тангрига ёлборадилар. Жавобан Улуг Тангри буюрадики: Менинг бундан мақсадим сиздаги ҳайвоний нафсдир. Бу Мен ва сизнинг душманимиздир. Эй мўминлар! «Менинг душманим ва сизларнинг душманларингиз бўлган мушрикларни дўст тутманглар»[30]. Бу душманни ҳар доим мужоҳада (дин учун кураш-тарж.) зиндонида ушлаб туринг. Чунки зиндонда бало ва дард исканжасида экан, ихлосингиз қувватланади. Тишинг ё бошинг оғриганда, бирор нарсадан қўрққанда Тангрига нисбатан ичингда ихлос пайдо бўлишини минг марта синаганинг ҳолда, нега яна танангнинг роҳатига боғланиб қолдинг? Ҳар доим уни (танани — тарж.) боқдинг, парвариш қилдинг, нега? Ипнинг учини қочирманг: нафс хоҳишларини адо этишдан сақлансангиз, абадий муродингизга етасиз ва ушбу зулматхонадан — зиндондан қутуласиз. Шунинг учун Қуръонда: «Энди ким ҳаёти — дунёлик пайтида Қиёмат куни Маҳшаргоҳда Парвардигорининг (ҳузурида) туриши (ва У зотга ҳисоб-китоб бериши) дан қўрққан ва нафсини ҳавойи хоҳишлардан қайтарган бўлса, у ҳолда фақат жаннатгина (унинг учун) жой бўлур»[31] дейилади.

ФАСЛ. Шайх Иброҳим дедики Сайфуддин Фарруҳ бир одамни калтакларкан, унинг айбини атрофдагиларга ҳам айтарди. Натижада, ҳамма айбдорни урди, ҳеч ким уни қутқаришга ҳаракат қилмади.

Мавлоно буюрдики, бу оламда кўрган нарсангни ҳаммаси у дунёда ҳам айни шундоқдир. Бу дунёда юрганлар балки у дунёдан намунадир ва улар ўша ёқдан келтирилгандир. Қуръонда «Сизларнинг ризқу рўзингиз бўлмиш ҳар бир нарсанинг асли — манбаи Бининг даргоҳимиздадир»[32], дея амр этилган.

Дўкондаги нарсалар омбордагиларнинг қисмларидир. Ахир, омборлардагини дўконга сиғдириб бўлмайди-ку! Инсон ҳам ана шундай дўконга ўхшайди. Унга ҳам Тангрининг сифатлар хазиналаридан бирор-бир парча (эшитиш, кўриш, гаплашиш, ақл, билим, мардлик ва ҳоказолардан) берилган. Демак, инсонлар Тангрининг сайёр сотувчиларидир ва улар тижорат билан машғул. Кундузи савдо қилиб идишларни бўшатади, кечаси эса бўш идишлар яна тўлдирилади. Қувватлантирилади.

У оламда турли-туман кўзлар, назарлар бордир. Улардан инсонга ҳам намуна берилди. Кўрмоқ! Бу — инсоннинг кўришидан иборат эмас. Бироқ у бундан ортиғига бардош этолмайди. Ушбу сифатларнинг ҳаммаси сўнгсиз бўлса-да, улар муайян ўлчовларда тақсим қилинади. Ахир, ўйлаб кўргин, шу вақтгача қанчадан-қанча одамлар келиб кетди ва улар бир денгизда тўпландилар. Агар ҳар ким ана шу денгизнинг нақадар улканлигини билса, оламнинг ҳам шундан майдонга келганлигини ва яна ўша ерга қайтиш бўлажагини қабул қилмоғи лозим. Чунки «Албатта биз Оллоҳнинг бандаларимиз ва албатта биз у зотга қайтгувчилармиз»[33], деб буюрилган. Яъни бизнинг барча парчаларимиз У ёқдан келгандир, У ёқдан бир намунадир. Ва яна Унга қайтажакдир. Бу катта-кичик ҳайвонлар учун ҳам шундоқ.

Инсонларда айрим васфлар гизли сақланади, аммо маълум бир ташқи таъсир воситасида ошкор бўлиб қолади. Фикр юритиб қараганингда эса, ўзингда ҳеч қандай сифат тополмайсан. Чунки сифатлар яширин. Бу — денгиздаги сувга ўхшайди, тўлқин бўлмагунча, ташқарига чиқмайди. Тўлқин — ичида (ташқи восита бўлмай) вужудга келган ҳаракат. Денгиз сассиз ва сокин бўлгани учун буни кўриб бўлмайди. Сенинг гавданг денгиз соҳилида. Руҳинг эса денгиздир. Ундан не-не балиқлар, илонлар ва қушларнинг чиқиб кирганини кўрмайсан. Сенинг қизишмоқ, қизғанмоқ, шаҳват ва яна бошқа сифатларинг бошларини денгиздан чиқарадилар. Мазкур васфлар Тангрининг латиф ошиқларидир. Уларнинг гўзалликларини кўриб бўлмайди. Фақат дил либоси воситасида илғаш мумкин, ечинганларида эса латифликлари боис кўзга кўринмайдилар.

ФАСЛ. Инсонда шу қадар улкан ишқ, ҳирс, орзу ва дард бордирки, юз мингларча олам ўзиники бўлса ҳам, кўнгли тинчимайди. У ишда, санъатда, илми нужумда, ҳакимликда машғул… Бироқ буларнинг ҳеч биридан ҳузур тополмайди. Чунки истаган нарсасини қўлга киритолмаган. Ёр дилоромлар, яъни кўнгилни тинчлантирувчи, демакдир. Шундай экан, кўнгил бошқа билан билан қандай хотиржам бўлсин? Завқ ва орзулар зинапояга ўхшайди. Зиналар ўтириб, дам олишга мослашмаган, аксинча, устига босиб ўтилади, холос. Умрини шу зиналарда беҳуда ўтказмаслик учун ғофилликдан тез уйғонган ва аҳволнинг моҳиятини англаб етган зот қандай бахтли!

Кимдир «Мўғуллар молимизни тортиб олишяпти, бироқ ора -сирада яна қайтиб беришяпти. Қизиқ, бунинг мантиғи не?» деб сўради. Мавлоно буюрдики мўғул олган ҳамма нарса гўё Оллоҳнинг хазинасига кирмоқдадир. Чунончи, денгиздан бир кўза сув олсанг, энди бу сенинг мулкинг бўлади ва биров келиб уни талаб қилолмайди. Бироқ сен сувни денгизга такрор тўксанг, энди у ҳар ким учун ҳалол бўлғуси. Чунки сув бундан буён сенинг молинг эмас. Шу нуқтаи назардан, бизнинг молимиз уларга (мўғулларга — тарж.) ҳаром, уларнинг моли эса бизга ҳалолдир.

«Ислом динида уйланмаслик йўқдир. Жамланиш раҳматдир» (Ҳадис). Мустафо кўпчилик билан ҳаракат қилди. Чунки жамланган руҳларнинг буюк асарлари мавжуд. Инсон ёлғиз экан, бундай асар ҳосил бўлмайди. Масжиднинг қурилишидан мақсад — маҳалла халқининг у ерда тўпланиши ва Оллоҳ раҳматини орттиришдир. Уйларнинг бўлак-бўлак бўлишининг фойдаси эса одамлар айбларини бекитмоқдан иборат. Шаҳар халқини тўпланиши учун жомий бино этилган. Каъба. аввало, зиёрат қилишлари учун, қолаверса, бутун дунё (мусулмонларининг- тарж.) бир ерга жамланишлари учун вожиб этилди.

Бири дедики «Мўғуллар дастлаб бу ерга келганларида қип-яланғоч эдилар. Минадиган ҳайвони-ҳўкиз, қуроллари эса ўтин (таёқ — тарж.) эди. Энди эса қоринлари тўйди, барча яхши нарсаларга эга чиқдилар. Энг гўзал араб отлари ҳам, энг кучли қуроллар ҳам уларнинг қўлларида». Мавлоно буюрдики уларнинг кўнгиллари чўкиб, ўзлари ожиз қолган пайтда Тангри илтижоларини қабул этди ва ёрдам берди. Энди эса шу қадар муҳташам ва бақувват бўлган дамларида халқнинг фақирлигию заифлиги воситаси билан Улуғ Оллоҳ уларни даъф қилади. Шу тарзда, улар Тангрининг кўмаги билан дунёни забт этганликларини, ўз куч-қувватлари билан эса ҳеч қаерга боролмасликларини англамоқлари учун халқнинг қудрати ила Оллоҳ уларни йўқ қилади. Илгари улар узоқ бир чўлда фақир, яланғоч ва бечора бир аҳволда яшардилар. Фақат баъзиларигина тижорий мақсадлар билан Хоразмга келиб, ўзлари учун кийим-кечак олиб кетарди. Хоразмшоҳ бу тижоратни ман қилиб, тужжорларни ўлдиришга ҳукм этди. Ўз савдогарларини ҳам улар тупроғига боришларини истамади. Омон қолган мўғул тужжорлари (Румий уларни бу ўринда «татарлар» деб атайди — тарж.) эса ватанларига қайтиб, подшоҳларига воқеани айтиб берадилар. Ҳукмдорлари ўн кунга изн олиб, бир ғорнинг ичига кириб кетади ва чин дилдан ибодат этади, Оллоҳга ёлборади. Ниҳоят, Улуғ Тангридан «Сенинг тилагингни, илтижоларингни қабул этдим. Ташқари чиқ. Қаерга борсанг ҳам, музаффар бўл!» деган бир сас келади. Шунинг учун ҳам улар (мўғуллар-тарж.) Тангрининг буйруғи ила йўлга тушганлари боис қаршиларига чиққан ҳар қандай кучни босиб-янчдилар, ер юзини қопладилар.

Кимдир «Татарлар (мўғуллар-тарж.) ҳам қиёматга ишонишади ва албатта, ҳисоб-китоб куни бўлажак, дейишаяпти», — деди. Мавлоно буюрдики, ёлғон айтишади, ўзларини мусулмонлар билан бир қилиб кўрсатмоқчилар улар. Яъни биз ҳам биламиз ва ишонамиз, демоқчи бўлишади. Туядан қаердан келяпсан? деб сўрашса, у «ҳаммомдан» деб жавоб берибди. Шунда: «тўпиғингдан маълум» дейишибди. Худди шундай, агар улар ҳам қиёмат кунига инонишса, буни далили қани? Ахир, бу гуноҳлар, зулмлар, ёмонликлар усти-устига ёққан қордек қатланган. Қуёшнинг қорларни эритганидек, гуноҳ қилишдан воз кечиб, Ҳаққа қайтиш (Инобат) ва пушаймон қуёши ўша қат-қат музликларни эритади. Шунда Тангридан қўрқилади ва дунёнинг ҳақиқий аҳволи аёнлашади, исён тарк этилади. Агар киши «Мен қуёшни кўрдим, саратон иссиғи билан устимга нур сочди» деса-ю, ўзи қор ва муз ҳолида бўлса, унинг гапларига ишониш мумкинми? Саратонда қор ва музнинг эримаслиги — бўлмағур гап. Улуғ Оллоҳ ҳар нақадар яхши ва ёмон амалларнинг жавоби қиёматда берилади, деб ваъда қилсада, биз намуналарни бу дунёда ҳам ҳар лаҳзада кўрмоқдамиз. Масалан, бир одамнинг кўнгли фараҳласа (қувонса-тарж.), демак, у кимнидир севинтирган ва ундаги қувонч ана шу ишнинг мукофотидир. Худди шундай, инсоннинг хафагарчилиги — унинг бошқа бировнинг кўнглини оғритганига муносиб жавоб. Булар у дунёнинг армуғонлари, жазо кунининг ўрнакларидир. Мақсад — оз нарсалар орқали (одамларга) кўпни тушантириш. Бу — омбор тўла буғдой ҳақида тасаввур бериш ниятида бир ҳовуч буғдойни кўрсатишдек гап.

Шунчалик улуғ бўлишига қарамай, бир кечаси Мустафонинг ҳам қўли оғриб қолди. Унга «Бу Аббоснинг қўли оғришидан майдонга келмоқда» деган ваҳий келди. Чунки Мустафо Аббосни асир олиб, тутқунлар билан бирга боғлаганди. Тангрининг амри билан шундай бўлгани ҳолда, барибир Муҳаммад жазосини тортди. Худди шундай, сенда ҳам майдонга келган нохушлигу касалликларни барчаси қачонлардир қилган ёмонликларинг ва гуноҳларинг мевасидир. Жуда кўп ёмон ишлар қилдинг, бироқ билимсизлигинг туфайли уларнинг ножоиз эканини билмайсан ёки бир динсиз ўртоғингнинг таъсирида қолгансан. Ҳатто сен буларнинг гуноҳлигини тушунмайсан. Энди буларнинг жавобига боқ: қанча қувончинг бору, қанча ғам-ғуссанг бор. Ғам-ғусса мутлақо бир гуноҳнинг муқобили, қувонч эса, албатта, ибодатнинг мукофотидир. Шунинг учун ҳам Мустафо бармоғидаги узукни айлантираркан «Сени беҳудага вақт ўтказсин ва ўйнасин, деб яратмадик!» дея койинганди. «Ёки сизларнинг гумонингизча, Биз сизларни беҳуда (яъни дунёда сизлардан бирон вазифа бермайдиган, охиратда ҳисоб-китоб қилмайдиган ҳолда) яратдикми?»[34] — дея буюрилганидек, сен ҳам куч-қувватингни Тангрига ибодат этишу савоб амал қилишга бағишладингми ёҳуд гуноҳга сарфладингми? — қиёсла. Тангри Мусони халқ билан машғул айлади. Бироқ Тангри ҳикмат билан унинг фақат бир томонинигина халққа боғлади. Ҳизрни эса бутунлай ўзи билан банд этди. Мустафога эса аввал Ўзи билан бўлишга, кейин эса «Халқни даъват қил, тузат ва уларга ўгит бер! дея амр этди. Мустафо «Эй Тангрим! Мен нима гуноҳ қилдимки, ҳузурингдан қуваяпсан. Халқни истамайман» дея йиғлаб сиқтади. Улуғ Оллоҳ «Эй Муҳаммад! Сен ҳеч ҳафа бўлма, сени ҳалқ билан банд қилиб қўймайман. Улар билан машғул бўлган чоғингда ҳам мен билан бўлурсан. Халқ билан бўлганинг вақтда бошингдаги сочнинг бир толасини ҳам камайтирмайман. Нима қилсанг-да, барибир, вуслат (висол, Оллоҳ билан биргалик — тарж.) ичра бўлурсан» дея буюрди.

Биттаси «Азалий ҳукмлар ва Тангрининг тақдир айлаганлари ҳеч ўзгарадими?» дея сўради. Мавлоно буюрдики Тангрининг азалда «Ёмонликка қарши ёмонлик, яхшиликка жавоб — яхшилик бўлиши керак» деган ҳукми асло ўзгармайди. Чунки Улуғ Оллоҳ Ҳокимдир ва «Сен ёмонлик қил, яхшилик топасан» демайди. Ахир буғдой экиб арпа, арпа экиб буғдой ўриб бўладими? Асло! Барча авлиё-ю анбиёлар ҳам «Яхшиликнинг жавоби яхшилик, ёмонликники ёмонликдир» деганлар. «Бас, ким (ҳаёти-дунёдалик пайтида) зарра мисқоличалик яхшилик қилса, (қиёмат кунида) ўшани кўрур. Ким зарра мисқоличалик ёмонлик қилса уни ҳам кўрур!»[35].

Азалий ҳукм тўғрисида билмоқчи бўлган нарсангни ўргатдик, атрофлича тушунтирдик. Бу асло ўзгармайди. Тўғри, баъзан қилган яхшилигинг ёки ёмонлигинг миқдорида муқобилини ололмайсан. Бироқ яхшилик ва ёмонликнинг жавоби мутлақо бўлажакдир, яъни ҳукм мутлақо ўзгармасдир. Бир маҳмадона кимса «Биз Тангри саодатидан маҳрум бўлган гумроҳнинг охират саодатига муяссар бўлган саид (қутли — тарж.), саиднинг эса гумроҳ бўлганини кўряпмиз» деди. Мавлоно буюрдики, «Бўлиши мумкин. Чунки гумроҳ яхшилик қилгани учун саид, саид эса ёмонликка яқин юргани учун гумроҳ бўлгандир. Масалан, Иблис «Мени оловдан, уни (одамни) эса тупроқдан яратдинг», деб Одамнинг яратилишига эътироз қилгани учун Тангрининг абадий лаънатига учради ва малакларга раҳбарликдан, бизнинг ҳузуримиздан қувилди. Шунинг учун биз ҳам «Яхшиликнинг жавоби яхшилик, ёмонликнинг жазоси ёмонлик» деймиз.

Биттаси «Агар одам рўза тутаман, деб аҳд қилса-ю, тутмаса, бунинг каффорати (диний бир гуноҳни ювиш учун Оллоҳ ризоси йўлида нимадир бермоқ — тарж.) борми?, дея сўради. Мавлоно буюрдики Шофий мазҳаби олимларининг фикрича, каффорат бор. Чунки ўша одам аҳд қилган ва бу аҳд қасам даражасидадир. Қасам адо этилмаса, каффорат вожиб бўлғуси. Аммо Абу ханифа учун аҳд қасам маъносида эмас. Шунга кўра каффоратга эҳтиёж йўқ. Аҳд икки турлидир: Биринчиси — мутлоқ, иккинчиси шартга боғли. Мутлоқ «Бир кун рўза тутишим керак!» сўзидир. Шартлиси «Фалон келса, бир кун рўза тутишим керак!» қайдидир. Бир одам эшагини йўқотиб қўйди. Уни топиш ниятида уч кун рўза тутди ва уч кундан кейин эшагини ўлик ҳолда топди. Жуда қаттиқ хафа бўлди ва шу ҳолида кўкка араб «Агар шу уч кунлик рўзамнинг эвазига рамазонда олти кун емасам одам эмасман. Менинг эшагимни олиб йўқотадиган сенми?» — деди.

Биттаси «Аттаҳиёт, Саловат ва Таййиботнинг маъноси нимадир?» деб сўради. Мавлоно буюрдики, Ҳаққа топинмоқ ва бандалик қилмоқ биздан ҳосил бўлмайди ва биз буларсиз ҳечмиз. Демак, Таййибот, Саловат ва Аттаҳиёт биздан бўлмай, Оллоҳдандир, Оллоҳга хосдир. Масалан, баҳор фаслида одамлар зироат билан машғул бўладилар, қирларга чиқадилар, ҳар турли ишни бошлайдилар. Буларнинг барчаси баҳорнинг эҳсонидир, йўқса, одамлар уйларидан чиқмасди. Демак, бу экин-тикинлар, саёҳатлар… ҳамма-ҳаммаси баҳорнинг ишидир. Кўклам — одамларнинг валинеъмати. Шунга қарамай, уларнинг кўзлари яна сабабда. Ҳамма нарсани сабабга боғлайдилар. Фақат авлиёларгагина сабаблар яратувчисини билиш ва сабабларнинг ўзлари ҳақиқатни тўсиб турган парда эканлигини англаш насиб бўлган. Чунончи, одам парда орқасидан туриб гапирса, бошқалар гапнинг эгаси парда дея ўйлайди. Унинг бор-йўғи бир рўмол эканини билмайди. Қачонки, одам парда орқасидан чиққанда, парданинг бир тўсиқ бўлганини тушунади. Тангрининг валийлари эса сабаблар ортида зоҳир бўлган ва қилинган ишлардан бохабардирлар. Масалан, тоғдан туя чиққан, Мусонинг асоси аждаҳога айланган, метиндек тошдан ўн иккита чашма сизиб чиқан, Мустафо бир ишорат билан ойни иккига бўлган, Одам ота-онасиз дунёга келган, Иброҳим учун эса олов бўстонга дўнган ва ҳоказо. Авлиёлар буларни кўрганда, сабабларнинг ўртадаги баҳона эканлигини, аслида эса ишни ўзга зот бажарганини биладилар. Сабаблар авомнинг машғул бўлишлари учундир, улар бажарувчини кўришга монелик қилган пардадан бошқа нарса эмас. Ушбу ҳақиқат валийларга кундек равшан. Улуғ Оллоҳ Закариёга «Сенга фарзанд ато этаман» деди. Бу бўлса «Мен ҳам, аёлим ҳам жуда кексайиб қолганмиз. Айниқса аёлим, бола кўролмайди. Эй Тангрим, бундай аёлдан қандай қилиб бола туғилади?» дея йиғлади. Унга «Эй Закариё, бундай дема, калаванинг учини йўқотдинг. Мен сенга сабаблардан ҳоли бўлган ишларни юз минг мартда кўрсатганим ҳолда, сен барчасини унутибсан, уларнинг баҳона эканлигини ҳам билмайсанми? Шу онда мен кўзинг ўнгида сендан (аёл ва ҳомила бўлмасдан) юз мингта бола дунёга келтира оламан. Бунга кучим етади. Ҳатто, бир ишоратим билан етук олим одамлар майдонга келади. Ахир, сени (ҳам) руҳлар оламида ота-онасиз яратмадимми? Сендан олдин сен ҳақингдаги лутф ва иноятларим йўқмиди? Буларни нега унутяпсан?» дея амр этди. Анбиё ва авлиёнинг, яхши ва ёмон барча хилқатларнинг аҳволлари даражаю жавҳарларига кўра шундайдир. Чунончи, кофирлар юртидан мусулмон вилоятларига турли ёшдаги қулларни келтиришиб сотадилар. Ёш қуллар мусулмонлар орасида ўсаркан, ўз мамлакатига тегишли урф-одатларни унута бориб, кексайганда эса бутунлай эсидан чиқаради. Эс-ҳушини таниган пайтда келтирилган қулнинг хотирасида анча-мунча нарса қолади. Баъзилар эса ҳеч нарсани эсдан чиқармайдилар. Худди шундай руҳлар ҳам у оламда Тангрининг ҳузурида шундоқ эдилар. (Масалан), Оллоҳ «Мен Парварлигорингиз эмасманми?» деб ўзларига қарши гувоҳ қилганида, улар «Ҳақиқатан Сен Парвардигоримизсан, бизлар бунга шоҳидмиз»[36] деб жавоб беришган. Уларнинг (руҳларнинг-тарж.) емиш ва кийим-кечаклари Тангрининг ҳарфсиз ва сассиз бўлган каломидир. Руҳларнинг ҳам баъзилари бола экан (бу дунёга — тарж.) келтирилганликлари учун мазкур каломни эшитганда аҳволни тушуниб етмайдилар, ўзларини бу каломга ёт ҳисоблайдилар. Бундайлар тамоман куфр ва разолатга ғарқ бўлгандир, руҳлари пардалангандир. Бошқалари эса (у оламни) озроқ хотирлайдилар, у оламнинг ҳавоси, таъсири буларда ора-сира ўзини намоён қилади. Булар мўминлардир. Яна шундайлар ҳам борки, улар ўша каломни эшитишлари билан аҳволни айнан хотирлайдилар,пардалар кўтарилади, ҳамма нарса ўз жойига тушади. Булар пайғамбарлар ва валийлардир.

Мен Ёронга (дўстларга, аҳбобга-тарж.): «Ичингизда маъно келинлари юз кўрсатиб, сирлар ошкор бўлганда, эҳтиёт бўлиб, бегоналардан яширинг, бизнинг сўзимизни ҳаммага ҳай айтманг» деб васият қиламан. «Чунки ҳикматни барчага ҳам берманг, агар берсангиз, ҳикматга нисбатан зулм қилган бўласиз. Уни аҳли Хикматдан эса гизламанг, ёмонлик этган бўласиз» (Ҳадис). Ахир «Мени ҳеч кимга кўрсатма, мен сеникиман» деб уйингга беркиниб олган гўзални бозорга олиб чиқиб: «Келинглар, мана бу ҳурилиқога қаранглар» деб ҳаммага кўз-кўз қилишинг тўғрими? Бу ишинг билан сен гўзалдан айриласан, у сендан нафратланади ва бошқаларга кетади. Жаҳаннамдагилар жаннатликларга «Қани сизнинг мардлигингиз, Улуғ Тангри сизга берган емишлардан, бошқалардан садақа қилинг. Биз қулларнинг кўнглини олиш учун бир нарсалар беринг». «Тупроқнинг жўмардлар косаси ортиғидан насибаси бордир» (Мисра). «Биз олов ичра ёнмоқдамиз, эримоқдамиз. Сиз мевалардан, жаннатнинг ширин сувидан озгина берсангиз нима бўлади?» дедилар. Жаннатликлар «Тангри буни сизга ҳаром қилган. Мазкур неъматларнинг уруғи нариги дунёда эди. Бу тўғрилик, иймон ва яхшиликнинг уруғи эди. Сиз меҳнат қилишдан қочиб, уни экмадингиз. Шундай экан, бу ерда нимани ўрасиз? Биз сизга (неъматлардан) берганимиз билан Тангри буни сизга ҳаром қилгани учун томоғингиздан ўтмайди, бўғзингизда қолиб, сизни азоблайди», деб жавоб бердилар.

Мустафонинг ҳузурига иккиюзламачи ва бегоналардан бир гуруҳи келаётганди. Диннинг асрорини тушунтираётган пайғамбар ишора билан асҳобга «Идишларингизнинг оғзини беркитинг» (Ҳадис) деди. Мавлоно буюрдики, «Бу — бегоналардан ҳикматни гизланг, уларнинг олдида тилингизни тийинг, оғзингизни очманг. Чунки улар сичқондир, ҳикматга муносиб эмасдирлар, демакдир».

ФАСЛ. Буюрдики: Севилган киши гўзалдир. Аксинча бўлмайди. Яъни ҳамма гўзаллар-да севилвермайди ва севилиши шарт ҳам эмас. Гўзаллик севимлиликнинг бир жузъидир. Севимли бўлмоқ аслдир. Бу бўлгандан кейин гўзаллик ҳам мавжуддир. Ҳар бир нарсанинг жузъи(қисми-тарж.) кулли (бутуни-тарж.) дан айри бўлолмайди, улар биргадир, яъни қисм бутун биландир. Мажнуннинг замонида ҳам гўзаллар бор эди ва улар Лайлидан ҳуснлироқ эди. Бироқ Мажнун уларни севмади. Унга «Лайлидан гўзалроқларини сенга кўрсатайлик, берайлик» дедилар. Мажнун эса «Мен Лайлининг суратини севганим йўқ ва у кўринишидангина иборат эмас. Лайли менинг қўлимда бир қадаҳ кабидир. Мен бу қадаҳдан шароб ичяпман, чунки мен шаробга ошиқман. Сизнинг кўзингиз фақат қадаҳда, ичидагидан хабарингиз йўқ, ғофилсиз» деди. Менинг қўлимга олтин безакли бир қадаҳ тутқазсалару, ичидаги нарса шаробдан бошқа нарса бўлса. Бунинг нима фойдаси бор? Мен учун шароб тўла эски ва синиқ бир идиш олтин безакли бу ва бунинг каби юзта қадаҳдан яхшироқдир. Қадаҳдаги шаробнинг мазасини билиш учун ишқ ва шавқ керак бўлади. Чунончи, ўн кундан бери ҳеч нарса емаган оч билан кунда беш маҳал овқатланиб юрган тўқнинг нонга қарашлари бир хил эмас. Чунки тўқ ноннинг суратинигина кўрса, оч унинг сийратини (моҳиятини) кўради. Нон қадаҳ бўлса, мазаси қадаҳдаги шароб кабидир. Бироқ шароб фақат иштаҳаси ва шавқи бўлган кўзгагина кўринади. Сен ҳам ўзингда иштаҳа ва шавқ ҳосил этки, фақат суратни эмас, балки сийратни ҳам кўргайсан. Бундай одамларнинг сурати қадаҳларга ўхшайди, илм ва билимлари эса ана шу қадаҳларга солинган нақшлар кабидир. Қадаҳ синиши билан нақшлардан асар ҳам қолмайди. Демак, қиёмат қадаҳ сингари бўлган вужудлардаги шаробдадир ва бу шаробни ичган киши унинг ўлмас яхши нарса эканлигини билади.

Савол берган зот иккита жиҳатни яхшилаб тушунмоғи керак. Биринчиси: Мен сўраган нарсамдан янглишдим. Менинг билганимдан бошқа нарса бордир. Иккинчиси: Бундан устун бўлган ва билинишга муносиб бир сўз ва бир ҳикмат мавжуд, бироқ мен уларни билмасдим. Энди ўргандим, демоғи лозим . «Жўяли савол билимнинг ярмидир» дейишади, ахир. Ҳар ким бир зотга юзини ўгиргандир ва ҳар кимнинг истаги Ҳақдир. Шу умид билан умрларини ўтказурлар. Бироқ бу орада кимга дуч келинганини ва шоҳнинг таёғи кимнинг юзида ўз изини қолдирганини билиш учун бир ҳакам лозимдурки, у мувоҳҳид (Оллоҳнинг бирлигига иймон келтирган — тарж.) бўлсин. Бундай одам сувда бўғилган ва сув ундан ғолиб чиққандир. Сузувчи ва сувда бўғилган кишиларнинг ҳар иккаласи ҳам сувдадир. Фақат бўғилганни сув олиб кетади. Сузувчи эса ўз кучи билан ҳаракатланади. Демак, сувга ғарқ бўлаётган одамнинг ҳар бир қилган иши ва айтган сўзи ўзидан бўлмай, сувдандир. У (одам) ўртада бир баҳонадир. Масалан, девордан бир овоз келса, буни девор сўйламаганини биласан. Чунки деворнинг ортида кимдир бор ва уларнинг гаплари деворникидай туюлади. Авлиёлар ҳам шундай. «Улар ўлмасдан аввал ўлгандир», девор ва эшик ҳукмини олгандир. Ўзларида эса борлиқларидан қилча ҳам нарса қолмаган. Улар Тангрининг қудратли қўлида бир бошпана кабидирлар. Бошпананинг ҳаракати ўзлигидан эмас. «Анал-Ҳақ» (Мен худоман) сўзининг маъноси ҳам шундай. Бошпана «Мен орада йўқман, ҳаракат Оллонинг қўли билан ҳосил бўлмоқда» дейди. Бошпанани Ҳақ билинг, Тангрига қарши чиқманг. Чунки бундай бошпанани яраламоқчи бўлганлар аслида Тангрига исён этган бўлади. Одам (алайҳиссалом) замонидан шу вақтгача исёнкорларнинг бошларига қандай балолар келганини эшитгандирсиз. Фиръавн, Шаддод, Намруд ва Од қавми, Лут ва Самуд ва ҳоказолар қандай мусибатларга мубтало бўлдилар? Бошпаналар итоатгўйни исёнкордан, душманни авлиёдан фарқ қилмоқ учун ҳамиша қоимдир. Уларнинг баъзиси набий ва баъзиси валий бўлиб кўринадилар. Шунинг учун ҳам ҳар бир авиё халқнинг ҳужжатлари (далили)дир. Халнинг ўрни ва даражаси унга бўлган муносабати нисбатида бўлади. Душманлик қилса ҳам, дўстлик қилса ҳам Тангри қилган ҳисобланади. «Уни кўрган, мени кўрган, унга қасд қилган, менга қасд қилгандир» дея буюрилгани каби. Тангрининг Хос қуллари Оллоҳ қатининг маҳрамидирлар. Тангри бу ходимларнинг шаҳват ва ёмонлик томирларини кесиб тозалаган. Шундай қилиб, улар дунёнинг махдуми (ўғли) ва афандиси, сирларнинг маҳрами бўладилар. Қуръонда «Уни фақат таҳоратли — пок кишиларгина ушларлар»[37] дея амр этилган.

Мавлоно: Агар у орқасини улуғларнинг қабрига ўгирган бўлса, буни уларни инкор этгани ёки билмагани учун қилмаган. Бундан ғараз — юзни руҳга томон ўгирмоқдир. Бизнинг оғзимиздан чиққан бу сўз уларнинг жонидир. Ахир жасадга орқа ўгириб, руҳга юз тутса, бунинг нимаси ёмон? Менинг шундай одатим бор-бировнинг мендан хафа бўлишини истамайман. Самоъ этаркан (най жўрлигида айланиб турмоқ — тарж.), баъзилар менга тўқнашиб кетишади. Шунда ёрондан кимлардир уларга монелик қилмоқчи бўлишади, бироқ бу менга ёқмайди. Уларга қайта-қайта «Мени деб бошқаларга ёмон гап айтманг!» дейман. Ахир мен ҳузуримга келган ёроннинг зерикмаслиги ва инжимаслиги учун қўлимдан келган барча чораларни кўраман, ҳатто шеър ўқийман. Йўкса, мен қаерда-ю шеър ўқиш қаерда! Тўғриси, шеър ўқишдан роса тўйдим, зерикдим. Назаримда бундан ёмонроқ нарса йўқ оламда. Масалан, мезбон меҳмоннинг истагига кўра ишкамба (ҳайвонларнинг ошқозон қисмидан — тарж.) шўрва тайёрлаш учун қўлларини ошқозоннинг ифлосликларига ботиради. Менинг ҳам аҳволим шундай. Яна бир мисол: Тужжор шаҳар аҳлининг эҳтиёжига қараб, энг паст, энг сифатсиз молни ҳам сотишга мажбур.

Фозиллар, ақлли, узоқни кўра оладиган, теран тушунчали зотлар, муҳаққиқлар (ҳақиқат толиблари — тарж.) ташриф буюрганида уларга ҳақиқатан нодир ва нозик масалалардан, нафсдан сўз очмоқ учун кўп илм ўргандим, заҳмат чекдим. Улуғ Тангрининг ўзи ҳам шуни истаган эди. У барча билимлар ва ранжни бир ерга тўплади. Ва мени мазкур ишлар билан машғул бўлишга йўллади. Аммо нима қилайинки, бизнинг юртимизда ва бизнинг миллатимизда одамни шоирликдан баттарроқ уялтирадиган ўзга иш йўқ. Агар биз ўша мамлакатда қолган бўлсайдик, у ердагиларнинг феъл-атворларига, фитратларига мувофиқ равишда яшаган, дарс берган, китоб ёзган, ваъз ўқиган ва зуҳди тақво ҳамда зоҳирий нарсалар билан банд бўлиш баробарида уларнинг истакларини бажо келтирган бўлардик. Амир Парвона менга «Асл бўлган нарса амалдир» деди. Мен унга айтдимки: Қаерда ўша амал аҳли, қани амал талабгори? Келсин, мен унга амални кўрсатай. Мана сен ҳам ҳозир сўз (айтишимни) хоҳлаяпсан. Агар айтмасам, хафа бўласан. Қанийди, амал истасанг-у биз уни сенга кўрсатсак. Бу дунёда биз амал талабгори бўлган бир мардни хоҳлаймиз. Аммо амал муштарисини тополмадик, бироқ сўз муштариси мавжуд бўлганидан биз ҳам сўз билан машғулмиз. Сен амалдан нима тушунасан? (Ҳеч нарса). Чунки амал қилувчи эмассан. Амал амал орқали, илм илм билан, маъно маъно воситасида, шакл эса шакл ёрдамида англашилади. Сен бу йўлнинг йўловчиси эмассан. Шунинг учун ҳам унда амал билан нимани кўра оласан? Бу амал нимадан иборат, намоз ва рўзаданми? Булар амалнинг сурати (шакли) дир. Амал — ичкаридаги маъно: Одамдан Мустафо замонигача намоз ва рўза ҳозирги шаклда эмасди. Аммо амал мавжуд эди. Демак, бу сурат (шакл) амал бўладими? Амал инсондаги маънодир. Масалан, сен «Дори таъсир (амал) қилди» дейсан, аммо бу ерда амалнинг шакли (сурати) йўқ. Бу бор-йўғи ўша гапдаги маънодир. «Мана бу одам фалон шаҳарнинг энг кўп амал қилувчиси» деганда, унинг сурати эмас, балки ишлари кўзда тутилади. Демак, амал халқнинг ундан англаган нарсаси эмас. Халқ зоҳиран кўринган нарсани амал, деб тушунади. Ичи бошқа-ю таши бошқа бўлган одам амалнинг кўринишини бажо келтирса (диннинг фарзларини зоҳиран адо этса — тарж.), бунинг унга фойдаси бўладими? (Бўлмайди!). Чунки унда боғлилик, тўғрилик ва ишончнинг маъноси йўқдир. Ҳар бир нарсанинг асли — сўз. Сенинг сўздан хабаринг йўқ ва уни менсимайсан. Сўз амал дарахтининг мевасидир. Чунки у амалдан туғилади. Улуғ Тангри оламни сўз билан яратди ва «Бўл» дейиши билан у ҳам бўла қолди» (Қуръондан).

Иймон қалбдадир. Бироқ уни сўз билан ифода қилмасанг, фойдаси бўлмайди. Намоз ҳам феълдир (амалдир). Агар Қуръон ўқимасанг ўқиган намозинг саҳиҳ (тўғри-тарж.) бўлмайди. Сен ҳозир «Сўзнинг аҳамияти йўқ» дейишинг билан ўз-ўзингни инкор этаяпсан. Чунки сен шу фикрни ҳам сўз билан ифода қилмоқдасан.

Бири: «Биз хайр қилганимиз эзгу ва тўғри ишларни амалга оширганимиз эвазига Тангридан бир эҳсон кутсак, бунинг бизга зарари бўладими, йўқми?» деб сўради. Мавлоно буюрдики, валлоҳи, умидли ва иймонли бўлиш зарур. Қўрқув ва умид ҳам шудир. Биттаси менга «Умид гўзал ва хушдир, аммо қўрқув нима?» -дея савол берди. Жавобан шундай дедим: Менга қўрқувсиз бир умид ёхуд умидсиз бир қўрқув қурсатгин-чи? Улар бир-биридан айри эмас. Шундай экан, нега бу саволни бераяпсан? Чунончи, буғдой эккан одам унинг битишига ҳам умид боғлайди. Шу билан бирга, «Оллоҳ сақласин, бир офат бўлиб, зарар келтирмасин!» дея яна қўрқади. Демак, қўрқувсиз умид йўқ, умидсиз қўрқув эса тасаввурга сиғмайди. Инсон умидли бўлса-ю ҳеч қандай эҳсон кутмаса, у албатта янада ҳаракатчан ва жиддий тарзда муносабатга киришади. Умид ва кутмоқ инсоннинг қанотидир. Қанотлар қанчалик бақувват ва соғлом бўлса, у шунчалик юксакка уча олади. Умидсиз қолса-чи, тамбаллашади, ўзи хайр қилолмагани етмаганидек, бандалик вазифаларини ҳам адо этолмайди. Масалан, хаста тотли емишларни тарк этиб, аччиқ дориларни ича бошлайди. Агар унинг соғайиш умиди бўлмасайди, бунга қандай таҳаммул (сабр-тарж.) этарди?

«Инсон гапирувчи ҳайвондир». Унинг хусусияти ҳайвонликдан ва гапиришдан иборат. Ҳайвонлик унда доимийдир, айрилмасдир. Сўз ҳам шудоқ. Инсон кўринишдан ҳеч нарса демаса ҳам, ичида ҳамиша гапиради. Бу ҳам гўё лой қоришган сув тошқинига ўхшайди. Тошқиннинг тоза суви инсоннинг сўзи (нутқи), балчиғи эса ҳайвонлигидир. Бироқ балчиқ унда ўткинчи бўлиб, вақт келиб улардан асар ҳам қолмайди. Яхши ёки ёмон бўлишига қарамай, сўзлар, ҳикоялар ва билимлар қолади. Кўнгил аҳли бир бутундир. Сен уни кўришинг билан ҳаммасини кўрган бўласан. Чунки «Овнинг бори ёбон эшагининг ичидадир» дейишади. Дунёдаги жамики хилқатлар унинг жузъаларидир (парчаларидир) ва куллидир (бутундир).

Байт: (Барча яхши ва ёмон нарсалар дарвешнинг жузъаларидир. Агар бундай бўлмаса, у дарвеш эмасдир).

Куллни ( шубҳасиз равишда) кўрганинг учун бутун оламни ва кейинроқ, ҳар кимни кўрасан. Уларнинг сўзи шу куллнинг ичида ва бу сўзларни эшитганинг сабабли энди эшитадиган ҳар бир сўзинг такрордан иборат.

Байт: (Ким уни бир ерда кўрган бўлса, гўё ҳар инсонни ва ҳар ерни кўрган бўлади).

Шеър: (Эй, Тангрим китобининг нусхаси бўлган сен ва эй Шоҳлиқ Жамолининг ойнаси бўлган сен! Оламда сендан холи бўлган нарса йўқдир. Ҳар истагингни ўзингдан иста (изла), чунки ҳамма нарса сенсан).

ФАСЛ. Ноиб: «Авваллари кофирлар бутга топинишарди. Ҳозир биз ҳам шундай қиляпмиз. Мўғуллар ҳузурида эгилиб, уларга ҳурмат кўрсатяпмиз, шу билан бирга, ўзимизни мусулмон ҳисоблаяпмиз. Ичимизда ҳам ҳирс, ҳавас, қизғониш сингари кўплаб бутларимиз бор. Биз уларга итоат қилмоқдамиз. Демак, ҳам ичдан, ҳам ташқаридан кофирлар қилган ишни биз ҳам қилаяпмиз. Яъни ҳам топиняпмиз, ҳам ўзимизни мусулмон деб биляпмиз», — деди. Мавлоно буюрдики: Бу ерда бошқа нарса бор. Мадомики, буни ёмон нарса деб билар экансиз, демак, сизнинг қалб кўзингиз беназир ва жуда улуғ бошқа нарсани кўрган бўлиши керак. Шунинг учун ҳам улар кўзингизга хунук ва нуқсонли кўринмоқда. Чучук сув ичиб юрган одамгина сувнинг шўр тузли тузли эканлигини пайқайди. Яъни ҳар қандай ашёнинг сифати зидди орқали маълум бўлади. Улуғ Тангри сизнинг қалбингизни иймон нури билан безагани учун ҳам қалбингизга бу нарсалар чиркин туюлмоқда. Агар қалбингиз шундай бўлмаганда нарсаларга бундай қарамасдингиз. Бошқалар эса сиздаги дарддан маҳрум бўлганлари учун ҳам ўз муҳитларидан мамнундирлар ва «Асосий нарса будир» дейдилар. Улуғ Тангри сизга истаганингизни беради, нимага эришиш йўлида ҳиммат кўрсатсангиз, ўшанга сизни муяссар айлайди. Чунки «қуш қанотлари билан юксалади, мўмин ҳиммати билан».

Яратиқлар уч қисмга бўлинади. Биринчиси: малаклар. Булар нуқул ақлдир. Ибодат, қуллик ва зикр фитратларида (табиатларида-тарж.) бор. Малаклар шулар асосига яшайдилар. Гўё балиқдек. Балиқнинг тириклиги сувдан, ётоғи-сув. Малаклар шаҳватдан йироқдир. Шаҳват билан машғул бўлмаслик, нафс истакларини адо этмаслик, буларнинг барчасидан покиза бўлмоқлик -буюк бир давлат! Шундай экан, малаклар учун ўз табиатлари билан ҳеч қандай мужоҳада (кураш-тарж.) бўлиши мумкин эмас. Улар ибодатларини ибодат ҳисобламайдилар, чунки бу улар яратилишининг заруридир ва ибодатсиз яшай олмаслар.

Иккинчиси: ҳайвонлар синфи. Булар нуқул шаҳватдан иборат. Уларни ёмонликдан қайтаргувчи ақллари ҳам йўқ.

Учинчиси: ақл ва шаҳватдан ташкил топган заволли инсондир. Устига-устак, инсон учун таклиф бор (яъни танлаш имкони — тарж.), ҳайвон ва малаклар учун бу — истисно эди. Демак, инсоннинг ярими шаҳват, ярими ҳайвон, ярими илон, ярими балиқ. Балиқ қисми уни сувга тортса, илон бўлаги тупроққа судрайди. Ана шу тарзда домий жанг барҳаёт. «Ақли шаҳватидан устун келган киши малаклардан афзал, шаҳвати ақлидан ғолиб чиққан кимса эса ҳайвондан тубандир» (Ҳадис).

Байт: (Малак билими билан, ҳайвон билимсизлиги билан қутилади. Бани одам (эса) шу иккаласи ўртасида аросатда қолди).

Баъзи инсонлар ақлга шу қадар эргашдиларки, натижада бутунлай малаклашдилар, нур бўлдилар. Булар анбиё ва авлиёдирлар. Улар умид ва қўрқувдан қутилганлар. «Огоҳ бўлингизким, албатта, Оллоҳнинг дўстларига (охиратда) бирон хавф-хатар йўқдир ва улар ғамгин бўлмайдилар»[38]. Шаҳвати ақлларидан устун келган кимсалар тамоман ҳайвонлашдилар, баъзилари эса икки ўт орасида қолиб қийналмоқдалар. Валийлар мўминларни ўз даражаларига етказмоқ учун уларнинг ўзларига келишларини кутардилар. Шайтонлар ҳам ўз навбатида, мўминларни ўз томонига ва жаҳаннам тубига тортқилайди.

Байт (Уни биз ҳам истаймиз, бошқалар ҳам. Кўрамиз, толе кимга кулиб боқаркан ва дўст кимни севажак?). «Оллоҳнинг ёрдами ва ғалабаси келса». Қуръоннинг зоҳирига боққан муфассирлар ушбу оятни қуйидагича тафсир этишади. Мустафо «Бутун дунёни мусулмонлаштирайин, Ҳақ йўлига йўллайин» дея курашди. Бироқ ўлишини тушуниб етгандан кейин: «халқни истаганимдек даъват қилиш учун яшай олмадим!» деди. Жавобан Улуғ Тангри буюрдики: Хафа бўлма, сен бу дунёдан кетаётган дамда қўшин ва қилич билан олганинг вилоятларнинг ҳаммасини сенга қўшинсиз итоат қилдириб, иймонга келтираман. Халқнинг бирин-сирин мусулмон бўлаётганини кўрганинг — сенинг даъватингнинг камоли эканлигига шоҳидлик беради. Тангрига тасбеҳ айт ва Ундан гуноҳларинг учун авф сўра. Чунки бу сенинг у ерга кўчишингдан ишоратдир.

Муҳаққиқлар эса оятнинг маъносини шундай талқин этишади: Инсон ёмон васфларини ўз амал ва ғайрати ёрдамида бартараф этишини ўйлайди. Бу йўлда у ўзининг бутун куч-қувватини-ю имконини сарфлайди. Шунда Улуғ Тангри буюрадики: Сен бу ишни ўз кучинг билан адо этмоқчи бўлгандинг. Бу менинг бир қоидамдир. Яъни сен бизнинг бахшидамизга етишиш учун боринг ва йўғингни йўлимизда фидо қилмоғинг керак. Сенинг бу сўнгсиз йўлни заиф оёқларинг билан тугатолмаслигингни билганимиз ҳолда ундан юришни амр этмоқдамиз. Сен ҳатто юз минг йилда бу йўлнинг бир манзилига ҳам етолмайсан. Бироқ йўлдан юраркан, кучдан, тоқатдан қолсанг, Улуғ Тангрининг инояти сенинг қўлингдан тутади. Масалан, гўдак улғайиб юрадиган бўлгунча уни етаклайдилар, кейин ўз ҳолига қўядилар. Ниҳоят, сенинг қувватинг битди. Куч-қудратинг борлигида, кураш асносида биз сенга дамба-дам лутфимизни кўрсатардик, сен ҳам умидланардинг. Энди бу восита (куч-тарж.) қолмагани ҳолда, бизнинг лутфларимиз ва иноятларимизга боқ. Улар оқиб келмоқдалар. Сен илгари қанча ғайрат кўрсатмагин, бунинг заррасини ҳам кўрмагандинг. Шунинг учун «Дарҳол Парвардигорингизга ҳамд айтиш билан У зотни ҳар қандай шериклардан покланг ва У зотдан мағфират сўранг!»[39] дея буюрилган. Сен ишни Бизнинг қўлимизда эканини кўрмай, ўз қўлингдан келишини ўйлардинг. Шу тушунчанг учун Оллоҳдан узр сўра.

Биз Амирни дунё манфаатлари ёҳуд унинг тарбияси, билими ва амали учун севганимиз йўқ. Бошқалар эса уни шулар учун севишади. Чунки улар Амирнинг юзини эмас, орқасини кўрадилар. Амир ойнага ўхшайди. Бу сифатлар эса ойнанинг орқасига ишланган олтин ва қимматбаҳо инжулар кабидир. Улар ана шу инжуларга боқишади, кўзлари ойнанинг орқасида. Ойнага ошиқ бўлганларнинг кўзлари эса олтинларда эмас. Булар ойнани ойна эканлиги учун севишади. Чунки унда гўзал бир юзни кўрганлари учун қарашлари билан ичлари сиқилмайди. Хунук бўлганлар эса ойнадан юз ўгириб, унинг орқасидаги инжуларни томоша қиладилар. Шунинг учун ҳам ойнанинг орқасига минг турли жавҳарлардан шакллар ясашади. Бироқ бунинг ойнага не зарари бор?

Улуғ Тангри ҳар иккаласини маълум бўлиши учун инсонлик билан ҳайвонликни бир ерга тўплаган. Ахир, «ашё» қиймати зидди билан аён бўлади. Зидди бўлмаган нарсани таъриф этмоқлик имконсиздир. Улуғ Тангрининг зидди бўлмагани учун ҳам «Мен гизли бир хазина эдим, билинмоқни истадим» (Ҳадис) дея буюрилганидек, нурнинг ошкор бўлиши учун қоронғу этиб яратилган мазкур оламни мавжуд айлади. Пайғамбар авлиёларни ҳам «Менинг сифатларим билан чиқ, халққа кўрин» дея вужудга келтирди.

Улар Тангри зиёсининг мазҳаридирлар. Дўст душмандан шулар воситасида фарқ этилади. Чунки маънонинг маъно сифатида зидди йўқдир, бироқ буни сурат (шакл) йўлида кўрсатиш мумкин. Масалан, Одамнинг қаршисида Иблис, Мусонинг қаршисида Фиръавн, Иброҳимнинг қаршисида Намруд ва Мустафонинг қаршисида Абу Жаҳл пайдо бўлганидек. Шу ҳолда, маъно эътибори билан зидди бўлмаса ҳам авлиёлар воситасида Тангрига зид пайдо бўлмоқда. Чунончи, «Улар Оллоҳнинг нурини (яъни Исломни) оғизлари (яъни беҳуда гаплари) билан ўчирмоқчи бўлурлар. Оллоҳ эса, гарчи кофирлар истамасалар-да, Ўз нурини (яъни динини) тўла (яъни ҳар тарафга) ёйгувчидир»[40] дея буюрилганидек, улар қанча душманлик қилсалар, буларнинг ишлари шунча илгарилайди, атрофга ёйилади.

Шеър: (Ой зиё таратади, ит эса ҳуради. Ахир итнинг яратилиши шундай бўлса, ой нима қилсин? Кўкдагилар ойдан нур олмоқдалар. Биллурнинг ўрнидаги бу ит ким бўлди?!

Шундай кимсалар борки, Улуғ Тангри уларни мол, неъмат, амирлик ва куч-қувват бериб азоблайди. Чунки уларнинг руҳлари бундай нарсалардан қочади. Фақир бир араб юртида амирнинг отга минганини кўриб, пешонасида наби-ю валийларнинг нурини мушоҳада этди ва «Мен қулларини неъматлар воситасида азобга учратган Оллоҳни мадҳ этаман», деди.

ФАСЛ. Бу ўқувчи Қуръонни тўғри ўқийди. Бироқ фақат суратини. Унинг маънодан хабари йўқ. Агар унга маъно англатилса ҳам, барибир, кўр-кўрона ўқийверади. Бу шунга ўхшайди: Қўлида қундуз ушлаб турган одамга уникидан яхшироқ бошқа бир қундуз берсангиз, олмаса, демак, у қундузни билмайди. Чунки унга кимдир қундузни қундуз эканлигини айтган, холос ва бу одам тақлидан қўлига қундуз олган. Яна бир мисол: Ёнғоқ ўйнаётган болага ёнғоқ мағзини ёки ёғини берсангиз, олмайди. Чунки бола ёнғоқдан чиқаётган овозга ишқибоз. Мағиз ва ёғ эса сас чиқармайди. Оллоҳнинг хазиналари ва илмлари беҳисоб. Қуръонни тушуниб ўқиган одам Тангрининг бошқа китобини (Қуръонни) нега қабул этмасин? Қуръон ўқиган бир одамга тушунтирдимки: Қуръон «Айтинг: «Агар барча денгиз Парвардигоримнинг сўзлари (яъни илму ҳикматларини битиш) учун сиёҳ бўлса ва яна шунча сиёҳ келтирсак ҳам, Парвардигоримнинг сўзлари битишидан илгари у денгизлар тугаб битар!»[41] дея буюради. Қуръон эллик дирҳамлик сиёҳ билан ёзилиши мумкин. У (Қуръон — тарж.) Оллоҳнинг илмидан бир парча, холос. Унинг (Тангрининг-тарж.) бутун билими бундангина иборат эмас. Ахир, бир аттор қоғозга озгина дори ўраб берса, сен: «Бутун дўкон шунинг ичидами?» дейсанми? Бу ахмоқлик бўлар эди. Ниҳоят, Мусо, Исо ва яна бошқаларнинг замонида ҳам Қуръон мавжуд эди. Ҳақнинг каломи бор эди. Фақат арабча эмасди. Мана шуни айтмоқчи эдим. Ўқувчига қарасам, таъсир қилмаяпти, мен ҳам унинг ёқасини бўшатдим (яъни уни ўз ҳолига қўйдим — тарж.).

Ривоят қиладиларки: Пайғамбар замонида асҳобдан кимда-ким яримта ёки битта сура ўрганса, уни улуғ одам ҳисоблаб, «яримта ёки битта сура билади» дея бармоқ билан кўрсатар эдилар. Чунки улар одатда Қуръонни ейишарди (ҳазм этишарди). Бир ёки ярим ботмон нонни бирданига ейиш ҳақиқатан ҳам қийин иш. Бироқ оз-оздан чайнаб еса, юз минг эшакка юк бўладиган нонни ҳам ейиш мумкин. Пайғамбар: «Қанча Қуръон ўқиган бордирки, Қуръон уларга лаънат айтади» (Ҳадис) демаганмиди? Бу Қуръонни ўқиган, аммо маъносини тушунмаган кимса ҳақидадир.

Дунёни кўриш ва уни бошпана айлашлари учун Оллоҳ бир қавмнинг кўзини ғафлат-ла боғлади. Агар одамларнинг бир гуруҳини ана шу тарзда дунёдан ғофил этмасайди, бу дунё ҳеч бошпана бўлармиди?

Маъмурликни у дунёдан ғофил бўлмоқлик вужудга келтирган. Чунончи, ҳеч нарсадан хабарсиз ва бўш бўлгани учун бола улғаяди, ўсади. Ақли камолга етиши билан улғайиш тўхтайди. Демак, қурувчиликнинг сабаби — ғафлат, бузувчиликнинг сабаби эса — ақллилик. Буларни айтишдан мақсадимиз севгили дўстни маънога томон тортмоқдир.

Ҳикоя қиладиларки: Бир одам Ҳажга кетаркан, чўлдан ўтаётиб жуда чанқади. Узоқдан кўринган чодирга яқинлашиб, у ерда бир хотинни кўрди ва: «Хуллас, мен мусофирман!» деди-да, ўтирди. Сув сўраганди, берди, бироқ сув оловдан иссиқ, туздан шўр эди. Мусофирнинг лабларини, томоғини, ошқозонини куйдирди. Бироқ у жуда марҳаматли ва шафқатли бўлгани учун хотинга насиҳат қила бошлади: «Менга сизнинг ҳақингиз ўтди. Энди гапларимга қулоқ солинг. Боғдод, Басра ва Ёсиқ шаҳарлари бу ерга яқин. Шол одам ҳам судрала-судрала у ерларга ета олади. Чунки шаҳарларда ҳамма яхши нарсалар бор». Шу тарзда йўловчи у ерларнинг гўзалликларидан, неъматларидан гапириб турганди, хотиннинг эри келди. У бир қанча чўл ҳайвони овлаганди. Хотинига пиширишни тайинлади. Гўштдан меҳмонга беришди. Тун ярмидан ошганда, йўловчи чодир ташқарисида ётиб ухлади. Хотин эрига меҳмоннинг айтганларини сўзлаб берди. Жавобан эри шундай деди: «Эй хотин, бундай гапларни эшитма, чунки дунёда қизғанчиқ одамлар кўп. Улар баъзи кишиларнинг давлат ва роҳатга эришганларини кўролмайдилар. Бойликларидан, яшаётган жойларидан маҳрум қилмоқчи бўладилар». Халқ ҳам худди шундай. Биров шафқат юзасидан ўтириб ўгит бермоқчи бўлса, буни қизғанчиқликка йўяди. Агар унда бир асос (қобилият) бор бўлса, насиҳатлар таъсирида маънога таважжуҳ этади.

Маънога юзланишни инсон дастлаб унчалик севмайди. Бироқ вақт ўтган сайин ёқтира боради. Бу жараён суратда (шаклда) аксинча кечади. Чунки сурат бошида хуш ва латиф туюлади, бироқ у билан қанчалик кўп бирга бўлганинг сари ундан шунчалик тез совуб борасан. Қуръоннинг сурати қайда. Маъноси қайда! Худди шундай, инсонга боқ! Агар инсон суратидан маъноси кетса, жасади қолади. Жасадни эса ҳеч ким ушлаб турмайди (яъни тезда кўмади — тарж.).

Мавлоно Шамсиддин буюрдики: Йўловчиларнинг катта бир гуруҳи чўлда кетишаётганди. Қаттиқ чанқашди. Тасодифан челаксиз бир қудуқ топиб олдилар. Ўз челакларини ипга боғлаб қудуққа туширдилар. Бироқ челак қайтиб чиқмади. Аҳвол бир неча марта такрорланди. Кейин одамларни туширдилар. Одамлар ҳам ғойиб бўлдилар. Ниҳоят, бир ақлли одам туша бошлаганди, қудуқнинг тубида қўрқинчли бир арабга дуч келди. Аммо ўзини йўқотмади: «Бошга келганини кўрамиз, муҳими ақлимни йўқотмайин» деди. Занжи: «Менинг асиримсан. Аммо саволимга тўғри жавоб берсанг, озод қиламан. Айтчи, энг яхши жой қаердир?» деди. Ақлли одам ўзига ўзи: «Мен ҳозир унинг тутқуниман. Агар Боғдод ёки бошқа ерни яхши десам, унинг яшаётган жойини ёмон деган бўламан» деб, «Энг яхши ер инсоннинг дўсти яшаётган жойдир ва бу макон ернинг остидаю сичқон тешигида бўлса ҳам, энг хуш жойдир» жавобини берди. Занжи қувониб: «Офарин, қутулдинг. Ер юзидаги ягона инсон сенсан! Сени ва сенинг шарофатинг учун қолганларни ҳам озод этаман. Бундан буён қон тўкмайман. Сенга бўлган севгим туфайли дунёдаги барча одамларни сенга бағишладим» деди. Кейин эса бутун йўловчиларни сувга қондирди.

Демак, мақсад маънодир. Маънони бошқа шакл билан ҳам сўйламоқ мумкин. Аммо тақлидчилар фақат моддий ва аниқ бўлгандагина сўзни қабул қиладилар. Уларга сўз тушунтирмоқ — мушкул. Чунончи, уларга шуни бошқача айтсанг, англамайдилар.

ФАСЛ. Буюрдики: Тожиддин Қубоийга «Бу илм талабаси орамизга кириб, халқнинг диний эътиқодига путур етказмоқда» дедилар. У «Йўқ, улар бундай қилмаяптилар, худо сақласин, улар биздан эмасдир. Масалан, итга олтиндан тасма тақсанг ҳам у ов итига айланмай, ўша кўча ити ҳолида қолади. Ов ити бошқа бир ҳунар. Бу ҳунар ипак ва ё бўз ичида бўлсин, фарқи йўқ. Масалан, пайғамбар замонида иккиюзламачи кимсалар динга ғов бўлмоқ ниятида иймони заиф кишиларга ўзларини мусулмон қилиб кўрсатардилар. «Бас, намозларини «унутиб» қўядиган кимсалар бўлган «намозхонларга» ҳалокат бўлгайки, улар риёкорлик қиладиган ва рўзғор буюмларини ҳам (кишилардан) ман қиладиган (яъни бирон кишига фойдалари тегмайдиган) кимсалардир!»[42]. Бутун сўз — шундан иборат. Сенда ўша нур бор, бироқ инсонлик йўқ. Сен инсонлик тила. Исталган нарса будир, қолгани сўзни чўзишдан бошқа нарса эмас. Сўз кўпайганда, мақсад унутилади, йўқолади.

Баққол аёлни севарди ва унга хизматчиси орқали хабар юборарди: «Мен сенинг ишқингда куйдим, ёндим, ўлдим. Ҳузурим йўқ, фақат сени ўйлайман…» Хизматчи аёлнинг олдига келиб, баққолнинг «севаман» деганини айтди. Аёл: «Шу қадар совуқ айтдими?» деб сўраганди, хизматчи: «Узоқ ва ёниб сўйлади, бироқ демоқчи бўлгани шу эди» деб жавоб берди. Дарҳақиқат, асос бўлгани мақсаддир, қолгани — бош оғриғи.

ФАСЛ. Буюрдики: Кеча кундуз жанжал қилиб бир аёлнинг феълини тузатмоқ ва гўзаллаштирмоқ истаяпсан. Унинг нопоклигини ўз поклигинг билан тозаламоқчи бўляпсан. Аслида, ўзингни у билан тозалашинг, уни ўзинг билан тозалашингдан яхшироқдир. Сен унга томон юр ва унинг воситасида гўзаллаш. Имконсиз бўлса ҳам у айтган нарсани қабул эт. Рашк ҳар на қадар эркакларнинг сифатларидан бири бўлсада, ундан воз кеч. У (аёл) бошқа эркакларнинг васфларини сенга айтса ҳам қизғанма, чунки сендаги яхши сифатлардан кейин ёмон васфлар ҳам майдонга келади. Шунинг учун ҳам пайғамбар: «Мусулмончиликда бўйдоқлик йўқдир» (Ҳадис) деган. Роҳиблар ёлғиз яшайдилар. Устига-устак, тарки дунё қиладилар. Улуғ Тангри пайғамбарга жуда нозик бир йўлни кўрсатди. Бу қандай йўл? Бу аёлларнинг инжиқликларига, ёмонликларига таҳаммул этиб, уларнинг ҳар қандай олди-қочди гапларини эшитмоқ ва уларга нисбатан қаттиққўллик билан ёндошиш йўлида ўзини тузатмоқ мақсадида уйланмоқдир. Оллоҳ «Сен энг юксак ахлоқ соҳибисан», дея буюрган.

Одамларнинг ёмонликларига сабр қилмоқ, гўё ўз нопоклигини уларга суртиб тозаланган кабидир. Сенинг феъли ҳўйинг таҳаммул билан яхшиланади. Уларники эса зулм ва ёмон муомала сабабли бузилади. Буни билиб олдинг ва энди ўзингни покла. Уларни эса ўз кирларингни артиб тозалаш учун ишлатиладиган латта парчаси, деб қабул эт. Нафсингга бас келолмасанг ҳам ақлингга шундай бир дарс бер: Фараз қилайлик, у — ўртамизда никоҳ бўлмаган маҳбуба. Шаҳват устун келганда, унинг олдига бораман. Демак, бу ҳолда, ҳамият ва рашкдан воз кечмоқ керак. Нафсингни тарбия қилиб, мужоҳада ва таҳаммул завқи вужудга келгунгача ҳамда уларнинг имконсиз бўлган нарсаларидан ўзингда турли ҳоллар ҳосил бўлгунгача буни шу тарзда қабул этишга интил. Кейинроқ ўз-ўзингга берган дарссиз ҳам мужоҳада ва пушаймонликнинг шогирди бўлурсан. Чунки энди ўз фойдаларингни унда очиқ кўрадиган бўласан.

Ривоят қиладиларки: Пайғамбар асҳоби билан урушдан қайтди ва: «Бу кеча шаҳар ташқарисида ухлаб, эртага ичкари кирамиз» — деди-да, ноғора чалишни буюрди. Ундан сўрашди: «Эй Оллоҳнинг элчиси, бунга сабаб нима?» Жавоб берди: «Хотинларингизни бегона эркаклар билан кўрсангиз, хафа бўласиз». Бироқ асҳобнинг бири қулоқ солмай, уйига борди. У ерда хотинини бегона эркак билан топди. Худди шунинг учун ҳам пайғамбарнинг йўли (Олам-и Муҳаммадий) юз очгунча (яъни инсонда шариат руҳи ҳосил бўлгунча) рашк ва ҳамиятни тарк этмоқ, хотиннинг харажати, кийим-кечак орзуси каби юз мингларча ҳисобсиз ташвишга сабр қилмоқ, заҳмат чекмоқдир. Исонинг йўли ёлғиз қолмоқ ва шаҳватни кўрлаштирмоқ учун интилмоқ эди. Муҳаммадники эса одамларнинг ва хотинларнинг заҳматларига таҳаммул этмоқ, ғамларини тортмоқ эди. Модомики, Муҳаммаднинг йўлидан кетолмасанг, ҳеч қурса, Исонинг йўлини тутки, айрим нарсалардан маҳрум бўлмагайсан. Агар юз тарсаки емоқдан бир лаззат туйсанг, бунинг самарасини кўзинг билан кўрасан ёки «Модомики, буюрдилар ва хабар бердилар, демак, бу ерда бир нарса бор. Озгина кутайлик-чи, ваъда қилинган натижага балки эришарман!» дея ғойибга ишонасан. Бундан кейин эса: «Заҳматлар эвазига мукофотга ҳозир муяссар бўлмасамда, ниҳоясиз хазиналарга қовушаман» деб, кўнгилни тўқ қилганинг учун ҳам ниятинг ҳосил бўлур. Ҳатто истаганингдан, кутганингдан ҳам авлороғига эришажаксан. Сўзларим ҳозир сенга таъсир қилмаса ҳам камолга етганинг сари улар ўз кучини кўрсата боради. Ва сен хотин нимаю дунё нима — тушунасан. Сен нима десанг ҳам, демасанг ҳам, улар ўз билганларидан қолмайди. Масалан, сен бир нонни олиб, қўйнингга яшир ва одамларга кўрсатма. Шунда халқнинг гизланган нонга қизиқишлари ортади. Агар кўчалар тўла арзон нон бўлган тақдирда ҳам, улар сенинг қўлтиғинг остидаги ўша зоғорани кўриш истаги билан ёнадилар. Нонни қанча узоқ муддат яширсанг, уларнинг ичлари ҳам шунча шиддат билан қизийди. Чунки одам ман этилган нарсага нисбатан очкўз бўлади. Масалан, сен хотинга: «Очиқ-сочиқ юрма, ўран» десанг, унда ўзини кўрсатиш орзуси тобора ортади. Ўз навбатида ўранган аёлни кўришга халқ ҳам шунча иштиёқманд бўлади. Мазкур иш билан сен икки тарафлама — кўрмоқ ва кўрилмоқ истагини орттирмоқдасан. Бироқ сен ўзингча «Уни ислоҳ қилдим» деб ўйлайсан. Аслида эса бу ишинг фасотчиликдан (бузғунчиликдан — тарж.) ўзга нарса эмас.

Агар унда ёмон иш қилмаслик жавҳари (табиатида) бўлса, сен ҳатто бунга монелик қилсанг ҳам, у албатта, ўзининг гўзал яратилишига мувофиқ иш тутади. Сен хавотир олма ва унинг ақлини, кучини, ниҳоят, ишини қориштирма. У барибир ўз билган йўлидан қолмайди. Унга ғов бўлмоқлик — рағбатини орттиришдан бошқа ишга ярамайди.

Одамлар «Биз Шамсиддин Табризийни кўрдик!» дейишмоқда. Эй ахлоқсизлар! Уни қаерда кўрдингиз? Томда турган туяни кўрмаган одам «Мен игна тешигига ип ўтказдим» демоқда. Бир гўзал ҳикоя бор: Иккита нарсага кулгим қистайди: бири — занжининг бармоқлари учини қорага бўяши, иккинчиси — кўрнинг ташқарини томоша қилмоқ ниятида бошини деразадан чиқариши. Улар ҳам шуларга ўхшайдилар. Ич кўзлари кўр бўлгани ҳолда, вужуд деразасидан бошларини ташқарига чиқарадилар. Гўё бир нарсани кўрадигандек! Ақлли одам учун улар берган баҳонинг нима қиймати бор? Чунки улар ҳеч нарса кўрмагандир.

Аввал кўриш хоссасини вужудга келтириб, кейин қарамоқ лозим. Дунёда жуда кўп кўрган, васлга эришган валийлар мавжуддир. Булардан ташқари, яна шундай авлиёлар борки, уларга Ҳақнинг гизлагани, яширгани (Мастурон-и Ҳақ) дейишади.

Валийлар «Эй Тангримиз! Яширганингдан бирини бизга ҳам кўрсат!» дея йиғлаб сиқтамагунча, истаклари ижобат бўлмас. Чунки ташқи кўзлар билан исталган нарсани кўриб бўлмайди. Бу иш қулай эмас, ҳатто малаклар ҳам бу масалада ожиз қолганлар: «Биз ҳамду сано айтиш билан Сени улуғлаймиз ва Сенинг номингни мудом пок тутамиз»[43].

Биз ҳам ошиқмиз, руҳониймиз, нурмиз. Бани одам эса оч, еб тўймас ва қонхўрдир. «Қонлар тўкадиган»[44] ояти шулар ҳақида нозил бўлгандир. Буларнинг ҳаммаси инсоннинг ўз-ўзидан қўрқмоғи учундир. Руҳоний бўлган фаришталарнинг на моли, на мавқеи ва на пардалари бор. Уларнинг бор-йўғи нурдан иборат. Тангри жамолига бўлган ишқлари — ягона дардлари. Узоқни кўрган кўзлари эса инсоннинг «Мен кимман, қаердан билайин. Эвоҳ!» — дея ўзидан ўзи қўрқиши ва бир завқ ёки нур юз очганда: «Мен бунга лойиқманми?» дея Тангрига минг марта шукр айтиши учун иқрор-ла инкор ўртасида яшайди.

Сиз энди Шамсиддиннинг сўзидан кўп завқ оласиз. Чунки инсон вужуди кемасининг елкани — иймон. Елкан бўлса шамол кемани муаззам бир ерга олиб боради. Бўлмаса-чи, сўз ҳаводан иборатдир.

Ошиқ ва маъшуқ ўртасидаги таклифнинг йўқлиги қандай яхши! Таклиф, такаллуф ва тортинишлар — бегоналар учун. Ошиққа ишқдан бошқа ҳамма нарса харомдир. Буни яна ҳам чуқурроқ англатардим, бироқ энди бемаврид. Сувнинг кўнгил ҳовузига келиб қуйилиши учун кўпгина дараларни ошиб ўтиши керак бўлади. Йўқса ё гапирган ё эшитган сиқилади. Миллатнинг безганлигини кетгизмаган хатиб — икки пулга қиммат. Ҳеч бир ошиқ севгилиси гўзаллиги тўғрисида далил кўрсатмайди ва ҳеч кимса ошиқнинг кўнглидан маъшуққа қарши кин топа олмайди. Бу ерда далилнинг фойдаси йўқ, бу ерда фақат ишқ толиби бўлмоқ керак. Қуйидаги байтда муболаға қилган бўлсак ҳам ишқ борасида муболаға эмас: «Эй Сенинг суратинг мингларча маънодан гўзалроқ бўлган (севгили)!» дея буюрилганидек, муриднинг шайх сурати учун ўз маъносини фидо қилганини кўрмоқдамиз. Чунки бир шайх ҳузурига келган мурид ўз маъносидан кечиб, шайхга муҳтож бўлган кишидир.

Баҳоуддин «Булар балки ўз маъноларини шайхнинг маъноси учун тарк этишаётгандир», деди. Мавлоно буюрдики Бундай бўлмаслиги керак. Агар бундай бўладиган бўлса, уларнинг ҳар иккиси ҳам шайх ҳисобланади. Энди ичингда бир нур ҳосил қилмоқ учун ғайрат кўрсатмоғинг шарт. Нур ёрдамида сени паришон қилган оловдан қутуласан ва ишонч ичра яшай бошлайсан. Кейин кўнглингда амирлик, вазирлик каби дунё ҳоллари чақмоқдек ёниб ўчади. Худди шундай, дунё аҳлининг ичида ҳам Тангри қўрқуви, авлиё оламининг шавқи жинсидан ғайб оламининг аҳволи порлайди ва улар ҳам чақмоқдек ёниб ўчади. Шунда Ҳақ аҳли Тангрига йўналади. Шаҳват сингари дунёга оид ҳаваслар бош кўтарадилару қарор тополмай, ўтиб кетадилар.

ФАСЛ. Шариф-и Ро-Сухта дерки «Муқаддас ва неъматлар бағишлаган (Тангри) дунёдан мустағнийдир. У ҳамма нарсанинг жонидир, бироқ ўзи жондан мустағнийдир (яъни жонга муҳтож эмас — тарж.). Сенинг ваҳмингни иҳота қилган ҳамма нарса Унинг қибла тарафидир. Бироқ Унинг ўзи ҳар қандай тарафдан мустағний.Бу фикрлар олди-қочдидир. На шоҳни ва на ўзни мақтамоқдир. Ахир у сендан мустағний эса, бундан сен нима завқ оласан? Бу дўстларнинг эмас, душманларнинг хитобидир. Чунки душман «Мен сендан мустағнийман, сенга муҳтож эмасман» дейди. Энди сен оташин ошиқ бўлган ушбу мусулмонга қара! Завқланаркан, севгилисини ўзидан мустағний эканини сўйламоқда. Бу шунга ўхшайди: Бир гўдак ўчоқнинг олдида ўтириб олиб «Султон мендан мустағнийдир, унинг менга эҳтиёжи йўқ, бутун гулханчилардан воз кечди» деса ва ҳақиқатан ҳам подшоҳ ундан воз кечган бўлса, бунинг нимаси завқ оларли?

Бир шайх «Аввал кўрмоқ, сўнгра эшитмоқ ва гаплашмоқ келади. Масалан, ҳамма султонни кўради, бироқ у билан фақат хос одамларгина гаплашади» деди. Мавлоно буюрдики, бу — янглиш, олди-қочди ва толесизликдир. Чунки Мусо олдин гаплашди, кейин Оллоҳ дийдорига толиб бўлди. Сўз айтмоқ мақоми Мусонинг, кўрмоқ мақоми эса Муҳаммаднингдир. Шундай экан сенинг сўзинг қандай қилиб тўғри бўлиши мумкин?»

Биттаси Мавлоно Шамсиддин Табризийнинг ҳузурида «Мен аниқ бир далил билан Тангрининг борлигини исбот этдим», деди. Эртаси кун эрталаб Мавлоно Шамсиддин буюрди: «Кеча кечаси малаклар келишди ва: «Оллоҳ унга (Тангрини исбот этганга — тарж.) умр берсин. Ва яратганга шукр бўлсинки, бу одам бизнинг Тангримизни исбот этди» — дея дуо қилишди. Эй заволли одамча, Тангрининг борлиги собитдир. Бу — далил истамайди. Агар бирор иш қилмоқчи бўлсанг, даражанг ва мақоминг билан Унинг олида ўзингни исбот қил. Унинг ўзи эса далилсиз ҳолда собитдир. «Етти осмон, ер ва улардаги бор жонзот (Оллоҳни) поклар»[45]. Бунга шубҳа йўқдир.

Буюк Мавлоно буюрди: У дунё денгиз кабидир. Бу дунё эса унинг кўпиги. Азиз ва Улуғ Оллоҳ кўпик парчасини маъмур қилмоқчи бўлгани учун бир қанча одамларнинг орқасини денгизга ўгирди. Улар агар шу билан банд бўлмаса, бир-бирларини маҳв этадилар. Кўпик парчаси ҳам йиқилиб, хароб бўлади. Демак, бу — шоҳ учун қурилган чодир. Миллатни эса чодирни тамир этмоқ учун машғул айлайдилар.

Бири дейди: «Агар бу ипни тортмасам, чодир тик турармиди?» Бошқаси айтади: «Агар қозиқ қоқмасам, ипни қаерга боғлардинг?» Шу тарзда уларнинг ҳар бири шоҳнинг қуллари ҳисобланади. Ўз навбатида, булар ҳам чодирда ўтириб, севганларини кузатадилар. Агар бўзчи вазирлик учун ўз ишидан воз кечса, бутун дунё яланғоч қолади. Шунинг учун ҳам унга ўз ишига нисбатан завқ ато этилган. Бу завқ учун бўзчи ҳамма нарсага рози бўлади. Шу ҳолда, улусни кўпик парчаси каби бўлган дунёга тартиб бермоқ, оламни эса валийнинг низоми учун яратгандир. Оламга тартиб бермоқ учун яратилганлар эмас, балки ишларини низомга солмоқ учун олам яратилган зотлар бахтлидир. Азиз ва Жалил бўлган Оллоҳ уларнинг ҳар бирига севинч ва завқ бағишлайди. Булар эса инсоннинг ўз ишини бажаришида ёрдам ва ҳузур беради. «Етти осмон, ер ва улардаги бор жонзот Оллоҳни поклар»[46]. Демак, чодирнинг ипини тортганнинг, устун қўйганнинг, қозиқ қоққаннинг, бўз тўқиганнинг ва ниҳоят, чодирда ўтириб айланган валийларнинг ҳар бирининг алоҳида-алоҳида тасбеҳи бордир.

Бир тўда одам ҳузуримизга келишмоқда. Агар индамасак, хафа бўлишади. Агар гапирсак, бунга мажбур бўлганимиз учун биз хафа бўламиз. Чунки улар кейин «Биздан безди, зерикди ва қочди», дея ғийбат қилишади. Бироқ ўтин идишдан нечун қочсин? Қочадиган бўлса, идиш қочади. Чунки оловга чидай олмайди. Ўтин ва оловнинг қочиши қочиш эмас. Одатда, заиф бўлган нарсадан узоқлашилади. Демак, барча ҳолларда қочган — идиш. Худди шундай, бизнинг қочишимиз аслида уларнинг қочишидир. Чунки биз бир кўзгумиз. Улар қочса, бизда акс этади. Кўзгу одамларнинг унда ўзларини кузатадиган нарсадир. Агар улар бизни сиқилган ҳолда кўрган бўлсалар, демак, бу уларнинг ғамлари ҳисобланади. Ғам ва ҳафагарчилик заифликнинг васфидир. Шунинг учун бу ерга ғам сиғмайди. Унинг бу ерда ҳеч қандай иши йўқ.

Ҳаммомда Шайх Салоҳиддинга камтаринлик қилдим. У бунга жавобан шундай бир мулозамат кўрсатдики, шошиб қолдим ва ўзимча дедим: «Тавозеда ҳаддан ошаяпсан. Секин=аста тавозе кўрсатиш яхшироқдир. Олдин унинг қўлини юв, кейин оёғини ва буларни деярли сездирмай бажар. Шунда у буларга кўникади ва мулозаматга нисбатан тавозе билан жавоб бериш ҳиссини туймайди. Шу тарзда уни камтаринликка кўниктирган бўласан. Дўстлик ва душманликни ҳам худди шундай — тадрижан кўрсатмоқ лозим. Масалан, душманга, аввало, панд-насиҳат қиласан, эшитмаса, урасан, яна бўлмаса, уни ўзингдан узоқлаштирасан. Қуръонда: «Хотинларингизнинг итоатсизлигидан қўрқсангиз, аввало, уларга панд-насиҳат қилинглар, сўнг (яъни насиҳатларинг кор қилмаса) уларни ётоқлардан тарк қилингиз (у билан бир жойда ётманг, яқинлашманг), сўнгра (яъни шунда ҳам сизларга бўйсунмасалар) уринглар»[47] дея буюрилган.

Дунёнинг ишлари шу ҳолда юради. Баҳорга қара! Дастлаб бирозгина илитади, бора-бора эса ўз ҳароратини орттиради. Дарахтлар ҳам шундай. Иссиқни секин-аста ҳис этиши билан, аввал кулимсирайди, кейин япроқ ёзиб, мева беради. Худди шундай, ибодат, тоат, хилват ва намозга таважжуҳ этмакда (юзланишда — тарж.) ҳам иш осондан мураккабга томон боради. Ахир, аввало ёлғиз намоз қилмаган инсон қандай қилиб Оллоҳ йўлига киради? Дастлаб, бир марта беш вақт намозини адо этади, сўнгра секин-аста орттиради. Бунинг сўнгги эси йўқ…

ФАСЛ. Ибни Човушга лозим бўлгани Шайх Салоҳиддин ҳақида ёмон сўз айтишдан тилини тиймоқдир. Бу унинг ўзи учун фойдали, чунки қалб кўзини тўсиб қўйган пардалар очилиб, зулмат чекинади.

Ибни Човуш унинг учун нималар деди? Инсонлар бундай улуғ зотга етишмоқ мақсадида юртларини, ота-оналарини, бола-чақаларию қариндош-уруғларини ташлаб Ҳиндистондан Синдга келдилар. Темирдан қилинган оёқ кийимлари парча-парча бўлди. Улар қийинчиликларни у оламнинг бўйини олган улуғ зотни кўриш умиди билан тортдилар. Не-не одамлар ниятлари ҳосил бўлмай ўлиб кетдилар. Сен эса ўша улуғ зот билан бир уйда юзма-юз ўтирганинг ҳолда ундан воз кечмоқдасан. Ахир, сен учун зўр бало ва ғафлат эасми?

Ибни Човуш диннинг ва шайхларнинг салоҳи (тузалиши, яхшиланиши — тарж.) тўғрисида кўп яхши гаплар ҳам айтди: «У буюк одамдир. Буюклиги шундоқ юзидан маълум». Сўнгра: «Мавломиз, Афандимиз, Тангримиз, Яратгувчимиз!» деди. У ушбу таъбирларни ҳеч қачон ўзгартирмаган эди. Энди унга нима бўлди? Ёмон ва бузуқ ниятлар кўзларига парда бўлдими? Бугун Шайх Салоҳиддин ҳақида гапираркан «У ҳеч ким эмас», деди. Салоҳиддин унга нима ёмонлиқ қилди?

Агар Салоҳиддин ёқтирмайдиган ишлар қилсанг, тамоман унинг қаҳрига учрайсан. Ва у сенга «Қаҳр ва ғазаб, лутф ва марҳамат уйимдан кўч. Агар ўзингга ёқадиган бир иш қилсанг, менинг лутф ва марҳамат уйимга кирасан. Бундан ичинг ёришади», деди. У фақат сен ва сенинг фойданг учун ўгит бермоқда. Сен эса бу яхшиликка қандайдир бўлмағур тушунчалар билан жавоб қиляпсан. Ахир, бундай бир одамнинг сенга қандай душманлиги-ю ёмонлиги бўлиши мумкин? Масалан, ҳаром бўлган шаробдан ёки афюндан ичиб, сарҳушликдан завқ оласан. Ва дўсту душманни қўл-оёғини ўпиб, уларга мулозамат кўрсатасан. Бу лаҳзада сен учун иймонли-ю иймонсиз бир бўлади. Шайх Салоҳиддин эса сен олган ана шу завқ қуёшларининг аслидир. Шавқ ва нашъа денгизларининг ҳаммаси унинг олдидадир. Шундай экан, унинг кимга қарши ғарази бўла олади? Насиҳат қилаётган бўлса, бутун қулларга бўлган шафқат ва севгиси туфайли қилаяпти. Ўзида бу қадар буюклик ва салтанат бўлган зот сендек мискинлар билан бир бўладими?

(Давоми бор)

JALOLIDDIN RUMIY
ICHINDAGI ICHINDADUR (2)
Ulug‘bek Hamdam tarjimasi

Inson buyuk bir mo‘jiza va uning ichida hamma narsa yozilgan. Biroq zulmat va pardalar borki, ular yozuvlarni o‘qishga imkon bermaydi. Zulmat va pardalar, turli-tuman mashg‘ulotlar insonning dunyo ishlari borasida olgan tadbirlari va ko‘ngilning so‘ngsiz orzularidir. Zulmat va pardalarning bo‘lishiga qaramay, inson ichidagi bir narsani o‘qiy oladi. Endi qara, o‘rtadan pardalaru qorong‘uliklar ko‘tarilsa, u nimalarni bilib olmaydi, deysan. Axir tikuvchilik, me’morchilik, duradgorlik, zargarlik, munajjimlik, hakimlik va yana sanoqsiz san’atlar ham insondan, uning ichidan yuzaga chiqqan, toshdan yo kesakdan hosil bo‘lmagan. Insonga o‘likni mozorga ko‘mishni qarg‘a o‘rgatganini aytishadi. Hayvon insonni bir parchasi emasmi? Bunday bo‘lsa, parcha butuniga qanday o‘rgata oladi. Masalan odam chap qo‘li bilan yozmoqchi bo‘ladi. Qalamni oladi, qalbi quvvatli bo‘lishiga qaramay, yozarkan, qo‘li titraydi, ammo qalb amri bilan baribir davom etadi.

Ba’zilar «Amir kelganda, Mavlono buyuk va muhim fikrlar aytadi», dedilar. Mavlono buyurdiki amir kelganda, mening so‘zim bo‘linmaydi, chunki u so‘z ahlidir va hamisha so‘zni o‘ziga tortadi. So‘z ham undan ayrilishni xohlamaydi. Masalan, daraxtlar qishda yaproq yozib, meva bermasa, ularni mehnat qilmayapti, dema. Ular hamma vaqt ishlaydilar. Biroq qish yig‘ish, yoz esa sarflash paytidir. Hamma harjlanganni ko‘radi, to‘planganni emas. Chunonchi. bir odam ziyofat berib, sarf-harajat qilsa, qolganlar buni ko‘radi. Lekin shu ziyofat uchun oz-ozdan yiqqanini hech kim payqamagan. Asos bo‘lgan narsa to‘plangan (kirim)dir. Sarflangan (chiqim) to‘plangan (kirim)dan maydonga keladi. Biz bog‘li bo‘lgan kishimiz bilan ora-sira gaplashib turamiz. Chunki biz u bilan birgamiz, bog‘limiz. Sukutga cho‘mgan yoki so‘zlashgan, u bor yohud yo‘q, hatto kaltaklashishgan vaqtimizda ham u bilan barobarmiz. Biz bir-birimizga kirishib, qorishib ketganmiz. Masalan, bir-birimizni mushtlasak ham, baribir, gaplashaveramiz. Sen bizning bir-birimizga urgan mushtni musht sanama, uning ichida uzum bordir, ishonmasang, och, qara, u yerda qimmatli javharlarni ko‘rasan.

Aslida boshqalar ham nazm yoki nasrda haqoiq va ma’rifatdan bahs etmoqdalar, ammo Amirning mayli va yaqinligi bizga muvofiqdir. Uning aynan bu kelishidan maqsad maorif, noziklik va va’z talabi emas. Chunki hamma joyda ham shunday bilimlar va nazokat bordir. Hamda ular biznikidan aslo kam emas. Uning meni sevishi va meni ko‘rmoqchi bo‘lganiga sabab bular (Maorif, haqoiq — tarj.) emas, balki Amir menda o‘zgalarda bo‘lmagan bir jihatni — bir nurni ko‘rmoqdadir. Rivoyat qiladilarki «Bir podshoh Majnunni chaqirib, unga «Senga nima bo‘ldi va nimang borki, o‘zingni buncha rasvo qilding? Oilani tark etding, xarob bo‘lding. Layli kim bo‘pti, qanday go‘zalligi bor uning? Kel, men senga go‘zallarni ko‘rsatay, ularni senga bag‘ishlay», dedi. Go‘zallar Majnunning oldida saf tortib turganda, u aqalli boshini ham ko‘tarib qo‘ymadi. Shoh «Hech bo‘lmasa, boshingni ko‘tarib, bir nazar sol!» deya koyidi. Majnun «Qo‘rqyapman, Laylining ishqi qilichini oldi, agar boshimni ko‘tarsam, undan ayrilaman», dedi. Laylining ishqiga shunchalar mubtalo ediki, o‘zgaga boqmoq uning uchun o‘ldiruvchi qilich hisoblanardi. Aslida, boshqa go‘zallarda ham ko‘zlar, dudoqlar va burunlar bor edi. Laylida nima ko‘rgan ediki, bu ahvolga tushdi?

FASL. (Mavlono) «Sizni ko‘rishni juda xohlayapmiz, faqat xalq yumushlari bilan band ekanligingizni bilganimiz uchun bezovta qilmoqchi emasmiz» dedi. U (Parvona) «Bu bizning vazifamiz edi. Dahshat o‘tib ketdi. Endi biz sizni ziyorat qilgani boramiz» deb javob berdi. Mavlono yana buyurdi «Farqi yo‘q, hammasi bir, demakdir. Sizda o‘sha lutf borki, natijada barchasi bir bo‘lmoqda. Xayrlar va ezgu ishlar bilan shug‘ullanganingiz uchun, albatta, biz hamisha sizga yo‘nalganmiz».

Endi bundan bahs ochamiz: Bir Odamning boqadigani (bola-chaqasi) bo‘lsa-yu boshqa birovda bo‘lmasa, odatda, bo‘lgandan olib bo‘lmaganga beradilar. Ko‘rinishga qaraganlar «Bola-chaqalari bordan olib, bola-chaqasi yo‘qqa berayapsan», deydi. Holbuki, tiyrak nigoh bilan nazar solsang, bola-chaqa egasi uning o‘zidir. Shunga o‘xshab, ko‘ngil ahli va javhar egasi bo‘lgan zot o‘zga birovni urib, boshini yorsa, hamma kaltaklanganni mazlum der. Aslida esa urgan mazlumdir. Zolim hech qanday xayrli va foydali ish qilmagan kimsadir. Shunga ko‘ra, haligi tayoq yegan va boshi yorilgan zolimdir, kaltaklagan esa shak-shubhasiz — mazlum. Chunki u (kaltaklagan — tarj.) javhar sohibi va u qilgan har bir ish Tangrining ishidir. Sabab — u Tangrida foniy bo‘lgandir. Tangrini zolim demaydilar. Masalan, Mustafo (Ollohning salom va saloti bo‘lsin) ham qon to‘kdi, qirg‘in qildi, o‘ldirdi. Bulardan qat’i nazar, ular zolim-u, Mustafo mazlumdir. Yana bir misol: Javhar sohibi mag‘riblik Mag‘ribda yashamoqda. Bir sharqlik Mag‘ribga keldi. Bu yerda g‘arib o‘sha mag‘riblikdir. Axir sharqdan kelgan nechun g‘arib bo‘lsin? Chunki butun olam bir uydan ortiq narsa emas. U (sharqlik — tarj.), bor-yo‘g‘i bu uydan narigi uyga kirgan yohud uyning bir burchagidan ikkinchi burchagiga o‘tgan, xolos. Ammo hamma bu uyda emas, javhar sohibi bo‘lgan mag‘riblik uyga tashqaridan kelgan. Payg‘ambar «Islom g‘arib bo‘lib zuhur etdi»(Hadis) deydi, ammo «Sharqdan kelgan g‘aribdir» demadi. Xuddi shunday, Mustafo vayronga uchragan paytida ham, vayron qilgan chog‘ida ham, baribir, mazlumdir. Chunki har ikkala holda-da, xalq uning qo‘lidadir va u haqlidir. Mazlum haqli bo‘lgan kishidir. Mustafoning asirlarga yuragi achidi. Ulug‘ Tangri uning xotiri uchun vahiy indirdi va asirlarga «Hozir siz hatto shunday zanjiru arkonlar bilan chirmab bog‘langaningiz holda, agar xayr tilasangiz, Ulug‘ Tangri sizni qutqaradi va qo‘lingizdan ketgan narsalarni ortig‘i bilan qaytib beradi! Ridvon va Gufron oxiratda mavjud bo‘lgan ikki xazinadir. Biri sizning qo‘lingizdan chiqqan, ikkinchisi esa oxiratning xazinasidir» deya amr etdi.

Bir odam «Banda bir amal qilganida tavfiq va xayr ana shu amaldan hosil bo‘ladimi yoki bu Ollohning lutfidan keladimi?» — deb so‘radi. Mavlono buyurdi? Tangrining lutfidan. Biroq Ulug‘ Olloh o‘ta lutfkor bo‘lgani uchun buni qulga hadya etar va har ikkalasi uchun ham «Bularning ikkalasi ham sendandir» deya amr etadi. «Bas, ularning qilib o‘tgan amallariga mukofot qilib ular uchun berkitib qo‘yilgan ko‘zlar quvonchini (ya’ni oxirat ne’matlarini) biron jon bilmas»[24].

Savol bergan yana so‘radi: «Modomiki, Olloh shu qadar lutfkor ekan, u holda, har kim orzusini aytib, haqiqiy talab bilan g‘ayrat ko‘rsatsa, maqsadiga yetadimi?» Mavlono buyurdiki Faqat bir boshsiz (ya’ni murshidsiz) bo‘lmaydi. Muso Tangriga itoat qilganida, Olloh dengizda uning uchun yo‘llar paydo etmish. Muso va uning odamlari dengizdan osonlikcha o‘tishibdi, biroq itoatsizlik boshlanishi bilan falon cho‘lda bir qancha yil qolib ketishibdi. Shundan keyin rahbar ularni yo‘lga solishga harakat qiladi, ularning sadoqatiga nazar soladi. Masalan, bir qancha askar bir amirning xizmatida bo‘lsa va unga bo‘yin sunsa, amir ham butun aqlu zakosini qo‘l ostidagilar ahvolini yaxshilashga sarflaydi. Agar xizmatkorlar itoat etmay qo‘ysa, amir ham o‘z aqlini ularning ehtiyojlarini qondirishga ishlatmaydi. Aql inson vujudida bir amir kabidir. Madomiki, vujud raiyatlari unga bo‘yin sunsa, barcha ishlar tekis ketadi. Agar aksincha esa, hammasi izdan chiqadi. Sarhushlik kelishi bilan qo‘l oyoqdan va vujudning barcha a’zolaridan har xil noma’qulchilikni kutish mumkin. Ertasiga esa kishi o‘ziga o‘zi «Oh, nima qilib qo‘ydim, nega urdim, nega so‘kdim?» deydi. Shuning uchun ham rahbar bo‘lganda va unga itoat etilganda, ishlar joyida bo‘ladi. Masalan, aql «Ketaman!» deganda, oyoq unga bo‘yin sunsinki, keta olsin, yo‘qsa, (aql) ketishni o‘ylamaydi. Shu tarzda aql vujudda amir hisoblanadi, qolganlar xalqdir va o‘z bilimlari-yu nuqtai nazarlaridan qat’i nazar, aql uchun xizmatkordirlar. Aql-ular orasida valiy. Agar xalq aqlga itoat qilmasa, ishlari doimo pushaymonlik va parishonlik ichida bo‘lg‘usi. Lozim bo‘lganidek itoat qilinsa-chi, ularning o‘z aqllariga murojaat etishlariga hojat qolmaydi. Chunki ular masalani o‘z aqllari bilan (balki) tushunib yetmaslar. Shuning uchun ham aqlga bosh egishlari zarur. Chunonchi, tikuvchilik do‘koniga berilgan yosh bola ustaga itoat qilishi darkor. Modomiki, bolaning maqsadi bu kasbni o‘rganmoq ekan, demak, u o‘z tasarrufidan voz kechib, ustaning amriga «Labbay» deb javob berishi shart. (Xuddi shunday biz ham) Ulug‘ Tangridan faqat Uning inoyat asarlari hisoblangan yuz mingta zahmat va riyozatdan ustunroq bo‘lgan inoyat so‘raymiz.

(Qur’onda aytilgan) «Qadr kechasi ming oydan yaxshiroqdir»[25] oyati bilan «Olloh tarafidan bo‘lgan bir jazba butun insonlarning ibodatlaridan xayrliroqdir» (Hadis) so‘zi birdir. Ya’ni bir ishda Uning inoyati hosil bo‘lsa, inson yuz ming marta zahmat chekishdan hosil bo‘lgan ishni maydonga keltiradi. Insonning yanada ko‘proq ishlamog‘i yaxshidir, xushdir, foydalidir, ammo, Uning inoyati oldida bularning nima qiymati bor?

(Bittasi) «Inoyat g‘ayrat beradimi?» deb so‘radi. U javob berdi «Nega bermasin. Inoyat kelishi bilan g‘ayrat ham keladi. Iso ko‘rsatgan g‘ayratga qara — hali beshikdaligidayoq «Men Ollohning bandasidirman. U zot menga kitob — Injil ato etdi va meni payg‘ambar qildi»[26] dedi. Buyurdiki Rasululloh Muhammad ham mehnat qilmasdan bu maqomga vosil bo‘ldimi? U javob berdi: «Axir Olloh ko‘ksini Islom uchun keng qilib qo‘ygan, bas, o‘zi Parvardigori tomonidan bir nur, hidoyat o‘stida bo‘lgan kishi kufr ulmatlarida adashib uloqib yurgan kimsa bilan barobar bo‘lurmi?!»[27]. Avvaldan bo‘lgan fazldir (inoyat, ehson, olimlarga xos fazilat-tarj.). Inson o‘z ichidagi isyondan qutulsa, buni Ollohning fazli va karami, deya bilmog‘i kerak. Yo‘qsa, u bilan birga bo‘lgan do‘stlarida bu hol nechun voqe bo‘lmadi? Fazl va mukofotdan keyin olovning uchquni singari sachragan bir hol paydo bo‘ladi. Ilk uchqun ato (bag‘ishlov)dir. Agar uchqunni parvarish aylab, olovini orttirsak, undan fazl va jazo (muqobili) hosil bo‘lur.

Qur’onda «Inson ojiz qilib yaratilgandir»[28] deya buyuriladi. Amr etilganidek, inson dastlab ushoqqina, zaif bo‘ladi, biroq shu zaif uchqunni parvarish etsang, gurkirab olamni yoqadi. Ushbu xususda Qur’onda «Albatta siz ulug‘ Xulq sohibisiz», deyiladi.

Mavlonoga «Sizni juda ham sevishadi» dedim. (Hazrat) buyurdiki Mening ziyoratim ham, so‘zlarim ham do‘stlik nisbatida emasdir. Men aqlimga kelganini so‘ylayman. Tangri istasa, shu so‘zni ham foydali qiladi va ko‘ksingizga joylaydi. Bundan favqulodda buyuk foydalar hosil etadi. Tangri istamasa, yuz ming so‘z aytilgan bo‘lsa ham, ularning hech biri qalbingizga kirmaydi, kelib-ketadi, unutiladi. Masalan, olovning bir uchquni kiyimga tushsa, Tangri istasa, shundan o‘t chiqadi, agar istamasa-chi, yuz uchqun tushsa ham. barchasi so‘nadi, ta’sir etmaydi.

«Osmonlar va yer qo‘shinlari yolg‘iz Ollohnikidir»[29]. Bu so‘zlar — Tangrining qo‘shini. Uning (Tangrining-tarj.) rahbarligida qolganlarni oladilar (zabt etadilar). Tangri minglarcha askarga «Boring, falon qal’aga ko‘rining, faqat olmang» desa, ular aytilgandek harakat qiladilar. Agar birgina otliqqa «Anavi qal’ani zabt et!» desa, u hech qiyinchiliksiz qal’ani zabt etadi. Tangri bir pashshani Namrudga balo qildi va shu tarzda uni halok etdi. «Orifning nazdida bir chaqa bilan oltin, arslon bilan mushuk tengdir» deyilganidek, agar Ulug‘ Tangri istasa, bir chaqa bilan ming dinorlik ish qilish mumkin va aksincha, ming dinor bilan kishi bir chaqalik ish qilolmaydi. Namrudga pashshaning ofat qilgani kabi (Tangri) insonga bir mushukni balo etsa, bas, uning kuni bitadi. Agar o‘ldirishni istamasa-chi, arslon ham insonning qarshisida titrab qochadi yohud uning eshagiga aylanadi. Zero, ba’zi darveshlar arslonni eshakday minishgan.

Tangri Ibrohimni o‘tda kuyib ketishini xohlamagani uchun olov payg‘ambarga sovuq bir modda kabi ta’sir qildi. Hatto aytish mumkinki, otash gulistonga aylandi. Tangridan umid qilamizki, bizning bu so‘zlarimizni vujudingiz quloqqa aylanib eshitasiz. Agar sizning ichingizda so‘zimizga xayrixoh bir tuyg‘u bo‘lmasa, aytganlarimizdan naf yo‘q. Axir ichkaridagi o‘g‘ri kelib eshikni ochib bermaguncha, tashqaridagi o‘g‘ri uyga kirolmaydi-da. Yana bir misol: daraxtga namlik, avvalo, uning ildizidan kelmasa, sen yuqoridan quygan suv — behuda.

(Bu dunyoda) yuz minglarcha nur ko‘rsalar ham, nurning aslidan o‘zgasiga qiymat bermaydilar. Agar ko‘zda bir nur bo‘lmasa, (u) butun olamni to‘lirib turgan nurni ko‘rmaydi. Bunda asos bo‘lgan narsa nafsdagi qobiliyatdir. Nafs boshqa, ruh boshqa bo‘ladi. Ko‘rmayapsanmi, axir, inson uyquda ekan, nafs qayerlarga borib kelmaydi? Ruh esa hamisha vujudda qoladi. Aylanib yurgan nafs va uning kabi bir narsadir.

Bittasi «Alining nafsini bilgan Tangrini ham biladi» deganlari nafsmi?» deb o‘radi. U «Bu nafsdir, deyilsa, uni cho‘lu biyobonga otmaslik lozim. Biz nafsni anglatsak, tushunib qolar. Chunki u nafsni bilmaydi», dedi. Bu — so‘z bilan tushuniladigan narsa emas. So‘z bilan shu qadar bo‘ladi. Bizning demoqchi bo‘lganimiz bu: Shunday bir olam borki, uni qidirmog‘imiz kerak. Bu dunyo va undagi go‘zal, xush narsalar insonning hayvonlik tarafining nasibasidir. Ular hayvonlikka kuch beradi. Asos bo‘lgan insonlik jihati esa kundan-kunga zaiflashadi. «Inson gapiruvchi hayvondir», deyishadi. Demak, u ikki narsadan iboratdir. Bu dunyodagi uning hayvonlik tarafining ozuqasi shahvat qo‘zg‘atuvchi narsalar va orzulardir. Insonlik tarafining ozuqasi esa bilim, hikmat va Ollohning Jamolidir. Insonning hayvonlik tarafi Haqdan, insonlik tarafi esa dunyodan qochmoqdadir. «Sizlardan ayrimlaringiz mo‘mindir». Vujudda ikki shaxsiyat doimo jang qilmoqdadir. Ko‘ramiz, tole kimga kulib boqarkan! Jamadodni (tosh, tuproq kabi qattiq jismlarni — tarj.) nechun jamadod deyishadi? Chunki ular jonsiz va do‘nib qolgandir. Modomiki, qish yo‘q ekan, u holda, bular nega jonsiz va muzlagan ahvolda? Olamning ma’nosi mujarratdir (yolg‘iz, sof — tarj.) U ko‘zga ko‘rinmaydi, faqat ta’sir vositasida anglashiladi, xolos. Bu olam hamma narsasi yaxlagan va o‘lik holda bo‘lgan qish mavsumiga o‘xshaydi. Ammo qanday qish? Bu aqliy bir qishdir, hissiy emas. Ilohiy havo esishi bilan saraton jaziramasida butun muzliklar eriganidek, tog‘lar ham erib, olam suv holiga keladi. Qiyomat kuni ham ana shu havoga o‘xshaydi, zuhur etishi bilan hammayoq eriydi. Ulug‘ Tangri mazkur kalimalarni bizga askar qilib beradi. Dushmanga qarshi qo‘ymoq va uni da’f etmoq uchun atrofingizga bir sa’d (devor) tiklaydilar. Faqat asos shuki, ichkaridagilar dushmandir, tashqaridagilar esa hech vaqo. Axir ko‘rmayapsanmi, minglarcha kofir bir kofirning asiri, u esa hammasining podshohidir. Nafsi kofir ham dushmanlarning asiridir. Demak, anglashilmoqdaki, bu yerda muhimi — tushuncha. Bunday ojiz va jirkanch tushunchaga minglarcha odam, hatto butun olam asir bo‘lsa, hisobsiz tushunchalar mavjud yerda uning (insonning — tarj.) buyukligi va shon-shuhrati qanday bo‘lishi zarr? Bular olamlarni qanday qilib qo‘lga kiritadi, dushmanlarni qanday yo‘q etadi? Son sanoqsiz insonlarning (suratlarning), oxiri ko‘rinmagan ulkan qo‘shinning bir odamga asir bo‘lganini ko‘rmoqdamiz. Odamning o‘zi esa arzimagan bir tushunchaning qulidir. Bir ojiz tushunchaning asiri bo‘lgan bular buyuk va mislsiz tahlikali, qutlug‘ va ulug‘ tushunchalar qarshisida nimalar qilar ekan? Demak, anglayapmizki, ish tushunchalarning qo‘lida va suratlar (insonlar — tarj.) ularga bog‘li, ularning qurolidir. Insonlar tushunchasiz hech narsaga yaramaydilar, jamadod (jism) hisoblanadilar. Ko‘rinishdan yuz yoshda bo‘lsa ham, ammo narsalarning faqat zohirinigina biladiganlar hali boladirlar. Payg‘ambar «Biz kichik urushdan katta urushga o‘tdik» (Hadis), — deydi. Ya’ni biz suratlar bilan jang qilayotgandik, endi esa tushunchalar qo‘shinlari bilan olishmoqdamiz. Ezgu tushunchalar yovuz tushunchalar o‘rnini egallashi uchun kurashmoqdamiz, demakdir. Aslida eng buyuk jang va kurash shu emasmi? Demak, mehnat qilgan, ishlagan tushunchalardir. Ular o‘rtada vujud bo‘lmasa ham faoliyatda bo‘la oladilar. Chunonchi, eng faol aql hech qanday vositasiz falakni aylantirmoqda, bizga, olatga muhtoj emasligini isbot etmoqda.

She’r: (Sen bir javharsan va ikki olam sening yeringdir. Javharni bu yerdan qidirmoq aybdir. Ilmni ko‘ngildan izlagan kishining holiga yig‘la, aqlni jondan ayirganning holiga esa kul).

Javhar mushk xaltasiga o‘xshaydi. Dunyo va uning zavqlari-yu lazzatlari ham mushk xaltasi kabidir. Shu bilan birga, bular mushk bo‘yini ham eslatadilar. Ammo ushbu bo‘y (hid) tasodifdir. Inson mushkning bo‘yiga qanoatlanmay, uning o‘zini qidirsa, yaxshi bo‘lardi. Mushkning bo‘yi bilan kifoyalanish — yomon, chunki bo‘y mushkning sifatidir. Mushk topilsa, bo‘yi ham u bilandir. Agar mushk yuzini boshqa tomonga bursa, undan bahramand bo‘layotganlar holiga voy. Mushkning bo‘yi mushkka tegishli bo‘lgani uchun u bilan birga ketadi. Toleli kishi mushkka ega bo‘lgan va o‘zi ham unga o‘xshagan zotdir. Chunki u xuddi mushk kabi atrofga xushbo‘y taratadi, bora-bora o‘zi ham mushkka aylanadi. Insonning esa faqat ismigina qoladi. Masalan, bir ot ulkan tuzlikda qolib chirisa, u ham tuzga qo‘shilib ketadi. Otning otligi uning tuzga aylanib ketishiga monelik qilolmaydi. Shuning uchun inson Tangrining nuri va aksidan boshqa narsa bo‘lmagan bu dunyo zavqlari va go‘zalliklaridan kechishi hamda ulardan qoniqmasligi lozim. Chunki bu nur va go‘zallik mangu emasdir. Uning manguligi Tangriga nisbatda emas. Bu go‘yo quyoshning uylarda porlagan nuriga o‘xshaydi. Nur quyoshga bog‘li va u bilan birgadir. Quyosh botishi bilan u ham ketadi. Nurdan ayrilmaslik uchun quyoshning botmasligi kerak bo‘ladi. Amal hamda ilm mavjuddir. Ba’zilarning amali bor-u ilmi yo‘q. Ba’zilarda esa — aksincha. Agar insonda ham amal, ham ilm bo‘lsa, u o‘ta muvaffaqiyatli zotdir. Bunga o‘xshagan narsa shudir: Bir odam yo‘l yuradi, ammo bu — uning yo‘limi, yo‘qmi, bilmaydi, ko‘r-ko‘rona harakat etadi. Nihoyat, qarshisidan ma’mur bir yer chiqadi yohud xo‘rozning qichqirig‘ini eshitadi. Boshqa birov esa yo‘lini ham, manzilini ham biladi. Uning uchun alomatu ishoratga hojat yo‘q. Ish uning qo‘lidan keladi. Endi qiyoslang, bu odam qayerda-yu narigisi qayerda? Demak, ilm hamma narsadan ustundir.

FASL. Payg‘ambar (Sallallohu alayhi vasallam) «Kecha uzundir, uni uyqu bilan qisqartirma, kunduz porloqdir, uni gunohlar bilan qoraytirma» (Hadis), dedi. Kecha Ollohga sir aytish va yolborish uchun uzundir. Bunda inson do‘st va dushmanlari tomonidan bezovta qilinmaydi va Olloh bilan yolg‘iz qoladi. Ulug‘ Tangri inson amallarini ko‘z-ko‘z etishdan saqlanishi va faqat Olloh uchun qilishini ta’minlash maqsadida kechani bir pardadek tortgan. Ammo zulmat tunda ham amallarini faqat ko‘rsatish niyatidagina ado etganlar yolg‘iz Tangri uchun ibodat qilganlaridan ajralib turadi. Ko‘z-ko‘z uchun amal qilgan kimsa yaramasdir. Bunday ikkiyuzlamachi odam o‘ziga o‘zi: «Modomiki, meni hech kim (kechasi — tarj.) ko‘rmas ekan, unda nega ibodat qilayin?» der. Javoban: «Seni ko‘rmoqda, faqat sen seni ko‘rganni ko‘ra oladigan inson emassan» deyishadi. Seni shunday bir zot ko‘rmoqdaki, har kim uning qudrati qo‘lidadir va ojiz qolganlarida hamma Uni chaqiradi. Odamlar biror joylari og‘riganda yo biror falokat yuz berganda, o‘zlarini ishonchli ahvolda his etmaganlarida Unga murojaat qiladilar va iltijolarining mustajob bo‘lishiga inonadilar. Biroq Olloh ular tilaklarini bajo keltirganda, ular yana oyoqqa turganlarida, takror xayolga beriladilar va: «Ey Tangrim! Zindonning bir burchagida ming Qulhuvalloh ila zerikmasdan Seni chorlagandik va Sen bizga yordam berding. Endi biz tashqaridamiz, biroq zindonda bo‘lganimizdagidek hamon Senga muhtojmiz. Bizni qorong‘u olamning zindonidan chiqar-da, nabiylarning olamiga yetkaz. Axir, bizga o‘sha zindondan chiqqan va darddan xalos bo‘lgan onimizdagi ixlos nechun kelmayotir-da, buning o‘rniga yuz ming turli xayol hosil bo‘lmoqda? Xayollarning foyda berish-bermasligi ham aniq emas. Ular faqat dangasaligu zerikish hissini uyg‘otayotir. Bularning kulini ko‘kka sovurgan ishonch va aniqlik qayerda?» deya Ulug‘ Tangriga yolboradilar. Javoban Ulug Tangri buyuradiki: Mening bundan maqsadim sizdagi hayvoniy nafsdir. Bu Men va sizning dushmanimizdir. Ey mo‘minlar! «Mening dushmanim va sizlarning dushmanlaringiz bo‘lgan mushriklarni do‘st tutmanglar»[30]. Bu dushmanni har doim mujohada (din uchun kurash-tarj.) zindonida ushlab turing. Chunki zindonda balo va dard iskanjasida ekan, ixlosingiz quvvatlanadi. Tishing yo boshing og‘riganda, biror narsadan qo‘rqqanda Tangriga nisbatan ichingda ixlos paydo bo‘lishini ming marta sinaganing holda, nega yana tanangning rohatiga bog‘lanib qolding? Har doim uni (tanani — tarj.) boqding, parvarish qilding, nega? Ipning uchini qochirmang: nafs xohishlarini ado etishdan saqlansangiz, abadiy murodingizga yetasiz va ushbu zulmatxonadan — zindondan qutulasiz. Shuning uchun Qur’onda: «Endi kim hayoti — dunyolik paytida Qiyomat kuni Mahshargohda Parvardigorining (huzurida) turishi (va U zotga hisob-kitob berishi) dan qo‘rqqan va nafsini havoyi xohishlardan qaytargan bo‘lsa, u holda faqat jannatgina (uning uchun) joy bo‘lur»[31] deyiladi.

FASL. Shayx Ibrohim dediki Sayfuddin Farruh bir odamni kaltaklarkan, uning aybini atrofdagilarga ham aytardi. Natijada, hamma aybdorni urdi, hech kim uni qutqarishga harakat qilmadi.

Mavlono buyurdiki, bu olamda ko‘rgan narsangni hammasi u dunyoda ham ayni shundoqdir. Bu dunyoda yurganlar balki u dunyodan namunadir va ular o‘sha yoqdan keltirilgandir. Qur’onda «Sizlarning rizqu ro‘zingiz bo‘lmish har bir narsaning asli — manbai Bining dargohimizdadir»[32], deya amr etilgan.

Do‘kondagi narsalar ombordagilarning qismlaridir. Axir, omborlardagini do‘konga sig‘dirib bo‘lmaydi-ku! Inson ham ana shunday do‘konga o‘xshaydi. Unga ham Tangrining sifatlar xazinalaridan biror-bir parcha (eshitish, ko‘rish, gaplashish, aql, bilim, mardlik va hokazolardan) berilgan. Demak, insonlar Tangrining sayyor sotuvchilaridir va ular tijorat bilan mashg‘ul. Kunduzi savdo qilib idishlarni bo‘shatadi, kechasi esa bo‘sh idishlar yana to‘ldiriladi. Quvvatlantiriladi.

U olamda turli-tuman ko‘zlar, nazarlar bordir. Ulardan insonga ham namuna berildi. Ko‘rmoq! Bu — insonning ko‘rishidan iborat emas. Biroq u bundan ortig‘iga bardosh etolmaydi. Ushbu sifatlarning hammasi so‘ngsiz bo‘lsa-da, ular muayyan o‘lchovlarda taqsim qilinadi. Axir, o‘ylab ko‘rgin, shu vaqtgacha qanchadan-qancha odamlar kelib ketdi va ular bir dengizda to‘plandilar. Agar har kim ana shu dengizning naqadar ulkanligini bilsa, olamning ham shundan maydonga kelganligini va yana o‘sha yerga qaytish bo‘lajagini qabul qilmog‘i lozim. Chunki «Albatta biz Ollohning bandalarimiz va albatta biz u zotga qaytguvchilarmiz»[33], deb buyurilgan. Ya’ni bizning barcha parchalarimiz U yoqdan kelgandir, U yoqdan bir namunadir. Va yana Unga qaytajakdir. Bu katta-kichik hayvonlar uchun ham shundoq.

Insonlarda ayrim vasflar gizli saqlanadi, ammo ma’lum bir tashqi ta’sir vositasida oshkor bo‘lib qoladi. Fikr yuritib qaraganingda esa, o‘zingda hech qanday sifat topolmaysan. Chunki sifatlar yashirin. Bu — dengizdagi suvga o‘xshaydi, to‘lqin bo‘lmaguncha, tashqariga chiqmaydi. To‘lqin — ichida (tashqi vosita bo‘lmay) vujudga kelgan harakat. Dengiz sassiz va sokin bo‘lgani uchun buni ko‘rib bo‘lmaydi. Sening gavdang dengiz sohilida. Ruhing esa dengizdir. Undan ne-ne baliqlar, ilonlar va qushlarning chiqib kirganini ko‘rmaysan. Sening qizishmoq, qizg‘anmoq, shahvat va yana boshqa sifatlaring boshlarini dengizdan chiqaradilar. Mazkur vasflar Tangrining latif oshiqlaridir. Ularning go‘zalliklarini ko‘rib bo‘lmaydi. Faqat dil libosi vositasida ilg‘ash mumkin, yechinganlarida esa latifliklari bois ko‘zga ko‘rinmaydilar.

FASL. Insonda shu qadar ulkan ishq, hirs, orzu va dard bordirki, yuz minglarcha olam o‘ziniki bo‘lsa ham, ko‘ngli tinchimaydi. U ishda, san’atda, ilmi nujumda, hakimlikda mashg‘ul… Biroq bularning hech biridan huzur topolmaydi. Chunki istagan narsasini qo‘lga kiritolmagan. Yor diloromlar, ya’ni ko‘ngilni tinchlantiruvchi, demakdir. Shunday ekan, ko‘ngil boshqa bilan bilan qanday xotirjam bo‘lsin? Zavq va orzular zinapoyaga o‘xshaydi. Zinalar o‘tirib, dam olishga moslashmagan, aksincha, ustiga bosib o‘tiladi, xolos. Umrini shu zinalarda behuda o‘tkazmaslik uchun g‘ofillikdan tez uyg‘ongan va ahvolning mohiyatini anglab yetgan zot qanday baxtli!

Kimdir «Mo‘g‘ullar molimizni tortib olishyapti, biroq ora -sirada yana qaytib berishyapti. Qiziq, buning mantig‘i ne?» deb so‘radi. Mavlono buyurdiki mo‘g‘ul olgan hamma narsa go‘yo Ollohning xazinasiga kirmoqdadir. Chunonchi, dengizdan bir ko‘za suv olsang, endi bu sening mulking bo‘ladi va birov kelib uni talab qilolmaydi. Biroq sen suvni dengizga takror to‘ksang, endi u har kim uchun halol bo‘lg‘usi. Chunki suv bundan buyon sening moling emas. Shu nuqtai nazardan, bizning molimiz ularga (mo‘g‘ullarga — tarj.) harom, ularning moli esa bizga haloldir.

«Islom dinida uylanmaslik yo‘qdir. Jamlanish rahmatdir» (Hadis). Mustafo ko‘pchilik bilan harakat qildi. Chunki jamlangan ruhlarning buyuk asarlari mavjud. Inson yolg‘iz ekan, bunday asar hosil bo‘lmaydi. Masjidning qurilishidan maqsad — mahalla xalqining u yerda to‘planishi va Olloh rahmatini orttirishdir. Uylarning bo‘lak-bo‘lak bo‘lishining foydasi esa odamlar ayblarini bekitmoqdan iborat. Shahar xalqini to‘planishi uchun jomiy bino etilgan. Ka’ba. avvalo, ziyorat qilishlari uchun, qolaversa, butun dunyo (musulmonlarining- tarj.) bir yerga jamlanishlari uchun vojib etildi.

Biri dediki «Mo‘g‘ullar dastlab bu yerga kelganlarida qip-yalang‘och edilar. Minadigan hayvoni-ho‘kiz, qurollari esa o‘tin (tayoq — tarj.) edi. Endi esa qorinlari to‘ydi, barcha yaxshi narsalarga ega chiqdilar. Eng go‘zal arab otlari ham, eng kuchli qurollar ham ularning qo‘llarida». Mavlono buyurdiki ularning ko‘ngillari cho‘kib, o‘zlari ojiz qolgan paytda Tangri iltijolarini qabul etdi va yordam berdi. Endi esa shu qadar muhtasham va baquvvat bo‘lgan damlarida xalqning faqirligiyu zaifligi vositasi bilan Ulug‘ Olloh ularni da’f qiladi. Shu tarzda, ular Tangrining ko‘magi bilan dunyoni zabt etganliklarini, o‘z kuch-quvvatlari bilan esa hech qayerga borolmasliklarini anglamoqlari uchun xalqning qudrati ila Olloh ularni yo‘q qiladi. Ilgari ular uzoq bir cho‘lda faqir, yalang‘och va bechora bir ahvolda yashardilar. Faqat ba’zilarigina tijoriy maqsadlar bilan Xorazmga kelib, o‘zlari uchun kiyim-kechak olib ketardi. Xorazmshoh bu tijoratni man qilib, tujjorlarni o‘ldirishga hukm etdi. O‘z savdogarlarini ham ular tuprog‘iga borishlarini istamadi. Omon qolgan mo‘g‘ul tujjorlari (Rumiy ularni bu o‘rinda «tatarlar» deb ataydi — tarj.) esa vatanlariga qaytib, podshohlariga voqeani aytib beradilar. Hukmdorlari o‘n kunga izn olib, bir g‘orning ichiga kirib ketadi va chin dildan ibodat etadi, Ollohga yolboradi. Nihoyat, Ulug‘ Tangridan «Sening tilagingni, iltijolaringni qabul etdim. Tashqari chiq. Qayerga borsang ham, muzaffar bo‘l!» degan bir sas keladi. Shuning uchun ham ular (mo‘g‘ullar-tarj.) Tangrining buyrug‘i ila yo‘lga tushganlari bois qarshilariga chiqqan har qanday kuchni bosib-yanchdilar, yer yuzini qopladilar.

Kimdir «Tatarlar (mo‘g‘ullar-tarj.) ham qiyomatga ishonishadi va albatta, hisob-kitob kuni bo‘lajak, deyishayapti», — dedi. Mavlono buyurdiki, yolg‘on aytishadi, o‘zlarini musulmonlar bilan bir qilib ko‘rsatmoqchilar ular. Ya’ni biz ham bilamiz va ishonamiz, demoqchi bo‘lishadi. Tuyadan qayerdan kelyapsan? deb so‘rashsa, u «hammomdan» deb javob beribdi. Shunda: «to‘pig‘ingdan ma’lum» deyishibdi. Xuddi shunday, agar ular ham qiyomat kuniga inonishsa, buni dalili qani? Axir, bu gunohlar, zulmlar, yomonliklar usti-ustiga yoqqan qordek qatlangan. Quyoshning qorlarni eritganidek, gunoh qilishdan voz kechib, Haqqa qaytish (Inobat) va pushaymon quyoshi o‘sha qat-qat muzliklarni eritadi. Shunda Tangridan qo‘rqiladi va dunyoning haqiqiy ahvoli ayonlashadi, isyon tark etiladi. Agar kishi «Men quyoshni ko‘rdim, saraton issig‘i bilan ustimga nur sochdi» desa-yu, o‘zi qor va muz holida bo‘lsa, uning gaplariga ishonish mumkinmi? Saratonda qor va muzning erimasligi — bo‘lmag‘ur gap. Ulug‘ Olloh har naqadar yaxshi va yomon amallarning javobi qiyomatda beriladi, deb va’da qilsada, biz namunalarni bu dunyoda ham har lahzada ko‘rmoqdamiz. Masalan, bir odamning ko‘ngli farahlasa (quvonsa-tarj.), demak, u kimnidir sevintirgan va undagi quvonch ana shu ishning mukofotidir. Xuddi shunday, insonning xafagarchiligi — uning boshqa birovning ko‘nglini og‘ritganiga munosib javob. Bular u dunyoning armug‘onlari, jazo kunining o‘rnaklaridir. Maqsad — oz narsalar orqali (odamlarga) ko‘pni tushantirish. Bu — ombor to‘la bug‘doy haqida tasavvur berish niyatida bir hovuch bug‘doyni ko‘rsatishdek gap.

Shunchalik ulug‘ bo‘lishiga qaramay, bir kechasi Mustafoning ham qo‘li og‘rib qoldi. Unga «Bu Abbosning qo‘li og‘rishidan maydonga kelmoqda» degan vahiy keldi. Chunki Mustafo Abbosni asir olib, tutqunlar bilan birga bog‘lagandi. Tangrining amri bilan shunday bo‘lgani holda, baribir Muhammad jazosini tortdi. Xuddi shunday, senda ham maydonga kelgan noxushligu kasalliklarni barchasi qachonlardir qilgan yomonliklaring va gunohlaring mevasidir. Juda ko‘p yomon ishlar qilding, biroq bilimsizliging tufayli ularning nojoiz ekanini bilmaysan yoki bir dinsiz o‘rtog‘ingning ta’sirida qolgansan. Hatto sen bularning gunohligini tushunmaysan. Endi bularning javobiga boq: qancha quvonching boru, qancha g‘am-g‘ussang bor. G‘am-g‘ussa mutlaqo bir gunohning muqobili, quvonch esa, albatta, ibodatning mukofotidir. Shuning uchun ham Mustafo barmog‘idagi uzukni aylantirarkan «Seni behudaga vaqt o‘tkazsin va o‘ynasin, deb yaratmadik!» deya koyingandi. «Yoki sizlarning gumoningizcha, Biz sizlarni behuda (ya’ni dunyoda sizlardan biron vazifa bermaydigan, oxiratda hisob-kitob qilmaydigan holda) yaratdikmi?»[34] — deya buyurilganidek, sen ham kuch-quvvatingni Tangriga ibodat etishu savob amal qilishga bag‘ishladingmi yohud gunohga sarfladingmi? — qiyosla. Tangri Musoni xalq bilan mashg‘ul ayladi. Biroq Tangri hikmat bilan uning faqat bir tomoninigina xalqqa bog‘ladi. Hizrni esa butunlay o‘zi bilan band etdi. Mustafoga esa avval O‘zi bilan bo‘lishga, keyin esa «Xalqni da’vat qil, tuzat va ularga o‘git ber! deya amr etdi. Mustafo «Ey Tangrim! Men nima gunoh qildimki, huzuringdan quvayapsan. Xalqni istamayman» deya yig‘lab siqtadi. Ulug‘ Olloh «Ey Muhammad! Sen hech hafa bo‘lma, seni halq bilan band qilib qo‘ymayman. Ular bilan mashg‘ul bo‘lgan chog‘ingda ham men bilan bo‘lursan. Xalq bilan bo‘lganing vaqtda boshingdagi sochning bir tolasini ham kamaytirmayman. Nima qilsang-da, baribir, vuslat (visol, Olloh bilan birgalik — tarj.) ichra bo‘lursan» deya buyurdi.

Bittasi «Azaliy hukmlar va Tangrining taqdir aylaganlari hech o‘zgaradimi?» deya so‘radi. Mavlono buyurdiki Tangrining azalda «Yomonlikka qarshi yomonlik, yaxshilikka javob — yaxshilik bo‘lishi kerak» degan hukmi aslo o‘zgarmaydi. Chunki Ulug‘ Olloh Hokimdir va «Sen yomonlik qil, yaxshilik topasan» demaydi. Axir bug‘doy ekib arpa, arpa ekib bug‘doy o‘rib bo‘ladimi? Aslo! Barcha avliyo-yu anbiyolar ham «Yaxshilikning javobi yaxshilik, yomonlikniki yomonlikdir» deganlar. «Bas, kim (hayoti-dunyodalik paytida) zarra misqolichalik yaxshilik qilsa, (qiyomat kunida) o‘shani ko‘rur. Kim zarra misqolichalik yomonlik qilsa uni ham ko‘rur!»[35].

Azaliy hukm to‘g‘risida bilmoqchi bo‘lgan narsangni o‘rgatdik, atroflicha tushuntirdik. Bu aslo o‘zgarmaydi. To‘g‘ri, ba’zan qilgan yaxshiliging yoki yomonliging miqdorida muqobilini ololmaysan. Biroq yaxshilik va yomonlikning javobi mutlaqo bo‘lajakdir, ya’ni hukm mutlaqo o‘zgarmasdir. Bir mahmadona kimsa «Biz Tangri saodatidan mahrum bo‘lgan gumrohning oxirat saodatiga muyassar bo‘lgan said (qutli — tarj.), saidning esa gumroh bo‘lganini ko‘ryapmiz» dedi. Mavlono buyurdiki, «Bo‘lishi mumkin. Chunki gumroh yaxshilik qilgani uchun said, said esa yomonlikka yaqin yurgani uchun gumroh bo‘lgandir. Masalan, Iblis «Meni olovdan, uni (odamni) esa tuproqdan yaratding», deb Odamning yaratilishiga e’tiroz qilgani uchun Tangrining abadiy la’natiga uchradi va malaklarga rahbarlikdan, bizning huzurimizdan quvildi. Shuning uchun biz ham «Yaxshilikning javobi yaxshilik, yomonlikning jazosi yomonlik» deymiz.

Bittasi «Agar odam ro‘za tutaman, deb ahd qilsa-yu, tutmasa, buning kafforati (diniy bir gunohni yuvish uchun Olloh rizosi yo‘lida nimadir bermoq — tarj.) bormi?, deya so‘radi. Mavlono buyurdiki Shofiy mazhabi olimlarining fikricha, kafforat bor. Chunki o‘sha odam ahd qilgan va bu ahd qasam darajasidadir. Qasam ado etilmasa, kafforat vojib bo‘lg‘usi. Ammo Abu xanifa uchun ahd qasam ma’nosida emas. Shunga ko‘ra kafforatga ehtiyoj yo‘q. Ahd ikki turlidir: Birinchisi — mutloq, ikkinchisi shartga bog‘li. Mutloq «Bir kun ro‘za tutishim kerak!» so‘zidir. Shartlisi «Falon kelsa, bir kun ro‘za tutishim kerak!» qaydidir. Bir odam eshagini yo‘qotib qo‘ydi. Uni topish niyatida uch kun ro‘za tutdi va uch kundan keyin eshagini o‘lik holda topdi. Juda qattiq xafa bo‘ldi va shu holida ko‘kka arab «Agar shu uch kunlik ro‘zamning evaziga ramazonda olti kun yemasam odam emasman. Mening eshagimni olib yo‘qotadigan senmi?» — dedi.

Bittasi «Attahiyot, Salovat va Tayyibotning ma’nosi nimadir?» deb so‘radi. Mavlono buyurdiki, Haqqa topinmoq va bandalik qilmoq bizdan hosil bo‘lmaydi va biz bularsiz hechmiz. Demak, Tayyibot, Salovat va Attahiyot bizdan bo‘lmay, Ollohdandir, Ollohga xosdir. Masalan, bahor faslida odamlar ziroat bilan mashg‘ul bo‘ladilar, qirlarga chiqadilar, har turli ishni boshlaydilar. Bularning barchasi bahorning ehsonidir, yo‘qsa, odamlar uylaridan chiqmasdi. Demak, bu ekin-tikinlar, sayohatlar… hamma-hammasi bahorning ishidir. Ko‘klam — odamlarning valine’mati. Shunga qaramay, ularning ko‘zlari yana sababda. Hamma narsani sababga bog‘laydilar. Faqat avliyolargagina sabablar yaratuvchisini bilish va sabablarning o‘zlari haqiqatni to‘sib turgan parda ekanligini anglash nasib bo‘lgan. Chunonchi, odam parda orqasidan turib gapirsa, boshqalar gapning egasi parda deya o‘ylaydi. Uning bor-yo‘g‘i bir ro‘mol ekanini bilmaydi. Qachonki, odam parda orqasidan chiqqanda, pardaning bir to‘siq bo‘lganini tushunadi. Tangrining valiylari esa sabablar ortida zohir bo‘lgan va qilingan ishlardan boxabardirlar. Masalan, tog‘dan tuya chiqqan, Musoning asosi ajdahoga aylangan, metindek toshdan o‘n ikkita chashma sizib chiqan, Mustafo bir ishorat bilan oyni ikkiga bo‘lgan, Odam ota-onasiz dunyoga kelgan, Ibrohim uchun esa olov bo‘stonga do‘ngan va hokazo. Avliyolar bularni ko‘rganda, sabablarning o‘rtadagi bahona ekanligini, aslida esa ishni o‘zga zot bajarganini biladilar. Sabablar avomning mashg‘ul bo‘lishlari uchundir, ular bajaruvchini ko‘rishga monelik qilgan pardadan boshqa narsa emas. Ushbu haqiqat valiylarga kundek ravshan. Ulug‘ Olloh Zakariyoga «Senga farzand ato etaman» dedi. Bu bo‘lsa «Men ham, ayolim ham juda keksayib qolganmiz. Ayniqsa ayolim, bola ko‘rolmaydi. Ey Tangrim, bunday ayoldan qanday qilib bola tug‘iladi?» deya yig‘ladi. Unga «Ey Zakariyo, bunday dema, kalavaning uchini yo‘qotding. Men senga sabablardan holi bo‘lgan ishlarni yuz ming martda ko‘rsatganim holda, sen barchasini unutibsan, ularning bahona ekanligini ham bilmaysanmi? Shu onda men ko‘zing o‘ngida sendan (ayol va homila bo‘lmasdan) yuz mingta bola dunyoga keltira olaman. Bunga kuchim yetadi. Hatto, bir ishoratim bilan yetuk olim odamlar maydonga keladi. Axir, seni (ham) ruhlar olamida ota-onasiz yaratmadimmi? Sendan oldin sen haqingdagi lutf va inoyatlarim yo‘qmidi? Bularni nega unutyapsan?» deya amr etdi. Anbiyo va avliyoning, yaxshi va yomon barcha xilqatlarning ahvollari darajayu javharlariga ko‘ra shundaydir. Chunonchi, kofirlar yurtidan musulmon viloyatlariga turli yoshdagi qullarni keltirishib sotadilar. Yosh qullar musulmonlar orasida o‘sarkan, o‘z mamlakatiga tegishli urf-odatlarni unuta borib, keksayganda esa butunlay esidan chiqaradi. Es-hushini tanigan paytda keltirilgan qulning xotirasida ancha-muncha narsa qoladi. Ba’zilar esa hech narsani esdan chiqarmaydilar. Xuddi shunday ruhlar ham u olamda Tangrining huzurida shundoq edilar. (Masalan), Olloh «Men Parvarligoringiz emasmanmi?» deb o‘zlariga qarshi guvoh qilganida, ular «Haqiqatan Sen Parvardigorimizsan, bizlar bunga shohidmiz»[36] deb javob berishgan. Ularning (ruhlarning-tarj.) yemish va kiyim-kechaklari Tangrining harfsiz va sassiz bo‘lgan kalomidir. Ruhlarning ham ba’zilari bola ekan (bu dunyoga — tarj.) keltirilganliklari uchun mazkur kalomni eshitganda ahvolni tushunib yetmaydilar, o‘zlarini bu kalomga yot hisoblaydilar. Bundaylar tamoman kufr va razolatga g‘arq bo‘lgandir, ruhlari pardalangandir. Boshqalari esa (u olamni) ozroq xotirlaydilar, u olamning havosi, ta’siri bularda ora-sira o‘zini namoyon qiladi. Bular mo‘minlardir. Yana shundaylar ham borki, ular o‘sha kalomni eshitishlari bilan ahvolni aynan xotirlaydilar,pardalar ko‘tariladi, hamma narsa o‘z joyiga tushadi. Bular payg‘ambarlar va valiylardir.

Men Yoronga (do‘stlarga, ahbobga-tarj.): «Ichingizda ma’no kelinlari yuz ko‘rsatib, sirlar oshkor bo‘lganda, ehtiyot bo‘lib, begonalardan yashiring, bizning so‘zimizni hammaga hay aytmang» deb vasiyat qilaman. «Chunki hikmatni barchaga ham bermang, agar bersangiz, hikmatga nisbatan zulm qilgan bo‘lasiz. Uni ahli Xikmatdan esa gizlamang, yomonlik etgan bo‘lasiz» (Hadis). Axir «Meni hech kimga ko‘rsatma, men senikiman» deb uyingga berkinib olgan go‘zalni bozorga olib chiqib: «Kelinglar, mana bu huriliqoga qaranglar» deb hammaga ko‘z-ko‘z qilishing to‘g‘rimi? Bu ishing bilan sen go‘zaldan ayrilasan, u sendan nafratlanadi va boshqalarga ketadi. Jahannamdagilar jannatliklarga «Qani sizning mardligingiz, Ulug‘ Tangri sizga bergan yemishlardan, boshqalardan sadaqa qiling. Biz qullarning ko‘nglini olish uchun bir narsalar bering». «Tuproqning jo‘mardlar kosasi ortig‘idan nasibasi bordir» (Misra). «Biz olov ichra yonmoqdamiz, erimoqdamiz. Siz mevalardan, jannatning shirin suvidan ozgina bersangiz nima bo‘ladi?» dedilar. Jannatliklar «Tangri buni sizga harom qilgan. Mazkur ne’matlarning urug‘i narigi dunyoda edi. Bu to‘g‘rilik, iymon va yaxshilikning urug‘i edi. Siz mehnat qilishdan qochib, uni ekmadingiz. Shunday ekan, bu yerda nimani o‘rasiz? Biz sizga (ne’matlardan) berganimiz bilan Tangri buni sizga harom qilgani uchun tomog‘ingizdan o‘tmaydi, bo‘g‘zingizda qolib, sizni azoblaydi», deb javob berdilar.

Mustafoning huzuriga ikkiyuzlamachi va begonalardan bir guruhi kelayotgandi. Dinning asrorini tushuntirayotgan payg‘ambar ishora bilan as’hobga «Idishlaringizning og‘zini berkiting» (Hadis) dedi. Mavlono buyurdiki, «Bu — begonalardan hikmatni gizlang, ularning oldida tilingizni tiying, og‘zingizni ochmang. Chunki ular sichqondir, hikmatga munosib emasdirlar, demakdir».

FASL. Buyurdiki: Sevilgan kishi go‘zaldir. Aksincha bo‘lmaydi. Ya’ni hamma go‘zallar-da sevilvermaydi va sevilishi shart ham emas. Go‘zallik sevimlilikning bir juz’idir. Sevimli bo‘lmoq asldir. Bu bo‘lgandan keyin go‘zallik ham mavjuddir. Har bir narsaning juz’i(qismi-tarj.) kulli (butuni-tarj.) dan ayri bo‘lolmaydi, ular birgadir, ya’ni qism butun bilandir. Majnunning zamonida ham go‘zallar bor edi va ular Laylidan husnliroq edi. Biroq Majnun ularni sevmadi. Unga «Laylidan go‘zalroqlarini senga ko‘rsataylik, beraylik» dedilar. Majnun esa «Men Laylining suratini sevganim yo‘q va u ko‘rinishidangina iborat emas. Layli mening qo‘limda bir qadah kabidir. Men bu qadahdan sharob ichyapman, chunki men sharobga oshiqman. Sizning ko‘zingiz faqat qadahda, ichidagidan xabaringiz yo‘q, g‘ofilsiz» dedi. Mening qo‘limga oltin bezakli bir qadah tutqazsalaru, ichidagi narsa sharobdan boshqa narsa bo‘lsa. Buning nima foydasi bor? Men uchun sharob to‘la eski va siniq bir idish oltin bezakli bu va buning kabi yuzta qadahdan yaxshiroqdir. Qadahdagi sharobning mazasini bilish uchun ishq va shavq kerak bo‘ladi. Chunonchi, o‘n kundan beri hech narsa yemagan och bilan kunda besh mahal ovqatlanib yurgan to‘qning nonga qarashlari bir xil emas. Chunki to‘q nonning suratinigina ko‘rsa, och uning siyratini (mohiyatini) ko‘radi. Non qadah bo‘lsa, mazasi qadahdagi sharob kabidir. Biroq sharob faqat ishtahasi va shavqi bo‘lgan ko‘zgagina ko‘rinadi. Sen ham o‘zingda ishtaha va shavq hosil etki, faqat suratni emas, balki siyratni ham ko‘rgaysan. Bunday odamlarning surati qadahlarga o‘xshaydi, ilm va bilimlari esa ana shu qadahlarga solingan naqshlar kabidir. Qadah sinishi bilan naqshlardan asar ham qolmaydi. Demak, qiyomat qadah singari bo‘lgan vujudlardagi sharobdadir va bu sharobni ichgan kishi uning o‘lmas yaxshi narsa ekanligini biladi.

Savol bergan zot ikkita jihatni yaxshilab tushunmog‘i kerak. Birinchisi: Men so‘ragan narsamdan yanglishdim. Mening bilganimdan boshqa narsa bordir. Ikkinchisi: Bundan ustun bo‘lgan va bilinishga munosib bir so‘z va bir hikmat mavjud, biroq men ularni bilmasdim. Endi o‘rgandim, demog‘i lozim . «Jo‘yali savol bilimning yarmidir» deyishadi, axir. Har kim bir zotga yuzini o‘girgandir va har kimning istagi Haqdir. Shu umid bilan umrlarini o‘tkazurlar. Biroq bu orada kimga duch kelinganini va shohning tayog‘i kimning yuzida o‘z izini qoldirganini bilish uchun bir hakam lozimdurki, u muvohhid (Ollohning birligiga iymon keltirgan — tarj.) bo‘lsin. Bunday odam suvda bo‘g‘ilgan va suv undan g‘olib chiqqandir. Suzuvchi va suvda bo‘g‘ilgan kishilarning har ikkalasi ham suvdadir. Faqat bo‘g‘ilganni suv olib ketadi. Suzuvchi esa o‘z kuchi bilan harakatlanadi. Demak, suvga g‘arq bo‘layotgan odamning har bir qilgan ishi va aytgan so‘zi o‘zidan bo‘lmay, suvdandir. U (odam) o‘rtada bir bahonadir. Masalan, devordan bir ovoz kelsa, buni devor so‘ylamaganini bilasan. Chunki devorning ortida kimdir bor va ularning gaplari devornikiday tuyuladi. Avliyolar ham shunday. «Ular o‘lmasdan avval o‘lgandir», devor va eshik hukmini olgandir. O‘zlarida esa borliqlaridan qilcha ham narsa qolmagan. Ular Tangrining qudratli qo‘lida bir boshpana kabidirlar. Boshpananing harakati o‘zligidan emas. «Anal-Haq» (Men xudoman) so‘zining ma’nosi ham shunday. Boshpana «Men orada yo‘qman, harakat Olloning qo‘li bilan hosil bo‘lmoqda» deydi. Boshpanani Haq biling, Tangriga qarshi chiqmang. Chunki bunday boshpanani yaralamoqchi bo‘lganlar aslida Tangriga isyon etgan bo‘ladi. Odam (alayhissalom) zamonidan shu vaqtgacha isyonkorlarning boshlariga qanday balolar kelganini eshitgandirsiz. Fir’avn, Shaddod, Namrud va Od qavmi, Lut va Samud va hokazolar qanday musibatlarga mubtalo bo‘ldilar? Boshpanalar itoatgo‘yni isyonkordan, dushmanni avliyodan farq qilmoq uchun hamisha qoimdir. Ularning ba’zisi nabiy va ba’zisi valiy bo‘lib ko‘rinadilar. Shuning uchun ham har bir aviyo xalqning hujjatlari (dalili)dir. Xalning o‘rni va darajasi unga bo‘lgan munosabati nisbatida bo‘ladi. Dushmanlik qilsa ham, do‘stlik qilsa ham Tangri qilgan hisoblanadi. «Uni ko‘rgan, meni ko‘rgan, unga qasd qilgan, menga qasd qilgandir» deya buyurilgani kabi. Tangrining Xos qullari Olloh qatining mahramidirlar. Tangri bu xodimlarning shahvat va yomonlik tomirlarini kesib tozalagan. Shunday qilib, ular dunyoning maxdumi (o‘g‘li) va afandisi, sirlarning mahrami bo‘ladilar. Qur’onda «Uni faqat tahoratli — pok kishilargina ushlarlar»[37] deya amr etilgan.

Mavlono: Agar u orqasini ulug‘larning qabriga o‘girgan bo‘lsa, buni ularni inkor etgani yoki bilmagani uchun qilmagan. Bundan g‘araz — yuzni ruhga tomon o‘girmoqdir. Bizning og‘zimizdan chiqqan bu so‘z ularning jonidir. Axir jasadga orqa o‘girib, ruhga yuz tutsa, buning nimasi yomon? Mening shunday odatim bor-birovning mendan xafa bo‘lishini istamayman. Samo’ etarkan (nay jo‘rligida aylanib turmoq — tarj.), ba’zilar menga to‘qnashib ketishadi. Shunda yorondan kimlardir ularga monelik qilmoqchi bo‘lishadi, biroq bu menga yoqmaydi. Ularga qayta-qayta «Meni deb boshqalarga yomon gap aytmang!» deyman. Axir men huzurimga kelgan yoronning zerikmasligi va injimasligi uchun qo‘limdan kelgan barcha choralarni ko‘raman, hatto she’r o‘qiyman. Yo‘ksa, men qayerda-yu she’r o‘qish qayerda! To‘g‘risi, she’r o‘qishdan rosa to‘ydim, zerikdim. Nazarimda bundan yomonroq narsa yo‘q olamda. Masalan, mezbon mehmonning istagiga ko‘ra ishkamba (hayvonlarning oshqozon qismidan — tarj.) sho‘rva tayyorlash uchun qo‘llarini oshqozonning iflosliklariga botiradi. Mening ham ahvolim shunday. Yana bir misol: Tujjor shahar ahlining ehtiyojiga qarab, eng past, eng sifatsiz molni ham sotishga majbur.

Fozillar, aqlli, uzoqni ko‘ra oladigan, teran tushunchali zotlar, muhaqqiqlar (haqiqat toliblari — tarj.) tashrif buyurganida ularga haqiqatan nodir va nozik masalalardan, nafsdan so‘z ochmoq uchun ko‘p ilm o‘rgandim, zahmat chekdim. Ulug‘ Tangrining o‘zi ham shuni istagan edi. U barcha bilimlar va ranjni bir yerga to‘pladi. Va meni mazkur ishlar bilan mashg‘ul bo‘lishga yo‘lladi. Ammo nima qilayinki, bizning yurtimizda va bizning millatimizda odamni shoirlikdan battarroq uyaltiradigan o‘zga ish yo‘q. Agar biz o‘sha mamlakatda qolgan bo‘lsaydik, u yerdagilarning fe’l-atvorlariga, fitratlariga muvofiq ravishda yashagan, dars bergan, kitob yozgan, va’z o‘qigan va zuhdi taqvo hamda zohiriy narsalar bilan band bo‘lish barobarida ularning istaklarini bajo keltirgan bo‘lardik. Amir Parvona menga «Asl bo‘lgan narsa amaldir» dedi. Men unga aytdimki: Qayerda o‘sha amal ahli, qani amal talabgori? Kelsin, men unga amalni ko‘rsatay. Mana sen ham hozir so‘z (aytishimni) xohlayapsan. Agar aytmasam, xafa bo‘lasan. Qaniydi, amal istasang-u biz uni senga ko‘rsatsak. Bu dunyoda biz amal talabgori bo‘lgan bir mardni xohlaymiz. Ammo amal mushtarisini topolmadik, biroq so‘z mushtarisi mavjud bo‘lganidan biz ham so‘z bilan mashg‘ulmiz. Sen amaldan nima tushunasan? (Hech narsa). Chunki amal qiluvchi emassan. Amal amal orqali, ilm ilm bilan, ma’no ma’no vositasida, shakl esa shakl yordamida anglashiladi. Sen bu yo‘lning yo‘lovchisi emassan. Shuning uchun ham unda amal bilan nimani ko‘ra olasan? Bu amal nimadan iborat, namoz va ro‘zadanmi? Bular amalning surati (shakli) dir. Amal — ichkaridagi ma’no: Odamdan Mustafo zamonigacha namoz va ro‘za hozirgi shaklda emasdi. Ammo amal mavjud edi. Demak, bu surat (shakl) amal bo‘ladimi? Amal insondagi ma’nodir. Masalan, sen «Dori ta’sir (amal) qildi» deysan, ammo bu yerda amalning shakli (surati) yo‘q. Bu bor-yo‘g‘i o‘sha gapdagi ma’nodir. «Mana bu odam falon shaharning eng ko‘p amal qiluvchisi» deganda, uning surati emas, balki ishlari ko‘zda tutiladi. Demak, amal xalqning undan anglagan narsasi emas. Xalq zohiran ko‘ringan narsani amal, deb tushunadi. Ichi boshqa-yu tashi boshqa bo‘lgan odam amalning ko‘rinishini bajo keltirsa (dinning farzlarini zohiran ado etsa — tarj.), buning unga foydasi bo‘ladimi? (Bo‘lmaydi!). Chunki unda bog‘lilik, to‘g‘rilik va ishonchning ma’nosi yo‘qdir. Har bir narsaning asli — so‘z. Sening so‘zdan xabaring yo‘q va uni mensimaysan. So‘z amal daraxtining mevasidir. Chunki u amaldan tug‘iladi. Ulug‘ Tangri olamni so‘z bilan yaratdi va «Bo‘l» deyishi bilan u ham bo‘la qoldi» (Qur’ondan).

Iymon qalbdadir. Biroq uni so‘z bilan ifoda qilmasang, foydasi bo‘lmaydi. Namoz ham fe’ldir (amaldir). Agar Qur’on o‘qimasang o‘qigan namozing sahih (to‘g‘ri-tarj.) bo‘lmaydi. Sen hozir «So‘zning ahamiyati yo‘q» deyishing bilan o‘z-o‘zingni inkor etayapsan. Chunki sen shu fikrni ham so‘z bilan ifoda qilmoqdasan.

Biri: «Biz xayr qilganimiz ezgu va to‘g‘ri ishlarni amalga oshirganimiz evaziga Tangridan bir ehson kutsak, buning bizga zarari bo‘ladimi, yo‘qmi?» deb so‘radi. Mavlono buyurdiki, vallohi, umidli va iymonli bo‘lish zarur. Qo‘rquv va umid ham shudir. Bittasi menga «Umid go‘zal va xushdir, ammo qo‘rquv nima?» -deya savol berdi. Javoban shunday dedim: Menga qo‘rquvsiz bir umid yoxud umidsiz bir qo‘rquv qursatgin-chi? Ular bir-biridan ayri emas. Shunday ekan, nega bu savolni berayapsan? Chunonchi, bug‘doy ekkan odam uning bitishiga ham umid bog‘laydi. Shu bilan birga, «Olloh saqlasin, bir ofat bo‘lib, zarar keltirmasin!» deya yana qo‘rqadi. Demak, qo‘rquvsiz umid yo‘q, umidsiz qo‘rquv esa tasavvurga sig‘maydi. Inson umidli bo‘lsa-yu hech qanday ehson kutmasa, u albatta yanada harakatchan va jiddiy tarzda munosabatga kirishadi. Umid va kutmoq insonning qanotidir. Qanotlar qanchalik baquvvat va sog‘lom bo‘lsa, u shunchalik yuksakka ucha oladi. Umidsiz qolsa-chi, tamballashadi, o‘zi xayr qilolmagani yetmaganidek, bandalik vazifalarini ham ado etolmaydi. Masalan, xasta totli yemishlarni tark etib, achchiq dorilarni icha boshlaydi. Agar uning sog‘ayish umidi bo‘lmasaydi, bunga qanday tahammul (sabr-tarj.) etardi?

«Inson gapiruvchi hayvondir». Uning xususiyati hayvonlikdan va gapirishdan iborat. Hayvonlik unda doimiydir, ayrilmasdir. So‘z ham shudoq. Inson ko‘rinishdan hech narsa demasa ham, ichida hamisha gapiradi. Bu ham go‘yo loy qorishgan suv toshqiniga o‘xshaydi. Toshqinning toza suvi insonning so‘zi (nutqi), balchig‘i esa hayvonligidir. Biroq balchiq unda o‘tkinchi bo‘lib, vaqt kelib ulardan asar ham qolmaydi. Yaxshi yoki yomon bo‘lishiga qaramay, so‘zlar, hikoyalar va bilimlar qoladi. Ko‘ngil ahli bir butundir. Sen uni ko‘rishing bilan hammasini ko‘rgan bo‘lasan. Chunki «Ovning bori yobon eshagining ichidadir» deyishadi. Dunyodagi jamiki xilqatlar uning juz’alaridir (parchalaridir) va kullidir (butundir).

Bayt: (Barcha yaxshi va yomon narsalar darveshning juz’alaridir. Agar bunday bo‘lmasa, u darvesh emasdir).

Kullni ( shubhasiz ravishda) ko‘rganing uchun butun olamni va keyinroq, har kimni ko‘rasan. Ularning so‘zi shu kullning ichida va bu so‘zlarni eshitganing sababli endi eshitadigan har bir so‘zing takrordan iborat.

Bayt: (Kim uni bir yerda ko‘rgan bo‘lsa, go‘yo har insonni va har yerni ko‘rgan bo‘ladi).

She’r: (Ey, Tangrim kitobining nusxasi bo‘lgan sen va ey Shohliq Jamolining oynasi bo‘lgan sen! Olamda sendan xoli bo‘lgan narsa yo‘qdir. Har istagingni o‘zingdan ista (izla), chunki hamma narsa sensan).

FASL. Noib: «Avvallari kofirlar butga topinishardi. Hozir biz ham shunday qilyapmiz. Mo‘g‘ullar huzurida egilib, ularga hurmat ko‘rsatyapmiz, shu bilan birga, o‘zimizni musulmon hisoblayapmiz. Ichimizda ham hirs, havas, qizg‘onish singari ko‘plab butlarimiz bor. Biz ularga itoat qilmoqdamiz. Demak, ham ichdan, ham tashqaridan kofirlar qilgan ishni biz ham qilayapmiz. Ya’ni ham topinyapmiz, ham o‘zimizni musulmon deb bilyapmiz», — dedi. Mavlono buyurdiki: Bu yerda boshqa narsa bor. Madomiki, buni yomon narsa deb bilar ekansiz, demak, sizning qalb ko‘zingiz benazir va juda ulug‘ boshqa narsani ko‘rgan bo‘lishi kerak. Shuning uchun ham ular ko‘zingizga xunuk va nuqsonli ko‘rinmoqda. Chuchuk suv ichib yurgan odamgina suvning sho‘r tuzli tuzli ekanligini payqaydi. Ya’ni har qanday ashyoning sifati ziddi orqali ma’lum bo‘ladi. Ulug‘ Tangri sizning qalbingizni iymon nuri bilan bezagani uchun ham qalbingizga bu narsalar chirkin tuyulmoqda. Agar qalbingiz shunday bo‘lmaganda narsalarga bunday qaramasdingiz. Boshqalar esa sizdagi darddan mahrum bo‘lganlari uchun ham o‘z muhitlaridan mamnundirlar va «Asosiy narsa budir» deydilar. Ulug‘ Tangri sizga istaganingizni beradi, nimaga erishish yo‘lida himmat ko‘rsatsangiz, o‘shanga sizni muyassar aylaydi. Chunki «qush qanotlari bilan yuksaladi, mo‘min himmati bilan».

Yaratiqlar uch qismga bo‘linadi. Birinchisi: malaklar. Bular nuqul aqldir. Ibodat, qullik va zikr fitratlarida (tabiatlarida-tarj.) bor. Malaklar shular asosiga yashaydilar. Go‘yo baliqdek. Baliqning tirikligi suvdan, yotog‘i-suv. Malaklar shahvatdan yiroqdir. Shahvat bilan mashg‘ul bo‘lmaslik, nafs istaklarini ado etmaslik, bularning barchasidan pokiza bo‘lmoqlik -buyuk bir davlat! Shunday ekan, malaklar uchun o‘z tabiatlari bilan hech qanday mujohada (kurash-tarj.) bo‘lishi mumkin emas. Ular ibodatlarini ibodat hisoblamaydilar, chunki bu ular yaratilishining zaruridir va ibodatsiz yashay olmaslar.

Ikkinchisi: hayvonlar sinfi. Bular nuqul shahvatdan iborat. Ularni yomonlikdan qaytarguvchi aqllari ham yo‘q.

Uchinchisi: aql va shahvatdan tashkil topgan zavolli insondir. Ustiga-ustak, inson uchun taklif bor (ya’ni tanlash imkoni — tarj.), hayvon va malaklar uchun bu — istisno edi. Demak, insonning yarimi shahvat, yarimi hayvon, yarimi ilon, yarimi baliq. Baliq qismi uni suvga tortsa, ilon bo‘lagi tuproqqa sudraydi. Ana shu tarzda domiy jang barhayot. «Aqli shahvatidan ustun kelgan kishi malaklardan afzal, shahvati aqlidan g‘olib chiqqan kimsa esa hayvondan tubandir» (Hadis).

Bayt: (Malak bilimi bilan, hayvon bilimsizligi bilan qutiladi. Bani odam (esa) shu ikkalasi o‘rtasida arosatda qoldi).

Ba’zi insonlar aqlga shu qadar ergashdilarki, natijada butunlay malaklashdilar, nur bo‘ldilar. Bular anbiyo va avliyodirlar. Ular umid va qo‘rquvdan qutilganlar. «Ogoh bo‘lingizkim, albatta, Ollohning do‘stlariga (oxiratda) biron xavf-xatar yo‘qdir va ular g‘amgin bo‘lmaydilar»[38]. Shahvati aqllaridan ustun kelgan kimsalar tamoman hayvonlashdilar, ba’zilari esa ikki o‘t orasida qolib qiynalmoqdalar. Valiylar mo‘minlarni o‘z darajalariga yetkazmoq uchun ularning o‘zlariga kelishlarini kutardilar. Shaytonlar ham o‘z navbatida, mo‘minlarni o‘z tomoniga va jahannam tubiga tortqilaydi.

Bayt (Uni biz ham istaymiz, boshqalar ham. Ko‘ramiz, tole kimga kulib boqarkan va do‘st kimni sevajak?). «Ollohning yordami va g‘alabasi kelsa». Qur’onning zohiriga boqqan mufassirlar ushbu oyatni quyidagicha tafsir etishadi. Mustafo «Butun dunyoni musulmonlashtirayin, Haq yo‘liga yo‘llayin» deya kurashdi. Biroq o‘lishini tushunib yetgandan keyin: «xalqni istaganimdek da’vat qilish uchun yashay olmadim!» dedi. Javoban Ulug‘ Tangri buyurdiki: Xafa bo‘lma, sen bu dunyodan ketayotgan damda qo‘shin va qilich bilan olganing viloyatlarning hammasini senga qo‘shinsiz itoat qildirib, iymonga keltiraman. Xalqning birin-sirin musulmon bo‘layotganini ko‘rganing — sening da’vatingning kamoli ekanligiga shohidlik beradi. Tangriga tasbeh ayt va Undan gunohlaring uchun avf so‘ra. Chunki bu sening u yerga ko‘chishingdan ishoratdir.

Muhaqqiqlar esa oyatning ma’nosini shunday talqin etishadi: Inson yomon vasflarini o‘z amal va g‘ayrati yordamida bartaraf etishini o‘ylaydi. Bu yo‘lda u o‘zining butun kuch-quvvatini-yu imkonini sarflaydi. Shunda Ulug‘ Tangri buyuradiki: Sen bu ishni o‘z kuching bilan ado etmoqchi bo‘lganding. Bu mening bir qoidamdir. Ya’ni sen bizning baxshidamizga yetishish uchun boring va yo‘g‘ingni yo‘limizda fido qilmog‘ing kerak. Sening bu so‘ngsiz yo‘lni zaif oyoqlaring bilan tugatolmasligingni bilganimiz holda undan yurishni amr etmoqdamiz. Sen hatto yuz ming yilda bu yo‘lning bir manziliga ham yetolmaysan. Biroq yo‘ldan yurarkan, kuchdan, toqatdan qolsang, Ulug‘ Tangrining inoyati sening qo‘lingdan tutadi. Masalan, go‘dak ulg‘ayib yuradigan bo‘lguncha uni yetaklaydilar, keyin o‘z holiga qo‘yadilar. Nihoyat, sening quvvating bitdi. Kuch-qudrating borligida, kurash asnosida biz senga damba-dam lutfimizni ko‘rsatardik, sen ham umidlanarding. Endi bu vosita (kuch-tarj.) qolmagani holda, bizning lutflarimiz va inoyatlarimizga boq. Ular oqib kelmoqdalar. Sen ilgari qancha g‘ayrat ko‘rsatmagin, buning zarrasini ham ko‘rmaganding. Shuning uchun «Darhol Parvardigoringizga hamd aytish bilan U zotni har qanday sheriklardan poklang va U zotdan mag‘firat so‘rang!»[39] deya buyurilgan. Sen ishni Bizning qo‘limizda ekanini ko‘rmay, o‘z qo‘lingdan kelishini o‘ylarding. Shu tushunchang uchun Ollohdan uzr so‘ra.

Biz Amirni dunyo manfaatlari yohud uning tarbiyasi, bilimi va amali uchun sevganimiz yo‘q. Boshqalar esa uni shular uchun sevishadi. Chunki ular Amirning yuzini emas, orqasini ko‘radilar. Amir oynaga o‘xshaydi. Bu sifatlar esa oynaning orqasiga ishlangan oltin va qimmatbaho injular kabidir. Ular ana shu injularga boqishadi, ko‘zlari oynaning orqasida. Oynaga oshiq bo‘lganlarning ko‘zlari esa oltinlarda emas. Bular oynani oyna ekanligi uchun sevishadi. Chunki unda go‘zal bir yuzni ko‘rganlari uchun qarashlari bilan ichlari siqilmaydi. Xunuk bo‘lganlar esa oynadan yuz o‘girib, uning orqasidagi injularni tomosha qiladilar. Shuning uchun ham oynaning orqasiga ming turli javharlardan shakllar yasashadi. Biroq buning oynaga ne zarari bor?

Ulug‘ Tangri har ikkalasini ma’lum bo‘lishi uchun insonlik bilan hayvonlikni bir yerga to‘plagan. Axir, «ashyo» qiymati ziddi bilan ayon bo‘ladi. Ziddi bo‘lmagan narsani ta’rif etmoqlik imkonsizdir. Ulug‘ Tangrining ziddi bo‘lmagani uchun ham «Men gizli bir xazina edim, bilinmoqni istadim» (Hadis) deya buyurilganidek, nurning oshkor bo‘lishi uchun qorong‘u etib yaratilgan mazkur olamni mavjud ayladi. Payg‘ambar avliyolarni ham «Mening sifatlarim bilan chiq, xalqqa ko‘rin» deya vujudga keltirdi.

Ular Tangri ziyosining mazharidirlar. Do‘st dushmandan shular vositasida farq etiladi. Chunki ma’noning ma’no sifatida ziddi yo‘qdir, biroq buni surat (shakl) yo‘lida ko‘rsatish mumkin. Masalan, Odamning qarshisida Iblis, Musoning qarshisida Fir’avn, Ibrohimning qarshisida Namrud va Mustafoning qarshisida Abu Jahl paydo bo‘lganidek. Shu holda, ma’no e’tibori bilan ziddi bo‘lmasa ham avliyolar vositasida Tangriga zid paydo bo‘lmoqda. Chunonchi, «Ular Ollohning nurini (ya’ni Islomni) og‘izlari (ya’ni behuda gaplari) bilan o‘chirmoqchi bo‘lurlar. Olloh esa, garchi kofirlar istamasalar-da, O‘z nurini (ya’ni dinini) to‘la (ya’ni har tarafga) yoyguvchidir»[40] deya buyurilganidek, ular qancha dushmanlik qilsalar, bularning ishlari shuncha ilgarilaydi, atrofga yoyiladi.

She’r: (Oy ziyo taratadi, it esa huradi. Axir itning yaratilishi shunday bo‘lsa, oy nima qilsin? Ko‘kdagilar oydan nur olmoqdalar. Billurning o‘rnidagi bu it kim bo‘ldi?!

Shunday kimsalar borki, Ulug‘ Tangri ularni mol, ne’mat, amirlik va kuch-quvvat berib azoblaydi. Chunki ularning ruhlari bunday narsalardan qochadi. Faqir bir arab yurtida amirning otga minganini ko‘rib, peshonasida nabi-yu valiylarning nurini mushohada etdi va «Men qullarini ne’matlar vositasida azobga uchratgan Ollohni madh etaman», dedi.

FASL. Bu o‘quvchi Qur’onni to‘g‘ri o‘qiydi. Biroq faqat suratini. Uning ma’nodan xabari yo‘q. Agar unga ma’no anglatilsa ham, baribir, ko‘r-ko‘rona o‘qiyveradi. Bu shunga o‘xshaydi: Qo‘lida qunduz ushlab turgan odamga unikidan yaxshiroq boshqa bir qunduz bersangiz, olmasa, demak, u qunduzni bilmaydi. Chunki unga kimdir qunduzni qunduz ekanligini aytgan, xolos va bu odam taqlidan qo‘liga qunduz olgan. Yana bir misol: Yong‘oq o‘ynayotgan bolaga yong‘oq mag‘zini yoki yog‘ini bersangiz, olmaydi. Chunki bola yong‘oqdan chiqayotgan ovozga ishqiboz. Mag‘iz va yog‘ esa sas chiqarmaydi. Ollohning xazinalari va ilmlari behisob. Qur’onni tushunib o‘qigan odam Tangrining boshqa kitobini (Qur’onni) nega qabul etmasin? Qur’on o‘qigan bir odamga tushuntirdimki: Qur’on «Ayting: «Agar barcha dengiz Parvardigorimning so‘zlari (ya’ni ilmu hikmatlarini bitish) uchun siyoh bo‘lsa va yana shuncha siyoh keltirsak ham, Parvardigorimning so‘zlari bitishidan ilgari u dengizlar tugab bitar!»[41] deya buyuradi. Qur’on ellik dirhamlik siyoh bilan yozilishi mumkin. U (Qur’on — tarj.) Ollohning ilmidan bir parcha, xolos. Uning (Tangrining-tarj.) butun bilimi bundangina iborat emas. Axir, bir attor qog‘ozga ozgina dori o‘rab bersa, sen: «Butun do‘kon shuning ichidami?» deysanmi? Bu axmoqlik bo‘lar edi. Nihoyat, Muso, Iso va yana boshqalarning zamonida ham Qur’on mavjud edi. Haqning kalomi bor edi. Faqat arabcha emasdi. Mana shuni aytmoqchi edim. O‘quvchiga qarasam, ta’sir qilmayapti, men ham uning yoqasini bo‘shatdim (ya’ni uni o‘z holiga qo‘ydim — tarj.).

Rivoyat qiladilarki: Payg‘ambar zamonida as’hobdan kimda-kim yarimta yoki bitta sura o‘rgansa, uni ulug‘ odam hisoblab, «yarimta yoki bitta sura biladi» deya barmoq bilan ko‘rsatar edilar. Chunki ular odatda Qur’onni yeyishardi (hazm etishardi). Bir yoki yarim botmon nonni birdaniga yeyish haqiqatan ham qiyin ish. Biroq oz-ozdan chaynab yesa, yuz ming eshakka yuk bo‘ladigan nonni ham yeyish mumkin. Payg‘ambar: «Qancha Qur’on o‘qigan bordirki, Qur’on ularga la’nat aytadi» (Hadis) demaganmidi? Bu Qur’onni o‘qigan, ammo ma’nosini tushunmagan kimsa haqidadir.

Dunyoni ko‘rish va uni boshpana aylashlari uchun Olloh bir qavmning ko‘zini g‘aflat-la bog‘ladi. Agar odamlarning bir guruhini ana shu tarzda dunyodan g‘ofil etmasaydi, bu dunyo hech boshpana bo‘larmidi?

Ma’murlikni u dunyodan g‘ofil bo‘lmoqlik vujudga keltirgan. Chunonchi, hech narsadan xabarsiz va bo‘sh bo‘lgani uchun bola ulg‘ayadi, o‘sadi. Aqli kamolga yetishi bilan ulg‘ayish to‘xtaydi. Demak, quruvchilikning sababi — g‘aflat, buzuvchilikning sababi esa — aqllilik. Bularni aytishdan maqsadimiz sevgili do‘stni ma’noga tomon tortmoqdir.

Hikoya qiladilarki: Bir odam Hajga ketarkan, cho‘ldan o‘tayotib juda chanqadi. Uzoqdan ko‘ringan chodirga yaqinlashib, u yerda bir xotinni ko‘rdi va: «Xullas, men musofirman!» dedi-da, o‘tirdi. Suv so‘ragandi, berdi, biroq suv olovdan issiq, tuzdan sho‘r edi. Musofirning lablarini, tomog‘ini, oshqozonini kuydirdi. Biroq u juda marhamatli va shafqatli bo‘lgani uchun xotinga nasihat qila boshladi: «Menga sizning haqingiz o‘tdi. Endi gaplarimga quloq soling. Bog‘dod, Basra va Yosiq shaharlari bu yerga yaqin. Shol odam ham sudrala-sudrala u yerlarga yeta oladi. Chunki shaharlarda hamma yaxshi narsalar bor». Shu tarzda yo‘lovchi u yerlarning go‘zalliklaridan, ne’matlaridan gapirib turgandi, xotinning eri keldi. U bir qancha cho‘l hayvoni ovlagandi. Xotiniga pishirishni tayinladi. Go‘shtdan mehmonga berishdi. Tun yarmidan oshganda, yo‘lovchi chodir tashqarisida yotib uxladi. Xotin eriga mehmonning aytganlarini so‘zlab berdi. Javoban eri shunday dedi: «Ey xotin, bunday gaplarni eshitma, chunki dunyoda qizg‘anchiq odamlar ko‘p. Ular ba’zi kishilarning davlat va rohatga erishganlarini ko‘rolmaydilar. Boyliklaridan, yashayotgan joylaridan mahrum qilmoqchi bo‘ladilar». Xalq ham xuddi shunday. Birov shafqat yuzasidan o‘tirib o‘git bermoqchi bo‘lsa, buni qizg‘anchiqlikka yo‘yadi. Agar unda bir asos (qobiliyat) bor bo‘lsa, nasihatlar ta’sirida ma’noga tavajjuh etadi.

Ma’noga yuzlanishni inson dastlab unchalik sevmaydi. Biroq vaqt o‘tgan sayin yoqtira boradi. Bu jarayon suratda (shaklda) aksincha kechadi. Chunki surat boshida xush va latif tuyuladi, biroq u bilan qanchalik ko‘p birga bo‘lganing sari undan shunchalik tez sovub borasan. Qur’onning surati qayda. Ma’nosi qayda! Xuddi shunday, insonga boq! Agar inson suratidan ma’nosi ketsa, jasadi qoladi. Jasadni esa hech kim ushlab turmaydi (ya’ni tezda ko‘madi — tarj.).

Mavlono Shamsiddin buyurdiki: Yo‘lovchilarning katta bir guruhi cho‘lda ketishayotgandi. Qattiq chanqashdi. Tasodifan chelaksiz bir quduq topib oldilar. O‘z chelaklarini ipga bog‘lab quduqqa tushirdilar. Biroq chelak qaytib chiqmadi. Ahvol bir necha marta takrorlandi. Keyin odamlarni tushirdilar. Odamlar ham g‘oyib bo‘ldilar. Nihoyat, bir aqlli odam tusha boshlagandi, quduqning tubida qo‘rqinchli bir arabga duch keldi. Ammo o‘zini yo‘qotmadi: «Boshga kelganini ko‘ramiz, muhimi aqlimni yo‘qotmayin» dedi. Zanji: «Mening asirimsan. Ammo savolimga to‘g‘ri javob bersang, ozod qilaman. Aytchi, eng yaxshi joy qayerdir?» dedi. Aqlli odam o‘ziga o‘zi: «Men hozir uning tutquniman. Agar Bog‘dod yoki boshqa yerni yaxshi desam, uning yashayotgan joyini yomon degan bo‘laman» deb, «Eng yaxshi yer insonning do‘sti yashayotgan joydir va bu makon yerning ostidayu sichqon teshigida bo‘lsa ham, eng xush joydir» javobini berdi. Zanji quvonib: «Ofarin, qutulding. Yer yuzidagi yagona inson sensan! Seni va sening sharofating uchun qolganlarni ham ozod etaman. Bundan buyon qon to‘kmayman. Senga bo‘lgan sevgim tufayli dunyodagi barcha odamlarni senga bag‘ishladim» dedi. Keyin esa butun yo‘lovchilarni suvga qondirdi.

Demak, maqsad ma’nodir. Ma’noni boshqa shakl bilan ham so‘ylamoq mumkin. Ammo taqlidchilar faqat moddiy va aniq bo‘lgandagina so‘zni qabul qiladilar. Ularga so‘z tushuntirmoq — mushkul. Chunonchi, ularga shuni boshqacha aytsang, anglamaydilar.

FASL. Buyurdiki: Tojiddin Quboiyga «Bu ilm talabasi oramizga kirib, xalqning diniy e’tiqodiga putur yetkazmoqda» dedilar. U «Yo‘q, ular bunday qilmayaptilar, xudo saqlasin, ular bizdan emasdir. Masalan, itga oltindan tasma taqsang ham u ov itiga aylanmay, o‘sha ko‘cha iti holida qoladi. Ov iti boshqa bir hunar. Bu hunar ipak va yo bo‘z ichida bo‘lsin, farqi yo‘q. Masalan, payg‘ambar zamonida ikkiyuzlamachi kimsalar dinga g‘ov bo‘lmoq niyatida iymoni zaif kishilarga o‘zlarini musulmon qilib ko‘rsatardilar. «Bas, namozlarini «unutib» qo‘yadigan kimsalar bo‘lgan «namozxonlarga» halokat bo‘lgayki, ular riyokorlik qiladigan va ro‘zg‘or buyumlarini ham (kishilardan) man qiladigan (ya’ni biron kishiga foydalari tegmaydigan) kimsalardir!»[42]. Butun so‘z — shundan iborat. Senda o‘sha nur bor, biroq insonlik yo‘q. Sen insonlik tila. Istalgan narsa budir, qolgani so‘zni cho‘zishdan boshqa narsa emas. So‘z ko‘payganda, maqsad unutiladi, yo‘qoladi.

Baqqol ayolni sevardi va unga xizmatchisi orqali xabar yuborardi: «Men sening ishqingda kuydim, yondim, o‘ldim. Huzurim yo‘q, faqat seni o‘ylayman…» Xizmatchi ayolning oldiga kelib, baqqolning «sevaman» deganini aytdi. Ayol: «Shu qadar sovuq aytdimi?» deb so‘ragandi, xizmatchi: «Uzoq va yonib so‘yladi, biroq demoqchi bo‘lgani shu edi» deb javob berdi. Darhaqiqat, asos bo‘lgani maqsaddir, qolgani — bosh og‘rig‘i.

FASL. Buyurdiki: Kecha kunduz janjal qilib bir ayolning fe’lini tuzatmoq va go‘zallashtirmoq istayapsan. Uning nopokligini o‘z pokliging bilan tozalamoqchi bo‘lyapsan. Aslida, o‘zingni u bilan tozalashing, uni o‘zing bilan tozalashingdan yaxshiroqdir. Sen unga tomon yur va uning vositasida go‘zallash. Imkonsiz bo‘lsa ham u aytgan narsani qabul et. Rashk har na qadar erkaklarning sifatlaridan biri bo‘lsada, undan voz kech. U (ayol) boshqa erkaklarning vasflarini senga aytsa ham qizg‘anma, chunki sendagi yaxshi sifatlardan keyin yomon vasflar ham maydonga keladi. Shuning uchun ham payg‘ambar: «Musulmonchilikda bo‘ydoqlik yo‘qdir» (Hadis) degan. Rohiblar yolg‘iz yashaydilar. Ustiga-ustak, tarki dunyo qiladilar. Ulug‘ Tangri payg‘ambarga juda nozik bir yo‘lni ko‘rsatdi. Bu qanday yo‘l? Bu ayollarning injiqliklariga, yomonliklariga tahammul etib, ularning har qanday oldi-qochdi gaplarini eshitmoq va ularga nisbatan qattiqqo‘llik bilan yondoshish yo‘lida o‘zini tuzatmoq maqsadida uylanmoqdir. Olloh «Sen eng yuksak axloq sohibisan», deya buyurgan.

Odamlarning yomonliklariga sabr qilmoq, go‘yo o‘z nopokligini ularga surtib tozalangan kabidir. Sening fe’li ho‘ying tahammul bilan yaxshilanadi. Ularniki esa zulm va yomon muomala sababli buziladi. Buni bilib olding va endi o‘zingni pokla. Ularni esa o‘z kirlaringni artib tozalash uchun ishlatiladigan latta parchasi, deb qabul et. Nafsingga bas kelolmasang ham aqlingga shunday bir dars ber: Faraz qilaylik, u — o‘rtamizda nikoh bo‘lmagan mahbuba. Shahvat ustun kelganda, uning oldiga boraman. Demak, bu holda, hamiyat va rashkdan voz kechmoq kerak. Nafsingni tarbiya qilib, mujohada va tahammul zavqi vujudga kelgungacha hamda ularning imkonsiz bo‘lgan narsalaridan o‘zingda turli hollar hosil bo‘lgungacha buni shu tarzda qabul etishga intil. Keyinroq o‘z-o‘zingga bergan darssiz ham mujohada va pushaymonlikning shogirdi bo‘lursan. Chunki endi o‘z foydalaringni unda ochiq ko‘radigan bo‘lasan.

Rivoyat qiladilarki: Payg‘ambar as’hobi bilan urushdan qaytdi va: «Bu kecha shahar tashqarisida uxlab, ertaga ichkari kiramiz» — dedi-da, nog‘ora chalishni buyurdi. Undan so‘rashdi: «Ey Ollohning elchisi, bunga sabab nima?» Javob berdi: «Xotinlaringizni begona erkaklar bilan ko‘rsangiz, xafa bo‘lasiz». Biroq as’hobning biri quloq solmay, uyiga bordi. U yerda xotinini begona erkak bilan topdi. Xuddi shuning uchun ham payg‘ambarning yo‘li (Olam-i Muhammadiy) yuz ochguncha (ya’ni insonda shariat ruhi hosil bo‘lguncha) rashk va hamiyatni tark etmoq, xotinning xarajati, kiyim-kechak orzusi kabi yuz minglarcha hisobsiz tashvishga sabr qilmoq, zahmat chekmoqdir. Isoning yo‘li yolg‘iz qolmoq va shahvatni ko‘rlashtirmoq uchun intilmoq edi. Muhammadniki esa odamlarning va xotinlarning zahmatlariga tahammul etmoq, g‘amlarini tortmoq edi. Modomiki, Muhammadning yo‘lidan ketolmasang, hech qursa, Isoning yo‘lini tutki, ayrim narsalardan mahrum bo‘lmagaysan. Agar yuz tarsaki yemoqdan bir lazzat tuysang, buning samarasini ko‘zing bilan ko‘rasan yoki «Modomiki, buyurdilar va xabar berdilar, demak, bu yerda bir narsa bor. Ozgina kutaylik-chi, va’da qilingan natijaga balki erisharman!» deya g‘oyibga ishonasan. Bundan keyin esa: «Zahmatlar evaziga mukofotga hozir muyassar bo‘lmasamda, nihoyasiz xazinalarga qovushaman» deb, ko‘ngilni to‘q qilganing uchun ham niyating hosil bo‘lur. Hatto istaganingdan, kutganingdan ham avlorog‘iga erishajaksan. So‘zlarim hozir senga ta’sir qilmasa ham kamolga yetganing sari ular o‘z kuchini ko‘rsata boradi. Va sen xotin nimayu dunyo nima — tushunasan. Sen nima desang ham, demasang ham, ular o‘z bilganlaridan qolmaydi. Masalan, sen bir nonni olib, qo‘yningga yashir va odamlarga ko‘rsatma. Shunda xalqning gizlangan nonga qiziqishlari ortadi. Agar ko‘chalar to‘la arzon non bo‘lgan taqdirda ham, ular sening qo‘ltig‘ing ostidagi o‘sha zog‘orani ko‘rish istagi bilan yonadilar. Nonni qancha uzoq muddat yashirsang, ularning ichlari ham shuncha shiddat bilan qiziydi. Chunki odam man etilgan narsaga nisbatan ochko‘z bo‘ladi. Masalan, sen xotinga: «Ochiq-sochiq yurma, o‘ran» desang, unda o‘zini ko‘rsatish orzusi tobora ortadi. O‘z navbatida o‘rangan ayolni ko‘rishga xalq ham shuncha ishtiyoqmand bo‘ladi. Mazkur ish bilan sen ikki taraflama — ko‘rmoq va ko‘rilmoq istagini orttirmoqdasan. Biroq sen o‘zingcha «Uni isloh qildim» deb o‘ylaysan. Aslida esa bu ishing fasotchilikdan (buzg‘unchilikdan — tarj.) o‘zga narsa emas.

Agar unda yomon ish qilmaslik javhari (tabiatida) bo‘lsa, sen hatto bunga monelik qilsang ham, u albatta, o‘zining go‘zal yaratilishiga muvofiq ish tutadi. Sen xavotir olma va uning aqlini, kuchini, nihoyat, ishini qorishtirma. U baribir o‘z bilgan yo‘lidan qolmaydi. Unga g‘ov bo‘lmoqlik — rag‘batini orttirishdan boshqa ishga yaramaydi.

Odamlar «Biz Shamsiddin Tabriziyni ko‘rdik!» deyishmoqda. Ey axloqsizlar! Uni qayerda ko‘rdingiz? Tomda turgan tuyani ko‘rmagan odam «Men igna teshigiga ip o‘tkazdim» demoqda. Bir go‘zal hikoya bor: Ikkita narsaga kulgim qistaydi: biri — zanjining barmoqlari uchini qoraga bo‘yashi, ikkinchisi — ko‘rning tashqarini tomosha qilmoq niyatida boshini derazadan chiqarishi. Ular ham shularga o‘xshaydilar. Ich ko‘zlari ko‘r bo‘lgani holda, vujud derazasidan boshlarini tashqariga chiqaradilar. Go‘yo bir narsani ko‘radigandek! Aqlli odam uchun ular bergan bahoning nima qiymati bor? Chunki ular hech narsa ko‘rmagandir.

Avval ko‘rish xossasini vujudga keltirib, keyin qaramoq lozim. Dunyoda juda ko‘p ko‘rgan, vaslga erishgan valiylar mavjuddir. Bulardan tashqari, yana shunday avliyolar borki, ularga Haqning gizlagani, yashirgani (Masturon-i Haq) deyishadi.

Valiylar «Ey Tangrimiz! Yashirganingdan birini bizga ham ko‘rsat!» deya yig‘lab siqtamaguncha, istaklari ijobat bo‘lmas. Chunki tashqi ko‘zlar bilan istalgan narsani ko‘rib bo‘lmaydi. Bu ish qulay emas, hatto malaklar ham bu masalada ojiz qolganlar: «Biz hamdu sano aytish bilan Seni ulug‘laymiz va Sening nomingni mudom pok tutamiz»[43].

Biz ham oshiqmiz, ruhoniymiz, nurmiz. Bani odam esa och, yeb to‘ymas va qonxo‘rdir. «Qonlar to‘kadigan»[44] oyati shular haqida nozil bo‘lgandir. Bularning hammasi insonning o‘z-o‘zidan qo‘rqmog‘i uchundir. Ruhoniy bo‘lgan farishtalarning na moli, na mavqei va na pardalari bor. Ularning bor-yo‘g‘i nurdan iborat. Tangri jamoliga bo‘lgan ishqlari — yagona dardlari. Uzoqni ko‘rgan ko‘zlari esa insonning «Men kimman, qayerdan bilayin. Evoh!» — deya o‘zidan o‘zi qo‘rqishi va bir zavq yoki nur yuz ochganda: «Men bunga loyiqmanmi?» deya Tangriga ming marta shukr aytishi uchun iqror-la inkor o‘rtasida yashaydi.

Siz endi Shamsiddinning so‘zidan ko‘p zavq olasiz. Chunki inson vujudi kemasining yelkani — iymon. Yelkan bo‘lsa shamol kemani muazzam bir yerga olib boradi. Bo‘lmasa-chi, so‘z havodan iboratdir.

Oshiq va ma’shuq o‘rtasidagi taklifning yo‘qligi qanday yaxshi! Taklif, takalluf va tortinishlar — begonalar uchun. Oshiqqa ishqdan boshqa hamma narsa xaromdir. Buni yana ham chuqurroq anglatardim, biroq endi bemavrid. Suvning ko‘ngil hovuziga kelib quyilishi uchun ko‘pgina daralarni oshib o‘tishi kerak bo‘ladi. Yo‘qsa yo gapirgan yo eshitgan siqiladi. Millatning bezganligini ketgizmagan xatib — ikki pulga qimmat. Hech bir oshiq sevgilisi go‘zalligi to‘g‘risida dalil ko‘rsatmaydi va hech kimsa oshiqning ko‘nglidan ma’shuqqa qarshi kin topa olmaydi. Bu yerda dalilning foydasi yo‘q, bu yerda faqat ishq tolibi bo‘lmoq kerak. Quyidagi baytda mubolag‘a qilgan bo‘lsak ham ishq borasida mubolag‘a emas: «Ey Sening surating minglarcha ma’nodan go‘zalroq bo‘lgan (sevgili)!» deya buyurilganidek, muridning shayx surati uchun o‘z ma’nosini fido qilganini ko‘rmoqdamiz. Chunki bir shayx huzuriga kelgan murid o‘z ma’nosidan kechib, shayxga muhtoj bo‘lgan kishidir.

Bahouddin «Bular balki o‘z ma’nolarini shayxning ma’nosi uchun tark etishayotgandir», dedi. Mavlono buyurdiki Bunday bo‘lmasligi kerak. Agar bunday bo‘ladigan bo‘lsa, ularning har ikkisi ham shayx hisoblanadi. Endi ichingda bir nur hosil qilmoq uchun g‘ayrat ko‘rsatmog‘ing shart. Nur yordamida seni parishon qilgan olovdan qutulasan va ishonch ichra yashay boshlaysan. Keyin ko‘nglingda amirlik, vazirlik kabi dunyo hollari chaqmoqdek yonib o‘chadi. Xuddi shunday, dunyo ahlining ichida ham Tangri qo‘rquvi, avliyo olamining shavqi jinsidan g‘ayb olamining ahvoli porlaydi va ular ham chaqmoqdek yonib o‘chadi. Shunda Haq ahli Tangriga yo‘naladi. Shahvat singari dunyoga oid havaslar bosh ko‘taradilaru qaror topolmay, o‘tib ketadilar.

FASL. Sharif-i Ro-Suxta derki «Muqaddas va ne’matlar bag‘ishlagan (Tangri) dunyodan mustag‘niydir. U hamma narsaning jonidir, biroq o‘zi jondan mustag‘niydir (ya’ni jonga muhtoj emas — tarj.). Sening vahmingni ihota qilgan hamma narsa Uning qibla tarafidir. Biroq Uning o‘zi har qanday tarafdan mustag‘niy.Bu fikrlar oldi-qochdidir. Na shohni va na o‘zni maqtamoqdir. Axir u sendan mustag‘niy esa, bundan sen nima zavq olasan? Bu do‘stlarning emas, dushmanlarning xitobidir. Chunki dushman «Men sendan mustag‘niyman, senga muhtoj emasman» deydi. Endi sen otashin oshiq bo‘lgan ushbu musulmonga qara! Zavqlanarkan, sevgilisini o‘zidan mustag‘niy ekanini so‘ylamoqda. Bu shunga o‘xshaydi: Bir go‘dak o‘choqning oldida o‘tirib olib «Sulton mendan mustag‘niydir, uning menga ehtiyoji yo‘q, butun gulxanchilardan voz kechdi» desa va haqiqatan ham podshoh undan voz kechgan bo‘lsa, buning nimasi zavq olarli?

Bir shayx «Avval ko‘rmoq, so‘ngra eshitmoq va gaplashmoq keladi. Masalan, hamma sultonni ko‘radi, biroq u bilan faqat xos odamlargina gaplashadi» dedi. Mavlono buyurdiki, bu — yanglish, oldi-qochdi va tolesizlikdir. Chunki Muso oldin gaplashdi, keyin Olloh diydoriga tolib bo‘ldi. So‘z aytmoq maqomi Musoning, ko‘rmoq maqomi esa Muhammadningdir. Shunday ekan sening so‘zing qanday qilib to‘g‘ri bo‘lishi mumkin?»

Bittasi Mavlono Shamsiddin Tabriziyning huzurida «Men aniq bir dalil bilan Tangrining borligini isbot etdim», dedi. Ertasi kun ertalab Mavlono Shamsiddin buyurdi: «Kecha kechasi malaklar kelishdi va: «Olloh unga (Tangrini isbot etganga — tarj.) umr bersin. Va yaratganga shukr bo‘lsinki, bu odam bizning Tangrimizni isbot etdi» — deya duo qilishdi. Ey zavolli odamcha, Tangrining borligi sobitdir. Bu — dalil istamaydi. Agar biror ish qilmoqchi bo‘lsang, darajang va maqoming bilan Uning olida o‘zingni isbot qil. Uning o‘zi esa dalilsiz holda sobitdir. «Yetti osmon, yer va ulardagi bor jonzot (Ollohni) poklar»[45]. Bunga shubha yo‘qdir.

Buyuk Mavlono buyurdi: U dunyo dengiz kabidir. Bu dunyo esa uning ko‘pigi. Aziz va Ulug‘ Olloh ko‘pik parchasini ma’mur qilmoqchi bo‘lgani uchun bir qancha odamlarning orqasini dengizga o‘girdi. Ular agar shu bilan band bo‘lmasa, bir-birlarini mahv etadilar. Ko‘pik parchasi ham yiqilib, xarob bo‘ladi. Demak, bu — shoh uchun qurilgan chodir. Millatni esa chodirni tamir etmoq uchun mashg‘ul aylaydilar.

Biri deydi: «Agar bu ipni tortmasam, chodir tik turarmidi?» Boshqasi aytadi: «Agar qoziq qoqmasam, ipni qayerga bog‘larding?» Shu tarzda ularning har biri shohning qullari hisoblanadi. O‘z navbatida, bular ham chodirda o‘tirib, sevganlarini kuzatadilar. Agar bo‘zchi vazirlik uchun o‘z ishidan voz kechsa, butun dunyo yalang‘och qoladi. Shuning uchun ham unga o‘z ishiga nisbatan zavq ato etilgan. Bu zavq uchun bo‘zchi hamma narsaga rozi bo‘ladi. Shu holda, ulusni ko‘pik parchasi kabi bo‘lgan dunyoga tartib bermoq, olamni esa valiyning nizomi uchun yaratgandir. Olamga tartib bermoq uchun yaratilganlar emas, balki ishlarini nizomga solmoq uchun olam yaratilgan zotlar baxtlidir. Aziz va Jalil bo‘lgan Olloh ularning har biriga sevinch va zavq bag‘ishlaydi. Bular esa insonning o‘z ishini bajarishida yordam va huzur beradi. «Yetti osmon, yer va ulardagi bor jonzot Ollohni poklar»[46]. Demak, chodirning ipini tortganning, ustun qo‘yganning, qoziq qoqqanning, bo‘z to‘qiganning va nihoyat, chodirda o‘tirib aylangan valiylarning har birining alohida-alohida tasbehi bordir.

Bir to‘da odam huzurimizga kelishmoqda. Agar indamasak, xafa bo‘lishadi. Agar gapirsak, bunga majbur bo‘lganimiz uchun biz xafa bo‘lamiz. Chunki ular keyin «Bizdan bezdi, zerikdi va qochdi», deya g‘iybat qilishadi. Biroq o‘tin idishdan nechun qochsin? Qochadigan bo‘lsa, idish qochadi. Chunki olovga chiday olmaydi. O‘tin va olovning qochishi qochish emas. Odatda, zaif bo‘lgan narsadan uzoqlashiladi. Demak, barcha hollarda qochgan — idish. Xuddi shunday, bizning qochishimiz aslida ularning qochishidir. Chunki biz bir ko‘zgumiz. Ular qochsa, bizda aks etadi. Ko‘zgu odamlarning unda o‘zlarini kuzatadigan narsadir. Agar ular bizni siqilgan holda ko‘rgan bo‘lsalar, demak, bu ularning g‘amlari hisoblanadi. G‘am va hafagarchilik zaiflikning vasfidir. Shuning uchun bu yerga g‘am sig‘maydi. Uning bu yerda hech qanday ishi yo‘q.

Hammomda Shayx Salohiddinga kamtarinlik qildim. U bunga javoban shunday bir mulozamat ko‘rsatdiki, shoshib qoldim va o‘zimcha dedim: «Tavozeda haddan oshayapsan. Sekin=asta tavoze ko‘rsatish yaxshiroqdir. Oldin uning qo‘lini yuv, keyin oyog‘ini va bularni deyarli sezdirmay bajar. Shunda u bularga ko‘nikadi va mulozamatga nisbatan tavoze bilan javob berish hissini tuymaydi. Shu tarzda uni kamtarinlikka ko‘niktirgan bo‘lasan. Do‘stlik va dushmanlikni ham xuddi shunday — tadrijan ko‘rsatmoq lozim. Masalan, dushmanga, avvalo, pand-nasihat qilasan, eshitmasa, urasan, yana bo‘lmasa, uni o‘zingdan uzoqlashtirasan. Qur’onda: «Xotinlaringizning itoatsizligidan qo‘rqsangiz, avvalo, ularga pand-nasihat qilinglar, so‘ng (ya’ni nasihatlaring kor qilmasa) ularni yotoqlardan tark qilingiz (u bilan bir joyda yotmang, yaqinlashmang), so‘ngra (ya’ni shunda ham sizlarga bo‘ysunmasalar) uringlar»[47] deya buyurilgan.

Dunyoning ishlari shu holda yuradi. Bahorga qara! Dastlab birozgina ilitadi, bora-bora esa o‘z haroratini orttiradi. Daraxtlar ham shunday. Issiqni sekin-asta his etishi bilan, avval kulimsiraydi, keyin yaproq yozib, meva beradi. Xuddi shunday, ibodat, toat, xilvat va namozga tavajjuh etmakda (yuzlanishda — tarj.) ham ish osondan murakkabga tomon boradi. Axir, avvalo yolg‘iz namoz qilmagan inson qanday qilib Olloh yo‘liga kiradi? Dastlab, bir marta besh vaqt namozini ado etadi, so‘ngra sekin-asta orttiradi. Buning so‘nggi esi yo‘q…

FASL. Ibni Chovushga lozim bo‘lgani Shayx Salohiddin haqida yomon so‘z aytishdan tilini tiymoqdir. Bu uning o‘zi uchun foydali, chunki qalb ko‘zini to‘sib qo‘ygan pardalar ochilib, zulmat chekinadi.

Ibni Chovush uning uchun nimalar dedi? Insonlar bunday ulug‘ zotga yetishmoq maqsadida yurtlarini, ota-onalarini, bola-chaqalariyu qarindosh-urug‘larini tashlab Hindistondan Sindga keldilar. Temirdan qilingan oyoq kiyimlari parcha-parcha bo‘ldi. Ular qiyinchiliklarni u olamning bo‘yini olgan ulug‘ zotni ko‘rish umidi bilan tortdilar. Ne-ne odamlar niyatlari hosil bo‘lmay o‘lib ketdilar. Sen esa o‘sha ulug‘ zot bilan bir uyda yuzma-yuz o‘tirganing holda undan voz kechmoqdasan. Axir, sen uchun zo‘r balo va g‘aflat easmi?

Ibni Chovush dinning va shayxlarning salohi (tuzalishi, yaxshilanishi — tarj.) to‘g‘risida ko‘p yaxshi gaplar ham aytdi: «U buyuk odamdir. Buyukligi shundoq yuzidan ma’lum». So‘ngra: «Mavlomiz, Afandimiz, Tangrimiz, Yaratguvchimiz!» dedi. U ushbu ta’birlarni hech qachon o‘zgartirmagan edi. Endi unga nima bo‘ldi? Yomon va buzuq niyatlar ko‘zlariga parda bo‘ldimi? Bugun Shayx Salohiddin haqida gapirarkan «U hech kim emas», dedi. Salohiddin unga nima yomonliq qildi?

Agar Salohiddin yoqtirmaydigan ishlar qilsang, tamoman uning qahriga uchraysan. Va u senga «Qahr va g‘azab, lutf va marhamat uyimdan ko‘ch. Agar o‘zingga yoqadigan bir ish qilsang, mening lutf va marhamat uyimga kirasan. Bundan iching yorishadi», dedi. U faqat sen va sening foydang uchun o‘git bermoqda. Sen esa bu yaxshilikka qandaydir bo‘lmag‘ur tushunchalar bilan javob qilyapsan. Axir, bunday bir odamning senga qanday dushmanligi-yu yomonligi bo‘lishi mumkin? Masalan, harom bo‘lgan sharobdan yoki afyundan ichib, sarhushlikdan zavq olasan. Va do‘stu dushmanni qo‘l-oyog‘ini o‘pib, ularga mulozamat ko‘rsatasan. Bu lahzada sen uchun iymonli-yu iymonsiz bir bo‘ladi. Shayx Salohiddin esa sen olgan ana shu zavq quyoshlarining aslidir. Shavq va nash’a dengizlarining hammasi uning oldidadir. Shunday ekan, uning kimga qarshi g‘arazi bo‘la oladi? Nasihat qilayotgan bo‘lsa, butun qullarga bo‘lgan shafqat va sevgisi tufayli qilayapti. O‘zida bu qadar buyuklik va saltanat bo‘lgan zot sendek miskinlar bilan bir bo‘ladimi?

(Davomi bor)