Бергнинг ёнида “ватан” сўзини айтишганларида, бу сўзнинг моҳиятини ҳис қилиб, тушунмаганлигидан шунчаки кулиб қўяр эди. Ватан – ота-боболар яшаб ўтган муқаддас тупроқ, инсоннинг туғилган жойи, дейишади. Аслида-ку инсон дунёнинг қайси жойида туғилишининг фарқи йўқдек, масалан унинг бир ўртоғи Америка ва Европа ўртасида уммонда сузиб кетаётган да туғилган эди.

Констатин Паустовский
АКВАРЕЛ БЎЁҚЛАРИ
Дилором Абдураҳмон таржимаси

Бергнинг ёнида “ватан” сўзини айтишганларида, бу сўзнинг моҳиятини ҳис қилиб, тушунмаганлигидан шунчаки кулиб қўяр эди. Ватан – ота-боболар яшаб ўтган муқаддас тупроқ, инсоннинг туғилган жойи, дейишади. Аслида-ку инсон дунёнинг қайси жойида туғилишининг фарқи йўқдек, масалан унинг бир ўртоғи Америка ва Европа ўртасида уммонда сузиб кетаётган да туғилган эди.

– Бундай инсонларнинг ватанини қаерда деб аташ мумкин? Наҳотки уммон, шамол таъсирида тундлашиб, юракка хавф-хатар солиб дилгир этиб турувчи сув сатҳи бўлса? – дея ўз-ўзига савол берарди Берг.
У океан нималигини яхши биларди. Парижда сурат чизишни ўрганиш учун ўқиган кезларида Ла Манш қирғоғида яшаган эди. Ўша пайтлар океан унга ўта бегона туюлганлиги ҳеч ёдидан чиқмайди.

Ота-боболар яшаб ўтган жой! Берг у ҳақда ўйлар экан, бобоси яшаган кичик Европада жойлашган ўша шаҳарчага нисбатан ҳам қалбида ўзи ёки болалик чоғларига боғлиқ бўлган ҳеч қандай ўзгача туйғуларни ҳис қилмайди. Аммо, ҳар гал хаёл сурганида Днепр бўйидаги ўша шаҳарчада яшаб, умри давомида этикдўзлик қилган бобосининг кўзларини этикдўзларнинг пишиқ ипи ва бигизи кўр қилиб қўйганлигини эслайди, холос.
Қадрдон шаҳар, деганларида эса, негадир унинг кўз ўнгида доимо рассом томонидан яхши ишлов берилмаган, охиригача тўлиқ чизилиб улгурилмаган, туравериб эскириб, ранги ўчиб кетган сурат гавдаланарди холос. У қанчалик уринмасин, бу туйғуга нисбаттан чанг босиб қуриб ётган тераклар ва ошхонадаги овқатдан сўнгги ювиндининг ёқимсиз ҳиди, олис осмон бағрида сузиб юрувчи хира булутлар ёки машқ пайтида аскарлар казармасидан эшитилиб турадиган турли овозлардан бўлак бошқа нарсаларни тасаввур қилолмасди.Фуқаролар уруши йилларида жанг қилган жойлари, манзилларни аниқ эслолмайди.

– Мана, яқинда оқлар қўлидан ўзимизнинг жонажон ерларимизни, ватанимизни тортиб оламиз. Отларимизни қадрдон Дон дарёсининг сувидан мириқтириб суғорамиз, дея жангчилар кўзлари чақнаб, қувониб уни қучиб қутлашганида Бергнинг энсаси қотиб:
– Қаёқда, бу гапларнинг ҳаммаси шунчаки сафсата! Биз каби инсонларнинг ҳақиқий ватани йўқ, бўлган ҳам эмас, – деган эди кулиб. Унинг бу гапига эса:
– Эҳ, Берг, қалбинг бунчалар қаттиқ бўлмаса! Сен жудаям ғалати инсонсан. Сендан қандай қилиб янги ҳаётни барпо этувчи жангчи чиқиши мумкин, қачонки сен ўзинг яшаб турган ерни, она заминни севмасанг. Сен бундай қалб билан қандай қилиб ҳам ҳақиқий рассом бўлишинг мумкин ахир! – дея, норози оҳангда жавоб беришган эди жангчилар.

Балким шу сабабдан ҳам унинг атрофини ўраб турган ажиб табиат ўзининг ҳақиқий ҳусни жамолини, тароватини ундан яшириб тургандир. Балким шул сабаб ҳам Берг қанчалик уринмасин, ўзи севган пейзаж жанри устида ижод қилолмади. Портрет ва ниҳоят плакатлар жанрини танлаб, шу йўналишда ижод қилаётган эди. Бир неча бор ижодий янги замонавий йўналиш излаб топишга ҳаракат қилди, аммо барча урунишлари тушунарсиз тарзда бефойда бўлиб чиқди.

Умрининг кўп йиллари худди шамол каби ўша пайтларда советлар мамлакати деб аталмиш давлатларда ўтди. Ҳаёт чархпалаги эса тақдирнинг турли паст-баландликларига дуч келиб, тиним билмай айланарди. Аммо, унинг атрофини янгидан-янги, Берг учун унчалик тушунарли бўлмаган муҳаббат, нафрат, мардлик ва албатта ватан туйғуси каби ҳислар ўраб турарди.
Эрта куз фасли эди. Шундай кунларнинг бирида Берг рассом Ярцевдан хат олди. Хатда ёз пайтини Муромск ўрмонларида ўтказиб, дам олишда давом этаётган Ярцев унинг ҳам келишини таклиф қилди. Берг Ярцев билан дўст эди. Бунинг устига анчадан бери Москвадан бошқа жойга чиқмаганди. Боришга қарор қилди-ю, жўнаб кетди

Владимир шаҳридан кейинги станцияда тор изли темир йўл поездига ўтиб олди.
Август ойи жуда иссиқ ва шамолсиз келган эди. Поезд вагонининг ичини қора жавдар унидан тайёрланган ноннинг ёқимли ҳиди тутиб кетганди. Берг вагоннинг зинапоясида ўтириб олиб мириқиб нафас олди. Гўёки унинг кўкси ҳаводанмас, балки қуёшнинг ажиб нурларидан тўйинаётгандек эди.
Очилиш мавсуми тугаб, бирин-кетин қуриб бораётган оппоқ чиннигуллар ўсиб ётган кенг дала бағрини чигирткаларнинг овози тутиб кетган эди.

Ярцев одами йўқ бу станциядан анча олисда, катта кўлнинг қирғоғи бўйида, ўрмончининг ёғоч уйини ижарага олиб дам олаётган эди.

Берг миниб олган ғилдиракли арава қалин қум устида қуриб ётган илдизларни ғичирлатиб босганча, одимлаб борарди. Ўрмон орасидан зарғалдоқларнинг ҳорғин хониши эшитилиб турар, сарғайган япроқлар дамба-дам йўл юзига тўкилар, осмоннинг олис бағрида тиниқ булутлар эса узун бўйли мачтабоп қарағайлар тепасида сузиб юрарди.
Бир пасдан сўнг Берг аравада чалқанчасига ётиб олди. Негадир унинг юраги оғир ура бошлади.
«Ҳаво таъсир қилаяптимикин»? – дея ховотирланди Берг.

Шу чоғ унинг кўзлари ногаҳон қуюқ ястаниб ётган ўрмон дарахтлари ортида мовий чайқалиб турган кўлга тушди. Кўлнинг суви мавжланиб ҳайратланарли даражада худди уфқ бўйлаб кўтарилаётгандек қиялаб ёйилиб турарди. Унинг ортида эса туман ичра қайин бутазорлар кўзга ташланди. Кўлнинг устида тарқалган туман яқиндагина бўлиб ўтган ўрмон ёнғинидан пайдо бўлганди. Сувнинг юзига тўкилиб, йиғилиб қолган япроқлар уюми эса қора қалин кортон қоғоз каби сузиб юрарди.

Берг кўл бўйидаги ушбу ажойиб қирғоқда бир ой яшади. Бу жойларга у фақат дам олиш мақсадида келган эди. Шунинг учун ҳам ўзи билан сурат чизиш учун ёғ бўёқларини олиб келмаган, аммо ҳар эҳтимолга қарши бир қутичада Лефранка деб аталувчи француз акварел бўёқларини олиб келган эди. Парижда яшаган пайтларидан сақлаб келаётган бу бўёқларни жуда эҳтиёт қиларди.

Куни бўйи майсалар қоплаб ётган кенг дала қўйнида чўзилиб олиб, ундаги ранг-баранг турли ўсимликлар, гулларни завқланиб томоша қилди. Айниқса аллақандай майда қоп-қора мевачаларини қирмизи гулкосалар барги орасига яшириб ўсаётган бутачалар унинг ҳайратини янада оширди.

Берг наматак мевалари, нинабаргли қора арчалар, лимон ўтлари барқ уриб, хушбўй таралиб ётган дала бағрига гиламдек тўкилган тоғ теракларининг узун баргларини, нафис бўй чўзиб, тебраниб турган чиннигуллларни териб завқланди. У кузги япроқларни қўлига олиб, диққат билан кузатаркан, совуқ таъсирида намчил сариқ япроқлар оҳиста кумушрангда қорая бошлаганлигининг гувоҳи бўлди.
Ён атрофини ўраб турган ўзига хос ажойиб манзаралар – кўл юзига урилиб сув қўнғизларининг учиб юргани, хира тортиб мавжланаётган тўлқинлар бағрида балиқларнинг ўйнаб юриши, мавсумнинг барқ уриб очилиб ётган сўнгги гуллари худди тўқ рангли ойна устида қотиб қолган каби сокин сувнинг юзида қалқиб тургани унинг ҳайратини янада ошириб, қалбини мафтун этиб қўйди.

Шундай иссиқ кунларнинг бирида Берг ўрмон ичидан келаётган ғалати титроқ овозни эшитиб қолди.
Овоз келаётган томонга диққат билан қулоқ соларкан, вужудини алланечик ховотир боса бошлади. У ёқдан гўёки жазирама иссиқда қуруқшаган майсалар, турли учиб юрувчи қўнғизлар-у, чигирткаларнинг овози ғалати оҳангда қўшилиб, ўзгача товуш келаётганлигини сезди. Кунботар тарафда кўлнинг устида эса турналар галаси кур-курлаб, жануб томонга учиб кетаётган эди.

Ҳар доим турналарнинг учиб кетаётганлигини кўриб қолишганида, унинг ёнида доимо ҳамроҳлик қилиб юрган ўрмончининг ўғли Ваня Бергга қараб:
– Менимча қушлар бизни ташлаб иссиқ тарафларга учиб кетаяпти-ёв, деб қўярди.
Бу гал эса унинг назарида турналарнинг ўрмонни тарк этиб, учиб кетаётганлиги гўё бу гўзал, бетакрор маконга хиёнат қилаётган сотқинларнинг ишидек туюлиб кетди ва уларга нисбатан қалбида алланечук норозилик ҳиссини туйди. Турналар бундай сувлари зилол, мўл-кўл, сокин оролни, шундай кўркам бағри кенг сахий ўрмонзорни, куз қўйнида барглари сарғаяётган бутазорлар, аҳён-аҳёнда бир маромда гумбурлаб турувчи, куз ҳавосида ўсимликлар елими аралаш дарахтларнинг хушбўйлари таралиб турган бу каби қадрдон жойларни қандай қилиб кўзи қийиб ташлаб кетиш мумкин, дея ўйларди.

– Ғалати! – дея ўз-ўзича койинди Берг. Бу галги кун сайин тобора сийраклашиб бораётган ўрмонга қараб пайдо бўлган кўнглидаги бу норозилик ҳисси илгаригидек кулгули туюлмади унга.
Шундай кунларнинг бирида Берг ўрмонда сайр қилиб юрганида Татьяна исмли кампирни учратиб, танишиб қолди. Сўнгги кунларда у билан куни бўйи бирга юриб, бамайлихотир айтадиган суҳбатларини тинглади.
Кампирнинг суҳбатларидан бу жойлар ўрмоннинг энг тинч, сокин жойлари эканлиги ва бу ерлар қадимдан ўзининг ижодкор рассомлари билан ном чиқарганлиги ҳақида билиб олди. Татьяна атрофда ўсиб ётган ҳар хил буталарнинг номларини, бу ерда ясалган қадимги ёғоч қошиқлар, тилла ва махсус қизил бўёқ суриб тайёрланадиган идишларнинг номларини бирма-бир айтиб берди. Берг бу атамаларни умрида биринчи марта эшитиб турганлигидан хижолат чекиб, қизариб кетди.

Берг табиатан камгап эди. У ҳар замон Ярцевга луқма ташлаб қўярди, холос. Ярцев эса куни бўйи қирғоқ бўйида ўтириб олиб, мириқиб китоб ўқирди. У ҳам севган машғулотидан хаёлини бўлмай, сўзлашгиси келмасди албатта.
Сентябрга келиб ёмғир ёға бошлади. Майсалар устига томаётган ёмғир томчилари шилдираб овоз чиқарарди.
Ёмғирдан сўнг ҳаво исигач эса, ҳамма ёқни қирғоқ бўйида ўсаётган қамишларнинг ёввойи ва ўткир бўйи худди ҳайвонларнинг нам териси каби таралган бўй тутиб кетди.

Туни бўйи сокин ўрмон қўйнида худди куз давомида унинг тақдирига шу ўрмон мамлакатининг устидан майдалаб томчилаб туриш ёзилгани каби ёмғир шиғалаб ёғар, қоровулхонанинг юпқа томию, қайгадир элтувчи йўллар, бу атрофдаги бирор жой ҳам унинг назаридан четда қолиб кетмас эди.

Кунларнинг бирида Ярцев шаҳарга қайтишга чоғланди. Бундан Бергнинг жаҳли чиқиб, хавотирга туша бошлади. Ахир куз мавсумининг шундай ажойиб қизиқарли палласидан кечиб, қандай қилиб жўнаб кетиш мумкин. Унинг назарида Ярцевнинг кетиш тўғрисидаги бу истаги ҳам худди турналарнинг бу жойларни тарк этиб, учиб кетаётгани сингари хиёнатдек туюлиб кетди. Наҳотки, шунчаки бир йўсинда бу каби кенг ўрмонларга, зилол сувли кўлларга, тароватли бетакрор куз фаслига ва ниҳоят илиқ мовий осмонга, майдалаб майин ёғаётган ёмғир томчиларига хиёнат қилиш шунчаки осон бўлса?

– Мен ҳали кетмайман, шу ерда қоламан, – деди, Берг қатиян. – Ихтиёрингиз, сиз қочиб кетаверишингиз мумкин, аммо мен бу ердаги куз фаслининг суратини чизишни истаяпман.

Ярцев жўнаб кетди. Эртаси куни Берг қуёшнинг илиқ, заррин нурлари юзига туша бошлаганидан уйғониб кетди.
Ташқарида ёмғир тинган эди. Дарахтларнинг майин соялари тоза, беғубор дала бағрида титраб тебранар, эшикнинг ортида эса бутун олам сукунат ичра феруза рангда тиниқиб ёғдуланиб турарди.

“Ёғдуланиш” сўзини Берг фақат шоирлар китобларида учратган эди. Ва бу сўзни шунчаки дабдабалар учун ишлатилади, деб ўйларди. Аммо у шу тобда бутун вужуди билан тушуниб, амин бўлдики, бу сўз айнан сентябр осмони ва қуёшининг манзараси, суратига берилган таъриф экан.

Майсалар устига тўкилаётган ҳар бир сариқ япроқ қуёш нурида кумуш каби ялтираб турарди. Кенг мовий кўл юзида сокин туман сузиб юрарди. Айланиб, бир маромда эсаётган майин шамол эса димоғингизга сўлиб, қуриётган ўрмон майсаларининг тақир, аммо ёқимли ўзига хос хушбўйини олиб келарди.
Берг чойини ҳам ичмасдан қўлига бўёқ ва қоғоз олиб, кўл томонга қараб кетди. Ваня уни қирғоқнинг янада сокин, олис томонига ўтказиб қўйди.

Негадир Берг жуда шошиларди. Атрофга разм солар экан, ўрмон устига қиялаб тушаётган қуёшнинг нури унинг назарида худди бир тутам кумуш толасини эслатиб юборди. Ҳаво очиқ. Феруза осмон бағрида сўнгги қушлар ўйчан хониш қилар, сийрак, тиниқ булутлар эса кўкнинг энг юксак жойларига кўтарилиб тарқалаётган эди.
Берг янада шоша бошлади. Шу тобда бор қобилиятини ишга солиб, бўёқ рангларининг қудрати, нигоҳларининг зийраклиги-ю, ҳамма-ҳаммасини токи қалбининг туб-тубида титраб турган сирли титроқларгача қўлидаги қоғознинг юзига тўкиб, кўркам ва салобатли ўрмоннинг улуғвор ва сўзсиз, хокисор тўкилаётган пайтдаги унинг суратини тасвирламоқни ният қилди.

Берг аллақандай қўшиқни куйлай бошлади. Сўнгра бор овози билан гўёки фарёд қилиб, бутун вужуди билан ишга шўнғиди. Уни ҳеч қачон бу ҳолатда кўрмаган Ваня, беихтиёр унинг ҳар бир ҳаракатини кузата бошлади. У Берг ишлаётган бўёқларнинг сувини дамба-дам алмаштириб, қутичадаги бўёқлар солинган чинни идишчаларни бирин-кетин тутиб турди.

Сукунат ичра кўз илғамас ғира-ширалик бир дамда беихтиёр япроқлар юзига келиб қўнди. Барглардаги заррин ранглар жилосига хиралик туша бошлади. Ҳаво ҳам тундлашиб борарди. Олисдан эшитилаётган даҳшатли шувиллаш ўрмоннинг у томонидан бу томонига айланиб, қаердадир тиниб қолди. Бу ҳолатдан хавотирга тушган Берг жойида қотиб турарди.
– Момақалдироқ бошланади! Уйга кетиш керак! – дея қичқирди Ваня.
– Кузги момақалдироқ, – дея, қайтарди Берг ва хаёлини бузмасликка ҳаракат қилиб, берилиб сурат чизишда давом этди.

Аммо, момақалдироқнинг навбатдаги гумбурлаган овози бутун осмонни ларзага келтириб юборди. Тим қора сувнинг юзи бир қалқиб тушгандек бўлди гўё. Ўрмон ичра қуёшнинг сўнгги шуълалари ҳали ҳам ялтираб, ёғдуланиб турарди. Берг янада шошила бошлади.
Ваня унинг ортига ишора қилиб, қўлини чўзганча:
– Орқага қара, қара, қандай қўрқинчли! – деди.

Аммо Берг негадир орқаси томонга ўгирилишга шошмади. Орқа томонидан босиб келаётган чанг-тўзон аралаш қоронғуликни гўёки елкалари билан сезиб турарди. Аллақачон жала таъсиридан япроқлар учиб, айланиб ерга тушаётган эди. Шундан сўнг майда ўрмон чуғурчуқлари қўрқувдан пастлаб уча бошладилар. Бир неча бўёқ суриш қолганлиги туфайли Берг жуда шошиб, ишида давом этарди.

Ваня унинг ёнига келиб, қўлидан маҳкам ушлаб олди. Берг шу дам шиддат билан гумбурлаб келаётган овозни эшитди. Унинг ортидан гўёки океан ўрмонни босиб тошиб келарди.
Шунда Берг кўл юзига қоп-қоронғу туман қоплаб олганини кўрди. Қўлининг устига биринчи оғир томчи келиб урилди. Сўнгра чақмоқ аралаш шаррос жала қуя бошлади.

Берг чизган суратини тезда яшикка жойлаб, эҳтиёткорлик юзасидан курткасини ҳам ечиб яшикнинг устидан ўраб олди. Қўлига эса акварель солинган қутичани олиб, йўлга тушди. Унинг юзларига чанг аралаш ёмғир томчилари келиб урилар, бўрон айланиб, учираётган намчил япроқларни юзи аралаш кўзларига ёпиштирарди.
Чақмоқ гумбурлаб, ёнидаги қарағай дарахтини силтаб, ларзага келтирди. Бу манзарадан Берг ўзини йўқотиб, бир дам гангиб қолди. Жала осмоннинг шундайгина пастак жойидан қуярди гўё. Улар Ваня билан панага қочишди. Ёмғирдан ивиб, совуқдан дирдирашиб, бир соатлардан кейин қоровулхонага етиб келишди. Қоровулхонага келганларида Берг қўлидаги акварел солинган қутига кўзи тушди. Унинг ичидаги Лефранка бўёқлари тушиб қолган эди. Берг бўёқларни икки кун жон-жаҳди билан қидирди, аммо тополмади.

Москвага келганидан икки ой ўтиб, йирик қинғир-қийшиқ ҳарфлар билан битилган мактуб олди.
“Салом ўртоқ Берг, – дея ёзарди Ваня. – Сиз кетганингиздан сўнг икки ҳафта давомида ҳамма ёқни титиб, бўёқларингизни қидириб топдим. Уни нима қилай, сизга қандай етказай? Ўша ёмғирдан сўнг қаттиқ шамоллаган эканман. Энди ўзимга келдим. Отамнинг айтишича шамоллаш ўпкамга ўтиб кетибди. Шу туфайли сизга бир оз кечикиб хабар бераётганим учун мендан хафа бўлманг.

Агар иложи бўлса менга бизнинг ўрмонимиз, ҳар хил дарахтлар ҳақидаги китоб ва рангли қалам юборсангиз. Менинг ҳам жудаям сурат чизгим келаяпти. Ҳозир биз тарафларда қор ҳам ёғиб улгурди. Қайси арчанинг тагига қарасангиз қуёнчалар ўтирганини кўрасиз.

Сизни ёз чоғида яна бизнинг қадрдон жойларимизга таклиф қилиб, кутиб қоламиз. Салом билан Ваня Зотов”.
Берг Ванядан келган хатга жавоб сифатида унга ўзи иштирок этадиган кўргазманинг таклифномасини юборди.
Бу таклифномани яқиндагина унга олиб келиб беришиб, ундан эса кўргазмага қўядиган ижодий асарларининг номларини ва улар тўғрисида маълумот сўрашган эди.

Берг столга жойлашиб олиб “Кўргазмага бу ёзда ишлаган акварел этюдим – биринчи бадиий манзарамни қўяман”, деган жавоб ёзиб юборди.
Ярим кечаси. Ташқарида ёғаётган оппоқ момиқ қор дераза рафига тушиб, кўчадаги чироқларнинг фусункор ёғдусида кўзни қамаштиргудек ялтираб турибди. Деворга осиб қўйилган соат сокин ва бир маромда урар, кимдир эса қўшни хонадонда роялда Григнинг сонатасини чаларди. Аста-секин мусиқанинг дилгир садоси бутун хонадонни тутиб кетди.
Берг Ваня ҳақида ўйлар экан, жилмайганча узоқ ўтирди. У топиб олган Лефранка бўёқларини Ваняга совға қилмай бўладими ахир!

Айни дамда Берг қалбида янада тиниқиб, ёқимли завқ бағишлаб пайдо бўлаётган сирли, тасвирлаш қийин бўлган ватан туйғусини дилдан ҳис этишни, сезишни, кузатишни истаётган эди. Бу туйғу унинг қалбида узоқ, ўн йиллаб чўзилган инқилоб йиллари давомида камолга етган бўлса ажаб эмас. Ёки ён-атрофи ўрмонга бурканган, куз қўйнида сирли мавжланиб турган сокин кўлми, унинг устида учиб, куйланган турналар қўшиғими ёки болакай Ваня Зотов сабаб бўлдимикин? У қалбини қамраб олиб, ғалаёнга солаётган бу саволларга жавоб топишга унчалик уриниб ўтирмади. Унинг ёдига ногоҳ жангчиларнинг:
– Эҳ, Берг, қалбинг бунчалар қаттиқ бўлмаса! Сен жудаям ғалати инсонсан. Сендан қандай қилиб янги ҳаётни барпо этувчи жангчи чиқарди, қачонки сен ўзинг яшаб турган ерни, она тупроқни севмасанг, – деган сўзлари тушиб кетди.

Ҳа, ҳақиқатан ҳам жангчилар ҳақ эдилар. Берг қалбида пайдо бўлган ватан туйғусига бутун вужуди билан мана энди амин бўлди. Шу тобда у гўё ўзи яшаб турган мамлакатга нафақат онги-шуури ёки инқилобга бўлган садоқати, балки бир ижодкор рассом сифатида бутун қалби, юраги, ватанга бўлган муҳаббати уни нафақат улғайтирганини сезди, балки уни қайта дунёга келтиргандек эди гўё. Айни чоғда шунчаки қуп-қуруқ, маъносиз бўлиб туюлган зерикарли ҳаёти завқу шавққа тўлиб, олдингига кўра юз бора гўзал ва қадрли бўлиб туюла бошлади. Унинг бор вужудини забт этган ватан туйғуси, қалбини тўлдириб келаётган ҳаёт завқи янада гўзалликка интилиб, мириқиб яшашга ундаётган эди.

«Ёшлик» журналининг 2012 йил 5-сонидан олинди.

Константин Паустовский (1892-1968)- рус ёзувчиси. Дастлаб Киев университетининг табиий-тарих факултети (1911—13), кейин Москва университетининг юридик факултетида ўқиган.
«Романтиклар» илк романи 1916—23 йилларда ёзилган. 1935 йилда нашр этилган бу романда, «Товланган булутлар» (1929) романида бўлганидек, Паустовский насринингўзига хос хусусияглари — кишилардаги эз-гулик туйғуларига, мардлик, дустлик, олижаноблик цингари фазилатларга эътибор сезилиб туради.
«Жазава» (1925), «Мустамлака моллари учун ёрлиқлар» (1928), «Қора денгиз» цингари дастлабки ҳикоя ва қиссаларида олис юртлар ҳақидаги орзу-армон туйғулари, бу юртларга қилинган саёхат таассуротлари, учрашиш за видолашув мавзулари устуворлик қилади.
Романтик руҳдаги «Қорабўғоз» (1932), «Колхида» (1934) ва «Шимол қиссаси» (1938) қиссалари ҳамда кўплаб ҳикояларида рус тарихига мурожаат этиб, кишилардаги юксак инсоний хислатларни тасвирлашга алоҳида эътибор берган.
Паустовский 30-йилларнинг 2-ярмидан бошлаб санъаткорлар ҳаёти ва ижодий меҳнатига бағишланган асарлар («Орест Кипренский», «Исаак Левитан», 1937; «Тарас Шевченко», 1939; «Ўрмонлар қиссаси», 1949; «Олтин гул», 1956) ёзишга киришди. Ёзувчи урушдан кейинги даврда ўз ҳаёти воқеа ва ҳодисалари билан тўйинган «Ҳаёт ҳақида қисса» эпопеясини яратди (1-қисм — «Йироқ йиллар», 1945; 2-қисм —«Серташвиш ёшлик», 1955; 3-қисм — «Нотаниш асрнинг муқаддимаси», 1957; 4-қисм — «Катта умидлар даври», 1959; 5-қисм — «Жанубга интилиш», 1960; 6-қисм — «Дарбадарлик китоби», 1963). Паустовский бу сўнгги асарида 20-асрнинг долғали йилларидаги Россия ҳаётини бадиий мужассамлантириб берган.
Паустовскийнинг нозик туйғу ва кечинмалар билан йўғрилган асарлари ўзбек адабиётида лирик насрнинг шаклланишига таъсир кўрсатган. «Йироқ йўллар» ва «Олтин гул» қиссалари ҳамда бир қанча ҳикоялари ўзбек тилига таржима қилинган.

Konstantin Paustovskiy (1892-1968)- rus yozuvchisi. Dastlab Kiev universitetining tabiiy-tarix fakulteti (1911—13), keyin Moskva universitetining yuridik fakultetida o’qigan.«Romantiklar» ilk romani 1916—23 yillarda yozilgan. 1935 yilda nashr etilgan bu romanda, «Tovlangan bulutlar» (1929) romanida bo’lganidek, Paustovskiy   nasriningo’ziga xos xususiyaglari — kishilardagi ez-gulik tuyg’ulariga, mardlik, dustlik, olijanoblik singari fazilatlarga e’tibor sezilib turadi.«Jazava» (1925), «Mustamlaka mollari uchun yorliqlar» (1928), «Qora dengiz» singari dastlabki hikoya va qissalarida olis yurtlar haqidagi orzu-armon tuyg’ulari, bu yurtlarga qilingan sayoxat taassurotlari, uchrashish za vidolashuv mavzulari ustuvorlik qiladi.
Romantik ruhdagi «Qorabo’g’oz» (1932), «Kolxida» (1934) va «Shimol qissasi» (1938) qissalari hamda ko’plab hikoyalarida rus tarixiga murojaat etib, kishilardagi yuksak insoniy xislatlarni tasvirlashga alohida e’tibor bergan.Paustovskiy 30-yillarning 2-yarmidan boshlab san’atkorlar hayoti va ijodiy mehnatiga bag’ishlangan asarlar («Orest Kiprenskiy», «Isaak Levitan», 1937; «Taras Shevchenko», 1939; «O’rmonlar qissasi», 1949; «Oltin gul», 1956) yozishga kirishdi. Yozuvchi urushdan keyingi davrda o’z hayoti voqea va hodisalari bilan to’yingan «Hayot haqida qissa» epopeyasini yaratdi (1-qism — «Yiroq yillar», 1945; 2-qism —«Sertashvish yoshlik», 1955; 3-qism — «Notanish asrning muqaddimasi», 1957; 4-qism — «Katta umidlar davri», 1959; 5-qism — «Janubga intilish», 1960; 6-qism — «Darbadarlik kitobi», 1963). Paustovskiy bu so’nggi asarida 20-asrning dolg’ali yillaridagi Rossiya hayotini badiiy mujassamlantirib bergan.Paustovskiyning nozik tuyg’u va kechinmalar bilan yo’g’rilgan asarlari o’zbek adabiyotida lirik nasrning shakllanishiga ta’sir ko’rsatgan. «Yiroq yo’llar» va «Oltin gul» qissalari hamda bir qancha hikoyalari o’zbek tiliga tarjima qilingan.

Konstatin Paustovskiy
AKVAREL BO’YOQLARI
Dilorom Abdurahmon tarjimasi

Bergning yonida “vatan” so’zini aytishganlarida, bu so’zning mohiyatini his qilib, tushunmaganligidan shunchaki kulib qo’yar edi. Vatan – ota-bobolar yashab o’tgan muqaddas tuproq, insonning tug’ilgan joyi, deyishadi. Aslida-ku inson dunyoning qaysi joyida  tug’ilishining farqi yo’qdek, masalan uning bir o’rtog’i Amerika va Yevropa o’rtasida ummonda suzib ketayotgan da tug’ilgan edi.

– Bunday insonlarning vatanini qaerda deb atash mumkin? Nahotki ummon, shamol ta’sirida  tundlashib, yurakka xavf-xatar solib dilgir etib turuvchi suv sathi bo’lsa? – deya o’z-o’ziga savol berardi Berg.  U okean nimaligini yaxshi bilardi. Parijda surat chizishni o’rganish uchun o’qigan kezlarida La Mansh qirg’og’ida yashagan edi. O’sha  paytlar okean unga o’ta begona tuyulganligi hech yodidan chiqmaydi.

Ota-bobolar yashab o’tgan joy! Berg u haqda o’ylar ekan, bobosi yashagan kichik Yevropada joylashgan o’sha  shaharchaga nisbatan ham qalbida o’zi yoki bolalik chog’lariga bog’liq bo’lgan hech qanday o’zgacha tuyg’ularni his qilmaydi. Ammo, har gal xayol surganida Dnepr bo’yidagi o’sha shaharchada yashab, umri davomida etikdo’zlik qilgan bobosining ko’zlarini etikdo’zlarning pishiq ipi va bigizi ko’r qilib qo’yganligini eslaydi,  xolos.
Qadrdon shahar, deganlarida esa, negadir uning ko’z o’ngida doimo rassom tomonidan yaxshi ishlov berilmagan, oxirigacha to’liq  chizilib ulgurilmagan, turaverib eskirib, rangi o’chib ketgan surat gavdalanardi xolos. U qanchalik urinmasin, bu tuyg’uga nisbattan chang bosib qurib yotgan  teraklar va oshxonadagi ovqatdan so’nggi yuvindining yoqimsiz hidi, olis osmon bag’rida suzib yuruvchi xira bulutlar yoki mashq paytida askarlar kazarmasidan  eshitilib turadigan turli ovozlardan bo’lak boshqa narsalarni tasavvur qilolmasdi.Fuqarolar urushi yillarida jang qilgan joylari, manzillarni aniq  eslolmaydi.

– Mana, yaqinda oqlar qo’lidan o’zimizning jonajon yerlarimizni, vatanimizni tortib olamiz.  Otlarimizni qadrdon Don daryosining suvidan miriqtirib sug’oramiz, deya jangchilar ko’zlari chaqnab, quvonib uni quchib qutlashganida Bergning ensasi  qotib:
– Qayoqda, bu gaplarning hammasi shunchaki safsata! Biz kabi insonlarning haqiqiy vatani yo’q, bo’lgan ham emas, – degan edi kulib.
Uning bu gapiga esa:
– Eh, Berg, qalbing bunchalar qattiq bo’lmasa! Sen judayam g’alati insonsan. Sendan qanday qilib yangi hayotni barpo etuvchi jangchi  chiqishi mumkin, qachonki sen o’zing yashab turgan yerni, ona zaminni sevmasang. Sen bunday qalb bilan qanday qilib ham haqiqiy rassom bo’lishing mumkin axir! –  deya, norozi ohangda javob berishgan edi jangchilar.

Balkim shu sababdan ham uning atrofini o’rab turgan ajib tabiat o’zining haqiqiy husni jamolini,  tarovatini undan yashirib turgandir. Balkim shul sabab ham Berg qanchalik urinmasin, o’zi sevgan peyzaj janri ustida ijod qilolmadi. Portret va nihoyat  plakatlar janrini tanlab, shu yo’nalishda ijod qilayotgan edi. Bir necha bor ijodiy yangi zamonaviy yo’nalish izlab topishga harakat qildi, ammo barcha  urunishlari tushunarsiz tarzda befoyda bo’lib chiqdi.

Umrining ko’p yillari xuddi shamol kabi o’sha paytlarda sovetlar mamlakati deb atalmish davlatlarda  o’tdi. Hayot charxpalagi esa taqdirning turli past-balandliklariga duch kelib, tinim bilmay aylanardi. Ammo, uning atrofini yangidan-yangi, Berg uchun unchalik  tushunarli bo’lmagan muhabbat, nafrat, mardlik va albatta vatan tuyg’usi kabi hislar o’rab turardi.

Erta kuz fasli edi. Shunday kunlarning birida Berg rassom Yartsevdan xat oldi. Xatda yoz paytini Muromsk o’rmonlarida o’tkazib,  dam olishda davom etayotgan Yartsev uning ham kelishini taklif qildi. Berg Yartsev bilan do’st edi. Buning ustiga anchadan beri Moskvadan boshqa joyga chiqmagandi.  Borishga qaror qildi-yu, jo’nab ketdi

Vladimir shahridan keyingi stantsiyada tor izli temir yo’l poezdiga o’tib oldi.  Avgust oyi juda issiq va shamolsiz kelgan edi. Poezd vagonining ichini qora javdar unidan tayyorlangan nonning yoqimli hidi  tutib ketgandi. Berg vagonning zinapoyasida o’tirib olib miriqib nafas oldi. Go’yoki uning ko’ksi havodanmas, balki quyoshning ajib nurlaridan to’yinayotgandek  edi.  Ochilish mavsumi tugab, birin-ketin qurib borayotgan oppoq chinnigullar o’sib yotgan keng dala bag’rini chigirtkalarning ovozi  tutib ketgan edi.

Yartsev odami yo’q bu stantsiyadan ancha olisda, katta ko’lning qirg’og’i bo’yida, o’rmonchining yog’och uyini  ijaraga olib dam olayotgan edi.

Berg minib olgan g’ildirakli arava qalin qum ustida qurib yotgan ildizlarni g’ichirlatib bosgancha,  odimlab borardi. O’rmon orasidan zarg’aldoqlarning horg’in xonishi eshitilib turar, sarg’aygan yaproqlar damba-dam yo’l yuziga to’kilar, osmonning olis bag’rida  tiniq bulutlar esa uzun bo’yli machtabop qarag’aylar tepasida suzib yurardi.  Bir pasdan so’ng Berg aravada chalqanchasiga yotib oldi. Negadir uning yuragi og’ir ura boshladi.
«Havo ta’sir qilayaptimikin»? – deya xovotirlandi Berg.

Shu chog’ uning ko’zlari nogahon quyuq yastanib yotgan o’rmon daraxtlari ortida moviy chayqalib turgan  ko’lga tushdi. Ko’lning suvi mavjlanib hayratlanarli darajada xuddi ufq bo’ylab ko’tarilayotgandek qiyalab yoyilib turardi. Uning ortida esa tuman ichra qayin  butazorlar ko’zga tashlandi. Ko’lning ustida tarqalgan tuman yaqindagina bo’lib o’tgan o’rmon yong’inidan paydo bo’lgandi. Suvning yuziga to’kilib, yig’ilib qolgan  yaproqlar uyumi esa qora qalin korton qog’oz kabi suzib yurardi.

Berg ko’l bo’yidagi ushbu ajoyib qirg’oqda bir oy yashadi. Bu joylarga u faqat dam olish maqsadida  kelgan edi. Shuning uchun ham o’zi bilan surat chizish uchun yog’ bo’yoqlarini olib kelmagan, ammo har ehtimolga qarshi bir qutichada Lefranka deb ataluvchi frantsuz  akvarel bo’yoqlarini olib kelgan edi. Parijda yashagan paytlaridan saqlab kelayotgan bu bo’yoqlarni juda ehtiyot qilardi.

Kuni bo’yi maysalar qoplab yotgan keng dala qo’ynida cho’zilib olib, undagi rang-barang turli  o’simliklar, gullarni zavqlanib tomosha qildi. Ayniqsa allaqanday mayda qop-qora mevachalarini qirmizi gulkosalar bargi orasiga yashirib o’sayotgan butachalar  uning hayratini yanada oshirdi.

Berg namatak mevalari, ninabargli qora archalar, limon o’tlari barq urib, xushbo’y taralib yotgan dala  bag’riga gilamdek to’kilgan tog’ teraklarining uzun barglarini, nafis bo’y cho’zib, tebranib turgan chinnigulllarni terib zavqlandi. U kuzgi yaproqlarni qo’liga  olib, diqqat bilan kuzatarkan, sovuq ta’sirida namchil sariq yaproqlar ohista kumushrangda qoraya boshlaganligining guvohi bo’ldi.  Yon atrofini o’rab turgan o’ziga xos ajoyib manzaralar – ko’l yuziga urilib suv qo’ng’izlarining uchib yurgani, xira tortib   mavjlanayotgan to’lqinlar bag’rida baliqlarning o’ynab yurishi, mavsumning barq urib ochilib yotgan so’nggi gullari xuddi to’q rangli oyna ustida qotib qolgan kabi  sokin suvning yuzida qalqib turgani uning hayratini yanada oshirib, qalbini maftun etib qo’ydi.

Shunday issiq kunlarning birida Berg o’rmon ichidan kelayotgan g’alati titroq ovozni eshitib  qoldi.  Ovoz kelayotgan tomonga diqqat bilan quloq solarkan, vujudini allanechik xovotir bosa boshladi. U yoqdan go’yoki jazirama issiqda  quruqshagan maysalar, turli uchib yuruvchi qo’ng’izlar-u, chigirtkalarning ovozi g’alati ohangda qo’shilib, o’zgacha tovush kelayotganligini sezdi. Kunbotar tarafda   ko’lning ustida esa turnalar galasi kur-kurlab, janub tomonga uchib ketayotgan edi.

Har doim turnalarning uchib ketayotganligini ko’rib qolishganida, uning yonida doimo hamrohlik qilib  yurgan o’rmonchining o’g’li Vanya Bergga qarab:
– Menimcha qushlar bizni tashlab issiq taraflarga uchib ketayapti-yov, deb qo’yardi.
Bu gal esa uning nazarida turnalarning o’rmonni tark etib, uchib ketayotganligi go’yo bu go’zal, betakror makonga xiyonat qilayotgan  sotqinlarning ishidek tuyulib ketdi va ularga nisbatan qalbida allanechuk norozilik hissini tuydi. Turnalar bunday suvlari zilol, mo’l-ko’l, sokin orolni,  shunday ko’rkam bag’ri keng saxiy o’rmonzorni, kuz qo’ynida barglari sarg’ayayotgan butazorlar, ahyon-ahyonda bir maromda gumburlab turuvchi, kuz havosida o’simliklar  yelimi aralash daraxtlarning xushbo’ylari taralib turgan bu kabi qadrdon joylarni qanday qilib ko’zi qiyib tashlab ketish mumkin, deya o’ylardi.

– G’alati! – deya o’z-o’zicha koyindi Berg. Bu galgi kun sayin tobora siyraklashib borayotgan o’rmonga  qarab paydo bo’lgan ko’nglidagi bu norozilik hissi ilgarigidek kulguli tuyulmadi unga.  Shunday kunlarning birida Berg o’rmonda sayr qilib yurganida Tat`yana ismli kampirni uchratib, tanishib qoldi. So’nggi kunlarda u  bilan kuni bo’yi birga yurib, bamaylixotir aytadigan suhbatlarini tingladi.

Kampirning suhbatlaridan bu joylar o’rmonning eng tinch, sokin joylari ekanligi va bu yerlar qadimdan o’zining ijodkor
rassomlari bilan nom chiqarganligi haqida bilib oldi. Tat`yana atrofda o’sib yotgan har xil butalarning nomlarini, bu yerda yasalgan qadimgi yog’och qoshiqlar,  tilla va maxsus qizil bo’yoq surib tayyorlanadigan idishlarning nomlarini birma-bir aytib berdi. Berg bu atamalarni umrida birinchi marta eshitib  turganligidan xijolat chekib, qizarib ketdi.

Berg tabiatan kamgap edi. U har zamon Yartsevga luqma tashlab qo’yardi, xolos. Yartsev esa kuni bo’yi  qirg’oq bo’yida o’tirib olib, miriqib kitob o’qirdi. U ham sevgan mashg’ulotidan xayolini bo’lmay, so’zlashgisi kelmasdi albatta.  Sentyabrga kelib yomg’ir yog’a boshladi. Maysalar ustiga tomayotgan yomg’ir tomchilari shildirab ovoz chiqarardi.
Yomg’irdan so’ng havo isigach esa, hamma yoqni qirg’oq bo’yida o’sayotgan qamishlarning yovvoyi va o’tkir bo’yi xuddi hayvonlarning nam  terisi kabi taralgan bo’y tutib ketdi.

Tuni bo’yi sokin o’rmon qo’ynida xuddi kuz davomida uning taqdiriga shu o’rmon mamlakatining ustidan  maydalab tomchilab turish yozilgani kabi yomg’ir shig’alab yog’ar, qorovulxonaning yupqa tomiyu, qaygadir eltuvchi yo’llar, bu atrofdagi biror joy ham uning  nazaridan chetda qolib ketmas edi.

Kunlarning birida Yartsev shaharga qaytishga chog’landi. Bundan Bergning jahli chiqib, xavotirga tusha  boshladi. Axir kuz mavsumining shunday ajoyib qiziqarli pallasidan kechib, qanday qilib jo’nab ketish mumkin. Uning nazarida Yartsevning ketish to’g’risidagi bu  istagi ham xuddi turnalarning bu joylarni tark etib, uchib ketayotgani singari xiyonatdek tuyulib ketdi. Nahotki, shunchaki bir yo’sinda bu kabi keng o’rmonlarga,  zilol suvli ko’llarga, tarovatli betakror kuz fasliga va nihoyat iliq moviy osmonga, maydalab mayin yog’ayotgan yomg’ir tomchilariga xiyonat qilish shunchaki oson  bo’lsa?

– Men hali ketmayman, shu yerda qolaman, – dedi, Berg qatiyan. – Ixtiyoringiz, siz qochib ketaverishingiz  mumkin, ammo men bu yerdagi kuz faslining suratini chizishni istayapman.

Yartsev jo’nab ketdi. Ertasi kuni Berg quyoshning iliq, zarrin nurlari yuziga tusha boshlaganidan  uyg’onib ketdi.  Tashqarida yomg’ir tingan edi. Daraxtlarning mayin soyalari toza, beg’ubor dala bag’rida titrab tebranar, eshikning ortida esa  butun olam sukunat ichra feruza rangda tiniqib yog’dulanib turardi.

“Yog’dulanish” so’zini Berg faqat shoirlar kitoblarida uchratgan edi. Va bu so’zni shunchaki dabdabalar  uchun ishlatiladi, deb o’ylardi. Ammo u shu tobda butun vujudi bilan tushunib, amin bo’ldiki, bu so’z aynan sentyabr osmoni va quyoshining manzarasi, suratiga  berilgan ta’rif ekan.

Maysalar ustiga to’kilayotgan har bir sariq yaproq quyosh nurida kumush kabi yaltirab turardi. Keng  moviy ko’l yuzida sokin tuman suzib yurardi. Aylanib, bir maromda esayotgan mayin shamol esa dimog’ingizga so’lib, quriyotgan o’rmon maysalarining taqir, ammo  yoqimli o’ziga xos xushbo’yini olib kelardi.  Berg choyini ham ichmasdan qo’liga bo’yoq va qog’oz olib, ko’l tomonga qarab ketdi. Vanya uni qirg’oqning yanada sokin, olis tomoniga  o’tkazib qo’ydi.

Negadir Berg juda shoshilardi. Atrofga razm solar ekan, o’rmon ustiga qiyalab tushayotgan quyoshning  nuri uning nazarida xuddi bir tutam kumush tolasini eslatib yubordi. Havo ochiq. Feruza osmon bag’rida so’nggi qushlar o’ychan xonish qilar, siyrak, tiniq bulutlar  esa ko’kning eng yuksak joylariga ko’tarilib tarqalayotgan edi.  Berg yanada shosha boshladi. Shu tobda bor qobiliyatini ishga solib, bo’yoq ranglarining qudrati, nigohlarining ziyrakligi-yu, hamma-hammasini toki qalbining tub-tubida titrab turgan sirli titroqlargacha qo’lidagi qog’ozning yuziga to’kib, ko’rkam va salobatli o’rmonning ulug’vor va  so’zsiz, xokisor to’kilayotgan paytdagi uning suratini tasvirlamoqni niyat qildi.

Berg allaqanday qo’shiqni kuylay boshladi. So’ngra bor ovozi bilan go’yoki faryod qilib, butun vujudi  bilan ishga sho’ng’idi. Uni hech qachon bu holatda ko’rmagan Vanya, beixtiyor uning har bir harakatini kuzata boshladi. U Berg ishlayotgan bo’yoqlarning suvini damba-dam  almashtirib, qutichadagi bo’yoqlar solingan chinni idishchalarni birin-ketin tutib turdi.

Sukunat ichra ko’z ilg’amas g’ira-shiralik bir damda beixtiyor yaproqlar yuziga kelib qo’ndi. Barglardagi  zarrin ranglar jilosiga xiralik tusha boshladi. Havo ham tundlashib borardi. Olisdan eshitilayotgan dahshatli shuvillash o’rmonning u tomonidan bu tomoniga  aylanib, qaerdadir tinib qoldi. Bu holatdan xavotirga tushgan Berg joyida qotib turardi.
– Momaqaldiroq boshlanadi! Uyga ketish kerak! – deya qichqirdi Vanya.
– Kuzgi momaqaldiroq, – deya, qaytardi Berg va xayolini buzmaslikka harakat qilib, berilib surat chizishda davom  etdi.

Ammo, momaqaldiroqning navbatdagi gumburlagan ovozi butun osmonni larzaga keltirib yubordi. Tim  qora suvning yuzi bir qalqib tushgandek bo’ldi go’yo. O’rmon ichra quyoshning so’nggi shu’lalari hali ham yaltirab, yog’dulanib turardi. Berg yanada shoshila  boshladi.  Vanya uning ortiga ishora qilib, qo’lini cho’zgancha:
– Orqaga qara, qara, qanday qo’rqinchli! – dedi.

Ammo Berg negadir orqasi tomonga o’girilishga shoshmadi. Orqa tomonidan bosib kelayotgan chang-to’zon  aralash qorong’ulikni go’yoki yelkalari bilan sezib turardi. Allaqachon jala ta’siridan yaproqlar uchib, aylanib yerga tushayotgan edi. Shundan so’ng mayda o’rmon  chug’urchuqlari qo’rquvdan pastlab ucha boshladilar. Bir necha bo’yoq surish qolganligi tufayli Berg juda shoshib, ishida davom etardi.

Vanya uning yoniga kelib, qo’lidan mahkam ushlab oldi. Berg shu dam shiddat bilan gumburlab kelayotgan
ovozni eshitdi. Uning ortidan go’yoki okean o’rmonni bosib toshib kelardi.
Shunda Berg ko’l yuziga qop-qorong’u tuman qoplab olganini ko’rdi. Qo’lining ustiga birinchi og’ir tomchi kelib urildi. So’ngra   chaqmoq aralash sharros jala quya boshladi.

Berg chizgan suratini tezda yashikka joylab, ehtiyotkorlik yuzasidan kurtkasini ham yechib yashikning  ustidan o’rab oldi. Qo’liga esa akvarel` solingan qutichani olib, yo’lga tushdi. Uning yuzlariga chang aralash yomg’ir tomchilari kelib urilar, bo’ron aylanib,  uchirayotgan namchil yaproqlarni yuzi aralash ko’zlariga yopishtirardi.  Chaqmoq gumburlab, yonidagi qarag’ay daraxtini siltab, larzaga keltirdi. Bu manzaradan Berg o’zini yo’qotib, bir dam gangib qoldi.
Jala osmonning shundaygina pastak joyidan quyardi go’yo. Ular Vanya bilan panaga qochishdi. Yomg’irdan ivib, sovuqdan dirdirashib, bir soatlardan keyin  qorovulxonaga yetib kelishdi. Qorovulxonaga kelganlarida Berg qo’lidagi akvarel solingan qutiga ko’zi tushdi. Uning ichidagi Lefranka bo’yoqlari tushib qolgan  edi. Berg bo’yoqlarni ikki kun jon-jahdi bilan qidirdi, ammo topolmadi.

Moskvaga kelganidan ikki oy o’tib, yirik qing’ir-qiyshiq harflar bilan bitilgan maktub  oldi.
“Salom o’rtoq Berg, – deya yozardi Vanya. – Siz ketganingizdan so’ng ikki hafta davomida hamma yoqni titib, bo’yoqlaringizni qidirib  topdim. Uni nima qilay, sizga qanday yetkazay? O’sha yomg’irdan so’ng qattiq shamollagan ekanman. Endi o’zimga keldim. Otamning aytishicha shamollash o’pkamga o’tib  ketibdi. Shu tufayli sizga bir oz kechikib xabar berayotganim uchun mendan xafa bo’lmang.

Agar iloji bo’lsa menga bizning o’rmonimiz, har xil daraxtlar haqidagi kitob va rangli qalam  yuborsangiz. Mening ham judayam surat chizgim kelayapti. Hozir biz taraflarda qor ham yog’ib ulgurdi. Qaysi archaning tagiga qarasangiz quyonchalar o’tirganini  ko’rasiz.

Sizni yoz chog’ida yana bizning qadrdon joylarimizga taklif qilib, kutib qolamiz. Salom bilan Vanya  Zotov”.
Berg Vanyadan kelgan xatga javob sifatida unga o’zi ishtirok etadigan ko’rgazmaning taklifnomasini yubordi.  Bu taklifnomani yaqindagina unga olib kelib berishib, undan esa ko’rgazmaga qo’yadigan ijodiy asarlarining nomlarini va ular to’g’risida ma’lumot so’rashgan edi.

Berg stolga joylashib olib “Ko’rgazmaga bu yozda ishlagan akvarel etyudim – birinchi badiiy  manzaramni qo’yaman”, degan javob yozib yubordi.  Yarim kechasi. Tashqarida yog’ayotgan oppoq momiq qor deraza rafiga tushib, ko’chadagi chiroqlarning fusunkor yog’dusida ko’zni  qamashtirgudek yaltirab turibdi. Devorga osib qo’yilgan soat sokin va bir maromda urar, kimdir esa qo’shni xonadonda royalda Grigning sonatasini chalardi.  Asta-sekin musiqaning dilgir sadosi butun xonadonni tutib ketdi.  Berg Vanya haqida o’ylar ekan, jilmaygancha uzoq o’tirdi. U topib olgan Lefranka bo’yoqlarini Vanyaga sovg’a qilmay bo’ladimi  axir!

Ayni damda Berg qalbida yanada tiniqib, yoqimli zavq bag’ishlab paydo bo’layotgan sirli, tasvirlash  qiyin bo’lgan vatan tuyg’usini dildan his etishni, sezishni, kuzatishni istayotgan edi. Bu tuyg’u uning qalbida uzoq, o’n yillab cho’zilgan inqilob yillari davomida  kamolga yetgan bo’lsa ajab emas. Yoki yon-atrofi o’rmonga burkangan, kuz qo’ynida sirli mavjlanib turgan sokin ko’lmi, uning ustida uchib, kuylangan turnalar  qo’shig’imi yoki bolakay Vanya Zotov sabab bo’ldimikin? U qalbini qamrab olib, g’alayonga solayotgan bu savollarga javob topishga unchalik urinib o’tirmadi. Uning
yodiga nogoh jangchilarning:
– Eh, Berg, qalbing bunchalar qattiq bo’lmasa! Sen judayam g’alati insonsan. Sendan qanday qilib yangi hayotni barpo etuvchi jangchi  chiqardi, qachonki sen o’zing yashab turgan yerni, ona tuproqni sevmasang, – degan so’zlari tushib ketdi.

Ha, haqiqatan ham jangchilar haq edilar. Berg qalbida paydo bo’lgan vatan tuyg’usiga butun vujudi  bilan mana endi amin bo’ldi. Shu tobda u go’yo o’zi yashab turgan mamlakatga nafaqat ongi-shuuri yoki inqilobga bo’lgan sadoqati, balki bir ijodkor rassom sifatida  butun qalbi, yuragi, vatanga bo’lgan muhabbati uni nafaqat ulg’aytirganini sezdi, balki uni qayta dunyoga keltirgandek edi go’yo. Ayni chog’da shunchaki qup-quruq,  ma’nosiz bo’lib tuyulgan zerikarli hayoti zavqu shavqqa to’lib, oldingiga ko’ra yuz bora go’zal va qadrli bo’lib tuyula boshladi. Uning bor vujudini zabt etgan vatan  tuyg’usi, qalbini to’ldirib kelayotgan hayot zavqi yanada go’zallikka intilib, miriqib yashashga undayotgan edi.

«Yoshlik» jurnalining 2012 yil 5-sonidan olindi.